Ernesto Sabato, i cili pohon ironikisht se njerëzit e sotëm “krenohen me triumfet e mëdha të shkencës së tyre, për faktin e vetëm se kanë zëvendësuar zhvillimin e lisë më atë të kancerit”, insiston se triumfi i vërtetë është që njeriu të sigurojë qenësinë e vet autentike, të mos jetë pjesë e kësaj makinerie të madhe, të mos jetë një ingranazh më shumë i saj

Fatbardha Statovci

Libri problematik i Ernesto Sabatos, “Njerëzit dhe ingranazhet” (botuar nga Shtëpia Botuese “Om” dhe përkthyer prej origjinalit spanjisht nga Orjela Stafasani), ndonëse mund të tingëllojë një klishe, është libri më goditës që kam lexuar deri më sot. Një varg pyetjesh, akuzash e dilemash, mbufatnin mendjen time gjatë takimit me secilën frazë, koncept e ide, që më përplasnin fytyrës të vërtetën e madhe, të hidhur e mizore, se qenësia humane e njeriut po ikën e po transformohet bashkë me Progresin e Madh teknologjik. Ky libër, i ndarë në katër kapituj, me njëzet e katër nënkapituj – pa llogaritur arsyetimin dhe hyrjen – strukturohet mbi bazën e disa dikotomive: shkenca – arti, abstrakja – konkretja, humanja – dehumanizimi, nihilizmi – shpresa, arsyeja – instikti (apo racionalja dhe irracionalja), vlera logjike – vlera etike, që japin të sintetizuar idenë e madhe të Sabatos që konsiston te thirrja për shpëtim, thirrja për rivlerësim të situatës momentale (që embrionalisht është mjaft e moçme) e cila është kaotike deri në skaj dhe e cila e ka ‘çnjerëzuar njeriun’. Por, në një mënyrë apo tjetër, është njeriu vetë ai i cili e solli situatën deri në këtë shkallë. Pra, ekziston kauzaliteti: dëshira e paepur për fuqi, para, avancim, progres teknologjik, si shkak dhe dehumanizimi, humbja në ortekun e madh të abstraksionit, si pasojë.
U dhashë pas rreshtave të librit me tërë qenien time, për dy shkaqe: i besova unit të Sabatos shkencëtar dhe e ndjeva thellë dhe bindshëm unin e Sabatos artist. Në “Arsyetim”, që është njëfarë parahyrjeje e librit, Sabato dëshmon se libri është një autobiografi shpirtërore, ditar i një krize, dhe kjo mban një lloj vule, meqë e dimë se Sabato braktisi shkencën për t’iu dorëzuar i tëri artit (pikturës e letërsisë), duke dëshmuar e vërtetuar se qenia e tij nuk duron kurrëfarë kornizash robotike, çka, për fat të keq, duron pjesa më e madhe e njerëzimit sot. Si derivat i kësaj vjen vetmia e përhershme e Sabatos individ. Në “Hyrje” ai pajtohet me mendimin e Martin Buberit se ‘qenia njerëzore duket se e gjen veten në botë si një i huaj vetmitar dhe i pashpresë’. Sa e madhe duhet të jetë kjo vetmi, ky boshllëk i autorit, që edhe në shkrimet e tij jofiksionale bëhet melmesë bazike. (Te “Tuneli” e gjejmë po kështu, tip vetmitar, me një tip inferioriteti kundrejt njerëzimit, veçse, dikur, e sheh si olimpike vetminë e vet!).

