Arbër Selmani
Fotografiye: Laura Hasani

Esma* vakerla kay sitoy panj bershutni. Biyando dive therla but vera. Abokar vera kobar diklama ano droma, thay akava sito sakova shoyuno vay parashtuy dive, ano ketano sokako, oy vakerla mange kay therla biyando dive thay kay me musay te ovav bahtakerdo ani yekh forma kay oy te lel financiaruno kompenzipe mandar. Oy mangla love, thay abokar!

• “Halan daykhqhigode adive?
• Va, yekh tosti – vakerla oy,
• E soske manglape tuke akana 1 euro, se tu mandar rodingyan 1 euro?
• Va, vash yekh tosti may dosna – vakerla Esma
• Te sine kay me dav tut 1 euro, ka nakhe mi te kine tosti se ka harjine olen vash diso aver?
• Te sine kay na pakyama, ava mancar.
• Na na, na avava, numay le o love thay kin yekh tosti thay phir akatarake popale, thay besha duy jene – phenava me olake”

E Esma siyem amala vash yekh harno vahti. Thay oy therla shukarne pakyavipya. Ini kay si tiknori, 5 vay 6 bershutni, vay abokar kobar vakerde o avera olahke te mothavolpe, oy palo nesave minute phirla odotharake e maroa ano vast. Araklola ano agorutni lokma e habaski. Avla thay beshla pashe mande, thay palo odova shrda yekh diskutipe harno vash olahko jivdipe. Esma jivdinla ani yekh mahala ani Prishtina,  pashe e teatroske ‘’Dodona’’, ano yekh thanipe kay na sito ni kher, ni apartamenti, numay isi buderi sapandipe. Oy na mothavla kote jivdinla, vash buderi sebepya. Me da na insistinava. Me janava kay oy sitoy romanica, akava soske oy korkori mothavgya mange ini vash o fakti kay buderi manusha pashe mande, olake phiravgyona e lafyenca ‘’ qhaye’’, vay ‘’cid’tut’’, vay ‘’hayde, ka dav tut hari love’’, vay ‘’majupe, ma smetin mange’’. Akava paluno sito but darakerno.

• “Mange na dukhala kay qhingarnama ‘’majupe’’, me mangava numay love, na mangava problemi manushencar – vakerla Esma.
• E, so kereya tu kana o manusha phena tuke majupe? – Puqavola me akana.
• Kana kerava olenge but presia te den mange love, daykthane therna shukar vakeripe thay nesave vakerna majupe thay janava kay musay sim te duryargovav. Numay me sima shukar vakeripe. Yekto, na koshava, numay te sine kay daykho khuvlama, me da iranava, numay angluni na kerava sheri. E, tu so kereya akate?”

Akana siyem gatisarne te vakera vash mange, feri so e Esma mangela te janel.

Gindinava korkoro manca thay dikhola kay o lafi ‘’majupe’’ sito yekh vastipasko anav kote shrdla o nakamipe mashkar e Esma, malina thay amala sar odoya e dizunengi kola jan’na vay na jan’na kay siton racistya kana vastina akava lafi vash olake, vash yekh panj vay shov bershutna qhake! – bangipe yekhuno olako kay therla numay aver mortyako kolori.

*

Esma mothavla kay olaki day thay dat iklona te roden love ano aver Prishtinake mahale, kay o biznesi te ovel so may putardo. Daykver therla o krembanane vay diso aver pea, daykver rodla numay love sar yekh tikni foshna, yekh simpatikuno muy koya na imponingyola numay kola o jivdipe obligingya te rodel love, vash te aqhol jivdi.

• “Ni najanav so sito majupe, numay janava kay si diso bilaqo. Kana daykho phenla mange majupe me duryargovava vay na vakerava. Mi day si namboromi, vakergya mange kana daykho phenla tuke majupe, tu duryargov thay ma ker lafi. Janava kay sito diso bilaqo numay ini na dukhala mange te janav so si majupe”

Esmake mothavgyum vash akaya intervista. Na sima te qhivav olako sureti, thay ni na si te mothavav nikaske kay kergyola lafi vash olake. Ini e ideya vash te rekordinav akava vakeripe na kamlum ni hari.

