Anton Nikë Berisha, Vëzhgime mbi “Poetikën” e Aristotelit. E botoi “Faik Konica”, Prishtinë 2018.

Ditë më parë doli studimi më i ri i Anton Nikë Berishës Vëzhgime mbi “Poetikën” e Aristotelit, i pari i këtillë i botuar në gjuhën shqipe.

Është e njohur se vepra e Aristotelit “Qasje atit poetik” ose, siç është e njohur me titullin “Poetika” ka zgjuan interesimin një numri të madh studiuesish të letërsive të ndryshme, duke filluar nga Mesjeta.

Në fillim të studimit autori i studimit sjell këtë mendim të autorëve D. Gërliq & L. Abercrombie për këtë vepër të filozofit të madh të Greqisë së lashtë: “Vepra e Aristotelit ‘Mbi artin poetik’ sigurisht është poetika më së shumti e botuar, e përkthyer dhe e komentuar nga të gjitha librat e këtij lloji të botuara deri më tash. Në librin ‘Principet e kritikës letrare’ prof. Abercrombie (1881 – 1938) për këtë vepër të Aristotelit shkroi: Poetika është jo vetëm diskutimi i parë plotësisht filozofik mbi letërsinë, por edhe baza e të gjitha diskutimeve të mëvonshme. Shumë nga ato që thotë Aristoteli ilustrojnë mendimin grek dhe kanë të bëjnë me letërsinë greke, por shumë nga ato që thotë ai përbëjnë thelbin e mendimit të drejtë për letërsinë përgjithësisht. Në shumë pikëpamje asgjë nuk i është shtuar, dhe për sa mund të shihet, asnjëherë asgjë as nuk do t’i shtohet asaj që pat të thotë Aristoteli për artin letrar”.

Në Hyrjen me titullin “Çka do të thotë ta njohësh mirëfilli veprën “Qasje artit poetik” të Aristotelit?, Anton Nikë Berisha shkruan:

Veprën “Qasje artit poetik” apo “Poetikën2”, siç quhet zakonisht, Aristoteli e shkroi gjatë viteve të para të qëndrimit në Athinë rreth vitit 330 para Krishtit. Ajo i përket llojit të veprave për nevoja arsimore (ezoterike ose akromatike); përbëhet nga shënime të ndara në 26 pjesë, që nuk janë të shtjelluara mirëfilli sipas një vijimësie lineare. Kjo mund të lidhet dhe me dy redaktimet që i janë bërë Qasje artit poetik (Peri poitikes): të hershmin dhe të vonshmin. Përkundër kësaj të dhëne, natyra e shënimeve dhe mënyra e renditjes s’ka ndikuar, as në qëndrueshmërinë e mendimit, as në qartësinë e argumentimit. Sipas katalogut të Diogjenit “Poetika” e Aristotelit përbëhej nga dy libra, domethënë neve na ka mbërritur vetëm libri i parë. Në librin e dytë, sipas asaj që thuhet në kapitullin e gjashtë,duhet të vështrohej sidomos komedia. Richard Janka botoi më 2005 studimin “Aristotele on Comedy” (Aristoteli dhe komedia), ku flet edhe për një punim të Aristotelit prej tri faqeve e gjysmë me titull Tractatusa, i ndarë në gjashtëmbëdhjetë pjesë, sipas të cilit përpiqet të ndërtojë pjesën e dytë të Poetikës së Aristotelit që i kushtohet komedisë.

Poetika e Aristotelit, si thekson Stephan Halliwell, është e rëndësishme për arsye se është vështrim analitik: “Vështrimi i Aristotelit para së gjithash nuk është përshkrues (empirik), edhe pse përmban disa elemente përshkruese. Përmes teorisë së tij të mimesisit, ndriçohet fakti se në arte është e rëndësishme, jo ajo që është, po ajo (diçka) që krijohet mbi bazën e asaj që është, që ekziston. Sipas Aristotelit poezia është ‘lënda’ (a construct), ndërsa poeti “ndërtuesi” (a constructor). Po ashtu Aristoteli mund të emërohet mbase dhe kritiku i parë letrar në kuptimin e mirë të fjalës, sidomos të epeve të Homerit, siç thekson studiuesi italian, Ferdinando Alberggiani”.

