Shkruan Anton Nikë Berisha.

Në fushën e studimit të letërsisë Ibrahim Rugova la një trashëgimi sa të pasur aq dhe të veçantë. Kjo dëshmohet me një varg veprash vlerash të mëdha, ku ndriçohen çështje teorike dhe estetike të letërsisë si art i fjalës dhe interpretohen një varg veprash letrare si tërësi tekstore shprehëse dhe kuptimore si, fjala vjen, Prekje lirike (1971), Kah teoria (1978), Strategjia e kuptimit (1980), Vepra e Bogdanit 1675 – 1685 (1982), Kahe dhe premisa të kritikës letrare shqiptare 1504 – 1983 (1986), Refuzimi estetik (1987).

Ato dallohen jo vetëm për shumësinë e dukurive që vështrohen, për interpretimet e veprave të letërsisë shqipe dhe të letërsive të tjera, po dhe për qasjen moderne të tyre, ku përdoret një sistem i pasur nocionesh që zbatohet në studimet e letërsive të mëdha. Kjo gjë e shkëputi studimin tonë letrar nga qasje pozitiviste që ishte ngulitur thellë në të.
Veprën letrare poetike Ibrahim Rugova e vështroi në kompleksitetin teorik dhe të realizimit praktik, në tërësinë e funksionimit e të pranimit të veprës e të ndikimit estetik të saj në marrësin. Duke e parë dhe studiuar veprën letrare si fenomen të hapur e kompleks, Rugova hulumtoi aspektin konotativ – kuptimor, si rezultat i strukturimit të veçantë gjuhësor – poetik, pra vrojtoi çka mund të thotë një vepër letrare, sidomos formën dhe mënyrën si thuhet ajo. Brenda këtij përimtimi të veprës letrare dhe procesit kompleks të formësimit, Rugova zbatoi sistemin e vet të mendimit, të aplikimit dhe të realizimit të tij. Për t’ia dalë kësaj atij i ndihmoi njohja e mirë e teorisë dhe e praktikës letrare. Mendimi i tij për disa dukuri letrare e sidomos për disa nga veprat më të rëndësishme të letërsisë shqipe, si ato të Xoxes, Kadaresë, Podrimjes, etj. nuk del apriori imponues. Thellësia dhe ngjeshësia e mendimit të tij pasojnë nga konceptimi, organizimi, shkoqitja – analizimi i fenomeneve që i merr në shqyrtim. Autori nuk thotë dhe nuk e sforcon qëllimisht pohimin me shprehje retorike, por nëpërmjet mendimit të qëndrueshëm, si rrjedhojë e studimit dhe e analizës paraprake përkushtuese.

Në studimet e veta Ibrahim Rugova gjithmonë la mundësinë e vështrimit të dukurive edhe nga pikëvështrime të tjera, madje edhe të ndryshme nga ato që i bën ai. Kjo ndodh meqë vepra letrare vështrohet si fenomen që secili e lexon dhe vë komunikim në mënyrën e vet, varësisht nga niveli i përgatitjes teorike dhe i njohjes së praktikës letrare, estetikës receptive, por edhe më gjerë. Për këtë arsye nëse me të drejtë thuhet se kritika dhe interpretimi objektiv dhe thellësisht kreativ ia shton vlerën veprës letrare, zgjeron dhe thellon kuptimin e ekzistimit e të ndikimit, shpalos strukturimin e botës poetike të veprës letrare, pra ekzistencën dhe qenësinë e saj, atëherë një gjë e tillë realizohet në mënyrë të ndjeshme dhe të veçantë në veprat e Rugovës. Sistemi i ngritur i koncepteve, përkatësisht standardizimi i tyre, pa të cilin nuk mund të mendohet studimi modern dhe bashkëkohës, i japin veprës së tij një dimension të ndjeshëm koherencës së mendimit dhe të interpretimit. Me veprat e tij saktësohet dhe funksionalizohet matagjuha e shkencës së letërsisë në kulturën tonë.

Mund të thuhet se çdo libër i tij i botuar paraqiti një çast të shënuar brenda mendimit tonë letrar teorik e kritik. Kështu në veprën e parë teorike interpretuese Prekje lirike (1971) me një gjuhë të veçantë shprehëse ai depërtoi thellë në esencat lirike e kuptimore të poezisë së disa poetëve më të njohur botërorë e shqiptarë si, fjala vjen, Bodlerit, Jeseninit, Lorkës, Preverit, pastaj Nolit, Migjenit, Serembes etj. Nëpërmjet gjuhës poetike-interpretuese thellohet në tiparet dhe cilësitë artistike e estetike të poezive të shqyrtuara dhe arrin një identifikim të plotë me forcën lirike e komunikuese të krijimit – si shprehësi e përjetësisë poetike.

