Ag APOLLONI: Z. Kadare, po kaloni pushimet në Durrës, edhe pse keni shprehur një refuzim të hapur ndaj pranisë së plazhit dhe motit të nxehtë në letërsi. Në veprat tuaja dominon shiu dhe moti i zymtë, që u japin veprave tuaja ngjyrë pesimiste. Si shpjegohet ky pesimizëm te një shkrimtar i rritur dhe i formuar në kohën e optimizmit ideologjik?
ISMAIL KADARE: Kjo pyetje që ju ma drejtoni natyrshëm e me kaq lehtësi, ka qenë një ndër më të bezdisshmet, gjatë shumë viteve, qyshse libri im i parë, plot me shi e mjegull, u botua në Perëndim. Ishte zakonisht pyetja e pare e gazetarëve të huaj. Çdo herë përpara një interviste e prisja këtë pyetje, por nuk besoj se kam dhënë ndonjëherë përgjigjje të besueshme. Mendoj se gazetarët kishin dy shtysa për të: e para, e dinin se letërsia e vendeve komuniste ishte zakonisht e qeshur, madje fjala ‘diell’ shpesh ngutej të dilte që në titull të veprës. E dyta, se Shqipëria si vend mesdhetar, nuk shquhej për zymti stinore. Ata nuk e përmendnin zakonisht shtysën e parë, kurse të dytën gjithmonë. Nuk e fshihnin se mendja iu shkonte në ndonjë rezervë, për të mos përmendur fjalën e madhe ‘disidencë meteorologjike’. Në të vërtetë isha pothuajse i bindur se sa më pranverore të ishte atmosfera në veprat e letërsisë të socrealizmit, aq më të mërzitshme dhe pa vlera ishin ato.
APOLLONI: Përveç me mot të keq, romanet tuaja janë të mbushura edhe me njerëz të këqinj. A do të thotë kjo që letërsia e madhe frymëzohet më shumë nga e keqja sesa nga e mira?
KADARE: Pa dyshim që në njëfarë mënyre është kështu. Dihej se përveç klimës së gëzueshme, kërkesa për heronj pozitivë e njerëz të vyrtytshëm, ishte këmbëngulëse në socializëm. Po t’i shtosh kësaj edhe kërkesën për optimizëm, kjo ishte si një gozhdë e tretë, e ngulur mbi arkivolin e letërsisë.
Të kuptohemi drejt: letërsia nuk është ndonjë koleksioniste e së keqes. Ajo thjesht është një krijim, një botë paralele për të cilën, me sa duket, njerëzimi ndjen gjithmonë nevojë. Kjo botë paralele, ky shemrim, për shumë njerëz është pasurimi i jetës sonë njerëzore. Për disa është një
mëkat. Keqkuptimet janë të pashmangshme sa herë që harrohet diçka themelore: ligjet e letërsisë, ligjet e krijimit artistik, nuk ngjajnë me ato të jetës. E kthjellët ose funebre, letërsia është njëlloj e shtrenjtë për ne.
APOLLONI: Jeni shkolluar në Institutin Gorki, atje ku proklamohej letërsia e realizmit socialist që gjithmonë në qendër kishte një hero pozitiv, ndërsa kur jeni kthyer në Shqipëri, ju, si një student i mbrapshtë, keni shkruar romanin Gjenerali i ushtrisë së vdekur në qendër të të cilit është një antihero. Nga vjen kjo mospërputhje mes asaj që keni mësuar dhe asaj që keni praktikuar?
KADARE: Kërkesat për realizmin socialist janë të formuluara në një rend që nuk e donte letërsinë, madje kjo frazë tingëllon naive. Në të vërtetë asnjë rend autoritar në botë, përderisa shpallet si i tillë, nuk e do letërsinë. Rendet bëjnë sikur e duan letërsinë. Në rastin më të mirë, ato janë shpërfillës, ashtu sikurse letërsia, në rastin më të pafajshëm është shpërfillës ndaj tyre. Është folur shumë për raportet letërsi-rend, shkrimtar-tiran, etj. Dhe me sa duket, do të vazhdojë të flitet gjatë. Keqkuptimet janë të pafundme.
Për të prekur qoftë dhe shkarazi problemin, na duhet së pari të bëjmë atë që quhet “marrëveshje e terminologjisë”. Është fjala për letërsinë e mirëfilltë (të vërtetën, të rëndësishmen, asaj për të cilën përdoret cilësimi “e madhe”).
