Arbër Selmani
Fotografiye: Nok Selmani

E 13 martea e akale bershesko resle ini o anglune ovipya e infektime jenengo ani Kosova e virusea Covid-19. Virusesko anav si te sikava saren but sig, may dosna, numay ano shrdipe e akale bershesko, yekh ayekhaverutno virusi, thay fakti kay o jivdipe sarenengo amaro si te yaveringyol, sine dur konceptya thay ideye.

Kotar o 13 marti ji ko 1 yuni, izolibe shrdinga ano sah jivdipaske umalya, thay vash sah dizunenge ani Kosova, bizo nisavo etnikuno ulavibe. Shelencar jene duryardile butyendar, nesave aqhile vi bizo masekune khuvipya, o avera shay te ciden may buderi. Yekh ayekhaverutno virusi, ini e Kosova arakla komplet bi gatisarni.

Lumiaki skenca sitoy konfuzi sar yekh ayekhaverutno virusi, e orijina kotar e Kina, ulavdilo ani e sah lumia. Dikhola kay vash sasavo rodlaripe, sasavo investigipe, vash sasavi analiza thay reflektipe, sito rano, but rano, sar vash skenctarya, sar vash analistya thay ekspertya, vi ayekha vash yekh dizune vash koleske avdive te iklove bizo maske ano droma thay bizo vasteske garavutne sito bistardo dikhipe.

*

Na isi komuniteti ani Kosova kova na cidingya thay kova na cidla ini avdive kotar akava izolibe thay ani akaya phari situacia kote arakhola e lumia, thay may buderi e Kosova. Ayekha tikne thaneske na agorinla buti yekh ‘’bomba’’ abokar bari thay bipenjardi kobar virusi, kova ji avdive lela jivdipe pashe 100 jenenge ani Kosova.

Na isi lohke te akceptingyol, numay sarsakana o nazorale cidna, siton odola kolenge may buderi bayrola neglizhipe thay diskriminipe, mekhipe ki yekh rig thay lungyardo merjanilizipe.

Specialune vash o Roma, Ashkalie thay Egipqanya ani Kosova, pandemia e Covid-19 therla sine zoralo impakti sar anglune divestar, vash te therel luge vahtune pharipya kola numay o vahti thay rodlaripya vi azhutipya manglarne si te ikalen olen ano dikhipe, e pakyavipea kay on si te nashavgyon ano sasavipe. Thay sar sakana, vash te maren yekh virusi manglape te penjareole may shukar.

Ani baza e statistikyengi, pashe 60% e akale komunitetyengo siton bizo buti thay periodi e karantipasko sito but pharo, thay may buderi vash o manusha kola therna o phare socio-ekonomikune jivdipya. [i]Yekh raporti e Roma Versitas Kosova’ko ulavla detalya vash trin komunitetya; Roma, Ashkalie thay Egipqanya e Kosovako kola araklile e pandemia thay akaya agorutni therga impakti ano jivdipe e sakole kotorleutne jenesko e akale komunitetyengo kolencar jivdina talo yekh qatlo anavdo – Kosova.

Roma Versitas Kosova evolviringya telefoneske interviste studentyencar e komunitetyengo; Roma, Ashkalie thay Egipqanya, kotor e programyengo e akala organizaciako, phanglo e aktualune ovipyencar ano vahti e pandemiako sar akaya.

Andre duy kurkyenge intervistisale 86 studentya kotar o Prizreni, Peya, Jakova, Ferizayi, Prishtina, Lipyani, Fush Kosova, Istogi, Shtimya, Vushtria, thay Rahoveci. 46 intervistime jenendar siton qhaya ji kay 40 mursha.

Ano puqipe e raportesko – Siyen mi furnizime e haba thay hijienikune elementyencar? – 16 jene respodinde VA ji kay 70 persona respodinde NA, mothavutno akava e urgent mangipasko vash azhutipe karshi e kotorleutnenge e akale komunitetyengo ani Kosova.

