Arbëreshët e Italisë, krenohen me trashëgiminë e madhe sa të pasur kulturore, që, mrekullisht e kanë përçuar brez pas brezi nëpër shekuj.
Nga Komuna e Shën Kostandinit, i ka mbledhur autori Costantino Bellusci, ka përzgjedhur disa fjalë të urta të të parëve, të cilët u detyruan të shpërngulen, këto edhe me gjegjëset në italisht.
Vërejeni pastërtinë e gjuhës së vjetër shqipe; të dialektit të jugut, si edhe ndikimet e italishtes në disa trajta, ku nuk ka pasur fjalë gjegjëse në shqip. /konica/ KultPlus.com
Mbi kërkimet mbi kostumet arbëreshe të Kundisës janë bërë shumë kërkime por vetëm disa prej tyre kanë dhënë një kontribut të madh. Le të përmendim këtu Rosa Cuccia Genevose, si edhe mësuesit Tommasa Guerin me kolegen e saj Giuseppina Cuccia, papas Nino Cuccia etj.
Isha ulur pranë një bari tek sheshi Umberto I duke marrë informacione mbi arbëreshët e Kuntizës, ku ndodhet edhe shtpia Genovese, një nga familjet më me zë në Kundisë. Më thonë që familja e saj ka në përdorim një arkiv privat ku flitet për një kostum Kundisës së vitit 1717. Familja është trasferuar, por dikush më thotë që ka ardhur Vajza e Rosa Cuccia Genovese, e quajtur Maria, me profesion avokate, banuese në Veri të Italisë,e cila nuk harronte rrënjët e saj dhe zbriste do vit në Kundisë.
Një prej arbëreshëve Spera Francesco, kishte numrin e telefonit të saj dhe kështu u lidhem menjëherë me zonjën Maria Cuccia. Më bëri përshtypje disponibiliteti i saj, gadishmëria për të bashkëpunuar.
Ishte jashtë qendrës, dhe përgjigja e saj ishte: Per 10 minuta jam aty.
Na gjen tek sheshi dhe me buzën në gaz. Na përshëndet, në vështrimin e saj ishte dashuria e gjakut të shprishur, krenaria e të qenit arbëresh, dhe më furnizon me materiale që familja e saj ruante në arkiv.
Bejmë disa foto të dorëshkrimeve që dispononin. Jena traktate noterile, dokumenta të Corte civile të Kundisës, dokumenta të cilat i përkasin viteve nga 1615 deri në vitet 1800. Janë të ruajtura me shume kujdes dhe të lexueshme. Na jep librin që nëna e saj kishte shkruar dhe komentuar dhe pershëndetemi që të dali një libër në gjuhën shqipe mbi Kundisën që ne banorët ta kemi në komodinat tona.
Shfeltojmë materialet
Më tërheq kapitulli Marrveshjet e Martesës (Capituli matrimoniali).
Midis shumë marrveshjeve ishte edhe një akt që i përket martesës Rosalia Musacchia, 16 vjeçe, vajza legitime e Teodoro e Geltrude Musacchia nga njëra anë dhe Pietro Macaluso, bir legjitim i Giovanni dhe Caterina Macaluso, dhe mban datën 23 janar 1706. Gjithësej janë 5 fletë, dhe preëizohet që martesa do të zhvillohet “ alla greca grecaria” shprehje kjo që spjegohet me një instrument dhënë në aktin 1717: secundum morem, rithum ed consuetudines greco rum seuverius, secundum leges et iura communia vulgariter dicta alla greca grecaria”
Një akt tjetër akt ku flitet në mënyrë të qart për një martesë “ more graecorum” me detaje dhe informacione mbi kostumin e Kundisës është ai i vitit 1719.Dokumenti në fjalë, ndryshe nga dokumentat shkruar në latinisht sipas rregullave notarile, ështe përpiluar prej familjarëve të nuses dhe dhëndrit, ku shprehet qart edhe mënyra e tyre të të qenit, të vepruarit si edhe të menduarit, si edhe martesa “alla greca grecaria” dhe kontrata ishte e bërë midis dhendrit dhe babait të nuses.
Paja martesore e viti 1719
8 funde; nga të cilat 3 prej tyre të qendisura me ar, ndërsa 5 të tjera të përditshme
3 cajuli Një e qëndisur, dhe 2 të tjera me tesut kadife dhe garnitur kremi
2 palë mëngë; një palë kadife dhe një palë me lesh.
2 sqepi me garnitur të punur me fije ari të hollë
1 vello puro mëndafshi dhe punuar me fije të hollë floriri.
2 breza të qendisura dhe me një togëz argjendi
2 fodette ( fustane, pelerina) njëra me me copë të hollë dhe tjetra e përditshme leshi
Për sa i përket acesorit të fundit që janë Fodetta, shprehur në djalektin sicilian, e cila kompeton garderpën e gruas arbëreshe dhe është baze e garderopës dimërore. Në rastet gala vishej fundi me shumë pala, i gjerë disi i fryrë. “Vestito di panna” i përket periudhës së rinashimentale
Flitet për një martese, me tesute të çmuara, me ar e argjend, me dekorime por edhe me një madheshti aktit të martesës, ku martesa duhet të tregojë ragun e lart, krenari dhe mirqenie por edhe shkëlqim, martesa këto që edhe sot janë karakteristik e popullit arbëror.
Jo më kot nënat arbëreshe të Kundisës uronin:
“Vafshë e veshur si Ulliri e qiparisi”
Nëna e nuses uron vajzën e saj me këto fjalë:
Shtofshë e burofshë sa rërë ka dejti e sa illëzja (yje) ka qiellia( qielli)
Ky urim ishte urim i trashgimnisë, për të qenë fertile e të shtojë farë e fisin arbëror, që kjo farë mos të zhduket.
Ndërsa cifti i sapo martuar kalon nëpër rrugë, disa fëmijë tundin “ flammeli” (tip flamujsh), dhe hedhin në rrugën që ata përshkruajnë kripë dhe e bukë, veprim që e shoqërojnë me këto fjalë:
Ju buroftë e mira si buka e si kripa.
Shprehje ku përmbledh kodin moral të asaj kohe dhe shoqërie. Kjo derë e re që po hapet ti degjohet zëri i mirë, “Fama dhe voce” . Në vijim kostum i grave i veshur në 1800 në Contessa Entellina,( kolleksione Private) burim Rosa Cuccia Genovese
Kostumi i burrave
Si në shumë krahinat e Kalabrisë ku kostumi i burrave nuk është njohur, në Kundisë kërkuesja e botës arbëreshe e R. C. Genovese, na njeh në arkivin e saj me një analoge “ giambra in sete verde”, qendisur me flori dhe i përket viti 1840. Kostum ky përdorur në Contessa Entellina.
Në vijim analogu i kostumit lartpërmendur.
Kostumi arbëresh e krijuar nga nxënësit e shkollës
Nga mesuesja Tommasa Guarino mësojmë se një tjetër studiues që u interesua mbi kërkimet e kostumeve arbëreshe të Contessa Entellina\ Kundisa ishte edhe papas Nino Cuccia, i cili interpellon që kostumi më antik i Kundisës është e Familje Mulè, të cilët deri në fillim të shekullit XX ishin në Kundisë dhe më vonë u trasferuan në Palermo. Por deri më sot nuk gjenden gjurmë të kësaj familje në Palermo. Nga kërkimet që janë bërë nuk janë gjetur gjurmë të kostumit të Kundisës para shek të XX.
Në vitin 1937 vjen në Contessa Entellina\Kundisa, suor Giuliana Cusimano nga Piana degli albanesi dhe i lind dëshira që të krijoi një kostum arbëresh dhe si rrjedhoi krijuan edeh disa familje të tjera njò prej tyre kishte edhe Filomena Cuccia . Thuhet që kostumin më të heshme i viti 1935 ka qenë veshur nga zonja Vita Lo Iacono , e cila ishte e njejtë me atë të Piana degli Albanesi. Imitime të tilla vazhduan të krijonin rreth viteve 50.
Kostumi realizuar në 1970\1990
Në vitin shkollor 1978\79 mësueset e shkollës elementare Gjergj Kastrioti; Cuccia Giuseppina dhe Guarino Tommasa marrin një nismë të krijonin kostumin e Kundisës. Qëllimi ishte të rizgjonin identitetin. Kështu fillojnë kërkimet, duke iu rikthyer sunduqeve, por edhe duke bërë kërkime në terren. U morën shumë informacione nga të moshuarit e asaj kohe se çfar ruanin në kujtesën e tyre.
Tommasa, na thotë që shkak për krijimin e kostumit ishte jo vetëm ideja e ringjalljes së etnisë arbëreshe, ruajtja errënjëve, por sa herë që shikoja një foto ku gjyshja ime ishte e veshur me një kostum, të cilin akoma e ruaj në sunduk, më shtynte kurioziteti por edhe një detyrim moral, që ne si komunitet të kishim kostumin tonë si pjesa tjetër e arbëreshëve të Italisë. Kostumi në fjalë ishte një veshje fundi i viteve 1800.
Fustani ishte ngjyrë vjollcë e celur, me një garnitur dhe një tantellë, brënda në sunduk kishte një “ korse- corpetto” shumë aderente, me të njejtën ngjyrë të cilën gjyshja ime e vishte në raste të veçanta.
Kërkimet për krijimin e kostumit u bënë edhe tek personat e vjetër në moshë ku dolën fjalor si; Xhipuni, çerri, xhëllonja, vanterja që korrespondojnë me pjesët përbërse të të gjithave kostumeve arbëreshe në territorin italian.
Tommasa rrëfen se kishte edhe kolegen e saj, Mësuesja Giuseppina, e cila që nga ana tjetër interesohej dhe zbulon që në shtëpi, vjerri i saj Giuseppe Lo Iacono nga viti 1912 -1920 ishte mësues në Vlorë dhe kishte sjellë prej andej një xhaketë, elegante karakteristike e krahinës jugore.
Duke mos patur shumë elemente, dhe një konfuzion, mësueset Tommasa dhe Giuseppina kërkuan ndihmen e e Prof Raffaello Piraino docent në Akademmia belle Arti të Palermos, skenograf dhe kostumista, kishin bërë takim edhe me dott. Trapani della Pettina, atëherë ishte President i Istitutit për mbrojtjen e historisë dhe traditat siciliane iu përgjigjet se; Kostumi që vishet në Pallazzo Adriano dhe në Mezzoiuso mund të jetë edhe ai i Contessa Entellinës\ Kuntisa.