Të merresh me veprën filozofike të Aristotelit në përgjithësi dhe brenda saj me “Poetikën”, domethënë të ballafaqohesh me mendimet dhe me dijen e njërit nga filozofët dhe autorët më të shquar të të gjitha kohëve, i cili jo vetëm la gjurmë të thella në dijen e kohës së tij, po në qenësinë e vet ajo ngërthen edhe mendimet e paraardhësve. Si e tillë ajo i përshkoi dhe qindvjetshat që vijuan duke bërë ndikimin e saj të shumëfishtë11. Në konceptin e filozofimit të Aristotelit është thelbësore arritja gjithnjë në koncepte përcaktuese, kapja e thelbit të aspekteve të veçanta të Shpirtit dhe Natyrës në një modalitet të thjeshtë, pra, në formën konceptuale. Prej këtej rrjedh një pasuri dhe plotësi aspektesh, gjë e cila dëshmon se Aristoteli ka përpara vetes tërë intuitën dhe nuk lë pas dore asnjë detaj, sado banal të duket ai. Shpirti i tij ka mirëpritur të gjitha aspektet e dijes, të gjitha i kanë interesuar dhe të gjitha ai i ka studiuar me themel dhe gjerësisht.

Filozofi i shquar gjerman, Hegeli e cilësonte Aristotelin: “[…] Aristoteli ka qenë një nga gjenitë shkencorë më të pasur, universalë e të thellë, që ka ekzistuar ndonjëherë, një njeri, të cilit asnjë epokë nuk mund t’i vendosë pranë të barabartin e vet […] njeri i mençur, me të cilin nuk mund të krahasohet askush nga asnjë kohë”, ndërsa Kark Marksi e quante: “Aleksandri i Maqedonisë i filozofisë helene”. Filozofi rus, Valentin Ferdinandovich Asmus thoshte: “Duke i studiuar kanonet estetike të tragjedisë dhe të epit, Aristoteli pa para vetes një varg të madh çështjesh estetike. Midis tyre vend qendror zë çështja e marrëdhënies midis artit dhe realitetit […] Rëndësia historike e estetikës së Aristotelit është aq e madhe sa nuk mund të shqyrtohet në mënyrë të hollësishme. Aristoteli është themelues i estetikës shkencore dhe i hulumtimit shkencor të artit. Në teorinë e vet të estetikës Aristoteli ka përfshirë çështjet më të mëdha nga fusha e shkencës së artit dhe ka përcaktuar parimet të thuash në të gjitha aspektet e estetikës së mëvonshme. Merita e tij e madhe qëndron në atë që ka përcaktuar vështrimin e artit si lloj i mëvetësishëm i veprimtarisë së njeriut, i cili ka detyra të veçanta dhe i cili kërkon kushte të veçanta që ato të përmbushen […] Këtu janë dhe fillimet e ideve të mëvonshme mbi artin si lloj i mëvetësishëm i të menduarit në figura. Deri në ditët tona na mahnitin faktet që Aristoteli i jep në formën e modeleve të analizës së veprave artistike. Sidomos është e rëndësishme që estetika e Aristotelit, pa marrë parasysh premisat e përgjithshme racionale, është jashtëzakonisht konkrete pikërisht për çështjen e marrëdhënies midis motivimeve ideore dhe formale të veprës […] Së fundi, si gjeniale duhet pranuar pikëpamja e tij në qenësi dialektike mbi ndryshimin e normave estetike, mbi nënshtrimin e tyre individual të detyrave shprehëse që ndryshojnë […]”.

Nga studimi që i bën Poetikës së Aristotelit studiuesi i shquar rus, Mihail Bahtin, thoshte: “Teoria e gjinive […] deri në ditët tona nuk ka mundur të shtojë gjë substanciale në atë që është bërë nga Aristoteli. Poetika e tij mbetet bazë e pandryshueshme e teorisë së gjinive, sado që nganjëherë kjo bazë të jetë thellësisht e fshehur sa të mos shquhet”.

Filozofi i njohur kroat, Danko Gërliq, e çmon Aristotelin “[…] ndër gjenitë më të thellë, më të gjithanshëm e më të pasur që u shfaqën ndonjëherë, por para së gjithash sepse ai është themelues i një drejtimi të tërë të madh në estetikë […]”.