Kështu ngjet edhe me veprën Kah teoria (1978), ku letërsia vështrohet si diferentia specifica dhe problemet e saj qenësore i trajton në rrjedhën e përgjithshme të mendimit teorik e kritik, pra sjell një informacion të rëndësishëm, të drejtpërdrejtë, nga kulturat dhe letërsitë e tjera.

Këtë mënyrë studimi të letërsisë, të dukurive e të veprave konkrete letrare Rugova e pasuroi dhe me librin Strategjia e kuptimit, që është një verifikim i ri i aftësisë së tij që të merret me çështje konkrete të studimit dhe të interpretimit të veprës letrare e të dukurive të saj, ku sintetizohet e realizohet praktika letrare – vështrimi dhe interpretimi i veprës letrare si unitet formësor, kuptimor e artistik. Strategjia e kuptimit dëshmon për cilësinë dhe vetëdijesimin e mendimit tonë teorik dhe estetik; shpreh përbashkimin e teorisë dhe të praktikës letrare – një artikulim dhe interpretim modern të problemeve të artit të fjalës në përgjithësi e sidomos të veprës letrare në veçanti. Për herë të parë brenda mendimit tonë kritik letrar dhe estetik përligjet njohja e thellë e teorisë në shqiptimin dhe analizimin e dukurive të veprës letrare në planin konotativ, ku veçanërisht shprehet saktësia dhe preciziteti i konceptimit të objektit të shtruar, i të shprehurit e i të menduarit nëpërmjet metagjuhës; një kohezion i logjikës vetëzotëruese, funksionale e nxitëse, një siguri për të komunikuar me probleme ontologjike të letërsisë dhe të veprës letrare, pa e imponuar çështjen e shtruar, por duke e shprehur nëpërmjet kuptimësisë sintetizuese individuale dhe gjithnjë duke e ndërlidhur atë në një kontekst më të gjerë. Rugova në mënyrë të vijueshme gjakon kuptimin në veprën letrare në një varshmëri e kushtëzim të ndërsjellë me përbërësit e tjerë qenësorë si, fjala vjen, shtresat e rrëfimit artistik, imazhet, figuracionin etj. Ai vë në dukje se vepra artistike është fakt artistik, ku vërtetohen një apo disa ide dhe pikëpamje, të mënyrës shtjelluese artistike, çka shpreh baraspeshën e një të vërtete që kërkohet të theksohet e të afirmohet.

Çështjen e shpalimit të kuptimit në veprën letrare autori e zhvillon në mënyrë aplikative dhe vë në dukje se është i domosdoshëm cilësimi i kuptimit dhe i cilësimit të kuptimit, domethënë i kuptimit të zbatuar në veprën letrare dhe i atij që i ia japim ne. Autori konstaton se kuptimi nuk mund të zëvendësohet me përmbajtjen e forma me strukturën, as anasjelltas, sepse vetë ky është finalitet i këtij organizimi organik që quhet vepër e realizuar përmes shkrimit.

Studimin e dukurive teorike, estetike dhe interpretuese Rugova e pasuroi edhe me librin Refuzimi estetik (1987), ku arti letrar, sidomos vepra letrare dhe mundësia e komunikimit dhe e ndikimit të saj në lexuesin vështrohet në një këndvështrim sa të ndërliqshëm, aq dhe modern, duke e parë atë si një tërësi shumësore përbërësish dhe mesazhesh poetike e jo si porosi dhe këshillë, siç e parapëlqente dhe e shprehte studimi pozitivist. Ai ngrihet kundër imponimit në letërsi, kundër përcaktimeve politike e ideologjike dhe i jep përparësi qasjes dhe interpretimit të lirë e kompleks të përbërësve poetikë të veprës letrare dhe rëndësisë së ndikimit të saj estetik në lexuesin.
Në rrafshin e interpretimit të veprave konkrete, studimi monografik Vepra e Bogdanit 1675 – 1685, dëshmon aftësinë dhe dijen e tij të lartë, të ballafaqohet dhe të vërë komunikim me tekste të ndërliqshme siç është Cuneus Prophetarum (Çeta e profetëve) e Pjetër Bogdanit, e shkruar në gjuhën shqipe qysh më 1675 dhe e botuar në shqip dhe e përkthyer në italisht më 1685 (në Padovë).