Tjetra, letërsia e rëndomtë, e përkohshme, nuk merret asnjëherë parasysh. Pra, kjo letërsi e mirëfilltë, duke qenë një botë paralele, është vetvetiu një rend tjetër, për të mos thënë një kundër-rend. Në kushte të tilla, duket se sa më e ashpër, sa më mosdurues të jetë rendi, aq më fajtor ngjan shkrimtari. Sidomos shkrimtari i shquar.
U zgjata në këtë hyrje, nga që pyetja juaj lidhej me institutin Gorki të Moskës. Ishte një nga shkollat e rralla, padyshim më e rëndësishmja në gjithë perandorinë komuniste, për të përgatitur shkrimtarë të komunizmit. Ishte shpikja më e re për të vënë në fre letërsinë: vetëshkatërrimi i saj. Siç më ka rënë rasti ta shpjegoj një herë tjetër, komunizmi sovjetik e kishte kuptuar se as trysnitë, as burgjet, as lajkat dhe as medaljet, nuk e mbytnin dot artin e letrave. E vetmja mënyrë ishte përgatitja e shkrimtarëve që me duart e tyre do ta mbytnin këtë art. Kështu letërsia e vërtetë do të merrte fund si në një ballo, mu midis festës, kongreseve, konkurseve dhe gjithë
ritualit të kohës.
Unë shkova të studioj në këtë shkollë pikërisht për të mësuar mjeshtërinë e rrënimit të letërsisë. Me fjalë të tjera, për t’u bërë një mbytës i saj. Fati e deshi që shumë shpejt, qysh në javët e para, të kuptoja se ajo shkollë e kishte vlerën vetëm si kundërmodel. Ato që interpretoheshin si dukuri negative (kurset e letërsisë dekadente, për shembull,) në mendjen time skajoheshin fare ndryshe, dhe e kundërta çka vlerësohej si pozitive, më bënte të betohesha me vete se do të bëja të kundërtën dhe gjithmonë të kundërtën. Kështu në nëntor të vitit ’59, duke qenë student, kam shkruar romanin e shkurtër “Qyteti pa reklama”, i cili, nga faqja e parë gjer tek e fundit e dëshmonte këtë dyzim.
APOLLONI: Të ndalemi pak te romani juaj i parë i botuar, që është bërë pasaportë e letërsisë shqipe, duke qenë njëkohësisht më i përkthyeri dhe më i lexuari roman shqiptar. Nga viti 1962 deri 2001, Gjenerali i është shtruar disa përpunimeve, së pari nga tregimi në roman, pastaj edhe ndryshimet e vazhdueshme të romanit. Marrëdhënien tuaj me këtë roman te “Ftesë në studio” e keni krahasuar me marrëdhëniet mes dy njerëzve që sa më shumë duhen, aq më shumë e torturojnë njëri –tjetrin. Pse ju ka torturuar kaq gjatë ky roman? Dhe a do ta kishit shkruar ndryshe, po ta kishit shkruar në kushte normale?
KADARE: Ky roman, ndryshe nga ç’dihet, ka qenë vepra ime e dytë në prozë. Pas tij, kam shkruar dhe botuar “Përbindëshin”, një vepër krejt e lirë që nuk kishte lidhje me jetën e përditshme socialiste. Nervozizmi im me “Gjeneralin”, vinte pikërisht nga kjo: më dukej se nuk i kisha shpëtuar dot njëfarë trysnie që ushtrohej në mënyre tinzare ndaj artit. Me fjalë të tjera, ky roman, më dukej i futur si sanduiç midis dy veprave krejtësisht të lira, “Qytetit pa reklama” dhe “Përbindëshit”. E ndjeja se ishte mbi mundësitë e mia të isha aq i lirë sa ç’doja. Subjekti kishte ca kushtëzime të vështira: bëhej fjalë për luftën e dytë botërore, për pushtimin fashist, dy personazhe të botës kapitaliste (njëri gjeneral i NATO-s) për tablonë e jetës shqiptare në sytë e dy personazheve perëndimorë, e kështu me radhë. Nganjëherë më dukej se me këmbët e mia kisha rënë në një kurth dhe sa herë që vinte rasti i ndonjë ribotimi, më shtohej shpresa se mund të ndreqja diçka. Mirëpo kjo s’ishte e lehtë. Ndryshimet në tekst shiheshin me shumë vëmendje, madje, pati raste kur jo vetëm nuk pranohej ndryshimi, por teksti mund të dëmtohej më keq. Për sa i përket pyetjes, nëse ky libër do të ishte më i mirë apo më i keq po të ishte shkruar në kushtet e një lirie të plotë të artit, nuk kam asnjë përgjigje. Sinqerisht kam bindjen se një gjë të tillë unë nuk e di, dhe përderisa autori vetë nuk e di, askush në botë s’besoj se do të mund ta dijë.