Profesori i dikurshëm i Universitetit të Zagrebit, përkthyesi dhe ndër njohësit dhe komentuesit më të shquar të Poetikës së Aristotelit, Zdeslav Dukat, thekson se vepra e Aristotelit “Qasje artit poetik shënon fillimin e shkencës së letërsisë evropiane. Kjo vepër e Aristotelit ka pasur një ndikim të madh në teorinë dhe krijimtarinë letrare të periudhave të tëra, po dhe ka shkaktuar dukurinë e lëvizjeve të reja që e kanë mohuar vëzhgimin e Aristotelit. Po vlefshmëria e qasjes së Aristotelit letërsisë dhe estetikës nuk është zbehur as sot prandaj ajo paraqet veprën e pakapërcyeshme dhe në bashkëkohësinë tonë”.

Edhe në letërsinë tonë kjo vepër e Aristotelit është vlerësuar lart.

Mjaftojnë këto mendime për të thënë se marrja me veprën e Aristotelit “Qasje artit poetik” nuk nënkupton vetëm t’i qasesh dhe ta vështrosh mendimin e këtij dijetari të jashtëzakonshëm, dëshmuar dhe në këtë vepër dhe në veprat e tjera që i hartoi ai, por edhe në disa vepra të autorëve para tij, sidomos të Platonit, që u bënë objekt shqyrtimesh të shumta të studiuesve të fushave dhe të periudhave të ndryshme. Rreth kësaj dukurie përkthyesi dhe njëri ndër njohësit më të mirë të Aristotelit, anglezi, S. H. Butcher (Buçer), shkruan: “Poetika e Aristotelit duhet të lexohet në dritën e veprave të tij të tjera; duhet t’i gjejmë fijet që e lidhin teorinë e tij të artit me sistemin e tij të gjithmbarshëm filozofik: duhet të zbulojmë kuptimin që ai i jep ‘shëmbëllimit’ (imitimit, ngjasimit, përngjasimit, pasqyrimit, përtëritjes) si nocion estetik – nocionit fatkeq, të cilin ai, duhet pranuar, e trashëgoi nga paraardhësit, po që për të ardhmen e plotësoi me kuptim të ri”.

Në veprën “Qasje artit poetik”, pra, përkundër që vërehet ndikimi i Platonit, Aristoteli përligji mëvetësinë dhe origjinalitetin e vet dhe krijoi një bazë të rëndësishme nga e cila pastaj dhe u zhvillua dhe u pasurua mendimi teorik, kritik dhe estetik për letërsinë.

Vlerën e “Poetikës” së Aristotelit e përligj edhe ky mendim i studiuesit F. A. Petrovski: “Poetika e Aristotelit mbetet monumenti kryesor i periudhës klasike greke, kushtuar shtjellimit sistematik të problemeve të krijimtarisë artistike, apo teorisë së letërsisë. Vepra monumentale na ka mbërritur në formën që mendonte ta botonte Aristoteli. Kjo të bie në sy dhe në vetë tekstin e ‘Poetikës’, si dhe nga të dhëna të tjera. Kështu p.sh. në ‘Retorikë’ (Libri 8, kapitulli 7, paragrafi 4), Aristoteli bën këtë premtim. “[…] Çfarë kuptoni ju me fjalën pastrim, tani për tani po e zëmë në gojë vetëm si një fjalë të përgjithshme, një shpjegim më të hollësishëm do ta bëjmë në librin mbi ‘Poetikën’. Ky premtim nuk plotësohet, megjithëse në kapitullin e gjashtë të ‘Poetikës’ flitet për ‘pastrim’ (Katarsis), por s’jepet asnjë shpjegim i hollësishëm”.

Poetika e Aristotelit ka një rëndësi të shumëfishtë, për të mos thënë të jashtëzakonshme për arsye se në të vështrohen një varg çështjesh të rëndësishme për letërsinë, në mënyrë të veçantë për dramën dhe për epikën, për rëndësinë e veprës letrare për marrësin (dëgjuesin ose lexuesin), pra për estetikën e autorit, të veprës dhe të marrësit, pastaj për disa lloje – gjini letrare etj. Si e këtillë vepra ndikoi në zhvillimin e mendimit teorik, estetik dhe interpretues të artit letrar të kohës kur u shkrua dhe deri në ditët tona. Kjo gjë përligjet nga një mori studimesh dhe punimesh të mëvonshme, përmes të cilave mendimi teorik dhe estetik i Aristotelit për letërsinë u pasurua, qoftë kur ato (mendimet e studiuesve dhe shkrimtarëve) ishin të ngjashme, qoftë të ndryshme ose kundërshtuese.

