30 Korrik, 2020 - 3:55 pm
Xhemile Hysenaj
Fotografiye: Nok Selmani
Sakana yekh detharin te ushten sine thay tana oven sine akala so siyen, te agorinen e yekha detharinaka rutina, te ikloven sinen vash detharinaki khaveya kotar tumaro kher ji ano than vash kote siyen shrdime te arakhentumen e ververutne dikhipyencar, koshipyencar thay telune lafyencar. Te beshen sinen ani daykh kafiteria thay te ajukerna sine may but desar aver konsumatoryendar, khaveya avla thay o kamarieri na phenla tumenge shukar detharin, aver klientya vakarna vash tuke mashkarvahti qhivinindoy vi odova pharo dikhipe, ‘na sito ini but kalo’ vay ‘ kobar kalo’ shuneya ole garavibeya. Ano panj butyake thana kote siyen apkikinde (ini kay yekhe kualifikipea may shukar desar shukar) na siyen akceptisale vash o banalune yustifikipya, thay ano dayk than na siyen lelile pe konsideripen. Amala thay tumare malina na siton but thay odolen kolen penjareholen kotar o qhavoripe siton yekhune manusha kolen penjarena vi adive buderi se duy dekade jivdipe. Eh akava, akava sito yekh klaro racizmo. Yekh maribe ano traynipe kolea ni yekh ani lumia na manglape sine te arakholpe. Yekh darakerdo thay nashukarno fenomeni. Yekh klaro anglokrisipe pedral o mortyako kolori kolen tumen na siyen alosarde.
Antijipsizmo sito racizmo specifikuno pedral o roma, thay aver komunitetyenge kola konsideringyona ‘ciganya’’ ani publikaki imajinata vay odolengi kola na siton kotor e akale komunitetesko. Anti-jipsizmo sitoy specifikuni forma e racizmeski, yekh ideologiya bazirimi ano racako superioriteti, forma e dehumanizipaski thay institucionaluno racizmo kova paravgyola kotar historikuno diskriminipe, kova mothavla mashkar o avera ini violenca, nakamibaski qhib, eksploatipe, stigmatizipe thay aver forme e diskriminipasko.
Racizmi na garavgyola kotar o nabuderuno komuniteti. O vakeripya sar ‘besheya sar majupi’’, lelan kolori kalo sar majupi/a, vay ‘uravdilan sar majupe’, shunaholen sakova dive thay bizo nisavo interesipe may harno ignorina olen sar te oven sive shukarne alava thay na koshibaske vash yekh kotor e amalipasko.
Anti-jipsizmo therla impakti ano sah aspektya e jivdipasko ko roma, ashkalie thay egipqanya. Ov kontribuinla ano telaripe o sherune umala e jivdipasko sar ano edukipe, butikeripe, jivdipasko standardi, thay ano sastipe thay jivdipe. Leindoy pe dikhipe kay o roma, ashkalie thay egipqanya historia araklile e diskriminipea thay e disavantazhyencar ano sah jivdipaske sfere, akava phiravdilo ano normaliteti kotar o sah riga, kontribuindoy ano stigmatizipe thay ulavipe olengo kotar o amalipe.
Roma, ashkalie thay egipqanya ani Kosova butver arakhona e diskriminipea thay siton viktime e krimesko, kotar o koshibya thay darakeripya ji akanutne thay violencake atakya. Ano drom kay te oven amalipaske averipya, sito but vasno kay sar sebepyendar te lepara thay te krisina o incidentya thay o fenomenya e antijipsizmesko kola ovena ini ano amaro than sakova dive.
Yekh kotar o ovipya kova vazdinga buderi debate ko duy komunitetya, ko odova buderuno thay haricuno, sine ovipe Kuytim Veseli. Yekh 11 bershutno qhavoro e romane komunitesko kova jivdingya violenca thay mudardilo kotar yekh aver jeno e komunitetesko. Seksualuni violenca thay mudardipe e Kuytim Veselesko sine angloaqakarde thay vash akaleske konstatingya ini o Populaciako Avokati ano publikuno raporti vash akava ovipe. Policia thay Prokuroria sine informipe kotar o buderi resorsya vash angluni seksualuni violenca thay manglape sine yekhatar te aqhaven thay te roden anglophandipe vash S.O.- vash te garaven Kuytimesko jivdipe.
*Akate shay te arakhen o linki e peticiako kote rodingyola hakayipe vash Kuytimeske.
Antijipsizmo ani Kosova thay ani e sah lumia avla sar sebepi e nainformipasko, inyorancako. Puqlen mi siyen daykver tumen, vay gndingyen mi: kobar amala/malina kay siton kotor e haricune komunitetesko, siton kotor e tumara amalipasko?
‘Niyekh na biyangyola na kaminindoy avere vash o sebepi o mortyako kolori, orijina vay religiya. Te sine kay o manusha siklona na te kamen, on shay siklona ini te kamen thay kamipe avla naturaluno kotar o ilo e manushesko desar o na kamipe’’, vakerla sine Mandela.
