Shkrimtari Ismail Kadare, i lindur në Gjirokastër më 28 janar 1936, është ndër shkrimtarët më të mëdhënj dhe më të njohur bashkëkohor. Kontributi i tij në letërsi është gjithandej pasi ai është prozator, poet, dramaturg, skenarist, madje edhe publicist. Njëra ndër veprat e tij të shumta është edhe “Mosmarrëveshja – Shqipëria përballë vetvetes”, ku autori trajton shumë çështje e problematika shoqërore, kryesisht shqiptare ose të huaja por që direkt a indirekt lidhen me Shqipërinë dhe shqiptarët. Historia e Shqipërisë, e kaluara dhe e tashmja, në njërën anë trajtohen si rrjedhë e njëra – tjetrës, kurse në anën tjetër ballafaqohen mes vete në këtë vepër të Kadaresë, të cilin autori e ndërton me një stil të hollë dhe me një gjuhë sa të thellë, poaq të qartë, element ky i rrallë në letërsinë tonë shqipe. Kadare, gjithashtu, sjell një version të ri të mendimit shqiptar nëpërmjet kësaj vepre pasi që ai nuk lidhet shumë me traditën letrare dhe me traditën publicistike shqiptare. Pra, autori nuk i ka model publicistët e tjerë pararendës si Konica, Mithat Frashëri, Gjergj Fishta e të tjerë. Por, pavarësisht që Kadare nuk ka ngjashmëri në stil dhe në qasje me ta, përsëri në vepren e tij hasim shumë fenomene që i kanë disa nga pararendësit e tij, sidomos tek Konica me librin e tij “Shqipëria – kopshti shkëmbor i Evropës Juglindore”.

     Karakteristikë e kësaj vepre është se deri me tani është botuar e ribotuar plot tri herë, ku nga botimi në ribotim ka pasur ndërhyrje dhe ndryshime nga ana e autorit. Por, që të tri variantet e veprës i karakterizon e njëjta veçori: ajo që janë të veçanta si në stil, në qasje, tematikë, por edhe në strukturë, elemente këto që e veçojnë dhe e dallojnë Kadarenë nga paraardhësit e tij letrar.

Struktura

     Libri “Mosmarrëveshja – Shqipëria përballë vetvetes” ndahet në trembëdhjetë pjesë. Pra, qysh tek numri i pjesëve lexuesi has në një numër simbolik. Në një numër që shihet dhe përceptohet nga populli si numër i pafat, si numër që lidhet më të keqen dhe e sjellë atë. Trembëdhjetë pjesët e veprës mund të qëndrojnë si të veçanta në vepër, por ato përsëri përbashkohen si një tërësi e vetme pasi që kanë edhe një rend kronologjik që e ndjekin rrjedhshëm deri në kohën bashkëkohore.

     Veçantia tjetër e Ismail Kadaresë tek kjo vepër janë edhe referencat, të cilat janë të shumta, të gjata dhe tejet të qarta njëkohësisht. Pra, ato janë thuajse pjesë e veçantë në vetvete, tipar ky krejt i veçantë dhe i pahasur më parë në letërsinë tonë.

Stili

     Kadare veprën e shkruan me një stil dhe qasje krejtësisht ndryshe nga ç’jemi mësuar të shohim më parë. Ai e thyen tradicionalen. Në shikim të parë vepra duket të jetë e shkruar në prozë të mirëfilltë letrare, pasi i ka thuajse të gjitha elementet e saj, veçanërisht elementin e përshkrimit dhe të rrëfimit. Por, këtu Kadare e shkruan prozën eseistike, ku për këtë mund të themi lirisht se ai është ndër të parët dhe me të veçantit në tërë letërsinë shqipe.

     Autori në veprën e tij gërsheton dokumentaritetin me fiksionalen pasi që i gërsheton faktet dhe të njohurat kolektive me përvojat personale, siç është rasti i recitimit të himnit në Rusi dhe strofës problematike ku thuhej se të gjitha kombet do të zhduken e vetëm kombi shqiptar do të rrojë. Këtu kemi ndërlidhjen e strofës si fakt historik e shoqëror dhe ngjarjen personale të autorit lidhur me atë strofë, që e recitoi në mesin e studentëve që kishin kombësi të huaj e që strofa parashikonte pikërisht zhdukjen e tyre. Në këtë rast autori shkruan nga pikëpamja e adoleshentit, e jo nga këndvështrimi i autorit të pjekur siç bën në pjesë të tjera. Kësisoji, mund të pohojmë se, stili i tij është tërësisht i veçantë, që nuk ngjason me asnjë pararendës. Mund të theksojmë se me Faik Konicën autori pajtohet në shumë ide, padyshim shumë më shumë se me autorët e tjerë, por edhe me Konicën dallojnë në stil. Pra, të dy kritikojnë, të dy janë të ashpër, por stili është veçoria e tyre dalluese.