Në vitin shkollor 1997/98 u krijua edhe grupi shkollor folklorik “Brinjat”. Me rastin e “Rishikimit XVI kulturor dhe folkloristik për rritjen e pakicave etnike”, të mbajtur në Contessa Entellina më 30 maj 2009, pas krahasimeve dhe afiniteteve , mori përsipër barrën e dëshirës për të krijuar, njëherë e përgjithmonë, kostume më të hollësishme dhe të dokumentuara nga pikëpamja kulturore, si për zgjedhjen e ngjyrës, për pëlhurën ashtu edhe për modelin për të gjitha vajzat që i përkasin grupit folklorik “Brinjat
Lidhur me bërjen e kostumit arbëreshë të Contessa Entellina, u morën parasysh shkrimet e shkrimtarëve arbëreshë, si N.Chetta dhe A.Dara, dhe gjithashtu të J. Houel; për qëndisjet u përdorën disa dëshmi të marra nga Shqipëria në shekullin e kaluar, për atë që ekziston edhe sot në muzetë e vendeve arbëreshe dhe shqiptare, veçanërisht të Gjirokastrës dhe Greqisë së Atikës dhe Epirit. Ekzistojnë dy versione të kostumit Arbëreshë të Contessa Entellina: një me një jelek dhe një këmishë me mëngë të gjata siç përshkruhet në pikturat e Huel, një me një këmishë më pak të spikatur, por me një xhaketë të qëndisur me shkëlqim me shqiponjën me dy koka në anën e pasme. Arritur në këtë pikë mësueset Giuseppina dhe Tommasa krijuan kostumet: si ato të përditshme ashtu edhe Gala.. Më në fund ia arritën qëllimit. Të gjithë bashkë ndërtuan Kostumet si të përtditshme ashtu edhe kostumin Gala. Në Foto Maria Luisa me kostumin e Kundisës realizar nga mësueset, dhe Vicenco Cilluffo me kostumin fustannella në jug të Shqipërisë .
Ku gjetët mbështetjen financiare për të bërë kostumet arbëreshe?
Në vitet kur punoja unë egzistonte akoma koncepti i “idealit” dhe dhe familjet i kishim mbështetëse të mëdha, ishin të gatshme. Më vjen për të qeshur edhe sot, kur ditën e karnavaleve me maskë dhe në rolin e zingerës kërkoja lek. Me ato të ardhurat blemë copën më të shtrenjë, kostumit Gala . Kriter tjetër që mbajtëm për të krijuar kostumin ishte afërsia që ne kishim me dialektin e Gjirokastrës. Nga ana fonetike e folura e Contessa Entellina\ Kundisa afrohet shumë me të tyren. Prandaj edhe ky kostum ka shumë ngjashmëri me atë të Lunxherisë .
Pasi kompletuan kostumin e të rriturve, ato krijuan edhe kostumin e burrave, marrë nga modeli shqiptar. Qeleshja, jeleku, këmisha, pantallona-benevreke
Këto mësuese nuk u ndalën sepse krijuan grupin artistik të shkollës, ku merrnin pjesë edhe mësuesja e letërsisë Rosalia Scaturro, krijuan grupin e baletit me drejtuesen Valnea Zottino, dhe më vonë kur krijuan edhe kostumet me të mëdhenjtë pjesëmarrëse ishte edhe një nga sartat më të dëgjuara në Palermo Goppi e cila i sygjëronte që kostumet të dilnin sa më të sakta në bazë të kërkimeve të tyre, një ndihmë të madhe iu kishte dhënë edhe Papas Nicolò Cuccia.
Për punën e këtyre mësueseve pati vëmëndjen edhe të mediave
Për këto mësuese të palodhura si Tommasa Guarino e Giuseppina Cuccia, mbi punën e tyre shkroi edhe shtypi.
Gazeta “Shkëndija” organ dyjavore arsimore pedagogjike dhe shoqërore, iu dedikua artikullin “Ngjallim dashurinë për mëmëdheun, ndërsa në Kosovë me titullin “Shtojme dashurinë për gjuhën amëtare”.
Shkruan gazeta “ Katundi ynë”, revista “ Lidhja”. Por edhe shtypi “ Sicilia”
Interessante ishte trasmetimi i valve “ Radio Entella arbëreshe” ku një rubrikë të veçantë e kishte shkolla dhe punimet e aktivitetet e tyre. Ajo periudhë-thotë Tomasina- ishte periudha më artë e epokës sime. Nuk ndjenim lodhje vetëm pasioni dhe dashuri për të bërë diçka të bukur për Horën tonë. /shqiptarja/ KultPlus.com
Rimëkëmbja e pasluftës në komunitetet italo-shqiptare në periudhën 1945 – 1956 karakterizohet nga kriza e thellë ekonomike dhe shoqërore e trashëguar nga periudha Fashiste dhe lufta që zbrazi fshatrat nga rinia më e mirë që kishte vendi.
Rënia e monarkisë së Savojës dhe lindja e Republikës u japin një frymë shprese popullatave të rraskapitura nga vështirësitë e luftës dhe nga abuzimet e një klase të pronarëve të tokave të cilët përpiqen të mbajnë një pushtet shtypës mbi një pjesë të madhe të popullsisë së pambrojtur.
Me Republikën e re vjen në 1948 Kushtetuta e re Republikane, e cila në Nenin 6 parashikon një ligj të posaçëm të mbrojtjes për pakicat e brendshme dhe historike të territorit Italian. Pastaj miratohet ligji për caktimin e tokës fshatarëve të varfër, i ndjekur gjithashtu nga ligji i reformës agrare. Ndërkohë, rifillon sërish migrimi në kërkim të shpresës që i shtyu jugorët të emigrojnë në vendet e largëta të Amerikës dhe Australisë. Vetëm me nënshkrimin e Traktateve të Romës për ndërtimin e KKZ-së dhe me fillimin e rindërtimit të vendit, i cili do të çonte në lulëzimin ekonomik, mënyrat e emigrimit ndryshuan: Arbëreshë të rinj hipën në trenat që do t’i çonin në qytetet e Italisë Veriore dhe përtej kufirit në Beneluks, Francë, Belgjikë, Zvicër dhe Gjermaninë Perëndimore.
1953 – Paolo Cinanni
Në 1953, Paolo Cinanni, historian social dhe ekonomik i Kalabrisë, ishte i pranishëm në Konferencën e parë dhe mbresëlënëse Përkujtimore të përvjetorit të pesëdhjetë të vdekjes së Jeronim De Rada, organizuar më 13 shtator nga administrata komunale e San Demetrio Corone [Shën Mitri] dhe promovuar nga “Shoqata Italiane për Marrëdhëniet Kulturore Italo-Shqiptare”, e kryesuar nga avokati Franco Bugliari i “Santa Sofia d’Epiro” [Shën Sofia]. Studiuesi kalabrez, pas një përshkrimi të luginave të organizuara nga gratë arbëreshe nga shumë komuna shqipfolëse dhe pasi ka zhvilluar një ekskurs të shkurtër, por të përmbledhur mirë të historisë së Arbëreshë të Kalabrisë, merret me çështjen e kushteve ekonomike dhe sociale në të cilat jeton popullsia e gjuhës shqipe në Kalabri.
“Janë pikërisht këto merita patriotike”, shkruan Paolo Cinanni, “që u japin shqiptarëve të drejtën për të bërë disa pretendime, si një pakicë kombëtare – e cila për shkak të vetë kushteve që shoqëronte formimin e kolonive – është sot në një pozitë inferioriteti krahasuar me shumicën autoktone. Në fakt, në kohën e përmbysjes së feudalizmit, komunitetet u ngritën në komuna autonome, duke ruajtur kufijtë e mëparshëm feudalë. Shqiptarët mbanin kufijtë e ngushtë në të cilët ishin pritur, pa korrigjimet e nevojshme. Prandaj, mjerimi dhe papunësia e vendeve shqiptare, për shkak të dendësisë më të lartë të popullsisë dhe varfërisë së territorit (shpesh malor) janë më serioze se gjetkë.
Me përjashtim të Lungro [Ungra] ku miniera e kripës së gurit – ku minatorët, punëtorët dhe punonjësit janë të punësuar përgjithmonë, krijojnë idenë e një qendre të vogël industriale-bujqësore – të gjithë të tjerët janë fshatra thjesht bujqësorë.
Ndër kategoritë e popullsisë, më të shumtat janë ato të fermerëve të vegjël të drejtpërdrejtë dhe atyre të punëtorëve bujqësorë, të cilët shpesh gjejnë punë jashtë zonës komunale, në luginën Crati ose në Piana di Sibari, në periudhat sezonale të shkuljes dhe korrjes së grurit, vjeljes së ullirit, etj.
Janë gjithashtu shumë të aftë në endjen e mëndafshit, e cila ka qendra të specializuara në Cerzeto [Qana], S. Demetrio [Shën Mitri], etj. Në Spezzano Albanese [Spixana], S. Demetrio [Shën Mitri] dhe në disa qendra të tjera ekziston gjithashtu një industri e vogël sezonale për përpunimin e ullinjve.
Por kur bëhet fjalë për industritë, popullsia e këtyre vendeve mbetet ndër më të varfërit në Italinë e Jugut”.
Të dhëna nga Indeksi i parë Statistikor në vitin 1958
Botimi në vitin 1958 i Vjetarit Statistikor të Komunave të Italisë, në të cilin sigurohen të dhëna nga Regjistrimi i vitit 1951 dhe të dhënat e mbledhura në 1955, konfirmon në numra gjetjet analitike shoqërore të komuniteteve Italo-Shqiptare të vëzhguara nga Paolo Cinanni.
Këto qytete, për pjesën më të madhe, janë të vendosura në zonat e brendshme të sistemeve malore të provincave të Cosenza dhe Catanzaro, shumë larg, për pjesën më të madhe, nga kryeqyteti. Spezzano Alb. [Spixana] (320 m), Caraffa di Catanzaro [Garafa] (360 m) dhe Firmo [Ferma] (369 m) janë të vetmet komunitete që nuk i kalojnë 400 metra mbi nivelin e detit, ndërsa Plataci me 930 metra dhe më e larta e ndjekur nga Castroregio [Kastërnexhi] me 857 metra dhe Acquaformosa [Firmoza] me 758 metra. Qendrat e mbetura ndryshojnë ndërmjet 430 dhe 634 metra mbi nivelin e detit, shumica e të cilave tejkalojnë 500 metra mbi nivelin e detit. Sistemi i komunikimit rrugor midis komuniteteve gjuhësore dhe kryeqytetit është gjithashtu i vështirë dhe i mundimshëm. Shumë larg nga Catanzaro janë Pallagorio [Puheriu] (130 km), Carfizzi [Karfici] (120 km) dhe San Nicola dell’Alto [Shën Kohu] (119), ndërsa në provincën e Cosenza më të largët nga kryeqyteti janë Castroregio [Kastërnexhi ] (128 km) dhe Plataci [Pllatani] (110 km). Nëse qyteti më i afërt me Catanzaro është Caraffa di Catanzaro [Garafa] (34 km), ata që janë më afër kryeqytetit të Cosenza janë Falconara Alb. [Fallkunara] (20 km) dhe San Benedetto Ullano. [Shën Bendhiti] (30 km). Të gjithë të tjerët udhëtojnë në distanca që tejkalojnë 40 kilometra. Ka shumë pak qendra të përshkuara nga rrugë shtetërore në distanca të gjata. Spezzano Alb. [Spixana] është më me fat pasi përshkohet nga Rruga Shtetërore 19, e njohur historikisht si rruga konsullore “Via Popilia-Annoia”, e filluar në vitin 132 para Krishtit. për të lidhur qytetin e Gaeta me portet e ngushticës për Siçilinë. Prandaj, këto janë rrugë të ndërtuara në shekullin e nëntëmbëdhjetë, disa nga periudha Bourbon, të tjera pas bashkimit të Italisë, por të gjitha me një udhë të bardhë, të pashtruar, përveç disa qindra metrave të kalimit të shtrirjes së banuar.