Kadri Limani kotar o gav Gadime ani Lipyaneski Komuna, mothavla kay e racizmea araklilo sarvaht, shrdinindoy kotar e angluni klasa kana o sikavne ulavna sine o komunitetya ano skolake banke. Palo odova kana dromina sine e autobuseya, haricuno komuniteti na beshla sine e odole buderunea.
Limani e darakeripeya thay maybare qhelalipeya mothavla kay aplikingya vash e buti ano buderi thana, sar ani Kosovaki Policiya, ani Sastipaski Ministria, ano Kosovake Siguripaske Force thay sarvaht araklilo e racizmea rezultininody ano na akceptipe ano butyako than vash kote aplikingya.
‘’Bibahtake racizmi sito akceptimo ano sakova kotor e akale vatanesko. Numay, vash mange sito yekh bari privilegiya te ovav akava so sim, me sim barvalo odoleya so sim, feri so naciya, poli vay raca siton diso so nashti amen korkore alosara, siton todina kotar o amaro Kreatori’’, vakergya Limani.
Mashkar o avera, Limani potencinga kay bibahtake o antijipsizmo ani Kosova sito but prezenti, feri so sar si pe leste, buderuno komuniteti shunla peste but may superioruno karshi e haricune komuniteteske. Ov mothagya kay o termi ‘’majup’’ ko buderi manusha e komunitetesko vastingyola sar sinonimi vash diso negativi. Mashkarvahti, sar si pe leste, racizmi shay aqhavgyola leindoy buderi mase, konkretipea kotar e Edukipaski Ministria, qhivinindoy ano siklipasko plani ini o subyekti e ‘’Etikako’’, ano aspekti kay o avutne generaciye te edukingyon pedral o fakti kay saren siyen yekhune na leindoy dikhipe raca, poli, religiya vay naciya.
‘’Amen kotorletune e komuniteteyngo thera problemi ini kana kina dayk ilahka kote buderune siton albanya, thera buderi ovipya kana kotorleutne e amare komunitetesko darakerdile ini e jivdipyea vash ma te vazden khera ano odola zone’’, vakergya Limani.
Numay, sah akalea, Limani sito optimisti. Ov vakergya kay saren odola kola perna viktime e racizmesko musay te oven optimistya kay yekh ayekha diso na lungyargyola thay sito yekh fenomeni ano cidipe. ‘’Sklavrluko ani Amerika sine bazirimo ano raca thay cidipe e akala sklaveriako konsideringyola hakoa triunfipe e sah manushipasko ano moderuno vahti. Ayekha kay, me sim optimisti. Ov vi tu!’’, agoringya Limani.
Prezentipe e antijipsizmesko ani Kosova yustifikingyola kotar o ververtune faktorya. Numay o sheruno faktori sito phando e na informipeya, na penjaripeya komunitetya aver kay rezultingya ano na akceptipe, palo odova avna aver faktorya sar odola socialune thay edukativune-siklipaske. Vash buderi jene sito na akceptimo fakti kay kolori e mortyako shay te determininel numay raca koleske perla yekh personi thay niso aver.
Vash o antijipsimo vakerga ini o Ekzekutivuno Direktori e Naraipna Organizaciako VORAE, Isak Skenderi, kova potencingya kay o antijipsizmo sito buhlardo thay buhlo ano amalipaske pratcavya thay kulturake vi ayekha ini ani institucialuni praktika ani Kosova. Ov vi ayekha mothavga kay vash te margyol o antijipsizmo, godinipe amaro musay te fokusingyol ano sheruno amalipe, zorakerinindoy ayekha te vazdingyol o avazo odolengo kola qalavgyona ano dramatikuno drom kotar o antijipsizmo.
Mashkar o aver, Skenderi mothavgya kay ano amaro malipe racistikuno reagipe na penjargyola kotar odova kay kerla thay kotar e viktima, sar si pe leste, akava reagipe sito yekh produkti kotar o shelbershuno ushkavipe, diskriminipe thay neglizhipe.
‘’Kana bayrilum, na thovgum but kan e sah racistikune reagipyenge phiravde direkt mange ano sah mere publikune jivdipaske sfere. Vash mange, akava verutno reagipe sine naturaluno. Numay reslum te lav kan kobar sine thay kobar akana phiravygola te ovel na shukarno yekh ayekha diso. Ayekha kay, me mangava te kerav yekh averipe vash avutne generaciye’’, deklaringa Skenderi.
VORAE, organizacia koya yekh e sherune resipyendar therla ini o zoralipe e romengo, ashkaliengo thay e egipqanyengo, vash te len kan olengi rola thay godornipe olengo ano amalipe thay te kerel olen may kreativune te penjaren thay te sfidinen o antijipsizmo, konsiderinla kay kreiripe e antijipsizmesko sito yekh programi vash averipe o reagipya ano yekh may buhlo niveli kay si te lel buderi bersha vash te anel yekh averipe ano amalipe.