Kotar 86 studentya intervistime, 28 olendar therde informacie phanglo e familiencar kola therna mangipe vash habaske thay hijienake elementya, ji kay 58 olendar na therde informacie. [ii] Buderi e intervistime jenengo therde hari but informacie, kay virusi transmetingyola prekal o direkt kontakti e infektime jenenencar (prekal o qhungar, vastyengo qalavibe, kedipya thay aver). Numay duy olendar potencinde kay ini kontaminirime thana shay te oven ano reziko kotar o virusesko transmetipe, ji kay numay shtar olendar potencinde kay akava virusi shay transmetingyola ini kotar o qhigodya. Bazirinindoy ano akava, studentyenge thovdilo ini o puqibe; –  Gndinena mi kay akava virusi shay te transmetingyol ini prekal o qhigodya kolen kinena ano marketya, thay musay mi te thovgon on? 23 persone phende VA, 5 persone phende NA.

Shay may laqo qhigode e akale raportesko sito kay, realizime intervistyendar e studentyencar, lelile pashe 130 kontaktya e familyengo kola therna mangipe ani e sah Kosova, familie e komunitetyengo Roma, Ashkalie thay Egipqanya. Ano dive pe lungyaripe, akala familie si te kontaktingyon thay si te azhutingyon e habaske pakoa thay hijienake, ano akava vahti e pandemiako kova avdive genla pashe 5110 aktiv ovipya e infektime jenengo thay 2370 saslarde.

*

Ano yekh diskutipe anglo nesave dive organizimo kotar o Roma Versitas Kosovo, kova mothavdilo online vash sebepi e pandemiako, Qazim Rrahmani – akana talomiministro ani Ministria vash o Terne, Kultura thay Sporti, nakle bersheste ini o kandidati vash deputeti kotar e Ashkaliengi Partia vash Integripe, mothavgya kay akaya pandemia araklaolen bizo gatisaripe ini trin komunitetya ano lafi.

 ‘’Sito problemi feri so amaro komuniteti jivdinla ano gavya kedime, pherde, ini isi ovipya kana andre yekha mahalake mile metrya kvadrati jivdina 300 dizune. Vash amenge akava mothavgya dar thay reziko kay akava virusi shay te deportinel ano amare komunitetya. Sah akalea diklam te kera so may but senzibilizipe e komunitetesko ano vahti kobar sine karantina, kana tentingyem te vazda godinipe ko dizune. Amen gndingyam kay si te nakha may qhelale desar sar siyem’’, mothavgya mashkar o aver Rahmani ano vahti e diskutipasko.

Mashkar o lafya, ov leparga ini kobar ekspozingyova ani pandemia kola na penjarahola abokar but.

 ‘’E sah populacia, ano akava vahti kay phirava, sitoy bigatisarni, ini vash ekonomikune puqipya, habaske, ini vash sastipasko aspekti, ini vash o garavipaske mase. Jana kay o Romane, Ashkalienge thay Egipqanyenge komunitetya siton may qorole, may marjinalizime, thay odola e may phare socialune jivdipea’’, lungyarga Rahmani ano akava diskutipe e 10 yulea.

Ano mahale 28 thay 29 ani Fush Kosova, kote siton pashe 100 khera e romencar, ashkalienca thay egipqanyencar, na isi pani ini ano akala dive e pandemiako. But ver, nanipe e paynesko nakla ji ano shov ore andre diveske, ji kay yekhune reduktipya e paynesko na therna aver urban kotorya e dizyako.

Ano ketano paneli e diskutipasko sine vi o Yeton Emini, Godideutno ano Ofisi e Sheruneministresko, ov lepargya kay ji akana kreirisale ini emergentune ekipe kola avna ano azhutipe e familienge e respektivune komunitetyenge.