Informacioni i Cinanni mbi shtrirjen territoriale të komunave Italo-Shqiptare është shumë i duhur në lidhje me kufijtë e territoreve komunale që praktikisht datojnë nga ato të shënuara nga noteri Sebastiano La Valle në Platea të vitit 1544, porositur nga Perandori Charles V. Gjithcka mund të verifikohet duke lexuar “Buletinet” të lëshuara nga Komisionet Shtetërore në pjesën e parë të shekullit XIX. Informacioni mbi gjendjen e produktivitetit të tokës komunale është gjithashtu i saktë, për pjesën më të madhe të shpërndarë në rrjedhën e sipërme të zonave të banuara, me fonde të mëdha të mbuluara me bimësi malore dhe pastrim, kryesisht joproduktive, duke përjashtuar plantacionet e gështenjave. Janë vetëm tre bashki me territor të shtrirë drejt fushës, pa shtrirje mali: Spezzano Alb. [Spixana], Firmo [Ferma] dhe Caraffa di Catanzaro [Garafa]. Ndërsa Spezzano Alb. [Spixana], qendra më e banuar, ka vetëm 3333 hektarë shtrirje, Vaccarizzo Alb. [Vakarici] ka një sipërfaqe prej 846 hektarë dhe San Nicola dell’Alto, e cila është më e vogla, ka një sipërfaqe prej vetëm 763 hektarë. Nga ana tjetër, San Demetrio Corone [Shën Mitri] është qyteti më i madh me 5778 hektarë.
Në vetëm katër vjet, 1951-1955, dendësia e popullsisë për kilometër katror ndryshon në mënyrë drastike. Ka 88 njësi për km katrorë në 1951, të cilat bëhen 100 në 1955. Ka, pra, disa maja me intensitet të lartë në San Nicola dell’Alto [Shën Kohu], e cila ka një shtrirje prej 763 hektarësh dhe një popullsi prej 2843, me 372 banorë për kilometër katror dhe në Vaccarizzo Alb. [Vakarici] me një popullsi prej 1915 banorë në 846 hektarë të barabartë me 226 banorë për km katrore.
Vjetari statistikor ndihmon shumë për të kuptuar se si ndodhi jeta e përditshme në këto vende gjatë viteve 1950. Popullsia rritet me 8417 njësi. Shkon nga 56595 banorë në 1951 në 65012 në 1955. Një rritje e jashtëzakonshme e popullsisë, mbase e pashpjegueshme me mjetet aktuale të hetimit që posedojnë, veçanërisht në lidhje me lëvizjen e migracionit, e cila do të shpërthejë disa vjet pas nënshkrimit të Traktatit të Roma për themelimin e Tregut të Përbashkët Evropian.
Një tregues, por vetëm i tillë, ofrohet nga seksioni në lidhje me lëvizjen që banon në 1955. Negativ është regjistri i të dhënave personale. Personat që regjistrohen në bashkitë italo-shqiptare janë gjithsej 1004. Nga këta anëtarë të rinj, 969 vijnë nga bashkitë italiane dhe vetëm 35 nga vendet e huaja, ndërsa 1578 janë anuluar; nga këto, 241 u zhvendosën jashtë vendit dhe 1337, në vend të kësaj, në komuna të tjera italiane. Nga ana tjetër, lëvizja natyrore është pozitive, me një ndryshim prej 865 njësish midis lindjeve të gjalla (1402) dhe të vdekurve (537).
Në llogaritjen e përgjithshme midis lëvizjes së regjistrit dhe lëvizjes natyrore ekziston një bilanc pozitiv prej 331 njësish të cilat rrisin popullsinë rezidente. Përveç kësaj informacioni skematik, është shumë e vështirë të vazhdohet, veçanërisht me analiza të ndryshme dhe të hollësishme që duhet të kenë të bëjnë me një periudhë historike duke filluar të paktën nga viti 1935, para se Italia të hynte në luftë.
Siç analizon Paolo Cinanni, ndër aktivitetet prodhuese më e shumta është ajo e sektorit bujqësor nga një popullsi aktive prej 30218 punëtorë, e barabartë me 53.40% të tërë popullsisë së vitit 1955. Duke analizuar përqindjen e popullsisë së përfshirë në aktivitete bujqësore, dalin të dhëna nxjerr në pah një realitet fshatar me shumë kontradikta kiaroskuro dhe laike, midis pasurisë së ndritshme të disa pronarëve të tokave dhe varfërisë së përhapur që arrin pothuajse 90% të popullsisë dhe origjina e të cilave ndoshta e ka burimin në reformën e Kadastrës Onciario të Mbretit Charles III të Bourbon në 1743, i konsoliduar, më pas me reformën feudale Napoleonike dhe dështimin për të shpërndarë tokat në pronësi të shtetit për qytetarët e varfër të komunave të lindura me reformat e filluara në 1806 nga Giuseppe Napoleone, mbreti i Napolit.
Nga 25 komunitete shqipfolëse, në 16 prej tyre, me shifra mbi 80%, popullsia aktive është e angazhuar në bujqësi dhe në 4 përqindja është ndërmjet 70/80%. Pra, në 20 komunitete nga 25 më shumë se tre të katërtat e popullsisë aktive i merr mjetet e jetesës nga bujqësia. Për pjesën më të madhe është një pjesë e vogël e pronarëve të vegjël dhe fermerëve të drejtpërdrejtë, dhe një turmë e madhe e përbërë nga punëtorë bujqësorë, të cilët shpesh gjejnë punë jashtë territorit të komunës, në Piana di Sibari ose në luginën e Crati, gjatë punës sezonale të bujqësisë, korrje gruri, vjelje ulliri. Padyshim, familjet e pronarëve të mëdhenj të tokave që zotërojnë më shumë se 80% të tokës bujqësore nuk i përkasin kësaj figure.
Pesë komunat që nuk i kalojnë 70% në rend zbritës janë: Spezzano Albanese [Spixana] (68%), San Benedetto Ullano [Shën Bendhiti] (65%), San Basile [Shën Vasili] (56%), Lungro [Ungra ] (51%) dhe Shën Nikolla i Lartë [Shën Kohu] (50%). Komunat që, megjithatë, nuk shkojnë nën 50%, duke konfirmuar pohimin se brenda të gjitha komunave arbëreshë ekziston një bandë e madhe e pronarëve të vegjël bujqësorë, kryesisht fermerë që kultivojnë drejtpërdrejt parcelat e vogla të pronës së tyre dhe nuk përbuzin merren me aktivitete artizanale si kovaçë, rrobaqepës, këpucarë, marangozë dhe në muajt e vjeljes së ullirit ata janë me fat që të punësohen në mullinj për transformimin e ullinjve.
Gratë janë të angazhuara ekskluzivisht në aktivitete bujqësore: vjelje ullinjsh, korrje dhe përpunim fiku dhe gështenja, endje me tezgjahun antik të batanijeve leshi ose fije fshesë dhe leckë për veshje. Dhe, përsëri në fushën e prodhimit të pëlhurave, në atë dekadë prodhimi i mëndafshit ishte ende i gjallë në shumë komunitete.
Shkrimi vijon me të tjera të dhëna interesante që do të publikohen në mënyrë periodike.
Artikulli është kortezi e Damiano Guagliardi (President i FAA–Federatës së Shoqatave Arbëreshe) për “Diaspora Shqiptare”. / KultPlus.com
Shqiptarët në Argjentinë përbëjnë një komunitet prej rreth 50 mijë banorësh. Shumica e shqiptarëve që mërguan në Argjentinë ishin arbëreshë nga Italia jugore, ndërsa rritja e mërgimeve shqiptare në Argjentinë ndodhi në fillim të shekullit 20, me mbërritjen e rreth 20,000–30,000 shqiptarëve.
Sot, përveç disa familjeve në Rosario dhe Córdoba, pothuajse të gjithë shqiptarët e Argjentinës jetojnë në Buenos Aires. Për çdo vit, më 29 nëntor, “Shoqëria Patriotike Shqiptare Skenderbeu” feston Ditën e Flamurit.
Sipas fesë, shumica e shqiptarëve në Argjentinë janë të krishterë, ndërsa një pakicë janë myslimanë.
Arbëreshët në Argjentinë janë të shumtë dhe kanë dhënë një kontribut të vyer në përcimin e vlerave. Edhe pse në një vend të largët arbëreshët flasin shqip.
Pjesa dërrmuese kanë arritur në Argjentinë me anije, bashkë me shumë shtetas italinë të cilët emigruan në këtë vend.
Në Italinë e jugut ka shumë shqiptarë arbëreshë, të cilët kanë ruajtur kulturën arbërore, të njëjtën kulturë e kanë marrë me vete edhe kur emigruan në Argjentinë.
Në Argjentinë, arbëreshët e quajnë veten dy herë mërgimtarë. “Farën e Skënderbeut ti sot trashëgo”, është ky vargu që i shoqëron shumë arbëreshë.
Arbëreshi nga Argjentina, Antonio Bellushi, në vitin 1990 ngriti zërin në Kuvendin e famshëm të të gjithë shqiptarëve në New York, për pavarësinë e Kosovës.
Arbëreshët zakonisht nuk flisnin italisht me njëri-tjetrin, por e bënin në një variant të gjuhësh shqipe të njohur si arbëreshe, një emër që u bë i njohur dhe me të cilin u identifikua i gjithë komuniteti arbëresh.
Natyrisht, nuk ishte vetëm gjuha elementi i vetëm që dallonte popullin me origjinë nga Shqipëria.
Edhe feja luante një rol të rëndësishëm duke konsideruar banorët si pjesë e besimit katolik por me rite greko-bizantine.
Ishin raste të veçanta, njëjtë sikurse festat fetare, ku çdo fshat në mënyrë të pavarur kishte kishën e vet, shenjtërorin (priftin) e vet që ndërmjetësonte në mes të Zotit dhe besimtarëve kur ishte dita e Shën Dimitrit.
Këto elemente dhe shumë të tjerë faktuan që emigrantët e ardhur nga Italia nuk ishin italianë, por ishin arbëreshë, të cilët u vendosën në Lujan, Buenos Aires rreth vitit 1869.