Gindinava kay lelama kan, feri so dakordisali. Oy jangya kay akana abokar vahti kay me sim jurnalisti thay kay siyem amala, ekzistinla yekh dakordipe mashkar olate thay mande kay isi buderi simpatia sar niyekh ver aver thay niyekh ver nakamipe vay qhelalipe. Me thay oy, niyekh ver na si te koshape. Oy, vakergyum me olake, namanglape te kosholpe nikasa ano drom kay olake phenla ‘’majupe’’. Feri so oy sitoy buderi desar romanica, thay na ‘’majupe’’, oy si yekh qhayori mekli ki yekh rig thay vash akaleske o  bangipe sito but baro kobar si yekh zoralo zinjiri ano akava than.

*

I[i] Sar si pe yekh raporti kotar o OSCE, realizimo ano yanari e akale bershesko, yekh kotor e qhavorengo avna kotar o komunitetya roma, ashkalie thay egipqanya thay obliginyona kotar olenge familiake pashutne jene kay te roden love ano droma e Prishtinako. Kotorleutne e romane komunitetesko ani Kosova kerna olengo jivdipe kotar o kedipe e metalikune simbolya, ji kay o mursha siton kotorleime ani sezonaluni buti kola phangyona e agrokultura thay e obyektyenge vazdipea. Ko qhavore, isi prezantuno ini kedipe e plastikako, bunishtyengo thay riciklune materialya, kolendar te sine kay triunfina, azhutinena pere familie. Sar si pe akava raporti, ji kay na isi cacautne gendya e odoleya kobar si qhavore angazhime ano akava aktiviteti , o mursha qhavore buderi anazhingyona ano kedipe e simbolyengo ji kay o qhayore may buderi lenape e loveske mangipea. Buderi e qhavorengo kotorleime avna kotar o socialune obyektya e Plemetinako.

Sar si pe organizacia Vorae – ‘Voice of Roma, Ashkali and Egyptians’ –  yekh e maybarendar ani Kosova ani umal vash garavipe o hakaya e komunitetyengo roma, ashkalie thay egipqanya, siton pashe 230 qhavore ani e sah Kosova kola kerna fizikuni buti ano droma thay rodna love. Centro vash Socialuni buti na therla ulavde statistike, numay sar si pe lende kotar akava gendo 90% olendar avna kotar o komunitetya roma, ashkalie thay egipqanya.

‘’Ekonomikuni situacia e familiengi e akale qhavorengi sitoy but phari thay but sig o qhavore obligingyona te aqhaven o skoluipe thay te lenpe e butya; kedipe e limenkyengo ano kontenerya e bunishtyengo, shuzharipe o vrdyenge jamya ano droma e may bare dizyengo ani Kosova, vi ayekha akala qhavore buderi dikhona ano rodipe e lovengo ano dizyake kafiterie vay droma’’, mothavna kotar e organizacia ‘’VORAE’’.

Organizacia ano lafi lelape numay e qhavorikane ovipyencar kola mekle skoluipe ano elementaruno cikli, tentinindoy kay akale qhavoren te iranen pale ani skola.

Ano Lipjani, Poduyeva thay Obiliqi, Centro vash Socialuni Buti akava bersh shrdinga o pilot-proyekti vash dijitializipe phanglo e servisipyencar kay pashavla oy, kote fokusi sito janglaripe thay informipe e dizunengo vash o vasnipe e cidipasko e qhavoren kotar o droma. Prekal o broshure, informipya, banerya ani diz, reklame thay medie, si te azhutina kay o qhavoren te duryargoyon kotar o drom thay rezikya kolencar arakhona.

 ‘’Akala qhavore therna buderi shanse te ekspozingyon ini karshi e rezikoske vash vastipe kotar o rafinya e organizime krimesko vash seksualune resipya vi vash obligimi buti. On ovinindoy kotor e akale sistemesko avri odolestar kay na therna socialuno pashavipe na therna ini o manglarno garavipe’’, mothavna kotar e NRO ‘’VORAE’’

Departameni e edukipasko ani akaya organizacia ano bersheske suaze organizinla ververutne kampanye vash biqhalipe e qhavoren ano skole, ji kay sar dikhola o problemi sito may buhlo.