 ‘’Kana thergyem numay 95 ovipya e infektime jenengo e Covid-19, ani Ashkaliengi Partia vash Integripe, shrdingyem kreiripe e shtabyengo, vi ayekha ani Ferizayeski Komuna. Amen thergem amare shtabya, janinindoy e realuni situacia e komuniteteski. Nanipe e phikodeipasko sine dikhavutno; amen biqhalgya 35 diplomatikune misionenge mangipya vash ververutne azhutipya, vash te iklon ano azhutipe e komuniteteske. Jangyola kay buderi e jenengo e amare komunitetesko therna butikeripe may buderi e ano yeshil trego, pazari, bikina idya, vash te ahqon jivdi ini vash te theren kurkesko cirkulipe. Ano odova vahti akava aqhavdilo, thay sine baza e panikaki ini vash amenge feri so na thergem veke adresa. Palo odova rodingyam azhutipe diasporatar’’, mothavgya Emini, ayekha sar o Rahmani kotor e komunitetesko Ashkali.

Rahmani lungyargya mothavinindoy kay misal ani Fush Kosova, sakova dive ulavdilo maro ano khera vash o trin komunitetya.

 ‘’Komuniteti traytisalo ano sakova kher. Ferizayeski Komuna na therga ni yekh familia kay na lela varo ano sakova duyto kurko, eventualipea sakova trinto kurko. Ano Rahoveci nesave na therna ni televizia thay na jande vash viruseske. Isine ini komune kay traytinde shukar komunitete feri so jande kay o komuniteti na therla shukar bukya, thay darasale kay shay komunitetestar te infektinen ini e averen’’, mothavga Rahmani.

Eminini, ki aver rig, mothavgya kay pedral 850 familie sineton triunfutne ano Ferizayi kotar o diasporako azhutipe. Pedral 50 mile eurya kedisale ani akaya akciya.

*

Aver organizaciye aktivizisale kotar o 13 marti kay vash komunitetya Roma, Ashkalie thay Egipqanya te theren sah so manglape ani akaya pandemia.

Roma in Action – RIA, e selia ani Jakova, phiravgya olake aktivitetya e azhutipeya, sarsakana e garavipaske elementyencar. Yekh kotor e azhutipasko sito ini realizimo diskutipe ano tereni thay registirpe e qhavorengo e komunitetyengo ani angloskoluipaski thay yekhuni klasa.

Kosovaki Fondacia vash Putardo Amalipe KFOS phiraviba sitoy e duyti faza emergentuno proyekti kova therla resibe te phikodeinel komunitetya Roma, Ashkalie thay Egipqanya ani kreirimi situacia kotar e pandemia. Pashe azhutipaske e habaske pakoa thay hijienake ani duyti faza proyekti therla resibe kay te azhutinel komunitetya ani edukipaski umal, specifikipea ano aktivitetya vash registripe o qhavore ani angluni thay angloskoluipaski klasa. Akala aktiviteteya realizingyona e azhutipeya kotar o organizacie SHL-Kosova, Roma in Action, Art Stras Union, Ternengo Yekhipe o Dudyardo Avipe BRAN, Avancipe e Terne Ashkaliengo ani Mitrovica PRAM thay Rafin e Juvlengi Roma, Ashkalie thay Egipqanya ani Kosova – RROGRAEK.

Ano shrdipe e akale masekesko, phiravlin KOSINT, prezantimi kotar o SIV, BSFK, RADC thay VORAE, phikodeimi ini kotar aver organizacie e civiluna malipasko kola angazhingyona vash o hakaya, sahleutne thay avancipe e pozicia e Romengi, Ashkaliengi thay Egipqanyengi ani Kosova, ano centraluno niveli thay lokaluno, phiravdile e Sheruneministreske Ofiseske e yekhe mangipea vash e situacia e komunitetyengi ano lafi ano vahti e pandemiako thay mangipe vash olengo sahaastaripe, e specialune avazoa ano Fondi vash Ekonomikuno Rivazdipe.

Prekal akava mangipe, akala organizacie phiravdile e Sheruneministreske e Kosovaka Republikako vash e akanutni situacia e komunitetyengi roma, ashkalie thay egipqanya ano vahti e pandemiako COVID 19 thay olenge emergentune mangipya vash te azhutinen/leindoy financiripea ano diklardo Fondi vash Ekonomikuno Rivazdipe.