APOLLONI: Një vitin 1965, duke folur për epizodin e shtëpisë publike te Gjenerali, një kritik theksonte se ju keni prirje për tema të painteres e të turpshme. Tema të tilla keni prekur edhe te Kronikë në gur: perversiteti, prostitucioni, homoseksualizmi. Kjo nuk ishte ajo që kërkonte kritika zyrtare, apo jo?
KADARE: Nuk besoj se ka qenë ndonjë guxim i madh, njëfarë “shthurjeje morale”, siç cilësoheshin zakonisht këto prirje. Ishin tundimet e para për të dalë në një pistë më të çliruar nga moralizimet e padurueshme, nga shterpësia, propaganda, mërzia e socializmit. Natyrisht ishin të pamjaftueshme, madje mund të ktheheshin në diçka të dëmshme, nëqoftëse shërbenin si një iluzion i lirisë. Ato nuk ishin veçse ca shenja të sipërfaqshme, paralajmëruese, ashtu si shpendët në oqean kur paralajmërojnë afrimin e brigjeve kontinentalë. Por kurrsesi më shumë. Ndaj dhe unë nuk iu kam dhënë kurrë një rëndësi që nuk e kanë. Për fat të keq, ende sot ka shkrimtarë që krenohen për ndonjë paragraf ku ka ndonjë shenjëz të tillë. Iluzioni i lirisë, surrogati i saj, mund
të kthehet në mashtrim, në vënie në gjumë. Për një letërsi të krijuar në një vend diktatorial, nuk mund të ketë krenari për tantella të tilla të drojtura. Krenaria nis atje ku letërsia arrin të prekë, qoftë edhe vetëtimthi, thelbin e diktaturës: krimin.
Më kujtohet kur isha student në Moskë, u bë e famshme një vjershë e Jevtushenkos, “Vdekja e huliganit”. Në të vërtetë kishte diçka të veçantë kjo vjershë, por pa mohuar rolin emancipues të Jevtushenkos e pas tij të Voznjesenskit, në fillim të viteve ’60, duhet thënë se ai rol ishte i kufizuar. Vjersha si kjo, për shembull, nuk e meritonin kurrsesi famën që fituan. Madje, fama në rastin e kësaj vjershe, dëshmonte se ajo po kthehej nga vjershë e thjeshtë interesante, në një poemë të vlefshme për regjimin shtypës. Me dy fjalë, vjersha përshkruante vdekjen e “huliganit” gjatë një zjarri në uzinë. Huligani, i trajtuar gjer atëherë si i tillë, pra me sy kritik, me mosbesim, befas, në çastin e provës, në rastin “djegies së pronës kolektive”, dëshmon një shpirt heroik.
Kjo dalje nga dogma, ky trajtim kinse i lirë i një problemi, i një tipi shoqëror, u bë modë në vendet komuniste. Ai gjoja tregonte se një epokë liberale, një zbutje, një fytyrë njerëzore e komunizmit po shfaqej. Kjo nuk ishte e vërtetë. Ishte veç një pudër që maskonte thelbin e së vërtetës. Mirëkuptimi me huliganët, me vulgun, joshja e tyre jo vetëm nuk e ndihmonte lirinë, por i zinte frymën asaj. Dihet se si gjithë shtetet komuniste i përdornin huliganët dhe vulgatin për t’i zënë frymën lirisë.
APOLLONI: Sa e kanë ndihmuar femrat letërsinë tuaj?
KADARE: Nuk e kam menduar ndonjëherë këtë, ngaqë nuk e përfytyroj dot jetën pa femra, natyrisht që edhe letërsia pa ato, do të më dukej e papërfytyrueshme. Qarkullon aty këtu, një mendim se femrat nuk kanë ndonjë prani kushedi çfarë në veprat e mia. Madje, më keq, se nuk janë aq fort të çmuara, e kështu me radhë. Si t’i përgjigjem një mendimi të tillë, veçse me ca fraza që do të tingëllonin arkaike, primitive, si për shembull, kam dëshmitar Zotin, (atij që përfytyrohet se na i njeh të gjitha ndjenjat e mendimet tona), pra, kam dëshmitar Zotin, që nuk është ashtu.