     Element tjetër është, ta themi kushtimisht, përzierja e zhanrit e cila edhe pse s’del tipikisht, përsëri është e pranishme. Përzirja zhanrore paraqitet kur Kadare trajton Shqipërinë Mbretërore të kohës së Ahmet Zogut, pasi aty paraqitet ditari i mbretëreshës Geraldinë. Kjo del edhe më vonë, kur autori thotë se hera e parë dhe e fundit që ai ka mbajtur ditar në baza ditore ka qenë koha e Luftës së Kosovës. Këtu kemi interferime të shkrimit të ditarit, andaj shkrimi publicistik i esesë kalon tek ditari.

Gjuha

     Gjuha e Kadaresë është gjuhë sarkastike, e rrjedhshme dhe tejet e qartë. Qartësinë e hasim qysh në titullin e veprës që është titull shpjegues dhe orientues. Titulli “Mosmarrëveshja – Shqipëria përballë vetvetes”, tregon se më kë e nga kush po sfidohet Shqipëria. Titulli është shpjegues pasi tregon se Shqipëria mbi të gjitha sfidohet nga vet Shqipëria dhe shqiptarët, dhe pa e kaluar sfidën me veten është e vështirë të kalohen sfida të tjera jashtë. Ndërsa, gjuha sarkastike, shpeshherë e mveshur edhe me ironi, haset nga fillimi e deri në fund, kurse shpërthyese është tek himni, ku autori përmes sarkazmës, çdo fatkeqësi të popullit e lidhë me strofën problematike të himnit.

Mbi ato që autori trajton në vepër

    Autori në të trembëdhjetë pjesët e veprës trajton tematika e probleme të ndryshme, çështje e fenomene të shumta, personalitete të njohura e të panjohura për publikun, ku e thotë mendimin e tij për secilin e çdo gjë pa u ndrojtur dhe pa frikë të keqkuptimit nga lexuesi. Autori tregohet shumë direkt në secilin objekt trajtimi që e ka në vepër. Ai fillon me himnin, ku potencon se në botë ka himn kushtuar shtetit, ka himn kushtuar kombit, ka himn mbretëror, por nuk ka himn kushtuar flamurit si në rastin tonë. Për këtë himni ynë, i cili edhe emërtohet “Himni i Flamurit”, është i veçantë e unik. Përveç himnit në vetvete që i kushtohet flamurit, unikaliteti i tij qëndron edhe në strofën që Kadare quan problematike, që e kishte shkruar Asdreni kohë më parë.

     Kadare në këtë vepër gjykon historinë, politikën, sunduesit, pushtuesit, pushtetët, shqiptare e jo shqiptare, pushtetarët, por edhe letërsinë e veprat letrare: vepra kryesore për Skënderbeun thotë ai është një poemë e Naim Frashërit, që më shumë se vepër e mirëfilltë letrare, ka qenë një vepër misionare e Rilindjes. Pra, ai gjykon, kritikon dhe jep konkluza edhe mbi veprat letrare në veçanti, si tek ky rast.

     Autori shkruan edhe për komunistët shqiptarë, ku ai niset nga formula e famshme e Marksit se komunistët nuk kanë atdhe, dhe mbi bazën e kësaj formule komunistët tanë shkatërruan gjithçka shqiptare: traditën, zakonin, kodet, veshjet, fetë, etj.

     Autori trajton edhe figura të shumta në vepër si Skënderbeu, Nënë Tereza, Kasëm Trebëshina e të tjerë. Skënderbeun e harron komunizmi në fillet e tij, por ai rikujtohet me 17 janar 1918, në pesëqind vjetorin e vdekjes së tij, kur edhe vendoset busti i tij në Tiranë. Atëherë u hoq Stalini dhe erdhi Skënderbeu, më pastaj krahas Skënderbeut vjen Enver Hoxha, e që hipotetikisht është zëvendësues i Skënderbeut në Sheshin e Tiranës, por që populli nuk e lejon këtë. Reagimi i autorit ndaj këtyre fenomeneve dhe personaliteteve nuk është i rastësishëm e as i momentit, ai së pari cakton gjërat që ishin të paprekshme sipas tij në Shqipëri e që më vonë ato sulmohen, siç janë: flamuri, himni, Skënderbeu, rilindasit, etj. Sulmi ndaj tyre është shkak që kjo vepër është shkruar. Kësisoji vepra është pasojë e sulmit ndaj gjërave të paprekshme siç u thotë Kadare. Por, ky nuk është motivi i vetëm i autorit, pasi disa nga këto çështje dhe problematika Kadare i ka trajtuar në esenë e tij, në polemikën e tij të gjatë që e ka pasur me Rexhep Qosjen, ku mospajtimet kryesore ishin me çështjet që lidhen me religjionin dhe historinë. Ajo polemikë mund të jetë motiv tjetër që Kadare shprehu interesim t’i zgjerojë idetë e tij në librin e tij që sot e kemi në dorë. Problemi i identitetit është problemi fundamental i Kadaresë, qoftë në polemikën e tij me Qosjen, qoftë në veprën “Mosmarrëveshja – Shqipëria përballë vetvetes”.  