Ndikimi i pikëpamjeve të Aristotelit në studimin e letërsisë, nuk u shpreh vetëm nga ato që u thanë në veprën “Qasje artit poetik”, po edhe me ato që ai nuk i ndriçoi dhe nuk i sqaroi mirëfilli, siç janë nocionet mimesisi, katarsisi, dukuritë që lidhen me ditirambin (poezi – këngë kushtuar Hyji Dionisit), poezinë rituale (të përcjella me instrumente), himne dhe poezitë e kënduara për nder të hyjnive, pastaj këngët e shpotisë, këngëve falike etj24., sidomos çështjen e trinitetit (?) në artin e fjalës: lirikë, epikë, dramatikë, që në rrjedhë të shekujve u bë objekt aq i shpeshtë i studimeve letrare.

Dukuritë e vështruara dhe të përcaktuara në “Poetikën” e Aristotelit përligjin mëvetësinë e natyrës së letërsisë, të veprës letrare, të komunikimit dhe të ndikimit estetik të saj në marrësin26. Vepra letrare poetike është krijesë poetike gjuhësore e hapur për të cilën nuk mund të thuhet asnjëherë fjala e fundit; gjithmonë mbetet diçka që mund t’i shtohet, pra të vështrohet nga aspekte e përbërës të ndryshëm. Këtë gjë e kushtëzon fakti se vepra letrare poetike, e cilitdo lloj qoftë ajo, është një strukturim i mëvetësishëm dhe i ndërliqshëm gjuhësor shprehës, ku gjuha poetike, figurshmëria dhe shumësia e mendimeve të shprehura përmes saj e bën atë të papërsëritshme dhe në procesin e receptimit ajo asnjëherë nuk del e njëjtë. Si e këtillë ajo nxit dhe përligj një komunikim dhe ndikim të ndryshëm e shumësor jo vetëm tek marrës të ndryshëm, po dhe tek i njëjti marrës kur e lexon dhe ndikohet nga ajo në kohë, në kushte e në rrethana të ndryshme.

Nga ajo që u tha shtrohet vetvetiu pyetja: mos ndoshta me studimin e disa dukurive letrare në rrafshin teorik, të komunikimit poetik praktik dhe të ndikimit estetik në marrësin, që u dëshmuan në periudha të ndryshme dhe nga autorë të ndryshëm, duke filluar që nga mendimet e Aristotelit dhe të mësuesit të tij, Platonit, ndodhi ajo që e thekson filozofi dhe esteti kroat, Danko Gërliq se vetë studimi i vijueshëm dhe i ndryshëm i dukurive teorike, estetike dhe praktike të veprës letrare si forma më e qenësishme e amëzimit – të artit të fjalës, përligj njëkohësisht zhvillimin dhe pasurimin, edhe atëherë kur mendimet – vlerësimet nuk janë të njënishme, të afërta ose janë kundërshtuese, siç ndodhi me estetikën si disiplinë e filozofisë dhe të ndryshimit që ajo përjetoi nëpër kohë: “[…] estetika gjithnjë rishtas gjatë historisë e përkufizonte objektin e saj. Më në fund edhe vetë fakti i problematizimit dhe i historizmit të vetë lëndës së estetikës e dëshmon pjesërisht karakterin filozofik të kësaj ‘disipline’. Derisa shkencëtarët e tjerë e dinë lëndën e shkencës së tyre, që është përcaktuar që moti – madje është fyerje edhe t’i pyesësh për të – estetika filozofike duhet ta shtrojë vazhdimisht, lirisht, pyetjen pikërisht për këtë çështje të parë, fundamentale, ‘fillestare’, madje në mënyrë aq më të thellë e më radikale sa më tepër të jetë filozofike dhe sa më me të drejtë ta mbajë emrin estetikë”.

