…ishte prill! Filloi nga marsi, prej se e mbaj mend me saktë.  Kuptoja se diçka po shkonte ndryshe, ndryshe nga deri kur filloi të dukeshin elemente të një kohe e cila po afrohej ditë e më shpejtë.  Më shqetësonte heshtja në shkollë, bënim pak mësim, edhe kur flisnim brenda në klasë, dukej sikur e mbanim zërin si të ngjizur, se mos dikush pas mureve na dëgjonte. ndonjëherë bëhesha sikur s’kuptoja, por isha një fëmijë vigjilent, vëreja shumë detajet, mund të më linte përshtypje edhe shikimi i mësuesve, toni i zërit të tyre, një buzëqeshje e ngrirë. Dukej sikur pas atyre fytyrave kishte një mendim, një mendim që nuk na thuhej dot.

 Unë e ndjeja, e kuptoja që diçka po ndodhte, kisha filluar ta masja diten me minuta. Sa kanë mbetur që të ikte edhe një ditë për të nisur dita tjetër, dhe të numëroja kështu shumë ditë të ekzistencës tonë. Se e dija që tashmë kishin ikur nga fshati shumë familje dhe shumë nga ato planifikonin të iknin së shpejti, sepse e dija që diku,  pak, shumë pak larg atij vendi, në veri të Kosoves kishte nisur lufta. Kishin vdekur njerëz, e dija që po afrohej ajo ditë edhe te ne!

Amullia ndjehej edhe në ajër. Mbaj mend, pak para prillit, ishte një dasmë, martohej vajza e kushëririt të parë të babait tim. Nuset ishin veshur me fustane, me dumane, kishin lyer dhe buzët me të kuq, kishin vënë dhe lulet në flokë, zbukuruar dhe belin me kollan (rrip i bërë me argjend apo i larë në flori). Vajzat këndonin, nuset sërish vallëzonin, por e gjithë biseda nëpër gojët e grave që rrinin ulur nuk ishte dasma, as nuset, as edhe vajza që martohej. Çdo sy që shikohej, rrëfente frikën e asaj cfare kishte filluar në veri. Dikush foli, e tha, “është luftë, atje dikush është duke u vrarë, e ne jemi teleisur, ndaleni muzikën, të kemi pak frikë. Për çudi, frika fshihej në perden  e syve tanë, fshihej dhe kamuflohej me një gëzim të rrem. Frojdi do të thoshte se frika e tjetërson njeriun dhe se frika na mban në alarm për të qen vigjilent. Ashtu na u shmang edhe neve ndjesia e frikës, duke u munduar ta fshehim, u thellua në mendjet tona, jo se iku. Shmangnim të vërtetën, ishin fazat e para të një traume që tashmë kishte filluar t’i jap imazhet e saja të para, e që më vonë do bëhej shumë e madhe!

Ishte prill, dhe dielli dilte herë herë, në shkollë nuk shkonim më, ishte bërë një muaj e më shumë. Më ka pëlqyer gjithmonë të lexoj, gjjithë librat që biblioteka e fshati kishte për klasat që kisha mbaruar deri atëhere, i kisha lexuar tashme. Kerkoja të tjerë, biblioteka nuk hapej, kishim frikë të leviznim deri atje, ishte larg nga shtëpia. E lusja bibliotekistin, që e kishim fqinjë, të më sillte libra, “dua të lexoj i thash, në shkollë nuk shkojmë dhe nuk e di kur do të fillojmë sërish”. Mbaj mend që për dy javë kam lexuar pesë romane, që nuk ishin për moshën time, por ishin këto që i gjeta në shtëpinë e gjyshës. I mbaj mend sot cilat ishin, “Bardha e temalit”, ” “Makbethi”, ” Pse”, “Shumë zhurmë për asgjë”, ” Mbreti Lir”. Mes tyre mundohesha ta fshihja ndjenjen e pasigurisë, dhe te fshihja informacionin që kisha për ngjarjet që po ndodhnin.ta fshihja jo veteëm pë të tjerët, por edhe nga vetja. Në shtëpi nuk flitej për luftën, druheshin nga ne, mendonin se gjithçka do të përfundonte dhe se s’kishte nevojë të na flitej për të, do të kaloj koha dhe ne s’kishim pse ta dëgjonim fjalën luftë.

