(Meri LALAJ: Dashuri e ndaluar, roman,  Filara, Tiranë)

Shkruan: Gentiana Softolli

Meri

Meri Kristaq Lalaj u lind në Pogradec (1943). Shkollimin e mesëm e  ndoqi në vendlindje, ndërsa studimet e larta i përfundoi në Universitetin e Tiranës, Dega Gjuhë-Letërsi Angleze. Përreth tri vjet ka punuar në gjimnazin e Korçës, pastaj shtatë vite ka qenë në internim me ish-bashkëshortin e saj, për të vazhduar punën e saj në një shkollë tetëvjeçare në Pogradec nga ku edhe doli në pension. Meri, gjatë viteve sa ka punuar si mësuese, ka botuar shumë shpesh në gazeta të ndryshme artikuj, që kanë të bëjnë me problemet jetësore të vendit, gjë të cilën vazhdon ta bëjë ende edhe sot. Që nga vitet e ‘90-të ka botuar dhe përkthyer shumë libra, ndër të cilët mund të përmendim këtu, si: “Lasgushi në Poradec” (ditar), “Qentë nuk magullijnë më” (roman), “Gjethe vjeshte” (poezi), “Esenin – një jetë” (përkthim monografi), “Betoveni dhe Revolucioni Frëng” (përkthim), “Romeo dhe Xhulieta takohen” (mbresa për Kosovën), “Dashuri e ndaluar” (roman) etj. Gjatë krijimtarisë së saj letrare, ajo është nderuar me disa çmime letrare, si: Çmimin Kombëtar për vëllimin me tregime, Çmimin për poezinë më të mirë si dhe çmime të tjera.  

Romani

Dashuri e ndaluar është një roman ku rrëfehet një relacion dashurie të cilin Meri e cilëson si të ndaluar, duke u bazuar në rrethanat kontekstuale, pra kohën kur ndodhin ngjarjet dhe duke marrë parasysh kontekstet  të tjera në të cilat gjendeshin personazhet.

Periudha e komunizmit, internimet, burgosja, braktisja e punës dhe familjes, shtatzënia e paplanifikuar, ikja, bashkimi, ndarja e ritakimi janë disa nga pikat mbështetëse në bazë të të cilave autorja ka arritur të thur këtë rrëfim, duke na e ofruar në nivel romani me shenja të forta autobiografike, sepse nga një pikëvështrim mund ta pranojmë si një pjesë e shkëputur nga një libër jete i autores në fjalë. Peripecitë sfidat dhe aventurat kalitëse duket sikur nuk kanë fund asnjëherë për personazhet e këtij romani.  Një vepër shpreh jo një zhanër apo teknikë, mirëpo, shpreh tërësinë e personalitetit ashtu siç arrin edhe Meri që t’i gërshetojë identitetin e saj si autore dhe narratore me identitetin e personazheve brenda në roman.

Prandaj, nëse duhet ta tipizojmë në bazë të tematikës, ky është një roman i dashurisë së përvuajtur, ndërsa tipologjikisht një roman a novelë autobiografike, ndërsa sipas karakterit, roman i personazhit. Personazhi ka ngjashmëri të forta me personin, i cili objektivisht identifikohet me narratorin autobiografik.