Regjistri civil i vitit 1869, nuk ishte asgjë tjetër përveç se diçka që duhej plotësuar me dorë nga regjistruesit shtëpi për shtëpi.
Në të vërtetë, edhe pse identifikoheshin si italian, mbiemrat e tyre tregonin prejardhjen arbëreshe, e të cilët punonin tokat bujqësore në qarkun e Pestës, pjesë e cila më pas do të përbënte zonën më të madhe të banuar nga ta. Një predispozitë fillestare e cila u bë shumë më e dukshme në formularët e vitit 1895, kur u zhvillua regjistrimi i dytë kombëtar i popullsisë, në të cilin është rritur numri i arbëreshëve në qarkun numër 5.
Në lagje kishin arritur të krijonin hapësirën e tyre shoqërore, duke trilluar identitetin e tyre ata dhe arrinin ti ruanin elementet e tyre themelore që i përbënin, sikurse gjuha si dhe zakonet e tyre për të ndihmuar fqinjët. Për këtë, përpara pyetjes se cilat ishin arsyet që i quan ata në migrim, ata duhet të përgjigjeshin së pari për arsyet thelbësore.
Në këtë drejtim, mbipopullimi ekstrem i zonës, një tokë e varfër dhe e mbishfrytëzuar, e copëtuar deri në pafundësi, në atë mënyrë që nuk do të mund t’ju garantonte të gjithëve qasjen në burimet që të sigurojnë mbijetesën e tyre. Këto janë të dhëna jo të vogla për të cilat nuk duhet shumë për të kuptuar se si duhet ndikuar në vendimet e fëmijëve të tyre në rast të emigrimit. Por ky shpjegim është kusht i mjaftueshëm por nuk arrijnë ta kuptojnë se përse arbëreshët të Arbërisë kalabreze në vend që të shpërndahen nëpër botë, ata jo që nuk e bënë këtë, por arritën në Argjentinë, dhe jo në tërë Argjentinën por në Luján, dhe jo në të gjithë Luján, por në “Republikën e t ‘Pestit”.
Është i dukshëm dhe i pa mjaftueshme shpjegimi që emigrimet konsiderohen si bijë te kapitalizmit, me theks të veçantë në krizën evropiane, dhe në futjen e Argjentinës në tregun ndërkombëtar si prodhues i lëndëve të para.
Mund të thuhet se shqiptarët kanë emigruar që nga mesjeta, duke qenë migrimi pjesë e pandarë e historisë së njerëzimit. Paraqitja e emigrimit si rrjedhojë e mjerimit, ku njerëzit ishin të obliguar të iknin nga varfëria, arritja e industrializimit dhe shkatërrimi i aktiviteteve tradicionale, në të kaluarën kishte një imazh anakronik, ose në rastin më të mirë ishte vetëm gjysma e historisë.
Ndër shqiptarët më të njohur në Argjentinë është Kryepeshkopi Aleksandër (Alejandro Greco), i cili është bërë zëri i shqiptarëve të Argjentinës.
Edhe shqiptari me famë botërore, Ernesto Sabato, ka prejardhje arbëreshe.
Nëna e tij Juana Maria Ferrari, rridhte nga një familje arbëreshe e Italisë, ndërsa babai i tij Franciso Sabato, po ashtu ishte nga Italia. Futbollisti argjentinas Matteo Pablo Musacchio, po ashtu ka prejardhje shqiptare. / KultPlus.com
Prej datës 30 gusht po vijojnë aktivitet e programuara për të festuar 533 vjetorin e Horës së Arbëreshëve.
Aktivitetet janë realizuar në dy vende në Horën e Arbëreshëve në Siçili dhe në Cerzeto në Kalabri.
Agjencia Kombëtare e Diasporës vazhdon aktivitetet në komunitetin Arbëresh në Itali. AKD në bashkëpunim me komunën Cerzeto në Kalabri dhe me mbështetjen e Ministrit të Shtetit për Diasporën sot do të zhvillojë aktivitetin “Udhëtimi i Zemrës”, ku do të zhvillohen takime me përfaqësues të këtij komuniteti dhe do të diskutohen çështje me elementë kulturor, antropologjik, historik që bashkojnë veçoritë midis Italisë dhe Shqipërisë ndër shekuj.
Pjesë e këtij eventi, do të jetë dhe organizimi i një koncerti artistik “Tinguj jete midis tokës dhe detit”, me veprat e kompozitorit Aulon Naçi, me ndërthurje të muzikës klasike, instrumenteve dhe poezive arbëreshe.
E pranishme në aktivitet, Drejtoresha e Studimeve në QSPA ka kontribuuar në përzgjedhjen e materialeve letrare që do të interpretohen sot.
Kujtojmë se gjatë ditës së parë Drejtoresha e AKD, Sonila Hysi zhvilloi një takim me Kryetarin e Bashkisë “Hora e Arbëreshëve”, Rosario Petta, si dhe me përfaqësues të përfaqësisë diplomatike.Gjithashtu morën pjesë në meshën e zhvilluar në gjuhën shqipe. Një ekspozitë me botime të Qendrës Studimore për Arbëreshët shfaqi interes ndër komunitetin arbëresh. Gjatë ditës Drejtoresha Ekzekutive e AKD, Sonila Hysi u mirëprit sot nga Kryetari i Bashkisë së Palermo Prof. Leoluca Orlando. / KultPlus.com
Dritëro Angolli pati një lidhje të veçantë shpirtërore me Arbëreshët, të cilën e ka manifestuar në krijimtari, epistolarin e vet me miqtë arbëreshë, si dhe në veprimtarinë e tij si drejtues i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë.
Ishte viti 1988, pikërisht 30 gusht 1988. Po afrohej 500- vjetori i themelimit të Horës së Arbëreshëve (italisht Piana degli Albanesi). Për kremtimin e kësaj ngjarjeje historike qenë organizuar nisma që do të mbeteshin të paharrueshme për arbëreshët: një festë popullore në të cilën morën pjesë grupe folkloristike të ardhura nga të gjitha arealet shqipfolëse të Italisë dhe nga Ballkani, ekspozita pikture, një konferencë ndërkombëtare në të cilën referuan albanologë të ardhur nga vende të ndryshme të botës: nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe nga Europa. Sigurisht nuk munguan edhe përfaqësimet e qendrave kërkimore shqiptare, midis të cilave dalloheshin ato të Universitetit të Tiranës e të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, si edhe delegacioni i rëndësishëm dhe prestigjioz i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë.
Delegacioni kryesohej nga një intelektual i shquar, emri i të cilit ishte tashmë mjaft i njohur për shumë nga të rinjtë arbëreshë që i ishin qasur letërsisë shqiptare dhe që zienin nga mendimi se, së afërmi, do ta takonin.
Emocione të forta, por edhe drojë e madhe përballë një autoriteti të padiskutueshëm e një personaliteti të shquar sikundër ishte ai i Dritëro Agollit. Së paku këto ishin ndjenjat që unë vetë provoja, duke konsideruar se nuk kisha pasur kënaqësinë për ta takuar personalisht autorin e veprave aq të famshme, disa nga më të arrirat e letërsisë bashkëkohore shqiptare. Ndër organizatorët zotëronte ankthi i pritjes së ditës në të cilën, më në fund, do të takoheshim me këto personalitete. Për arbëreshët, që në atë përvjetor të rëndësishëm ia kishin dalë t’i bashkonin shqiptarët e Republikës së Shqipërisë, të Kosovës, të Maqedonisë, të Greqisë dhe albanologë të shquar si amerikani Eric Pratt Hamp ose sovjetikja Agnija Desnitskaja, ishte një sukses me domethënie të madhe simbolike, ishte gati si një njoftim i asaj që pak vite më vonë do të ndodhte pashmangshëm me rënien e perdes së hekurt.
Fjalimi përurues i Dritëro Agollit qe shumë i efektshëm, zgjoi reagime veçanërisht pozitive një nga konsideratat e gjata të tij në të cilën ngërthente me vizionin jashtëzakonisht të kthjellët e largpamës karakterin dallues të atij fenomeni sociologjik e kulturor që, pak më shumë se një dhjetëvjeçar më parë, Pier Paolo Pasolini e kishte përkufizuar “mrekullia antropologjike e arbëreshëve”.
Fjalimi i Dritëro Agollit
“Arbëreshët janë bijtë tanë, nëse marrim parasysh faktin se nënë e tyre e lashtë është Shqipëria. Në të njëjtin kohë ata, për sa u përket zakoneve, riteve, trashëgimisë kulturore e materiale dhe gjuhës, janë edhe pararendësit tanë, sepse na japin mundësinë të njohim mënyrën e jetesës së shqiptarëve në Shqipërinë e shekullit XV, d.m.th. fëmijërinë tonë. Kjo nuk do të thotë aspak se ne do të jemi të prirur ta konsiderojmë Horën si një specie të muzeut ku të zhvillohen kërkime mbi gjuhën dhe zakonet, ku të shkojmë për të kërkuar fosile të qytetërimit tonë. Përkundrazi, ne urojmë ta shohim Pianën në lulëzim të përhershëm, në një zhvillim ekonomik e kulturor në gjirin e shoqërisë italiane, për të ruajtur identitetin e vet, pa zgjedhur izolimin. Kultura europiane, sikundër pohon një shkrimtar i njohur, është Promete, Faust e Sizif njëkohësisht. Por unë shtoj: të jetosh në mesin e saj do të thotë të dish edhe të mbrohesh për të mos u asimiluar, po edhe për t’u pasuruar e për të mos u vjetruar.”/ KultPlus.com
Vëllimi i Këngëve të Shenjta Giuseppe Schirò të kolonive shqiptare të Sicilisë, u botua në vitin 1907 dhe u shtyp në Napoli në La Tipografia Editrice Bideri.
Ky vëllim përfaqësoi që në fillim një nga rezultatet më domethënëse editoriale dhe shkencore në lidhje me trashëgiminë e madhe të përbërë nga letërsia siciliano-shqiptare e lidhur ngushtë me fenë.
Qëllimi i dijetarit ishte të parandalonte humbjen e kësaj trashëgimie shumë të pasur të përbërë nga këngë të shenjta, të cilat përfaqësonin traditën dhe identitetin kulturor të kolonive shqiptare në Sicili. Puna e tij u vlerësua menjëherë nga komuniteti shkencor dhe nga institucionet fetare lokale.
Mbledhja në një vëllim e traditës gojore të këtyre këngëve të shenjta, të cilat ishin dhënë për disa që nga themelimi i kolonive shqiptare, nënkuptonte shmangien e humbjes së frikshme të identitetit kulturor të kolonive shqiptare të Sicilisë dhe lejimin që kjo traditë të vazhdonte në të ardhmen.