Në oborrin e shtëpisë tonë  erdhi një serb. Banor i fshatit serb, Pasjani, një kilometer larg fshatit tonë.  Nuk e di a kishte ardhur që të shohë një makinë që xhaxhai im donte ta shiste apo erdhi se pa një mjet që lëvron arën…mbaj mend se unë isha duke e kënduar këngen e Leonora Jakupit, që ishte himn i fëmijeve të asaj kohe, “Mos ma prek ti shkja Drenicën, se kam gjallë Azem Galicen”…Unë po këndoja dhe xhaxhai im ma bëri me kokë, që të ndaloja, unë e pash që erdhi një i huaj në oborr, por se kuptova se ai ishte serb, dhe mund të thoshte që e provokuam me këngë dhe tekst të tillë.

Nuk kaluan shumë ditë, mbase as dy ose edhe tri. Ra nata, mu duk ajo ditë shumë e shkurtër, kisha perfunduar së lexuari romanin “Pse” të Stereo Spase, dhe meqë isha kalitur me lexim edhe që nga mosha shtatë vjeçe, me te gjitha lektyrat dhe tekstet qe gjeja ne biblioteke, mundohesha ta kuptoja lehtësusht edhe në moshën 13 vjeçare që atëherë isha. Mundohesha t’ia gjeja “Pse-në” e mos vajtjes në shkollë, “Pse-në” që numroja sekondat dhe minutat e orës. Lexoja dhjetë faqe dhe e shikoja orën, mendoja se edhe kaq mbeti nga sot, vazhdoja lexoja dhe nata vinte më shpejtë e mëngjesi akoma më shpejtë.

Ra ajo natë, shpejtë. Dëgjuam një zhurmë, e kuptuam menjëherë se diçka jo e mirë po ndodh. Dolëm me nxitim në oborr. Drita ndriçuan qiellin. Ishin granata, që hidheshin drejtë nesh, nga fshati Pasjan. U trazuam të gjjthë, kurse unë të gjithë frikën time, dilemën se çfarë do të bëja nëse do të gjendesha në një situatë të tillë, sikur e kisha dëgjuar në lajme. U shtanga dhe nuk fola asgjë. Nuk fola, nuk qava, u vesha shpejtë siç më thanë prindërit dhe vrapova të merja çantën e shkollës. Doja ta merja vetëm fletoren ku kisha nisur të shkruaja poezitë dhe tregimet e mia te para. Që sigurisht kishin filluar të mernin frymën e ngjarjeve që dëgjoja ato kohë, flistja për luftën, për atë cfarë mund të ndodhte, çfarë do të benim ne e shhumë arsyetime që i shprehja se si mund të iknim ne. Mu duk sikur po humbisja kohë, s’kisha kohë, ta hapja çantën, gjithçka po ndodhte shpejtë, e mora gjithë çantën në krahë. E gjithë familja dolëm me vrap e u nisem drejtë malit. Duke vrapuar. Unë, me motrën me të vogël dhe dy vellezërit, xhaxhallarët, dy me gra dhe fëmijë, njëri  më i ri, dhe halla. Më kujtohet fjala e gjyshës sime kur mbërritëm në mal, tek po rrinte ulur, mbështetur në një lis, më tha “Qika jem, shtine fletoren në çantë, se po bjen shi, të laget, po bjen shi, nanës, të vyn me shkru në shkollë”. Mu duk sikur me ato fjalë ajo më mbrojti mua dhe rëndësinë që unë i kisha dhënë asaj fletoreje. E kisha nxjerrë nga çanta sapo ishim strehuar në fillim të malit. Shiu binte aq imët, sa nuk vërehej që binte. Shi i tillë zaten bjen çdo vit si asaj dite, si kujtim ogur zi që na kthen saherë kujtimet e këqia por edhe na jep mallin e vetës sonë se sa të fortë ishim. Siç thoshte shpesh herë ime gjyshe ” Njeri ásht si guri, sa t’duash bjeri ai s’thehet, eh, çkamas kemi provu bijo, edhe ktë e patëm për sprovë”.