Një gjysmë jete nga jeta

Në kuadër të këtij romani rrëfehet historia e dashurisë ose thënë më mirë një gjysmë jete nga jeta e Amblës, e cila dashurohet me një minator, Agronin. E gjithë ngjarja e paraqitur brenda këtyre faqeve është e periudhës së komunizmit në Shqipëri, detaj ky që e plotëson tej mase dramaticitetin brenda romanit. Dashuri e ndaluar pretendohet të jetë e strukturuar në nivel romani, por që nga hyrja, për të vazhduar në shtjellimin e ngjarjes, të cilin e pasqyron me emocion dhe figura tejet realiste e të ndjeshme e gjer në fund, arrijmë që gjatë gjithë kohës të dallojmë elemente autobiografike, që asociojnë në një ditar i cili përmbledh një epokë sa të dashur e shpirtërore, aq edhe të trishtë. Pra, Dashuri e ndaluar i plotëson të gjitha kriteret për të qenë roman autobiografik, duke u nisur nga dedikimi i këtij romani drejtuar bijës së saj, ‘për të cilën mbeti gjallë’, siç pohon autorja, pastaj me njoftimin që “sekretet e saj ka vendosur të mos i marrë në varr, por t’i lë këtu mbi tokë”, një guxim ky që Meri Lalajn e bën Zonjë të madhe në letërsi dhe në jetë. Përveç kësaj, roman autobiografik e bën edhe rrëfimi në vetën e parë, normë e kërkuar nga tekstet autobiografike, tutje emocioni dhe ligjërimi pasionant i autores për jetën e kaluar, që arrin ta përcjellë te lexuesi, përshkrimi i detajuar retrospektiv i ngjarjeve, i veprimeve apo situatave, teknika e njohjes me personazhet dytësore (reale), që janë kryesisht familjarë, rrëfimet e të cilëve si rrallëherë ajo i dallon me kursiv si dhe shumë detaje të tjera. Ngjarjet zhvillohen në një kronologji të rregullt me përjashtim të ndërfutjes së rrëfimeve për personazhet nga e kaluara.  Dashuria bëhet shkak për pasojat, një luftë e madhe e shpallur e ideologjisë me të dashuruarit në frymën “dekadente”, jashtë skemave të ideologjisë së diktaturës, e cila dashuri përkthehet në dhunë, në proces të torturës.

Non erubesco evangelium

Duket se për Merin vlen konstatimi i Kazanova-s: non erubesco evangelium (nuk skuqem nga rrëfimi im). Pra, edhe autorja në fjalë nuk skuqet nga rrëfimi i saj duke e shpalosur atë në formën më të sinqertë të mundshme.

Te romani Dashuri e ndaluar veprimet dhe vendimet e Amblës na shpalosin “mitin e kryeneçësisë” duke e identifikuar kështu personazhin kryesor si një femër kryeneçe, e cila përkundër pasojave që mund t’i sillnin veprimet e saj, ajo sërish nuk zmbrapset. Estetika psikologjike e romaneve apo shkrimeve autobiografike specifikon shprehjen e personalitetit në formën më të sinqertë të mundshme, e cila në një mënyrë apo tjetër na shfaqet edhe si sprovë e vërtetësisë të cilën, siç duket, autorja e përballon goxha mirë. Ata që e njohin mirë jetën e kësaj autoreje dhe e kanë lexuar ditarin e saj  “Lasgushi në Pogradec”, e dinë që Meri Lalaj është ndër të rrallët njerëz të kulturës, ndër të rrallët miq, që kur Lasgush Poradeci u braktis në vetminë e tij të madhe, ajo iu gjet pranë, si njeri e familjar, si një dëshmitare e gjallë e ditëve të pleqërisë së poetit më të madh në letërsinë shqipe.

Koha e zhvillimit të ngjarjeve dhe koha e shkrimit të ngjarjeve sigurisht se shpërfaqin dallimet e veta. Koha e ngjarjeve në roman gjatë gjithë kohës është objektive, por në mënyrë indirekte, natyrshëm arrijmë ta shohim qasjen e autores kundrejt ngjarjeve në kohën e tyre të zhvillimit, në krahasim me kohën kur ajo vendos që ‘sekretet’ e saja t’i hedhë në letër.