Do të më shqetësonte ndoshta një moskuptim i tillë, me pjesënmë të dashur të jetës, sikur të mos kujtohesha se një fajësim i ngjashëm mund t’i bëhet letërsisë botërore, nga antikiteti gjer më sot. Nga një tablo e përgjithshme e saj, krijohet përshtypja se femrat zënë më pak vend, madje, shumë më pak vend, se ç’do të meritonin. Kjo mungesë është vështirë të mos bjerë në sy. Por unë jam i bindur se ajo është e pafaj, ashtu sa ç’mund të jenë thellësisht të pafaj gjërat e paarsyeshme. Faji nuk ngjit dot mbi “Don Kishotin”, e aq më pak mbi “Iliadën”, ku femrat mungojnë aq tronditshëm. Për të mos përmendur “Makbethin”, ku e keqja duket se rëndon pikërisht mbi femrën.
Jam i bindur, se po të ishte në dorën e shkrimtarëve meshkuj, ata do t’ia jepnin grave pjesën më të madhe të letërsisë. E ndoshta të tërën… Por letërsia është e tillë që nuk i bindet vullnetit të askujt.
APOLLONI: Një nga poezitë tuaja më të bukura, “Llora”, i kushtohet një vajze ruse. Si ndiheni sot kur e rilexoni atë poezi?
KADARE: E çmoj atë poemë të shkurtër njëlloj si në kohën që e shkrova, gjysmë shekulli më parë. Që i kushtohej një vajze ruse kjo, përveç vështirësisë së botimit, nuk përbënte asnjë problem. Ajo i kushtohej në radhë të parë një vajze, një qenie të shtrenjtë njerëzore për mua, dhe këtë të vërtetë nuk mund ta cënonte asgjë. As marrëdhëniet e egra shtetërore Shqipëri-Bashkim Sovjetik, as acarimi politik e as gjysmë shekulli urrejtje e ndërsjelltë.
Bukuria ose pabukuria e një teksti për dashurinë, nuk është e thënë të kushtëzohet nga vetë ngjarja. Janë të njohura rastet kur nga histori sublime dashurie kanë lindur poezi të rëndomta, ashtu sikurse e kundërta, nga dashuritë e rëndomta a kalimtare, kanë dalë perla të rralla. Në këtë
poemë të shkurtër, ndoshta më e arrira që kam shkruar, rasti e ka sjellë të ketë një dendësim dramaticiteti që e kapërcen intimitetin njerëzor. Është fjala për një ndërprerje, një shkëputje shtetesh, midis të cilave është gjendur ngjarja dhe personazhet. Me fjalë të tjera, një ndërperje letërkëmbimi, pra një çështje poste, telekomi, midis autorit dhe një vajze moskovite, studente e mjekësise, e quajtur Larisa. Ose sipas modës së atëhershme, Llora.
APOLLONI: Në Rusi nuk ju pëlqente shkolla, por ju pëlqenin femrat. Ju kishit humbur besimin në letërsi dhe mbase sot nuk do të ishit shkrimtar dhe do të ishit një dhëndërr rus, po të mos ishte një letër që ju tronditi e që mbaronte me këto fjalë: “Po ju vë midis fletëve dy vjollca për t’ju kujtuar sidoqoftë pranverën e atdheut tuaj”?