Djalli është zot i tokës

Qysh në hyrje, Sabato e vë në faj njeriun (referimi bëhet në vetën e tretë, duke mos lënë hapësirë për distancë mes tij dhe ‘tjetrit’) për, absolutisht, gjithçka, duke pohuar se “bota është produkt i vullnetit tonë, i përpjekjes sonë për dominim”. Vrazhdë, mizorisht, pozicionohet për njeriun – soj të fëlliqur: “Dy luftërat botërore, diktaturat totalitare dhe kampet e përqendrimit më në fund na kanë hapur sytë për të na zbuluar me vrazhdësi llojin e përbindëshit që e kemi lindur dhe rritur me krenari”, për ta forcuar dhe më tej pohimin, duke e barazuar njeriun modern me djallin: “Ky është njeriu modern. I njeh forcat që e qeverisin botën, i ka në shërbim të tij, është zot i tokës: është djalli.”
Ky historik i Sabatos se si njeriu u shndërrua në një ingranazh, nis nga Rilindja e cila, sipas tij, prodhoi një paradoks të vetëm dhe gjigant: dehumanizimi i humanizmit, që vjen si rezultat i dy forcave dinamike dhe amorale: paraja dhe arsyeja. Në këtë rrjet zinxhiror vjen, më pas, pushteti (që manifestohet në forma të ndryshme, deri te krijimi i atij që quhet Supershtet, i bazuar në makineri e totalitarizëm), i pasuar nga motoja e madhe, që është kulminacioni: “gjithçka është e mundshme”. Si rezultat i kësaj, njeriu e humb përherë e më shumë konkretësinë dhe vjen duke u shndërruar në ‘njeriun-masë’ (sipas konceptit të Sabatos), që s’është gjë tjetër pos një ingranazh i një makinerie gjigante anonime. Bumerangu i tmerrshëm ndodh kur “njeriu sekular – animal instrumentificum – më në fund lëshon makinën kundër natyrës, për ta pushtuar atë, por dialektikisht makina do të përfundojë duke e dominuar krijuesin e saj”. Këtu gjenerohet pastaj mentaliteti llogaritës që përfundimisht pushton njerëzimin, ku dija teknologjike mund ndjesitë metafizike, ku dinamizmi, shpejtësia, efikasiteti, imponohen krejt natyrshëm e konvertohen në praktikë rutinore: “Në një shoqëri në të cilën kalimi i thjeshtë i kohës shumëfishon dukatet, ku “koha është ar”, është e natyrshme ta matësh atë dhe ta matësh me imtësi”. Është, pra, shekulli XV, kur përllogaritja e kohës çon deri te shndërrimi i saj në entitet abstrakt e objektiv, kur matet specifikisht koha e hapësira, kur pushteti është idhulli maksimal.
Dysia kapitalizëm – shkencë, e keqja e madhe, manifestohet së pari me zbulimin e Amerikës, për të përfshirë pastaj gjithë rruzullin tokësor dhe për t’u shndërruar në një “vorbull gjigante” që, si fushë magnetike fort tërheqëse, do të ngrehë qeniet njerëzore brenda. Në këtë drejtim, Sabato vë në sfond jehonën e zërit të Zhak Kërit, i cili me veprimtarinë e tij financon luftërat dhe përfiton prej tyre. Është interesante pikëpamja e Sabatos lidhur me udhën e njeriut drejt pushtetit përmes abstraksionit. Sipas tij, “ideja që pushteti është i lidhur me forcën fizike dhe me materien është besim i njerëzve pa imagjinatë”. Pra, synimi kah abstraksioni, ndarja ekzakte nga konkretja, çon në shterpësi dhe humbet çdo veçanti, sepse, sipas konceptit të tij, të qenit sa më përgjithësues është të qenit aq më abstrakt (theksi vihet te lidhja e ngushtë mes kapitalizmit dhe abstraksionizmit). Dhe, në fund, peshorja mes abstraktes dhe konkretes anon kah abstraktja!