Ishim kthyer në shtëpi, sa për të mar rroba, ushqime, enë, tenda…që të ngrisnim strehën e jetesës në mes të malit. Ashtu të grumbulluar në një tënde prej plasmasi të bardhë, flinim të gjithë, e dëgjoja natën mamanë duke qarë bashkë me gjyshen, tek thoshin si do t’ia bëjmë me fëmijët që nuk kuptojnë asgjë, gjyshja mallkonte terorrin, ushtarët serb, uronte që mamatë e tyre tu flisnin bijëve të mos vrisnin njerëz të pa fajshëm “çka ju kena ba nano na atyne, pse me naj ba ktahen”, u thoshte shpeshe djemëve të saj, duke dashur të shpreh dhembjën e madhe që ndjente, e gjyshi që i kthehej, “serbit ska nevojë t’i bëjmë kurgjo na, veç që jena i bojna gjithçka”.

…Mes prill ishte, kur një mëngjes erdh afër tendës sime shoqja ime e bankës, po flisnim për një libër që kisha lexuar, pastaj asaj iu duk se ndejti shumë më tha ta përcillja deri afër tendës së saj. Ecëm njëzet metra poshtë tendës, me zunë sytë një njeri me një veshje jo të njohur, pash diçka jeshile, por kishte dhe pemë e lisa që kishin filluar të jeshiloseshin dhe nuk e vërejta mire, por kur ai filloi të vrapoj dhe te bërtas në serbisht “ndalo, ndalo”, une e kuptova se ai ishte ushtar serb, u shtanga në rrugë, nuk e dija, të vrapoja, apo të rrija në vend, plumbat filluan të binin, i degjoja tek feshkellyen afër veshit tim dhe para syve ra në tokë një burrë që u qëllua nga plumbat që iknin ajrit, u gjakos i gjithi përnjëhere. Gjuanin pa shenjestër. Ne krahë e ndjeva një tërheqje qeë ma bëri dikush nga familja por që asnjëhere se mbaj mend kush ishte. Vrapo më tha, dhe une si një kompjuter që kur i jep komandën e realizon direkt veprimin, fillova vrapoja, u bëra bashkë në vrap me babain, mamanë, vëllezërit dhe motrën, vrapuam deri në një ngushticë ku rruga mbaronte, anash ishte një kodër, shumë njerëz kishin arritur të ngjiteshin në kodër, vëllai im i madh edhe ai po përpiqej tëngjitej, tu ikte ushtarëvë.. E dëgjojmë një zë tjetër që bërtiste në serbisht, “Naloni, ndaloni”. Babi im e fliste mirë gjuhën serbe, filloi të komunikoj me të, ai i tha në serbisht, fjalë që i kam mar vesh shumë kohë më pas, se çfarë i kishte thëneë. “Ndaloi ata njerëz që janë në kodër, përndryshe, fëmijet që ke këtu do t’ua pres kokat me këtë thikën që kam. Babi po bërtiste kthehuni jemi të rrethuar, i thërriste vëllaut tim, “kthehu janë ushtarët tanë”, ai nuk bindej, deri sa i tha që ishin ushtarët shqiptar, u kthye, ndërkohë unë me mamanë, motrën dhe vëllaun tjetër kishim mbetur të tmerruar s’lëviznim dot na ishte ngjizur zëri, nuk bërtisnim as nuk qanim. Ushatri ishte i veshur me të zeza, shami të zezë në kokë. Mblodhëm forcën e trupit dhe u nisëm, ecëm shpejtë, herë me vrap, siç na bërtiste ushtari. Në gjysmë të rrugës së malit, akoma pa dal në  fillim të fshatit, na ndaloi dhe u bemë bashkë me pjesën tjetër të njerëzve që kishin zënë. Mblodhën flori dhe gjithçka me vlerë që kishim. Mamaja ime uli kokën në tokë dhe mori baltë nga toka, na hodhi baltë në fytyrë, mua, motrës dhe dy vajzave që ishin pak më të mëdha në moshë se mua, ato ishin shumë të bukura. Mbulojeni bukurinë u tha, bëjeni fytyren më baltë. Ajo kishte dëgjuar çfare bënin ushtarët serb me pengjet femra.