Tri janë, pos të tjerash, çështjet kryesore që më shtynë t’i qasem dhe ta vëzhgoj “Poetikën” e Aristotelit:

1. Në këtë vepër, në një mënyrë ose në një tjetër, Aristoteli sublimoi përvojën dhe dijen për letërsinë e kohës së tij dhe të paraardhësve të tij, Empedoklit, Sokratit, Demokritit, sidomos mendimet e Platonit29. Letërsia që u krijua në gjuhën e lashtë greke në kohën e Aristotelit u mbështet në letërsinë që u zhvillua edhe më parë, qoftë ajo e traditës gojore, qoftë e traditës së shkruar. Pra, njohja me pikëpamjet e Aristotelit dhe me veprat që ai i përmend, nuk nënkupton vetëm njohjen e mendimeve të tij dhe të veprave përkatëse, po shumë më gjerë.

2. Njohja e mendimit të Aristotelit për letërsinë, mënyra se si lindin veprat mbi bazën e mimesisit, njohja e natyrës së poezisë (lexo: Letërsisë) përballë historisë, pastaj njohja e veçantive të llojeve – gjinive letrare, sidomos të tragjedisë dhe të epikës, të mundësisë së ndikimit të së bukurës të veprës letrare poetike në marrësin, të dukurisë së katarsës, që shprehet sidomos gjatë shfaqjes në skenë të veprës dramatike, ndihmon të vërejmë sa ka ndryshuar dhe sa ka shkuar përpara mendimi teorik, estetik dhe interpretues i letërsisë dhe i veprave të veçanta letrare përballë asaj që ka thënë Aristoteli rreth 2300 vjet më parë.

3. Duke u marrë me mendimet e Aristotelit për letërsinë i jepet jetë studimit të mëtejshëm të saj, i cili ka për detyrë të dëshmojë që letërsia si art të bëhet e të jetë pjesë e pandashme e veprimtarisë shpirtërore të njeriut, që sot funksionon dhe përcillet, pra dhe ndikon, përmes mjeteve të ndryshme bashkëkohore teknologjike, e jo vetëm përmes leximit të librit ose shfaqjes së veprës në skenë.

Në këtë hyrje e shoh të nevojshme të përmend faktin se përkthimet në shqip të “Poetikës” së Aristotelit jo gjithmonë përligjin thellësinë dhe saktësinë e origjinalit, për çka jam bindur edhe duke i krahasuar me përkthimet që i kam shfrytëzuar në gjuhë të ndryshme, siç përligjet dhe në këtë mendim: “Ndonëse edhe këtu, natyrisht, si edhe përgjithësisht kur është fjala për filozofi autentike, asnjë interpretim nuk mund ta zëvendësojë leximin e tekstit filozofik origjinal, të përcjellë me asociacione të pavarura dhe me përpjekje të interpretimit vetjak kritik. Vërtet mund të jepet një ndihmë në interpretimin dhe analizën, por interpretimi i vërtetë është ai që rrjedh nga pyetjet dhe kërkimet vetjake, sepse nuk mund të filozofohet për tjetrin sikurse nuk mund as të jetohet për tjetrin”.

Në fund më duhet të them se vëzhgimi i pikëpamjeve të Aristotelit shprehur në veprën “Qasje artit poetik” – “Poetika”, përkatësisht qasja mendimeve të tij për artin e fjalës, nuk domethënë kthim prapa, kodifikim i përcaktimeve të dukurive të letërsisë, po njohje më e mirë, hapje dhe pasurim i mendimeve dhe i vlerësimeve, vetëdijesim i mundësive të pafund të komunikimit dhe të interpretimit të veprës letrare si strukturë gjuhësore poetike, në kuptimin sidomos të asaj që thoshte me të drejtë Gadamer-i: “Tradita nuk është vetëm një përmbledhje mendimesh e gjykimesh të njëpasnjëshme, po një e treta organike e potenciale, që aktualizohen e riaktualizohen në mënyrë të domosdoshme në çdo gjykim të ri”.

Me këtë rast dua t’u shpreh falënderimin tim Abdullah Zenelit dhe birit tim, Labinotit, për mbështetjen dhe ndihmën që më dhanë për hartimin e këtij studimi.

Prishtinë, qershor 2018./ KultPlus.com