Ambla dhe Agroni

Dashuri e ndaluar  është një roman në epiqendër të të cilit është dashuria e pamundshme e Amblës dhe Agronit.  Gjatë rrëfimit, autorja përveçse na ofron personazhe episodikë, pra na njofton me një rreth  më të gjerë familjar dhe histori që mendohen se kanë ndodhur në të kaluarën, shpesh jep shenja  që provojnë ta pasqyrojnë jetën dhe problemet e popullit  nën diktaturë. Kështu nga tema individuale e diskursi personal zgjerohet në tematikën e përgjithshme, e diskursin e shumëllojshëm, historik, politik dhe ideologjik. Personazhi i Amblës, në këtë roman, na shfaqet si një vajzë plot jetë, e dashur, ambicioze, e mençur dhe tejet luftarake për ëndrrat e saj. Një femër që nuk rresht së dashuruari e së luftuari për qëllimet e saja deri në fund. Ajo shndërrohet në figurë emblematike për të gjitha ato gra, që kurrë nuk iu tremb syri nga fjalët dhe fyerjet e maskarenjve të monizmit, që i adresojnë kundrejt tyre kur ato ndahen nga bashkëshortët e tyre apo kur vendosin të mos i nënshtrohen një regjimi të caktuar. Vendosmëria, puna dhe sakrifica e Amblës, bëhen shëmbëlltyrë e fuqisë, luftës dhe rezistencës së gruas karshi çdo pengese. Agroni, ani pse një minator i thjeshtë dhe përherë një i përndjekur e i internuar nga policia, përfaqëson burrin i cili është pothuaj fillikat i vetëm në këtë botë, derisa takohet me Amblën. Dashurohet shumë me të edhe pse historia e tyre e paarritshme e dashurisë fillon në spital, ata nuk i ndalon ky fakt dhe bëjnë çdo lloj përpjekje për të vazhduar tutje. Agroni dhe Ambla jetonin vetëm për njëri-tjetrin dhe për çdo veprim, qoftë i mirë apo i keq, ishin vetëm ata të dy. Ambla ishte dashuria dhe shpresa e vetme për Agronin, ndaj edhe ndarja prej saj ishte tejet e rëndë.

Megjithatë, historia e dashurisë së këtyre dy protagonistëve rrodhi jo aq zakonshëm sa dashuritë e tjera, ata u takuan dhe u njohën në spital, aty u dashuruan dhe aty njohën lumturinë, të cilën ndoshta përherë e kishin ëndërruar por që përherë u kishte munguar. Mirëpo, nganjëherë Zoti thjesht nuk do ose si themi nuk qe e shkruar, ndaj kështu ishte edhe për Amblën dhe Agronin. Ata u deshën shumë e u munduan pa fund, por më kot, sërish i priti ndarja aty ku ata edhe menduan. Rrugët e tyre u ndanë për t’u takuar prapë pas 20 vjetësh, atëherë kur bija e tyre, Elira, ishte martuar dhe po jetonte e lumtur ne Angli, ndërsa ata të dy kishin arritur që sadopak t’i stabilizonin jetët e tyre. Por, një gjë ishte ende e njëjtë për të dy, ende duheshin po aq shumë dhe ende kishin mall për njeri-tjetrin.

Përfundim

“Ai që është penduar për mëkatet që ka bërë është më i pastër se ai që nuk ka bërë kurrë mëkate” dhe “siç duket edhe me Zotin e paskërkan mirë këta mëkatarët” thotë Meri Lalaj, por dashuria e ndaluar, e pamundur dhe e paarritshme e Amblës dhe Agronit, nuk arriti dot që të gjejë një happy end. Ata nuk bënin bashkë, ndoshta nuk arritën ta mbanin njëri-tjetrin pranë dhe zgjidhja e vetme ishte ndarja. Ndonjëherë gjërat kështu shkojnë dashuro, vuaj, duro dhe duaj  qoftë edhe nga larg, sepse afria jo gjithmonë të sjellë paqe. Sidoqoftë,  shkrimtarja dhe përkthyesja jonë, Meri Lalaj, me ketë roman evokon kohën e diktaturës, duke qenë e hapur deri në rrëfimet më të ndjeshme, pa fshehur, por si një autore eksplicite që rrëfen përvoja jete kur edhe dashuria luftohej nga ideologjia dhe literatura nga diktatura. Meri Lalaj është njëra ndër autorët më të veçanta që i bëri ballë këtij presioni të dyfishtë, për të na dëshmuar sot e gjithë jetën.

(Autorja është studente e vitit të dytë në Fakultetin e Filologjisë, Dega e Gjuhës shqipe)/ KultPlus.com