 Zbritëm në fshat, në hyrje ishte shtëpia e kusherinjëve.  Përballë shtepive, ishte gjysmë kodër( aty ku sot pushojnë trupat e të vrarëve gjatë asaj periudhe), aty na ulën. I ndan gratë nga burrat, burrat nga djemtë mbi moshë pesëmbëdhjetë vjeç deri në tridhjetë. Babain tim e detyruan të perkthente për ta, bashkë  edhe me të ndjerin mësuesin shumë të dashur edhe komshijën tonë. U tha  të këndonin kënge në gjuhën serbe, këngë për flamurin, për Kosovën si të tyren, valvisnin flamurin serb.

Ushtarët ishin të tensionurar, dukej sikur po prisnin një përgjigje nga lart, gjithë kohën flisnin me radio-lidhje. Babi im theu brinjën nga goditja që i dha një ushtar me të zeza, me mbrapa automatikun e tij, se ai  mbrojti një fshatar nga pushkatimi, dhe se pse arriti t’i kthej njerëzit nga kodra… e duroi dhimbjen, nuk guxonte të tregohej se kishte frikë. Pastaj ra një heshtje, binte shi i imët, qielli ishte skëterr i zi. Thanë te shkonim te shtëpia përballë, ishte shtëpi e madhe, dy hyrje, dy kate. Aty na quan vetëm fëmijët dhe gratë. Me pretekstin se binte shi. Njëherë nuk levizte asgjë,asnjë ushtar nuk dukej. Unë isha me mamanë dhe gjyshen, motrën e vëllezërit në koridorin e shtëpisë, pothuajse në ballkon. Një ushtar i veshur me uniformë ruante te cepi i derës, tyten e pushkës e mbante drejtë nesh. Ne e ulnim kokën nga frika. Mbaj mend tim vëlla, ia kishte ngul sytë plot inat tytës së automatikut të ushtarit, po e shqyente me sy. Mamaja e vuri re dhe i foli, ule kokën mos e provoko, uleni kokën të gjithë. Në një moment, ushtari ma vuri tytën  e pushkës nën grykë dhe më thot në serbisht, qoje kokën. Ai më kishte thënë, qoje kokën se po të dua ta këpus këtu për një sekond, por mamaja më tha se kishte thënë ushari, të mos kisha frikë, se asgjë nuk do të më ndodhte.

Papritur nga heshtja, filluan dëgjoheshin të qeshura nga kati i dytë i shtëpisë, ran ca shishe me birra nga lart, u thyen në dyshemenë e çimentes poshtë, pastaj shkallëve pash katër  ushtar që futën  në goje ca kokrra te bardha, që ia dhan njëri tjetrit në dorë. Erdhi  një nga ata në koridor, hyri në dhomë dhe doli për krahë me një nuse dhe një vajzë të re 16 vjeçe. “Hajde do na beni kafe”. Nuk shkuan as pak minuta, dëgjuam bërtimat, të qara, ishin ato femra, dhe shumë të tjera që po dhunoheshin, fizkisht e seksualisht. U çnderuan, u rrahen, pastaj i sollën.

 Nuk shkoi shumë kur ata mbaruan, tmerrin e tyre, duket se u erdhi një lajm urgjent se duhej të iknim shpejtë nga aty. Na hipen nëpër çdo mjet levizës e na nisën për diku. Për diku që nuk na e than, njëri tha do ikni prr Shqiperi, me tren dhe do të kaloni kufirin. Ndër zëra dëgjoj një plak, që i thot nusës së djalit, “ti nuk mund të hipësh në makinë me neve, na çnderove familjen”, por pas fjalëve qe i thanë njerëzit e tjerë e bindën ta mernin nusen me vete, burrin e kishte në Gjermani. Kam dëgjuar që vjehrri i saj donte ta ndante nga djali, por burri i saj e mori në Gjermani pas luftës dhe e mbështeti shumë.