Njeriu, kafsha që e shkatërron mjedisin e vet

Problemi i madh i njeriut, në përgjithësi, ishte në lidhje me receptimin e ideve dhe gjërave. Është interesante se njeriu sa më pak kupton nga një fushë, aq më shumë priret t’i besojë, t’i frikësohet, t’i nënshtrohet… Kështu ngjan edhe me shkencën, ligjin matematikor dhe matematikanët: “Dhe i adhuruan. Sa më pak që i kuptonin” – këlthet dikund Sabato, duke potencuar faktin se, përveç të matshmes, nuk ekzistonte tjetër e vërtetë dhe se “çdo gjë tjetër ishte iluzion i pastër dhe mashtrues i shqisave tona”, për të plasuar pohimin grandioz se “bota e shkencës i injoron vlerat”. Kjo është, pra, vënia përballë e dy kategorive të ndryshme, fort të ndryshme, shkenca ekzakte dhe ajo humane, për të rrëfyer brutalitetin me të cilin “ekzaktësia” mbyt “humanitetin”. Duke qenë se sasiorja apo e matshmja bëhet kult, në skenë vjen njeriu-kukull, që zor se ndien, mendon si njeri, dashuron e ka pasione apo ndjesi, gjë me të cilën Sabato assesi nuk pajtohet, sepse ai nuk e sheh njeriun si një objekt të thjeshtë fizik mu për shkakun se është i pajisur, përveç frymës, edhe me shpirt, fetishizmi për makinën, arsyen e materien. Skenë ku marifetet shkencore janë e vetmja kreni e këtyre njerëzve-robotë. Ironikisht, Sabato pohon: “…krenohen me triumfet e mëdha të shkencës së tyre, për faktin e vetëm se kanë zëvendësuar zhvillimin e lisë më atë të kancerit”. Triumfi i vërtetë është që njeriu të mos jetë produkt i rrethanave, të sigurojë qenësinë e vet autentike, të mos jetë pjesë e kësaj makinerie të madhe, të mos jetë një ingranazh më shumë i saj.
Është shumë e çuditshme: një univers i krijuar nga vetë dora e njeriut dhe një univers në shkatërrim e sipër nga po kjo dorë: “Njeriu është kafsha e parë që e ka krijuar mjedisin e vet. Por, ironikisht, ai është kafsha e parë që në këtë mënyrë po e shkatërron veten.” Sa lexoja këtë fjali, më vërtitej nëpër mendje historia e Çernobilit, fataliteti dhe mizoria e saj. Ajo që, edhe sot, cilësohet një “terra incognita” për sytë e botës, sytë që s’duan të shohin. Sytë që kanë participuar në krijimin e fuqisë nukleare dhe mbyllen lehtazi përballë pasojave të saj, indiferentë e shpërfillës. Një shoqëri ku mbizotëron mentaliteti mekanik, ku “mjetet shndërrohen në qëllime”, ku “ora që doli për ta ndihmuar njeriun, sot është shndërruar në një instrument për ta torturuar atë”, ku “shpejtësia e komunikimeve tona ka valorizuar deri edhe fraksionet e minutave dhe e ka kthyer njeriun në një kukull të çmendur që varet nga marshimi i sekondave”, ku makina u shpik dhe u përsos për qëllimin e vetëm që të kishim më shumë kohë të lirë dhe praktika dëshmoi se “çdo ditë kemi më pak kohë”. (Disa ditë më parë lexova se qenka shpikur një makinë për palosjen e rrobave, me qëllim të kursimit të kohës!). Kështu, tash njeriut-send i liron skenën njeriu universal, këtë skenë të qytetërimit teknolatrik e cila përbëhet nga ajo që Sabato vendos ta quajë “shoqëri fantazmore”. Shoqëri në të cilën s’e gjen një individ “të veshur me elemente konkrete, që do të mund ta dëmtonte funksionimin e Makinerisë së Madhe”, sepse kjo e fundit s’e duron individualitetin, të veçantën njerëzore, sepse “Supershteti ka nevojë për njerëz-sende, të ndërkëmbyeshme, si pjesë rezervë të një makinerie”, ky qytetërim që ka skematizuar gjithçka, sjelljen, mendimin, mënyrën e jetesës, ky qytetërim që ka uniformizuar gjithçka e çdonjërin.

Kuptimi misterioz i jetës

Sabato bën pyetjen e madhe, që lind nga kriza e madhe: për çfarë shërben gjithë ai aparat i dominimit të botës, nëse nuk shërben për ta zgjidhur ankthin para enigmave të përjetshme të jetës dhe vdekjes? Dhe vërtet, cilën situatë kufitare ka zgjidhur shkenca? Cilin fjalëkryq enigmatik, në të cilin kryqëzohen jeta e vdekja, dashuria e dhimbja, sinqeriteti e rrena, e fshehta njerëzore që buron nga ai që ekziston pavarësisht trupit, shpirti pra, që ka tunduar njerëzimin prej filleve të tij deri në ditët e sotme, ka zgjidhur shkenca? Asnjë. Përballë shpirtit njerëzor, sekreteve e fuqisë së tij, shkenca është shumë e varfër. Dhe këtu vijmë te sinteza e famshme që propozon Sabato, te mesi i artë, mesi i harmonishëm: njeriu mes arsyes (racionalitetit) dhe paarsyes (irracionalitetit/instiktit). Racionalizmi i tepruar e bën njeriun automatik e robotik, sepse arsyeja përjashton kategorikisht instiktin dhe, kësisoj, arsyeja mund emocionin, ndjesinë, ndjenjën dhe gjithçka që përbën veçantinë e shpirtit njerëzor. Sabato citon pjesë nga novela “Shënime nga nëntoka” të Dostojevskit, ku, në dobi të instiktit, potencohet: “lypset pranuar se, ndonjëherë, edhe një e një bëjnë tre, s’është keq”. Logjika e hekurt plason njeriun e hekurt.
Njeriu është njeri në thjeshtësinë e tij, i përbërë nga simbioza të ndryshme: mirësi dhe dashakeqësi, ligësi dhe fisnikëri, bujari dhe koprraci, dhe ashtu duhet parë e trajtuar: “Zemra e njeriut është e gjallë dhe kontradiktore, si vetë jeta, thelb i së cilës është”. Dhe këtu mugullon shpresa e vakët e Sabatos, shpresa se “bota duhet ta ketë një kuptim”, se “pozicioni i vërtetë nuk është as njëri as tjetri, por njohja e tjetrit, e bashkëbiseduesit, e të ngjashmit”, se pavarësisht të gjithave, njeriu, nga instikti i jetës vazhdon duke ecur para, “vazhdon të gjurmojë rrugë, të lërojë tokën, të krijojë vepra të bukura, në mes të një bote barbare dhe armiqësore”. Këtu Sabato e gjen kuptimin misterioz të jetës./KultPlus.com