Falë kësaj intuite të thjeshtë, por themelore, ky vëllim është akoma sot një mjet themelor për ruajtjen dhe përhapjen e gjuhës shqipe dhe mbi të gjitha për të mbajtur gjallë kujtimin e Këngëve të Shenjta të kolonive shqiptare të Sicilisë, të cilat besimtarët i kanë me breza të tërë. këndohet për të festuar besimin dhe për të nderuar Madonna Odigitria.
Ky vëllim ishte subjekt i një interesi të madh nga ana e Komitetit Organizativ për 250 vjetorin e Fondacionit të “Collegio di Maria di Piana degli Albanesi” i cili u festua në 1991.
“Collegio di Maria”, krijuar midis 1731 dhe 1733, megjithëse themelimi i saj ishte vendosur tashmë në 1718, ishte së bashku me Oratorinë për priftërinjtë beqarë të ritit grek të Piana degli Albanesi (1716) dhe Seminarit Greko-Shqiptar të Palermos (1734) ), Instituti që luajti një rol të madh dhe domethënës në luftën e vështirë dhe të mundimshme të ndërmarrë nga Apostulli i Shqiptarëve të Sicilisë, Fr. Giorgio Guzzetta, dhe nga Fr. Antonino Brancato për ruajtjen dhe promovimin e traditave, ritualeve, gjuhës dhe kulturës së shqiptarëve të Sicilisë.
Për të festuar këtë institucion të rëndësishëm lokal, Komiteti, me propozimin e profesorit Antonino Guzzetta dhe një shumë të ri Matteo Mandalà, vendosi të ketë një ribotim anastatik, tani shumë të rrallë, të vëllimit Këngët e Shenjta të kolonive shqiptare të Sicilisë të botuar në vitin 1907. /diasporashqiptare/ KultPlus.com
KultPlus në 41 vjetorin e vdekjes së Eqrem Çabej, ju sjell një foto të vitit 1931 ose 1932, kur Eqrem Çabej ishte në Horë t’Arbëreshvet – Piana degli Albanesi afër Palermos, Sicili (në atë kohë quhej ende Piana dei Greci) shkruan KultPlus.
Sapo kishte kryer studimet në Universitetin e Vjenës dhe kishte shkuar të studionte në vend arbërishten e Horës, përmbi të cilën po shkruante tezën e doktoratës “Italoalbanische Studien” (Studime italoshqiptare, ose arbëreshe).
Ende e pabotuar, kjo vepër rinie do të shohë së shpejti dritën e botimit, në përkthimin e Ardian Klosit, kryer rreth dhjetë vjet më parë. / KultPlus.com
“Continuum” është emri i revistës shkencore të Qendrës së Studimieve dhe Publikimeve për Arbëreshët.
Tashmë është botuar numri i parë i kësaj reviste vjetore që është konceptuar në përputhje me misionin e QSPA, si pjesë e botimit të studimeve të specializuara për historinë, gjuhën, letërsinë dhe kulturën e komunitetit arbëresh.
Në këtë kuadër, revista synon të nxisë bashkëpunimin mes studiuesve vendas dhe atyre në Diasporë e më gjerë, me qëllim mbështetjen dhe zhvillimin e strukturës së studimeve mbi komunitetin arbëresh, dhe shërben si një forum për shkëmbimin e ideve dhe debateve shkencore. Realizimi i saj bëhet i mundur nga Drejtoria e Studimeve dhe Publikimeve pranë QSPA, në bashkëpunim dhe me studiues të tjerë brenda dhe jashtë vendit.
Zgjedhja e titullit nga latinishtja “Continuum” (“Vijimësia”), mëton të ngërthejë një simbolikë të dyfishtë: nga njëra anë, lidhjen e pashkëputur ndonjëherë të arbëreshëve nga trungu amë, pavarësisht aspektit fizik territorial dhe, nga ana tjetër, vijimësinë që kjo Qendër Studimesh dhe Publikimesh synon të realizojë. Revista është strukturuar në këto rubrika:
– Artikuj studimorë të studiuesve të QSPA, por edhe të figurave të tjera të arealit akademik shqiptar, mbi çështje të ndryshme që ngërthejnë retrospektivën, aktualen apo edhe të ardhshmen e problematikave me natyrë historike, gjuhësore, letrare etj., të arbëreshëve;
– Forum: “Arbërishtja – gjuhë në rrezik”. Kjo rubrikë, e menduar si një fillim agora-je për studiuesit e çështjes arbërore, është konceptuar mbi bazën e parashtrimit të të njëjtave pyetje që kërkojnë përgjigjen e disa studiuesve albanologë në disa vende (Shqipëri, Kosovë, Itali, Gjermani) mbi debatin më të ndjeshëm të sotëm, atë të gjuhës arbërisht në rrezik.
Ky format risi mëton të vjelë mendimin e studiuesve të disiplinave të ndryshme e me një përhapje gjeografike të larmishme, në mënyrë që kjo çështje që është përzgjedhur edhe si moto e vitit të punës së QSPA, të konvergjojë në një ide të qartë e të artikuluar mbi mendimin akademik aktual të albanologëve kudo që ndodhen;
– Almanak: siç edhe vetë fjala e tregon, kjo rubrikë paraqet kontributet e disa figurave të rëndësishme të universit arbëresh që kanë pasur përvjetorë lindjesh apo vdekjesh në këtë vit kalendarik, nëpërmjet shkrimeve mbi ta;
– Dokumente dhe materiale, të pabotuara më parë;
– In memoriam: shkrime përkujtimore të studiuesve arbëreshë apo të atyre që kanë studiuar arbëreshët, të cilët janë ndarë nga jeta gjatë këtij viti kalendarik;
– Kritikë dhe bibliografi: recensione kritike mbi botimet e fundit të QSPA si dhe të botimeve të tjera mbi arbëreshët;
– Veprimtaria e QSPA gjatë vitit 2020–2021: një përmbledhje e historisë së themelimit të këtij institucioni, e platformës, vizionit, objektivave, qëllimeve e synimeve, po aq sa e veprimtarive të Qendrës në vitin e parë të krijimit, në tri drejtimet kryesore të saj: studime, botime, përhapje dhe sensibilizim i kulturës arbëreshe në mjedisin shqiptar.
Përgjatë gjithë gushtit komuna arbëreshe e San Costantino Albanese do ta kalojë në festë.
Duke e cilësuar si Vera Arbëreshë 2021 programi festiv nis më 4 gusht me teatrin veror “Petrolio” më 4 gusht e vijon më pas në data të tjera me koncert për Luciano Ligabue, shkuma party me DJ, lojërat popullore arbëreshe e për tu përmbyllur më 18 gusht me një koncert të Cover Band të Nomadi.
Gjithashtu është parashikuar që përgjatë gjithë periudhës festive do të ketë vizita me guidë për etnomuzeun e kulturës arbëreshe. Të gjitha eventet do të ndjekin masat antikovid duke respektuar protokollet e shëndetësisë.
San Costantino Arbëreshe nisi të presë turistë që në maj pas një stopimi për shkak të koronavirusit, duke u prezantuar atyre gastronominë, muzetë, kishat dhe rrënjët e kulturës arbëreshe./ diaspora shqiptare / KultPlus.com
Sot shënohet një ngjarje e rëndësishme për historinë e shtypit arbëresh, pikërisht dalja në dritë e revistës “Mondo Albanese”.
Numri i parë i kësaj reviste u botua 46 vjet më parë, pikërisht me 1 gusht të vitit 1975.
Giuseppe Schirò di Maggio njihet si bashkëthemeluesi i revistës “Mondo Albanese”, revistë që e drejtoi në vitet 1975–1989.
Kjo revistë, e shkruar në arbërisht, ka luajtur një rol të rëndësishëm jo vetëm për ruajtjen e këtij dialekti historik të shqipes, por edhe për promovimin dhe propagandimin e kësaj gjuhe si të domosdoshme për t’u përfshirë në programet shkollore të trevave arbëreshe në Itali. / KultPlus.com
Gjatë muajit gusht Komuna San Paolo Albanese, në bashkpunim me Museo Della Cultura Arbëreshe organizojnë festën e gushtit “Estate Sanpaulese 2021” (Verja Shënpaljote).
Ditët e festës do të zgjasin deri në fund të muajit gusht. Ditët e para do të nisin me aktivitete sportive, për të vijuar më pas me programe artistike. / KultPlus.com
Grupi muzikor arbëresh “SHEGA” ka publikuar këngën e tyre të re të titulluar “Niko”. Një këngë që flet për zemërimin, betejën dhe shpengimin e që fatkeqësisht publikohet në një ditë jo të mirë për arëbreshët, përcjellë KultPlus.
E gjithë zona e Horës së Arbëreshëve është përfshirë nga zjarret që kërcënojnë edhe banesat.
“Nuk e kisha menduar kurrë se do ta postonim Nikon në një ditë kaq të trishtuar për vendin tonë, me ajër të rëndë dhe shtëpi të ndyra me hi. Veprimet kriminale janë koordinuar për të djegur shumë nga rrethi Piana dei Albanese, nga Portella della Ginestra e deri te Pizzuta e shumë fusha të tjera”, ka shkruar grupi në rrjetet sociale.
“Niko” konsiderohet një këngë zemërimi, e mundit por edhe e ranësisë: sot kthehemi në ′′anën tjetër′′ të kësaj toke, atë që punon për një të ardhme ndryshe. Për ata që e besojnë, për ata që e duan thellë dhe pakompromis sot e qarta e shpresës është e bindur se kjo forcë shkon përtej plagës së madhe.
“SHEGA” ka bërë të ditur se do të publikojnë albumin e tyre të parë, pjesë e së cilës është dhe “Niko” më 6 gusht.
Pjesë e këtij albumi pritet të jenë këngët “Drita”, “Lumturi” dhe “Arianne”, të cilat janë regjistruar gjatë muajit qershor në studio muzikore. Pesë të rinjtë arbëreshë nga ngulimi “Hora e Arbëreshëvet” janë bërë bashkë në sajë të pasionit për muzikën dhe për gjuhën e mëmës, të ruajtur prej gjashtë shekujsh. / KultPlus.com
Në mbi pesë shekuj arbëreshët kanë pësuar arritje të rëndësishme kulturore dhe letrare.
@LekëMatrënga
Lekë Matrënga është emri i parë që u dokumentua si autori i veprë së parë në gjuhën arbëreshe në historinë letrare shqiptare, dhe inicues në fillim të viteve 1600 të shkollës së parë në të cilën mësohej shqip. Italia e thërriste Luca Matrënga, i lindur më 1567, puna e tij, megjithëse një përkthim modest, mbetet një dokument besnik i dialektit të lashtë toskan në Piana.
Disa mbishkrime në gjuhën shqipe të gjetura dhe të botuara nga Giuseppe Schirò, i përkasin kësaj periudhe, ndërsa afresket nga piktori i njohur Pietro Novelli dhe disa nga ikonat e pikturuara nga murgjit Kretas të Mezzojuso, të ruajtura tani në Piana, datojnë që nga gjysma e dytë e shekullit XVII. Selia e vitit 1937 e Eparkisë së Shqiptarëve të Sicilisë.