Rruga na nisi të ndarë si familje. Xhaxhai i dytë me gruan dhe djalin e vogël nuk ishin bashkë me neve, kishin mbetur të fsheur në mal, bashkë me gjyshin. Ku më vonë xhaxhai dhe usja e tijme djalin kishin kaluar kufirin natën, në preshëve e pastaj në Maqedoni, konkretisht ne kampin e stankovecit.

Nuk kishim çfarë të bënim, nuk ktheheshim dot për t’i kërkuar, por as të tregonim që kishte njerëz që mungonin, ushtarët pyesnin gjithë kohës, a kishte të tjerë, a ishin civil apo ushtar të UÇK-së.

Rrugës ndrruan mendje për destinacionin tonë, se na përcollën me makina ushtarake deri në fillim të qytetit të Vitisë. Mbrëmja na gjeti në fshatin Sllatinë, të komunës së Vitisë. Nuk e di si erdhi e iku ajo ditë, si përfudoi, si ra nata, e unë atë ditë nuk i kisha numeruar sekondat, as minutat.  U shtrim të flejmë pasi hëngrëm bukë.Gjumi më erdhi duke bërë shaka me fjalët e vajzës së xhaxhait tim që atë moshë ishte vetëm tri vjeç e gjysmë, nuk i theksonte mirë shkronjat, ” Oj nane pejkoma pujen”, e i kthehej mamaja vet “qe, ta pejkova” (“oj nane përthekoma pullën”, “qe ta përthekova”). Ishte kjo batutë, që doja t’i jepja përfundim asaj dite të pa orë, të pa numruar, të pa ekzistuar mbase hiç!

…ish Qershor.

Pak ditë pas çlirimit. Ëndrrat filluan të na zgjphen, se ora kishte filluar të ecte, kishim mar vesh se xhaxhai ishte në Maqedoni, ne kampin e Stankovecit, por nuk kishim dëgjuar emrin e gjyshit.

Ish qershor si i sotmi, i nxhetë, kur vjen vëllau i dytë i babit, dhe thot se e kishin gjet Agèn, ne të gjithë bërtitëm nga gezimi, por ai na ndërpreu kur shpërtheu në lot, e tha ndër vaj që e kemi gjetur trupin. Të vdekur! Të lidhur me krahë mes dy lisave, pushkatuar, me kush e di sa plumba.

…Dhe vjen një qershor tjetër pas pesëmbëdhjetë vitesh, kur unë isha rritur, isha shkolluar dhe edukuar, siç na thoshte gjithmonë Aga, “qikat e mija ju keni me kanë te zoja, doktoresha, ose ti banu gazetare bëju shkrimtare, me këto letrat e tua, se ia tregoja shpeshë here fletoren time të shkrimeve.

Pikërisht qershor i pas pesëmbëdhjetë viteve, kur  prisja lindjen e vajzës  sime, që sot është gëzim i jetës sime. Në përvjetorin e ditës së çlirimit, unë rastësisht e shoh një video, aty ishte incizuar nga një gazetar i mediave të huaja, gjetja e trupave të vrarë në mal. E pash atë trup, të lidhur në mes lisash, po e shikoja e pa e ditur kush ishte, veç kur dëgjoj dhe shoh xhaxhain tim duke qarë, duke folur vazhdimisht, “po pse, pse ty, pse keshtu” e kuptova qe ishte trupi i gjyshit. Ishte një tmerr i vërtetë, mu duk sikur isha aty kur e kishin vrarë. Deri atë moment thjeshtë e dija që s’ishte më, por meqë s’kishim parë trupin e tij, e ndjenim sikur ishte diku larg, e që ndonjëherë mendoja se edhe mund të kthehej.  Ish Qershor, po jo si i sotit që kujtojmë ditën e çlirimit.

Linditë RAMUSHI DUSHKU!