KADARE: Nëse do të kërkoja një fajtor për pyetjen tuaj, ai do të isha unë vetë. Në një film francez kam dhënë një shpjegim të ngutur, pra jo fort të saktë, për një proces shumë më të ndërlikuar se ç’duket. Meqë ra rasti, do të përpiqem të jem më i saktë me ju. Siç iu thashë, më pëlqente Moska, por jo shkolla, megjithëse ajo ndodhej në vendin më shik të kryeqytetit, në kryqëzimin e rrugës Gorki me Tverskoj Bulvar. Ndërkaq, kur them më pëlqente Moska, kjo nuk mund të kuptohet pa vajzat moskovite. Hijeshia dhe ëmbëlsia e tyre ishin të njohura. Ashtu siç njihej dashuria e tyre për letërsinë. Por në kokën time ishte ngulitur ideja se këto vajza të bukura mund ta donin letërsinë, por kurrsesi shkrimtarët e kohës, pjesa më e madhe e të cilëve u ngjanin nënkryetarëve të kolkozeve (në Shqipëri ishte ndoshta më keq dhe fjalët “nënkryetar të kolkozeve”, mund të zëvendësoheshin me “nënkryetar të degëve të brendshme”). Në portretet e shumicës së tyre, nuk kishte ndonjë shenjë misteri apo aureole. Një pjesë mbanin kasketa, e si të mos mjaftonte kjo, fytyrat i kishin të qeshura, të ngjallme e tejet optimiste. Isha i bindur se asnjë vajzë, e sidomos ato të bukurat, elegantet, nuk mund të dilnin kurrë me tipa të tillë, që nuk ngjanin aspak me shkrimtarët që studioheshin në shkolla, shumica të vdekur. Kaq fort më ishte fiksuar kjo ide sa që qysh në njohjet e para më dukej se pas fjalës “student për letërsi-shkrimtar” do të ndodhte katastrofa. Ku ta dinte kjo vajzë se unë nuk shkruaja për kolkozet dhe se as më dilte gjumi natën nga dashuria për punën dhe nga padurimi për të jetuar gju më gju me popullin? Pa folur pastaj për të tjerat. Kështu kisha gjetur mënyrën për t’i rënë shkurt problemit: isha thjesht një student i huaj, pa ndonjë lidhje me letërsinë. Ishte padyshim i tepruar ky fiksimi im. Kishte në të edhe mendjelehtësi rinore, edhe snobizëm, megjithatë nuk mund të thoshje se s’kishte një bazë. Regjimi sovjetik, ashtu si gjithë regjimet komuniste, kishte punuar gjatë për heqjen e aureolës së artit. Më të famshmit shkrimtar të kohës, Mihail Shollohovit, si cilësia më e admirueshme, i përmendej pikërisht jetesa në katund, midis personazheve të tij. Ishte i talentuar padyshim, por unë isha i sigurt se kjo klishe, rob i së cilës ai kishtë rënë, pamja e tij me veshje kozaku, me buzëqeshjen babloke që nuk i ndahej, ishte e vështirë të joshte gratë dhe vajzat. Ato e lexonin me admirim, por isha i sigurt se ato do të josheshin shumë herë më tepër nga një shkrimtar si Aleksandër Blloku, i cili ishte dhjetë herë më pak i njohur se Shollohovi, por që kishte dhjetë herë më shumë mister se ai. E veç kësaj nuk jetonte më. Pas thirrjes kriminale të Leninit, “poshtë shkrimtarët e mëdhenj” (Dolloj svjerhpisatelji), nisi lufta e palodhshme e meskine kundër aureolës së artit, autorëve të mëdhenj dhe gjithçkaje të magjishme që rrezatonte arti. Ishte kaq këmbëngulëse kjo luftë sa që arriti të ndikonte në botën perëndimore jo vetëm nëpërmjet majtizmit, por edhe të personazheve që tërthorazi ishin pranë tij, nga Frojdi te Barthes.
Që të mos zgjatem, letra që përmendni ju, ka mbërritur midis një pështjellimi të tillë. Dërguesja e letrës ishte një vajzë tepër e hijshme siç dukej në fotografi, çka ishte dhe argumenti kryesor për të më bindur se letërsia ende nuk e kishte humbur interesimin e grave të bukura. Meqenëse këto të fundit shpesh nuk duan t’ua kujtosh si argument një gjë të tillë, autorja e letrës, jo pa njëfarë pezmatimi të lehtë, e përmend këtë letërkëmbim në kujtimet e saj, ku nënkuptohej ideja e njohur se jo veç pamja, por në radhë të parë shpirti etj., etj., ide me të cilën, për fatin e mirë të saj (dhe natyrisht timin) unë nuk pajtohesha dhe aq.
APOLLONI: Ju, pas letrës me dy lule vjollce, u kthyet në atdhe, për të ikur 30 vjet më vonë bashkë me autoren e asaj letre. Ç’ju shtyri ta braktisnit Shqipërinë dhe pse zgjodhët pikërisht Francën?