@PietroNovelli
Kah gjysma e parë e shekullit të XVIII-të Arbëreshë Pianooti, në një fazë të krizës serioze socio-kulturore, filloi një proces të thellë të rinovimit shpirtëror dhe kulturor falë veprës së Fr. Giorgio Guzzetta, themelues i Seminarit Greko-Shqiptar të Palermos, instituti që siguroi mbështetje vendimtare për ruajtjen dhe zhvillimin e trashëgimisë fetare dhe kulturore të komuniteteve siciliano-shqiptare.
@Giorgio Guzzetta
Seminari kreu funksionin e tij rigjenerues, duke formuar jo vetëm priftërinjtë e ritit greko-bizantin, por të gjithë klasën arbëreshe sunduese dhe intelektuale. Disa nga përfaqësuesit më të shquar të komuniteteve të studiuara atje: Paolo Maria Parrino, Nicolò Chetta, Giuseppe Crispi, Demetrio Camarda, Nicola Barbato, Giuseppe Schirò dhe shumë të tjerë.
Shekujt XIX dhe XX regjistruan përparim të mëtejshëm në kulturën dhe letërsinë italo-shqiptare. Një grup i madh intelektualësh, të shtyrë mbi të gjitha nga parimet romantike, u interesuan për historinë, gjuhën dhe traditat poetike të njohura.
Arbëreshët e Italisë, dhe fushat në veçanti, kontribuan në këtë periudhë me përpjekje të admirueshme për rilindjen historike dhe kulturore të Shqipërisë, e cila u kthye në një komb pas më shumë se pesë shekuj të dominimit turk.
Figura të mëdha të intelektualëve arbëreshë Pianooti luajtën një rol shumë të spikatur në këtë mision. Midis këtyre, shquhet figura dhe personaliteti i Demetrio Camarda (Dhimitër Kamarda), autor i esesë së famshme mbi gramatologjinë krahasuese për gjuhën shqipe (Livorno, 1864) dhe të Shtojcës (Prato, 1866) që përbëjnë monumentet e para të kulturës italo-shqiptare.
@Dhimitër Camarda
Eseja është përpjekja e parë shkencore dhe sistematike për të studiuar gjuhën shqipe bazuar në teoritë më moderne gjuhësore të kohës. Përpjekja e Camarda-s, megjithëse e vjetëruar shkencërisht sot, kontribuoi në njohjen e kombësisë shqiptare, duke i dhënë gjuhës së tij një dinjitet dhe pavarësi që ishin mohuar deri më tani.
Në shtojcë ai mblodhi më të mirën e poezisë popullore tradicionale të komuniteteve shqiptare të Italisë, duke siguruar një demonstrim të mëtejshëm të lashtësisë së asaj kulture. Camarda, përveç se ishte një dijetar dhe një njeri me besim, ishte edhe një patriot i bindur dhe për këtë arsye së shpejti iu desh të largohej nga Piana për shkak të persekutimeve të Bourbon.
Vazhdues i denjë i veprës së Camarda ishte Giuseppe Schirò. Poet, publicist, historian, gjuhëtar, studiues dhe mbledhës i vëmendshëm i traditave poetike siciliano-shqiptare, profesori i parë universitar i Katedrës së gjuhës shqipe në Institutin Oriental të Napolit, Schirò la një prodhim të gjerë letrar.
Shkrimet e tij u botuan nga 1887 (Rapsodie Albanesi) deri më 1923 (Këngë tradicionale). Ndër prodhimet e tij më të mira poetike janë idili rinor Milo dhe Haidhe që dinin disa botime dhe një përkthim frëngjisht, poezitë, ‘’Te dheu i huaj’’ (“Në një tokë të huaj”) botuar më 1900 dhe 1947, dhe Këthimi (“Kthimi”) Botuar pas vdekjes më 1965. Në qendër të reflektimeve të tij poetike të munduara janë motivet e letërsisë italo-shqiptare të iniciuara nga kalabrezo-shqiptari Jeronim de Rada.
Hulumtimi i parë historiografik në lidhje me komunitetet shqiptare të Siçilisë dhe botimi i dokumenteve të shumta të pabotuara janë për shkak të veprimtarisë kulturore shumëplanëshe dhe të pashtershme të Schirò. Falë koleksioneve të saj të letërsisë popullore, sot ekziston një material i çmuar që ndriçon trashëgiminë e pasur poetike dhe etnike të siciliano-shqiptarëve.
Ky profil i përfaqësuesve kryesorë të kulturës dhe letërsisë arbëreshe të Pianës nuk është i kompletuar pa kujtuar Cristina Gentile Mandalà, një nga gratë e para arbëreshe që iu përkushtua rritjes së trashëgimisë etnografike të Pianos, Nicola dhe Giuseppe Camarda, vëllezër të Demetrios, përkatësisht, disa vepra të përkthimit të klasikëve grekë dhe të përkthimit në dialektin Piana të Ungjillit të Shën Mateut (Londër, 1868)
Nicola Brancato, Carlo Dolce dhe Trifonio Guidera, poetë që interpretojnë ndjenjat fetare dhe popullore, Zonja Paolo Schirò i cili zbuloi Mesharin e Buzukut, vepra e parë e letërsisë shqipe (1555), dhe botoi fletën e së Dielës Fiala e t’in’Zoti në gjuhën arbëreshe.
Francesco Saluto, magjistrat, autor i eseve juridike dhe themelues i shkollës me të njëjtin emër në Palermo, e cila për vite të tëra, deri në periudhën e dytë të pasluftës, priti studentë të shumtë të varfër të Pianës.
Giorgio Costantini, historian dhe adhurues i kujdesshëm i traditave, Marco La Piana i cili i çoi studimet gjuhësore dhe etimologjike të shqipes në një fazë shumë të përparuar, duke lënë një botim gramatikor historik dhe një fjalor etimologjik të pabotuar.
Vëllezërit Rosolino dhe Gaetano Petrotta, njëri, autor i iniciativave të shumta të promovimit kulturor dhe tjetri, një studiues i shquar i letërsisë shqipe dhe profesori i parë i gjuhës dhe letërsisë shqipe në Fakultetin e Letrave në Palermo, papas Gjergji Schirò, përkthyes i palodhur i teksteve fetare greke në gjuhën arbëreshe.
Në vazhdën e një tradite kaq të rëndësishme është kontributi i tanishëm kulturor i Giuseppe Schirò Di Modica, poet dhe eseist, nga Giuseppe Schirò Di Maggio, poet dhe dramaturg, nga Antonino Guzzetta, gjuhëtar dhe profesor i gjuhës dhe letërsisë shqipe në Fakultetin e Letrave të Universitetit të Palermos.
Së fundmi, ka shumë shprehje të tjera kulturore si biblioteka komunale “Giuseppe Schirò”, muzeu qytetar “Nicola Barbato”, shoqatat kulturore dhe promovuese, institucionet e shkollës publike, ikonografët, piktorët, mozaikistët, artizanët, të cilët në mënyra të ndryshme kontribuojnë në mënyrë të vlefshme për mbrojtjen dhe përmirësimin e trashëgimisë së çmuar shqiptare. /visitpiana/ KultPlus.com
“Malli i Arbërit”, homazh për Papa Françeskun dhe Papa Albanin. Një ceremoni do të zhvillohet për këtë pikturë më 12 korrik 2021 në senatin italian në Romë. Një ngjarje ndërkombëtare që sjell magjinë, historinë dhe traditën e madhe arbëreshe.
Ftesa zyrtare vjen nga Majlinda Dodaj, ambasada e Shqipërisë në Selinë e Shenjtë me rastin e 30-vjetorit të vendosjes së marrëdhënieve diplomatike mes Vatikanit dhe Shqipërisë çka përkon dhe me shekullin e tretë të vdekjes së Papa Klementi XI që njihet si Papa Albani.
Tema e konferencës kryesore do të nisë pikërisht me Rolin e Papa Klementi XI në zgjimin e identitetit shqiptar dhe kulturën italiane të kohës. Kjo ceremoni do të ndiqet nga afër nga Kardinali Gianfranco Ravasi, President i Këshillit Papnor për Kulturën dhe një nga autoritetet më të larta akademikë dhe intelektuale të kKishës Moderne, i cili do të jetë si përfaqësues i Atit të Shenjtë.
Për këtë rast, piktori i madh me origjinë kalabreze, vetë djali i Arbërisë, i madhi Franco Azzinari, kthehet në Itali të paraqesë në Senat një pikturë unike kushtuar kësaj here Papa Franceskut dhe takimit të tij imagjinar me Papën Klementi XI, Papët të cilët kanë të përbashkët dashurinë dhe përkushtimin ndaj popullit arbëreshë dhe traditave mijëvjeçare të kësaj kulture që ka ende rrënjë të thella në Itali, dhe veçanërisht në provincën e Kozencës, ku më të rinjtë kanë mësuar të flasin gjuhën shqipe nga gjyshërit dhe prindërit.
Piktura që mjeshtri Azzinari do t’i japë Kardinalit Ravasi, për t’u çuar në Sant’Anna, vendbanimi i zakonshëm i Papa Françeskut, paraqet dy Papët në plan të parë, njëri pranë tjetrit, me kupolën në sfond. Pasqyrimet e perëndimit të diellit të bukur dhe të pandotur romak, një vepër vaji me përmasa një metër me shtatëdhjetë. Ajo është historia e një takimi të pamundur midis dy Papëve që jetuan treqind vjet larg, dhe që sot portretisti zyrtar i Gabriel Garcia Marquez e ka bashkuar dhe e ka gjetur në të njëjtën shtëpi të përbashkët me Pjetrin.
Ajo është magjia e madhe e pikturës, por mbase edhe më shumë është vizioni i një artisti të madh ndërkombëtar si Franco Azzinari, i cili nuk hezitoi të largohej nga Amerika Latine për t’u kthyer në Itali dhe për të gjetur hapësirën e kohës thjesht të nevojshme për këtë dhuratë të tij personale dhe i bukur për Papa Françeskun.
“Unë do t’u shpjegoj shumë miqve që atë ditë do të vijnë të na vizitojnë në Palazzo Giustiniani se buzëqeshja e këtyre dy papëve nuk është asgjë më shumë sesa ndërtimi ideal i një Kishe të përjetshme, gjithmonë respektuese për popujt dhe besimi i tyre, dhe mbi të gjitha kërkimi i vazhdueshëm dhe me ankth për një unitet qëllimesh dhe objektivash që e bëjnë historinë botërore të madhe”, ka thënë mjeshtri.
KUSH ESHTE FRANCO AZZINARI
Franco Azzinari ka lindur më 1949 në San Demetrio Corone në Kozencë të Italisë. Pas vdekjes së prindërve të tij kur ishte vetëm 14 vjeç u largua nga Kalabria dhe nisi udhëtimin e tij ku për disa vjet jetoi në Paris dhe u impresionua nga piktorët e mëdhënj që do të kenë një ndikim thelbësor në të ardhmen e tij artistike. Për të siguruar jetesën artisti në Francë nisi të bënte portrete turistësh në rrugë.