 ‘’Problemi e qhavorengo ano drom thay cidipe olengo kotar o institucie na garantinla yekh lugovahtuno alosaripe feri so odola qhavore palo ovipasko traytipe shay te irangyon palem ano droma. Manglape sine te adikergyon buderi traynipya e temyencar kola vazdna godinipe e qhavorengo vash reziko kova avla olenge kotar o dromesko iklipe, musay te therolpe buderi kedipya e dadalaryencar e akale qhavorengo, buderi sensibilizipe e dizunengo vash raportipe e qhavorengo kola siton ano drom ano kompetentune organya, musay te vazdingyol centro vash garavipe e qhavorengo kola na therna familie, musay te there yekh ekonomikuno zoralipe vash o familie e akale qhavorengo kola iklona ano droma. Isi buderi droma prekal kolendar o qhavore shay adikergyona sine avri dromyendar’’, mothavna vash amenge kotar o organizacia ‘’VORAE’’.

*

‘’Isi qhaya thay qhave kola lenape shukar mancar. Nakhava rodava lovo olendar thay denama vay na denama, numay na qhingarna pa mande. Ano kafiqja kana khuvava, siton may deline, beshna ano vudar thay na mekna te khuvav. Yekh ver yekh manush dengama tepna, thay yekh e kafiqestar ushtingya thay qhingargya pe leste. Me shrdingym te rovav. Uhuuu, akava na ulo numay yekh ver, buderi vera. Darava ini te amalingyovav e manushencar, sakana tua akana. Darava feri so najanav, sakana kay saren thernama ano inati. Ano rakiake thana isi shukarne manuha thay buderi olendar siolen shukarno vakeripe karshi mange, vay kin’na mange korkore tostya vay daykver denama aver habe. Nashti rodava sakote love, thay sakastar. Olenge muya dikhava feri so nesave olendar siton but rezikune’’, mothavla Esma.

*

E Esma phirava hari vahti, but ver.  

Na isi but lafya palo late, oy sitoy ano gayla e lovyencar thay e jivdipaske aqhipea. Janava kay ini pana hari minute si te ulavgol ayekha kay me kerava ‘provokipe’’ hari but vash o fakti kay oy si yekh dromeski mangutni, yekh romanica, yekh qhayori tikni, yekh bibangipe – kombinipya akala fatalune kola but ver na nakhavgyona kotar nesave manusha ani Kosova.

Sar oy, isi ini buderi qhavore, kola musay sine te ulavgyon dromestar direkt yekh may shukar jivdipe thay may shukar avipe.

‘’Raipe musay te len manglarne mase thay te lel serioziteteya akale qhavoren. Isi mangipe vash azhutipe, vash may buderi politike kay te garavgyon akala qhavore’’, mothavla Avni Mustafa kotar Roma Versitas KOSOVO (RVK).

‘’Nashava se manglape te arakhav ma pheyna, ini oy sitoy daykhthane manginindoy’’ – phenla mange pe agor Esma.

‘’Ma azdrin tut, dikhtu shuka’’, iranava olake.

Esma* sito na realuno anav vash e tikna qhayora. Autori e tekstesko janla olako cacutno anav.

TEKSTI NË GJUHËN SHQIPE

TEKSTI NË GJUHËN ANGLEZE

*Vakeripe transkriptisalo thay hari but laqhardilo vash te ovel so may idealuno vash drabaripe. Cacutne bersha e Esmake shay te oven kotar 5-8 bersha. Esma sitoy oratorka thay artikulipe ano teksti modifikisalo kotar o autori, numay na nashavinindoy o cacipe e Esmake lafyengo.

(Akava teksti produktisalo sar kotor e proyektesko ‘’Phikodeipe e mediengo thay e jurnalistikako vash o manushikane hakaya ani Kosova’’, phikodeimo kotar o ofisi e Europaka Uniako ani Kosova thay realizimo kotar Kosovo 2.0, CEL thay QKSGJ. Andripe e akala botipasko sito godornipe e KultPlus/YIHR KS thay ano ni yekh drom nashti te konsideringyol sar pratsav e EU vay K2.0, CEL vay QKSGJ)

---

[i] https://www.osce.org/files/f/documents/6/7/443587_1.pdf