     Hapësirë të madhe në vepër zë edhe Perandoria Osmane, ku autori e potencon që gjithçka lidhet me atë periudhë dhe se shumë problematika zanafillën e kanë atje. Autori nuk e ka hall vetëm Shqipërinë. Hall i ka shqiptarët. Si të tillë, ai e trajton edhe Kosovën dhe problemin e saj. Në suaza të problemeve të Kosovës, ai e trajton edhe shovinizmit serb, i cili mbi të gjitha është i bazuar në themelet e gënjeshtrës së shpërndarë si e vërtetë. Shqipëria dhe Kosova për autorin janë shqiptare, por mbi të gjitha Shqipëri natyrale e ndarë detyrimisht nga jashtë. Për këtë arsye autori dy shteteve u vendosi mbiemra: Shqipëria Londineze dhe Kosova Atlantike. Shqipërinë e quan londineze për shkak të konferencës së Londrës, kurse Kosovën e quan atlantike për shkak të ndërhyrjes së Amerikës në luftën e Kosovës me Serbinë.

     Temë tjetër që zë vend në veprën e tij është edhe Lufta e Kosovës e vitit 1999, ku autori thotë se është hera e tij e parë dhe e vetme kur ka mbajtur shënime thuajse në baza ditore. Ai merret me ata që ishin pro e kundër luftës, lexon, trajton dhe godet ose pajtohet me personalitete që shkruanin kolumne në gazeta të njohura jovendore.

Paralelizmat në vepër

     Autori idetë që i shfaq në vepër, shumë nga to, i paralelizon me ide të tjera kundërshtuese. Kësisoji i ballafaqon ato. Përveç ndërhyrjes së vet që nga fillimi, ku me raste pajtohet e me raste i kundërshton ato, kjo për të s’mjafton pasi ai ballafaqon idetë e të tjerëve me idetë tjerëve pa u përfshirë vet. Kushtimisht, autori gjindet në rolin e arbitrit. Përshembull, strofën problematike të Asdrenit e paralelizon me të Migjenit, i cili këtë strofë e quante “Kanga që s’kuptohej”. Në një rast tjetër, pikërisht këtë strofë (pra strofën: Se Zoti vetë e tha me gojë/ Se kombet shuhen përmbi dhe/ Por Shqipëria do të rrojë/ Për të, për të luftojmë ne) e ballafaqon me vargun e Naim Frashërit, ku ai thotë “Të gjitha kombet gëzojnë, ti Shqipëri pse s’gëzon”.

Kontrasti

     Përveç figurash tjera, i pranishëm në tekst është edhe kontrasti, me të cilin autori rrëfen shpeshherë ngjarje të vërtetuara historikisht, por që kur i vë në kontrast atëherë më shumë se interesante e ironike, duken edhe qesharake për lexuesin. Këtë e bën qëllimisht autori, në njërën anë për ta goditur popullin e tij, kurse në anën tjetër që ta bëjë tekstin më tërheqës për lexuesin. Kontrasti në vepër haset në shumë vende, por një rast ku del tipikisht është kur autori trajton Shqipërinë Mbretërore të kohës së Zogut. Atëbotë, Ahmet Zogu po bëhej me djalë, përveç tij, gëzohej edhe populli shqiptar që po bëhej me princ, ndërsa në anën tjetër është lufta që po e kërcenonte Shqipërinë. Këtu del figura e kontrastit, ku topos janë toka dhe qielli. Në të parën kishte gëzim për ardhjen e trashëgimtarit mbretëror, kurse njëkohësisht në të dytën paraqitet ardhja e avionëve ushtarak për ta sulmuar pikërisht atë pjesë toke që kishte gëzim.

Fakti dhe fiksioni

     Vepra e Kadaresë është e tillë, pra e njohur gjerësisht dhe e suksesshme edhe për arsyen se ajo gërsheton faktin dhe fiksionin në vetvete. Fakti është i pranishëm në vepër kur autori bën ndërlidhje me të vërtetat historike, më të njohurat shoqërore, me personalitetet publike e politike. Kurse, fiksioni është aty ku autori e interferon mitin e elemente tjera joreale që shkojnë kah letrarja, të cilat i përvesh me figura stilistike letrare e më gjuhë konotative.