Ekspozitën e tij të parë personale e ka hapur në Lerici në Liguria më 1974 në galerinë La Cattedrale. Ka udhëtuar shumë në Azinë e Largët, Afrikë, Kubë e Brazil duke sjell personazhe të veprve si ato të Hemingway apo mitologjisë greke.
Në vitin 2010, Ministria Kubane e Kulturës Abel Prieto, për pesëdhjetë vjetorin e vdekjes së shkrimtarit të famshëm Amerikan, organizoi ekspozitën e pikturës Cercando Hemingway, në kullën e Muzeut Hemingway në Finca Vigía në Havana.
Në dhjetor të po atij viti, gjatë një takimi me mikun e tij shkrimtar, lindi ideja për ekspozitën Espressioni nga García Márquez. Njëzet portrete kushtuar autorit të Njëqind vjet vetmi janë ekspozuar në Havana, në Fondacionin Cine Latino Americano, nga 8 dhjetori 2011 deri më 10 janar 2012. /diasporashqiptare/ KultPlus.com
Një enklavë shqiptare në zemër të Salentos. Është një nga itineraret e sugjeruara në vëllimin Salenta e madhe për tú zbuluar”. Një udhëtim i pazakontë në thembrën e Italisë përmes pesëmbëdhjetë itineraresh tematike, vëllimi i redaktuar nga Lino De Matteis, për Edizioni Grifo, në shitje në stendat e gazetave të Brindizit, Lecce dhe Taranto në kombinim me “Nuovo Quotidiano di Puglia”.
Salento, si e gjithë Pulia dhe rajone të tjera të Italisë, ishte, në shekullin XV, një tokë mikpritëse për popullin shqiptar që po ikte nga pushtuesit myslimanë. Duke pasur parasysh afërsinë gjeografike dhe fetare në bregun tjetër të Adriatikut, provinca historike e Terra d’Otrantos mirëpriti vendbanime të shumta të ushtarëve dhe refugjatëve shqiptarë, të cilët, me kalimin e kohës, lindi të ashtuquajturën Albania Salentina.
Ishin dekada migrimesh intensive të shqiptarëve të favorizuar nga Mbretëria e Napolit: në një letër të vitit 1452, Mbreti Alfonso i Aragonit urdhëroi Princin e Tarantos, Giovanni Antonio Orsini del Balzo, të “mirëpresin të krishterët e mirë që erdhën nga Shqipëria osmanët, të cilët ishin më të fuqishëm se ata. Shqiptarët zbarkuan në Tokën e Otrantos në 1461, kur lideri shqiptar Skënderbeu, erdhi për të ndihmuar pasardhësin e Mbretit Alfonso, Fernando I të Aragonas, për të luftuar rebelimet e feudalëve lokalë të mbështetur nga Anjou Francez.
Për ndihmën e tij, Skënderbeu u shpërblye me disa territore në Pulia, ku u vendosën shumica e ushtarëve të tij, më vonë u bashkuan me familjet e tyre. Me vdekjen e Skënderbeut në 1468, Shqipëria ra në duart e osmanëve dhe shumë prej të arratisurve shqiptarë erdhën në Tokën e Otrantos për t’u vendosur pikërisht në ato territore që ishin të banuara tashmë nga bashkatdhetarët e tyre.
Rrjedha e migrimit shqiptar zgjati deri në shekullin e 16-të. Vetëm në Salento kishte rreth gjashtëdhjetë vendbanime arbëreshë, të shpërndara në të tre krahinat e Brindizit, Leçes dhe Tarantos. Shqiptarët sollën me vete karakteristikat e tyre etnike, kulturore dhe fetare të ritit Greko-Bizantin dhe për një kohë të gjatë ata mbajtën gjuhën, zakonet, zakonet dhe traditat e tyre, por, me kalimin e kohës, një pjesë u asimiluan me popullsinë lokale. Një enklavë arbëreshë mbetet ende sot në jug të Tarantos, me epiqendrën e komunës së San Marzano di San Giuseppe, së bashku me komunat Carosino, Faggiano, Fragagnano, Monteiasi, Montemesola, Monteparano, Roccaforzata dhe San Giorgio Jonico.
Ndër komunitetet arbëreshë të Salento, San Marzano di San Giuseppe (Shën Marxani) vazhdon të ruajë gjuhën, kulturën dhe traditat e vendit amë. Me origjinë shqiptare Palazzo Capuzzimati (i njohur gjithashtu si Palazzo Marchesale ose Casalini) me kishën private të San Gennaro, nga shekulli XVI, në Largo Prete; përmes Giorgio Castriota mund të shihni akoma shtëpi antike arbëreshë me oxhaqet tipike shqiptare.
Rreth tre kilometra nga San Marzano, në rrethin Grotte, në rrugën provinciale për në Grottaglie, ndodhet Shenjtërorja e Madonna delle Grazie me kishën shkëmbore me origjinë bizantine. Kisha nëntokësore mbikëqyr një teh, në një skenar sugjerues të gravinës, karakterizuar nga prania e shpellave përgjatë kreshtave. Kisha shkëmbore ka periudha të ndryshme ndërtimi: e para deri në shekullin 14-15-të, me dedikimin për San Giorgio; e dyta nga data 16 deri në ditët e sotme kushtuar Madonna delle Grazie. Hipogjeni ka një formë katërkëndëshe, me tre hyrje të ndryshme, dy me pamje nga tehu dhe një që lidh hipogeumin me kishën sipër përmes një shkalle imponuese. Elementi kryesor është afresku i Virgjëreshës dhe Fëmijës të cilit iu dha një rëndësi e mrekullueshme. Gjithashtu ia vlen të shikohet Kisha Nënë e San Carlo Borromeo, në Corso Umberto I; Casa Rossa, një shtëpi në fermë antike me një oxhak Arbëreshë pak jashtë qytetit, në rrethin e Ficone; dhe trulli i madh i brigandit Cosimo Mazzeo, i quajtur Pizzichiccio, në rrethin e Bosco.
Në San Marzano di San Giuseppe, veçanërisht në mesin e grupeve më të moshuara të popullsisë, gjuha shqipe para-otomane (gluha arbëreshë) ende flitet dhe ruhen traditat dhe zakonet, këngët dhe vallet e atdheut shqiptar. Çdo vit organizohen ngjarje publike, me kostum dhe gjuhë shqipe, të cilat vendosin zakonet e traditës së tyre, të tilla si “Vëj Kurorë” (duke marrë kurorën) përfaqësimin e një martese tipike arbëreshe. Disa shoqata janë aktive, të tilla si Pro Loco Marciana, të angazhuara për të mbajtur gjallë traditën shqiptare, veçanërisht midis të rinjve.
Për të kujtuar origjinën, në qendër të fshatit, në rrugën kushtuar atij, qëndron një bust i madh i liderit dhe heroit shqiptar Skënderbeut. Edhe festa e shenjtit mbrojtës San Giuseppe, e cila festohet më 19 Mars, në San Marzano di San Giuseppe ka rrënjë antike dhe përjetohet nga popullata si një ngjarje shumë e rëndësishme. Të lidhura me origjinën e kultit për shenjtorin, praktikohen disa rite, të tilla si bekimi i bukës së rrumbullakët, procesioni i tufave, të cilat më pas do të përdoren për të ndezur një zjarr të madh dhe vendosjen e “Tabelave të Shën Jozefi ”. Në mëngjesin e 19 Marsit, para procesionit të shenjtorit, para Kishës Nënë të San Carlo Borromeo, përgatiten të ashtuquajturat mattre (tryeza për të varfërit), me pjata tipike të traditës lokale të kuzhinës, të bekuar nga famullitar dhe ua shpërndau të pranishmëve, në kujtim të mikpritjes që Familja e Shenjtë mori gjatë fluturimit për në Egjipt.
Gjithashtu në qendrat e tjera të enklavës shqiptare, ende mund të gjenden referenca arkitektonike të kulturës arbëreshe, siç janë oxhaqet tipike, kishat ose mbetjet e kishave, rrënojat e shtëpive të fermave. Për shembull, në qendrën historike të Carosino, është e mundur të gjesh një tenxhere oxhaku arbëreshë në Largo Dante, në numrin 41; ndërsa nga Casale Civitella me origjinë shqiptare, e cila dikur qëndronte në veri-lindje të Carosino, sot mund të shihet vetëm Masseria Civitella. Në Monteiasi gjurmët shqiptare mbeten në disa mbiemra tipikë të vendit. Nga një shtëpi në fermë tjetër shqiptare San Crisperi, një fshat i Faggiano-s, kanë mbetur vetëm rrënojat e Kishës së Santa Maria di Costantinopoli. Në San Giorgio Jonico ka një oxhak arbëreshë në via Simone Veil; një tjetër ndodhet në via Cesare Battisti, pranë Kalasë Ayala Valva në Largo Osanna; në via Madonna della Croce ekziston Chapel of the Madonna of the Cross, e cila u ndërtua aty ku dikur qëndronte kisha arbëreshë e Santa Maria della Presentation; dhe nga via Pier Giovanni Zingaropoli mund të shihni akoma eshtrat e ish-Casale Belvedere me origjinë shqiptare. Rreth dy km në jug-lindje të Roccaforzata ka gjurmë të tjera shqiptare, të tilla si Shenjtërorja e Santa Maria della Kamera dhe mbetjet e Casale Mennano.
Në enklavën arbëreshë Salento jo vetëm që po përjeton një zhytjeje në të kaluarën e migrimeve historike shqiptare, por edhe një kujtesë të historisë së migrimeve më të fundit, të cilat filluan në 7 Mars 1991, me zbarkimin e parë masiv në Brindisi, dhe kulminante në 8 gusht të po këtij viti, me mbërritjen në Bari të 20 mijë shqiptarëve në anijen tregtare “Vlora”. Siç kishte ndodhur tashmë në shekullin e 15-të, Salentos dhe Pulianëve nuk u mungoi solidariteti dhe i mirëpritën refugjatët që kishin ardhur nga Toka e Shqiponjave, të përfshirë në një transformim të thellë politik dhe shoqëror. Enklava Arbëreshë Salento është sot një simbol i afërsisë me anën tjetër të Adriatikut, për shkak të lidhjeve që ky komunitet ende vazhdon të ketë me mëmëdheun shqiptar.