KADARE: I jam përgjigjur shumë herë kësaj pyetjeje ndaj parapëlqej t’i bie shkurt. E kam lënë vendin në një kohë, kur isha i bindur se me këtë akt, ndihmoja në procesin e demokratizimit të tij. Sot, pas 21 vitesh, kur bie fjala për ngjarjen, mendimet ndahen: disa mendojnë se akti që përmenda e ka lujatur këtë rol, të tjerë se e ka luajtur, por jo aq sa ç’thuhet, e të tjerë mund të mendojnë ndryshe. Për sa më përket mua, mendoj se s’është nevoja të jap ndonjë përgjigjje, madje, ndoshta s’është e nevojshme të kem një mendim për këtë gjë.
APOLLONI: Në Francë shkruani në shtëpi, apo në ndonjë kafene?
KADARE: Në Francë, sidomos në Paris, prej shumë e shumë vitesh njihet zakoni për të shkruar në kafene. Njerëzit që njihen me këtë, ka gjasë që në çastin e parë ta lidhin këtë zakon me njëfarë snobizmi të falshëm, pjesë e parizianizmit, imitimit etj., etj. Pa përjashtuar një dozë nga të gjitha këto, të shkruarit në kafene prej shumë kohësh e ka arsyetuar veten. Një pjesë jo e vogël e letërsisë franceze e europiane është shkruar atje. Kafeneja është vend i përshtatshëm për krijim, për shumë arsye që dihen. Mbi të gjitha ajo atmosferë e domosdoshme që e vë shkrimtarin në gjendje krijuese, kafeneja e përvetëson me kalimin e viteve, e bën pjesë të vetes, nëpërmjet një kujtese gati mistike që ngjan sikur trashëgohet. Në “kafenenë tënde”, kamarierët të njohin, kafenë ta sjellin pa e porositur, kur mungon gjatë të pyesin për arsyen.
Që t’i bie shkurt, unë punoj në kafene, banoj në lagjen V, ku ka kafene të shquara, plot kujtime shkrimtarësh. Kafeneja “ime” është Le Rostand, përballë kangjellave të kopshtit të Luksemburgut, njëzet hapa larg banesës sime.
APOLLONI: Mund të na e përshkruani procesin e krijimit të një romani. Si shkruani, endeni nëpër arkiva, vizitoni vendet e ngjarjeve, merrni fotografi nga objektet dhe vendet ku do të vendosen personazhet?
KADARE: Asgjë nga këto. Procesi kryesisht është i brendshëm. Veç kësaj, ai është i veçantë për çdo shkrimtar. Madje, shpesh është i veçantë për çdo vepër të të njëjtit shkrimtar. Shkurt, është diçka që edhe po të duash nuk e tregon dot, qoftë edhe përafërsisht. Kurse saktësisht as që bëhet fjalë.
APOLLONI: Si ndiheni kur e filloni një libër dhe si kur e përfundoni atë?
KADARE: Në ndërgjegjjen e shkrimtarit vepra ka jetë të ndryshme, të cilat, zakonisht nuk përsëriten. Disa vepra, jetën më të bukur e kanë gjatë periudhës mjegullore, përpara fillimit. Gjatë kryerjes së veprës qëllon që ajo zbukurohet, fiton thellësi, mister. Por qëllon edhe e kundërta, që humb, dhe ti e kupton këtë, dhe ti duhet të kesh guximin ta braktisësh atë, së paku përkohësisht.
Në përvojën time, me afrimin e fundit, vetvetiu vepra pasurohet, zbukurohet. Ajo jep përshtypje sikur bëhet vetë. Një ndiesi e tillë dëshmon se harmonia e brendshme, kushti sipëror për artin, është i pranishëm. Në një periudhe të tillë, zakonisht shkrimtari provon një shqetësim të njohur: frikën se mos i ndërpritet jeta, përpara mbarimit të veprës.
APOLLONI: Njiheni më shumë si prozator, ndërsa autorët që preferoni më shumë janë dramaturgë e poetë (Eskili, Shekspiri, Dante). Po nga prozatorët, cili ju plëqen më shumë?
KADARE: Ndoshta e keni këtë përshtypje nga që për secilin prej tyre kam shkruar nga një libër të vogël. Në të vërtetë, në mendjen time nuk ka ndonjë ndarje, e aq më pak një parapëlqim që lidhet me gjinitë. Historia e Don Kishotit, e Jozef K. te “Procesi” i Kafkës, apo ajo e “Shpirtave të vdekur”, që autori e quajti poemë, janë disa nga romanet që i çmoj po aq sa krenajat më të epërme të artit.