Ballafaqimi dhe përballja

     Kjo vepër ka hapësirë edhe për ballafaqim e përballje. Autori ballafaqon idetë, temat e personalitetet që janë të njohura botërisht për publikun. Kadare këtu vjen me qasje të re pasi vet ai është i pazakonshëm në trajtimin e tyre, pra e thyen atë që është përseritur aq gjatë sa që është shndërruar në zakon. Ai guxon ta thotë mendimin e tij lirshëm. Flet kundër një strofe të himnit duke e ditur lidhjen e popullit me të. Flet kundër një njeriu që nga shumica dërrmuese njihej si disident. Kadare e godet Kasëm Trebëshinën. Këtë e bën duke filluar nga vepra letrare e për të kaluar më pas tek personaliteti i tij. Kadare për veprën “Mekami” thotë se Skënderbeu trajtohet si hajdut kuajsh e agjent i Italisë, kurse vet autori e shpallë veten turk. Për të vazhdon e shkruan, e sulmon aq shumë sa që mendja e lexuesit mund të shkojë se mos ka diçka personale Kadare me Trebeshinën. Por, për këtë nuk mërzitet Kadare. Ai thotë se pas zbritjes së disave në arkiva, ata u tronditën pasi zbuluan se Kasëm Trebeshina ishte pjesë e sistemit, ishte pjesmarrës në gjyqet komuniste, madje sipas Kadaresë, i cili i referohet arkivave, ai del të jetë urdhërdhënës i vrasjeve, madje ai del të jetë edhe vrasës direkt, madje – madje ai del të jetë edhe themelues i Sigurimit të Shtetit. Pra, Kadare sjellë risi me qasjen e tij direkte, e cila i kalon edhe përmasat e Konicës.

     Vepra e Kadaresë është vendpërballje edhe për Orientin e Oksidentin, ku dy topikat e ndryshme bëjnë ballafaqim tipik e specifik në tekst. Kadare këto dy vende, që më shumë se vende përfaqësojnë kultura të ndryshme, i vë në ballafaqim përmes dy përfaqësuesve: Skënderbeut, i cili e përfaqëson Oksidentin, kurse otomanët, të cilët e përfaqësojnë Orientin, kurse vet Kadare e çmon Skënderbeun, i cili sipas tij përveç hero kombëtar shqiptar është edhe hero evropian. Ai në këtë vepër e paraqet idenë se merita që ne jemi sot pjesë e Evropës i takon Skënderbeut, pasi ai e kishte vetëdijen se Shqipëria duhet të jetë pjesë e pashkëputshme e kësaj bashkësie.

Karakteri dhe qëllimi

     Veprat letrare e joletrare kanë karakter të ndryshëm, por jo çdo vepër letrare e joletrare ka qëllim. Madje, në letërsi pyetja “Për çfarë qëllimi është botuar ky libër” është pyetja shumë e rrallë, nëse jo e papërdorshme. Kjo për arsye se veprat letrare janë të liruara nga qëllimi. Madje kur ato kanë qëllim kjo ia zbeh vlerën letrare. Por, këtu përjashtim bëjnë veprat publicistike, sidomos vepra të cilën po e trajtojmë.

     Sa i përket karakterit, vepra ka karakter informues, polemizues e revoltues. Na informon për gjëra të njohura e të panjohura. Autori polemizon me figura e grupe njerëzish të cilët edhe i emërton si mohsa, strehsa, albanologë të rinj e të tjerë. Kadare revoltohet ndaj ideologjive e sistemeve, ndaj personave që e përfaqësojnë vetëm veten e tyre, si dhe atyre që përfaqësojnë më shumë se aq, ndaj fenomeneve e planeve famëkeqe.

     Sa i përket qëllimit, vepra vërehet se është thirrje e thirrja patjetër që bëhet për qëllime të ndryshme. Qëllimi i Kadaresë përmes kësaj vepre është të vë në pah një element: ndëgjegjësimin e shqiptarëve ndaj shtetit, të drejtës, të vërtetës, mendimit të lirë e kështu me radhë. Pra, është një vepër me gradacione kritike e cila bën dekompozimin e shpirtit shqiptar. Kombi ka qenë e është, shteti s’ka qenë – është bërë, por jo siç duhet sipas autorit. Për këtë arsye ai e fillon me Himnin e Flamurit e me Skënderbeun dhe vazhdon deri tek konstituimi i shtetit.

     Pra, vepra “Mosmarrëveshja – Shqipëria përballë vetvetes”, e cila fillon me këtë titull sugjestiv, përfaqëson një sprovë letrare, siç e potencon edhe Kadare, e cila trajton çështje që lidhen me nocionin, historinë, kulturën dhe gjuhën tonë.                 

Shënim: Punimi është paraqitur në lëndën “Publicistikë letrare”, tek Prof. Dr. Sali Bashota, në studimet e nivelit master, dega e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë.

Ardit Mehmetaj / KultPlus.com