Tele therna o mangipya:

 ‘’Leindoy pe dikhipe kay akala komunitetya siton kotor e may calavde grupyengo ano than, on musay te theren vi specialuno dikhipe thay vi o sah procesi te ovel ano yekhipe e organizaciencar e civiluna malipasko kola lenape e komunitetyenge hakayencar. Kana siyem ko komunitetya, yekh specialuno dikhipe manglape sine te ovel ini vash o phikodeipaske mase vash butyaripe/vazdipe o butikeripe ko butikerutne e komunitetyengo e harne shancyencar vash butikeripe.

Leindoy pe dikhipe o statistike sigurime kotar e Ministria e Publikuna Administrataki ano decembro e bershesko 2018, ano 56 publikune institucie sine butyarde 30.635 persone, kolendar 113 kotorleutne e komunitetyengo roma, ashkalie thay egipqanya, vay 0.36 pe shel. Roda kotar o relavantune institucie te len konkretune reagipya, shrdipeya respektinindoy e diklardi kuota e Kosovaka Republikaka Konstituciya – Thavd 61 ( Reprezentipe ano Butyaripe ano Publikune Instituciye) thay o Krisi vash Civiluno Servisipe Gendo 03/L-149 – Thavd 11 (Leipe ano Civiluno Servisipe), Krisi Gendo. 03/L-212 Butyako, vi e Regulora Gendo 04/2020 vash procedure e shukar reprezantipasko thay proporcionaluno e na buderune komunitetyengo.

Aver reagipe e Sheruneministresko ano shukaripe e komunitetyngo ani Kosova ovla sine ini kotorleipe e organizaciengo e civiluna malipasko kola lenape e komunitetyenge hakayencar ano sah butikeripaske grupe ko te si te diskutingyol statusi e komunitetyengo roma, ashkalie thay egipqanya.

….

Roda kotar o Sherunoministri e Kosovaka Republikako lafideipe vash transparenca ano akava procesi yekhuni rig ini astaripe o organizaciye e civiluna malipasko, specialune ano traytipe e komunitetyengo. [iii]

Pashe 140 familie albanya, kroatya, roma, ashkalie thay egipqanya – ani Graqanica, Janyeva thay Fush Kosova, phikodeisale kotar TIP – The ideas Partnership, e habaske pakoa thay hijienake ano vahti e pandemiako COVID 19. Akala ulavipya dendile e azhutipea kotar o ry. Marcelle Delvaux Abbott, r.Laurent Velty thay olenge kolegya ano Mashkarnacionaluno Klubi Prishtina, thay r. Nicholas Abbott vash kedipe o habe thay transporti.

TEKSTI NË GJUHËN SHQIPE

(Akava teksti produktisalo sar kotor e proyektesko ‘’Phikodeipe e mediengo thay e jurnalistikako vash o manushikane hakaya ani Kosova’’, phikodeimo kotar o ofisi e Europaka Uniako ani Kosova thay realizimo kotar Kosovo 2.0, CEL thay QKSGJ. Andripe e akala botipasko sito godornipe e KultPlus/YIHR KS thay ano ni yekh drom nashti te konsideringyol sar pratsav e EU vay K2.0, CEL vay QKSGJ)

---

[i] http://www.romaversitas.org/wp-content/uploads/2020/04/Roma-Versitas-Need-assesment-COVID-19-ALB-2.pdf

[ii] http://www.romaversitas.org/wp-content/uploads/2020/04/Roma-Versitas-Need-assesment-COVID-19-ALB-2.pdf

[iii] http://kosint2020.net/sq/lajme-dhe-ngjarje/shkrese-zyrtare-nga-oshc-te-per-kryeministrin-e-kosoves-ne-lidhje-me-gjendjen-e-komuniteteve-rom-ashkali-dhe-egjiptian/?fbclid=IwAR2Pp8D6IpYHIwmpH0p6–61wJWxJMdTXoTAGmxO29wSZICcgpfQZ27Ieew