APOLLONI: Nga shënimet që ka lënë, kuptohet që Lasgushi kishte pasur dilemën të bëhej piktor a poet. Ju keni pasur ndonjë dilemë mes letërsisë dhe ndonjë profesioni tjetër?
KADARE: Jo, nuk kam patur. Në fëmijëri më tërhiqte gjithçka që me shumë guxim mund të quhej “prirje arkitekturale”. Në të vërtetë ishte dëshira për të sajuar ca si shtëpiza ose kolibe. Meqenëse shtëpia jonë ishte tepër e madhe, kishte plot kënde të braktisura ku mund të bëhej një gjë e tillë. Im atë, i heshtur zakonisht, cilësi që mund të merrej për rreptësi, na kishte lejuar mua dhe një kushëririt tim moshatar, të bënim ç’të donim në një nga qoshet e shtëpisë, me kusht që të mos bënim zhurmë.
Ka gjasë që ky pasion, të më kishte ardhur pikërisht prej tim eti. Prej bisedave tepër të rralla të tij, më kujtohej kryesisht biseda e përjetshme për riparimin e shtëpisë. Ishte e tillë sa që mua më ishte krijuar bindja se problemi numër një i çdo shtëpie, përpara se të kishte lidhje me ekonominë, martesat ose vdekjet, ishte riparimi i vetë shtëpisë.
APOLLONI: Nga viti ‘90 e këndej botoni më shpesh libra, më shumë romane dhe më pak poezi. Nuk e pëlqeni më poezinë si më parë?
KADARE: Që të pushosh së shkruari poezi, nuk do të thotë aspak se ke pushuar së dashuri poezinë. Në qoftë se e ke dashur vërtet, nuk mund të ftohesh kurrë prej saj. Dhe as ta zëvendësosh me diçka tjetër. Të shkruarit e prozës nuk e dëmton poezinë, përkundrazi e bën disi të ndryshme, por kjo e ndryshme është në dobi të saj. Në vendet ku lëvrohet vetëm poezia, ka një prishje drejtpeshimi të artit. Këto quhen zakonisht letërsi të prapambetura dhe ashtu janë vërtet. Ndaj edhe ekzaltimi nga botimet e shumta poetike, nga tirazhet e larta të tye, nga mitingjet, tribunat, numri i madh i poetëve etj., nuk është shenjë e gëzueshme për artin. Në qoftë se kam shprehur mendime të tilla, kjo nuk tregon aspak ftohje e aq më pak shpërfillja ndaj poezisë, është e kundërta, është nderimi i madh për të që të shtyn të jesh kërkues ndaj saj.
APOLLONI: Dhe në fund, një pyetje që mund t’jua bëja edhe në fillim: Pse shkruani?
KADARE: Pyetja juaj e fundit është përsëri njëra nga ato që bëhen me lehtësi, por përgjigjjen e kanë të vështirë, për të mos thënë të pamundur. Shkruaj për të nxjerrë ankthin ekzistencial, për këtë ose atë, mendoj se nuk duhen marrë seriozisht. Madje asnjë përgjigjje për këtë pyetje nuk mund të merret si e tillë. Ka gjasë që për t’iu shmangur kësaj pyetjeje, shkrimtarë epokash të ndryshme, kanë shpikur “muzën”, e cila s’është gjë tjetër veçse një mënjanim i vetë shkrimtarit, vënia e tij në rolin e një zëdhënesi, një mediumi. Me fjalë të tjera, ai ju thotë: për çështje të tilla shkoni të pyesni tjetërkund. Të pyesni zotat e mi, për shembull. Ndërkaq, askush nuk e di ku gjenden këto zota. Krijimi letrar është kundërthënës në gjithçka. Ai ju bën të lumtur dhe të palumtur, të mëshirshëm dhe mizor, të vetmuar dhe njëherësh planetar. Është shumë për një qenie të vetme të përballojë raporte të tilla më njeriun dhe njerëzimin. Në fund të fundit, mund të mos e kesh të qartë kryesoren: synimin për t’iu futur sa më thellë thelbit njerëzor, apo e kundërta, përpjekjen për të dalë prejt tij. Për të mos përmendur pastaj bezdisje të tjera, si ajo që shkrimtarit i duhej të luftojë tiraninë, për shembull, duke qenë vetë një sundues e të tjera si këto. Në kushte të tilla, pyetja përse shkruani, mund të ketë si përgjigjje: nuk e di… (së paku përkohësisht)./KultPlus.com