‘’Godinipasko vazdipe thay laqharipe e penjaripasko o antijipsizmo thay aver negativune efektya sito angluno bajako vash te aqhavgyon o anglokrisipya buhlarde kola aktualipeya ekzistirina ani Kosova. Vazdipe e kapacitetyengo kerde kotar o publikune ofisialune thay pashavutne e servisipyengo si te vazden godinipe vash o institucionalune aqhavipya thay si te prezantinel metodologiya vash te adresinen olen. Kobar si te kreiringyol akava, resipe palo odova si te ovel transferipe akala modulya ano raipaske mekanizmya e traynipasko’’, vakerga Skenderi.
Ano puqipe so gndinla kay sito sebepi kay antijipsizmo ekzistinla ani Kosova, Skenderi vakerga kay o komunitetya sarsakana dikhisale sar may telune, sar duyti klasa e amalipasko, na numay ani Kosova numay ani e sah Evropa.
“Roma, ashkalie thay egipqanya adikerdile ano but degradipaske kondiciye thay frdisale ano aspekti kay te siguringyon kay o naroma ta na ‘’qhingyoven’’ but vash olengo jvidipe. Akava rezultinga kay na leindoy dikhipe kotar amaro jvidipasko stacioni, sasavipea sito daykho may tele kova shay te kerel na shuzhi buti thay vastinindoy palo odova e resipea kay te jivdinen ano yekh vastipasko sistemi’’, agoringya Skenderi.
Yekh lafipe but penjardi e Che Guevaraki phenla; “Ji kay kolori e mortako sito vasno desar kolori e akyengo, sarsakana si te ovel maribe’’.
Akava vakeripe mothavla buderi pedral o racizmi, pedral o fakti kobar sito darakerdo akava fenomeni. Akavaverutno fenomeni vash koleske manglape bersha thay bersha vash olesko totaluno likfidipe.
(FOTO)
‘’Ani yekh butyaki intervista, ani yekh publikuni skola, vakerde mange ‘’soske na lejatu e tumare qhavorencar? Te phene kay o roma profesionalizingyona vash te servisinen vay ano akava ovipe vash te edukinen qhavoren e pere komunitetesko’’, mothavla Edis Galushi kova profesia sito sikavno.
Galushi konsiderinla kay o persone ano decizipasko leipe e komunitetyengo RAE musay te lenpe serioziteteya, feri so, sar si pe leste korkoro sine dikhavutno kana akala persone na konsiderisale vasne thay reagipya, sugeripya vay olenge rekomandipya na lelona pe dikhipe.
Mashkar aver, Galushi mothavla kay o komuniteti RAE mothavdilo e buderune komuniteteske ano yekh but bilaqo drom. Kote sar si pe leste 90% e ovipyengo kerdilo kotar o jene kola na siton e komunitetestar thay ketane lele o shaipe te reprezentinen e RAE komuniteti sar diso na shukarno, teluno, kay na therla ni yekh vasnipe thay sito faktori vash te kerel diso bi laqo.
‘’Haricuno komuniteti but hari prezantisalo sar shukar qhigode numay ini te sine kay prezantisalo kerdilo kotar e korkori iniciativa e komuniteteski RAE, puqipe akava so ano masivuno malipe na therla sine ni hari vasnipe feri so prezantipe olengo konsumisalo but sig thay lelilo sar gatisarno, bi nisavni tentativa vash aver interpretipe. Mashkarvahti inferioriteti kolea jivdinla o haricuno komuniteti vi ayekha dikhipe e akale komunitetesko ano akya e buderune komunitetesko kreirinla buderi favoripya vash racistikuno akcesi’’, potencinla Galushi.
Antijipsizmo na sito phandonumay odoleya so vakergyola numay ini odoleya so kergyola vay na kergyola. Sito phando e reagipyencar kola na lelona kotar o relavantune instituciye thay palo odova ini kotar o buderuno komuniteti. Sito phando e sakovadivune reagipeya e qhibya kay vastingyola karshi komunitetyenge. Feri so, superioriteti na sito phando e mortyake koloreya, sito phando e ushkavipeya o manushikano identiteti, e ushkavipeya o hako vash yekh jivdipe niso may buderi desar normaluno.
(Akava teksti produktisalo sar kotor e proyektesko ‘’Phikodeipe e mediengo thay e jurnalistikako vash o manushikane hakaya ani Kosova’’, phikodeimo kotar o ofisi e Europaka Uniako ani Kosova thay realizimo kotar Kosovo 2.0, CEL thay QKSGJ. Andripe e akala botipasko sito godornipe e KultPlus/YIHR KS thay ano ni yekh drom nashti te konsideringyol sar pratsav e EU vay K2.0, CEL vay QKSGJ)