Cuneusi i Pjetër Bogdanit i doli Rugovës si një vepër monumentale e letërsisë sonë të vjetër, por edhe e letërsisë sonë në përgjithësi, në të cilën për herë të parë në gjuhën shqipe, në një nivel, me një gjerësi e me kompetencë të lartësuar shtrohen, theksohen e shkoqiten probleme të rëndësishme teologjike, filozofike, letrare, estetike, kosmogonike etj. Ato nuk janë shtruar dhe konceptuar rastësisht dhe dosido, sepse, si thekson autori, Çeta “[…] nuk është (vepër) thjesht speciale, që i kushtohet vetëm një problemi të veçantë. Për kah ideja themelore mund të konsiderohet si e tillë, po për nga problemet e shumta, marrë në planin metodologjik, është vepër universale, sepse përfshin dhe përmban në vete, në objektin e vrojtimit dhe të shqyrtimit të vet, disa klasematika problemesh e çështjesh rreth një apo disa ideve qendrore e esenciale, prandaj e gjithë vepra është një praktikë filozofike, një filozofim i pasur dhe i thelluar me argumente mbi krijimin, marrë në kuptimin më të gjerë dhe mbi jetën dhe përvojën njerëzore në planin e vendosjes dhe të shqyrtimit”. Të gjitha këto, vijon Rugova, përligjen në këtë vepër me “Një ligjërim intelektual e energjik në krijim dhe në formulim”.

Rugova i qaset dhe e zbërthen konceptin teologjik në veprën e Bogdanit, historinë e ekzistencës së njeriut – qenien e pavarur (ente independente) – Zotin, por edhe çështje të filozofisë së Mesjetës, me të cilat teologjia, (në kohën e Bogdanit) ishte në një lidhje të fortë; ato bashkëjetonin dhe bashkëvepronin ngushtësisht me njëra – tjetrën. Në veprën Cuneus Prophetarum Rugova sheh fillet e prozës shqiptare të shkruar – si dëshmi ekzistimi dhe formimi të gjuhës shqipe si gjuhë poetike dhe të aftësisë së saj komunikuese.

Duke e studiuar me përkushtim veprën Çeta e profetëve të Bogdanit, Rugova dëshmoi thellësinë e vrojtimit të problemeve, qoftë kur bëri fjalë për ato teologjike e filozofike, për raportin varësor dhe kushtëzues, pra për përkimet e teorisë dhe të praktikës së teologjisë dhe filozofisë (historia e ekzistencës, triniteti, filozofia e natyrës, trupi-shpirti, natyra naturans – mimesisi, teoria e dy të vërtetave, kategoritë estetike etj.), për kategorinë e kohës e të hapësirës (koha esenciale dhe koha ekzistenciale, mitologjia etj.), qoftë për praktikën teorike letrare e poetike, për stilin, tiparet e ligjëratës etj. Qasjen dhe interpretimin e shumë dukurive të veçanta ai nuk i bëri që të dëshmojë heterogjenitetin e veprës së Bogdanit, por të paraqitjes, të interpretimit dhe të përafrimit të saj sa më të përshtatshëm me preokupimet dhe botëkuptimin e lexuesit të sotëm. Ai jo vetëm shkoqiti dhe i përafroi shumë mendime të Bogdanit me ato që janë aktuale në shkencën e sotme të letërsisë, por i bën dhe një interpretim të thukët poezisë origjinale të Pjetër Bogdanit e të Lukë Bogdanit, sidomos Sibilave, të botuara në “Çetën e profetëve”.

Nëse kemi parasysh mendimin e Albert Stratikoit, të cituar si kryemoto në librin e Rugovës, se “Ceneusi” i Bogdanit – “lë të jetë objekt vërtet i denjë për studime të mëdha jo vetëm për shqiptarët, por edhe për dijetarët e kombeve të tjera”, atëherë themi me plot gojë se me veprën e vet Ibrahim Rugova vuri një gurthemel në paraqitjen dhe studimin modern të veprës së Bogdanit dhe hapi kështu rrugën për studime të tjera, të specializuara, që pasuan ose do të duhej të bëheshin në ndriçimin e shumë aspekteve të saj, sepse siç pohon Rugova, “sa më shumë do ta çmojmë e vlerësojmë këtë vepër, aq më shumë do të na çmojnë të tjerët…”

Edhe vepra studimore Kahe dhe premisa të kritikës letrare shqiptare 1504 – 1983 (1986) e përligj seriozitetin dhe aftësinë e Rugovës për t’u marrë dhe për t’i ndriçuar rrjedhat e mendimit tonë teorike kritik dhe interpretuese në një periudhë kohore mjaft të gjatë.
Në fund po përmend faktin se me veprat e veta teorike dhe interpretuese Ibrahim Rugova përftoi bazën më cilësore dhe më të ngritur në fushën e studimit të artit të fjalës në gjuhën tonë.