Likeri i famshëm “Borsci Elisir San Marzano” prodhohet në San Marzano di San Giuseppe, në fabrikën në rrugën për në Martina Franca. Familja Borsci është me origjinë nga Kaukazi, por pas trazirave politike, ata vendosën të transferohen në Shqipëri. Nga këtu, një bërthamë e familjes u nda në vazhdën e heroit kombëtar shqiptardhe zbarkoi në Tokën e Otrantos, duke u vendosur në San Marzano di San Giuseppe. Në 1840, Giuseppe, pasardhësi, përsosi recetën e një likeri të trashëguar nga paraardhësit e tij, duke i dhënë jetë një eliksiri që ka mbetur i pandryshuar deri më sot. Giuseppe Borsci vendosi në etiketën e Elixir fjalët Specialitete Orientale, së bashku me shqiponjën dykrenare, simbol të Shqipërisë, e cila mbijeton edhe sot./ilgrandesalento.it/KultPlus.com
Në Muzeun e Kostumeve Arbëresh do të ruhet maska e parë arbëreshe, e cila u përdor me nisjen e pandemisë COVID-10, si një dëshmi e periudhës së vështirë që bota përjetoi.
“Frymerè”, maska e parë Arbëreshe, është bërë pjesë e Muzeut të Kostumeve të Santa Sofia d’Epiro (Cs) si një dëshmi për arbëreshët sot por edhe për brezat e ardhshëm, të cilët do të lexojnë për periudhën e pandemisë që shkaktoi virusi COVID-19.
“Frymerè” është një markë tregtare e regjistruar në Kalabrinë multi-etnike. Krijimet e mia kontribuojnë për të aktualizuar një kulturë të shekullit të gjashtëmbëdhjetë të dhënë me kalimin e kohës dhe traditave; si frymëzimi im i parë: maska arbëreshe, kushtuar doktrinës së rrënjëve të mia.
Falënderoj kryetarin Avv. Daniele Atanasio Sisca i cili, me largpamësinë e tij, na ka lejuar të shkruajmë një faqe të re në historinë e kulturës sonë Arbëreshe” shkruan Carla Gallo, krijuesja e markës në faqen e saj në Facebook./ diaspora.alKultPlus.com
Zemra e vendbaninimit arbëresh Mezzojuso, ose Munxifsi, që gjendet në Sicili është sheshi kryesor i këtij ngulimi. Në të qëndrojnë kishat e ritit katolik dhe bizantin. Fshati e ruan ende frymën e kulturës arbëreshe në arkitekturën e vet.
Në sheshin kryesor të fshatit Mezzojuso ka dy objekte kulti: Kisha e San Nicolò di Mira, e ritit bizantin, e themeluar në 1516 nga mërgimtarët shqiptarë dhe Kisha Annunziata e ritit latin. Kisha Annunziata, e cila dikur i përkiste ritit bizantin, u ndërtua nga mërgimtarë shqiptarë, në vitin 1572.
Bashkëjetesa, harmonia dhe afërsia e dy kishave të riteve të ndryshme theksohet në këtë material mbi këtë vendbanim, ku flet dhe për karnevalet e saj të famshme.
“Çdo vit, në periudhën e fundit të së Dielës së Karnavaleve, qyteti shndërrohet në një “peizazh teatror të ngjashëm me një nga pikturat e Bruegel The Elder, me kaq shumë veprime sa nuk do të mbaroni kurrë së zbuluari…” Atraksioni kryesor është një pantonimë popullore që përfaqëson rivaltetin mes Mastro di Campo (Mjeshtrit të fushës) dhe Mbretit, të cilët të dy duan të fitojnë zemrën e Mbretëreshës. Qindra personazhe në kostumet e shek. XV të vendosur një atmosferë surreale duke evokuar traditat e lashta rurale siçiliane. Më pas do të hani suxhuk të pjekur në skarë dhe duke pirë verë që ua ofrojnë vetë aktorët gjatë pushimit të tyre…”, vijon shkrimi. /dsh/ KultPlus.com
Mario Eduardo Testino, fotograf i njohur për fotografi të portreteve dhe të modës, ka gjetur frymëzim edhe në gruan arbëreshe, shkruan KultPlus.
Fotografi i shumë fytyrave të njohura botërore, kësaj here ka zgjedhur të paraqesë elegancën e gruas arbëreshe. Ai e përshkruan realizimin e këtij seti si një përvojë të mahnitshme që e e bëri atë të kuptojë se sa e rëndësishme është lidhja me traditat dhe vendin e lindjes, pavarësisht shpërnguljes në një vend e kulturë tjetër.
““ELEGANCA, GRUAJA ARBERESHE”, vitin e kaluar pata mundësinë të fotografoj ‘Arbëreshë’, njerëz me origjinë shqiptare në Sicili. Ata erdhën shekuj më parë dhe u bënë pjesë e Italisë, por kurrë nuk i harruan traditat e tyre ose lidhjen e tyre me vendin e tyre të lindjes. Takimi me ta ishte një përvojë e mahnitshme dhe më kujtoi mua, si një peruan, se largimi nga vendi juaj nuk do të thotë të humbni atë që jeni.”- shkruan Testino.
KultPlus ju sjell këtë fotografi të Testinos, ku shihet mjeshtëria e fotografit e ndërlidhur me elegancën dhe bukurinë arbëreshe./ KultPlus.com
Zoe Sanfilippo dhe Giorgio Farina kanë kurorëzuar dashurinë e tyre, por përgjatë ceremonisë, ata kanë vendosë të vishen sipas kulturës arbëreshe, kulturë që e ruajnë tash e mbi 500 vjet, shkruan KultPlus.
Zoe Sanfilippo është veshur me kostumin arbëresh, të vjetër 532 vjet, duke treguar edhe përgjatë ditës më të rëndësishme të jetës së saj, se kultura dhe dashuria e tyre për rrënjët është pjesë e çdo momenti jetësor./ KultPlus.com
Legjenda e famshme “Kostandini dhe Jurendina” është padyshim më e bukura dhe më tronditësja në trashëgiminë tonë gojore.
Për herë të parë dëshmon si studim etnologjik me materiale burimore qysh me Dorëshkrimin e Famshëm Arbëresh të Kieutit, (1737) vepër e shkrimtarit të njohur arbëresh Nikollë Filja (1671-1769), lindur nga një familje historike arbëreshe, shpërngulur në Italinë e Jugut pas pushtimit osman te Shqipërisë në shekullin XV, me origjinë nga Filati i Çamërisë. Filja renditet midis folkloristëve të parë arbëreshë, përcjell KultPlus.
Në kapitullin III, të këtij dorëshkrimi, nën titullin “Kënkezë të pleqrijsë”, jepen 18 këngë popullore, balada, këngë historike dhe lirike popullore, të cilat i përkasin folklorit të arbëreshëve të Sicilisë.
Legjendën e famshme e gjen në dhjetëra variante në tërë hapësirën shqiptare, veri e jug, por asnjë prej tyre nuk ka bukurinë e variantit arbëresh. Më vonë ajo mori përkushtimin e zjarrtë të poetit më të madh lirik shqiptar, De Radës dhe sa e sa poetëve e studiuesve të tjerë arbëresh të Italisë.
Vetëm tek ky version gjejmë për herë të parë emrat real (dhe jo artistikë) të baladës, vendin ku u martua motra e Kostandinit dhe ngjyrime të tjera thellësisht arbërore. Heronjtë e saj janë Kostandini dhe Jurendina, një emër, që më së shumti, nga banorët e vjetër shqiptohej edhe me rënien e ‘”J” së pazëshme, duke mbetur thjesht Urendina ose Urëndina.
Shembull: “Urëndina, motra ima, ç’ësht ki sinjall (ki shëngj) që m’shek? I vreni ka xerku: “Veshzit tënd jan t’pluhuruara” … rrëfiar nga nglezot Matallena Brunetti (101 vjet). / KultPlus.com
Kanë kaluar 533 vjet nga themelimi i komunitetit Arbëresh në Horën e Arbëreshëve. Data e raportuar nga Kapitujt e Fondacionit është ajo e 30 gushtit 1488.
Vetë Pieropaolo Pasolini, gjatë një konference të mbajtur në Leçe në tetor 1975 mbi marrëdhëniet midis shkollave dhe pakicave gjuhësore, përcaktoi atë të arbëreshës një mrekulli antropologjike që duhet ruajtur, për më shumë se gjysmë mijëvjeçari, identiteti i tyre specifik, gjuha dhe riti grek në primis.
Të mërguarit shqiptarë të larguar nga Ballkani për shkak të përparimit të Perandorisë Osmane, arritën në Siçili në territoret që i përkisnin Kryepeshkopit të Monreale. Prandaj arbëreshët duhej të negocionte me Mons. Nicolao Trulenchi, Guvernator i Kryepeshkopatës dhe Prokurori i Përgjithshëm i Card D. Giovanni Borgia, për të marrë koncesionin e feudomave, akti përfundimtar i të cilit, gjithashtu përfshin Kapitujt Themelues të Komunës së re, dhe është përcaktuar nga noteri Nicolò Altavilla dhe është aprovuar nga palët më 30 gusht 1488 në Monreale.
Historia
Arbëreshët që morën pjesë në atë akt ishin: Giovanni Barbato, Pietro Bua, Giorgio Golemi, Giovanni Schirò, Giovanni Macaluso, Tommaso Jani, Antonio Troja, Matteo Mazza, Teodoro Dragotta, Giorgio Burlesci, Giovanni Parrino, Giorgio Ipsari, Giovanni Br Canniti .
Shqiptarëve të Siçilisë iu besuan çifligje të mëdha sipas koncesioneve të veçanta dhe private dhe, vetëm më vonë, kur ndonjë parashikim i kthimit u bë i pamundur, u mendua të stabilizonte praninë e tyre në ishull duke nënshkruar 16 Kapituj të Fondacionit.
Si përmbledhje, shqiptarëve iu dha privilegji për të jetuar sipas ligjeve dhe zakoneve në fuqi në qytetin Monreale: Kryepeshkopi dha 15 pjesë toke për mbjellje dhe 800 të tjera në mënyrë që arbëreshët të mund të ndërtonin shtëpitë e tyre; të ishin në gjendje të lëviznin lirshëm me armë dhe të largohet nga vendi i dhënë atyre pa asnjë dënim. Ata ishin gjithashtu në gjendje të ruanin kultin e tyre i cili bazohej në ritin grek; bluaj grurin në mullinj (Jato dhe Malvello) të Dioqezës së Monreale, pasi ata nuk mund të ndërtonin një pa lejen e Kryepeshkopit.
Por, në fund të tre viteve, ata nuk kishin parashikuar as ndërtimin e shtëpive të tyre ose kultivimin e tokës, dhe arbëreshët ishin të detyruar të braktisnin feudet e dhëna.
Ajo e shqiptarëve të Italisë është një histori e shkëlqyer e integrimit, pasi ata kanë treguar se dialogu, shkëmbimi kulturor dhe bashkëjetesa paqësore e popujve të ndryshëm është i mundur. Sidoqoftë, ishte një periudhë në të cilën shqiptarët themelues të Horës nuk dëshironin, menjëherë, të rrezikonin që kultura e tyre të ishte “ndotur” nga ajo e ishullit dhe në vitet e para të themelimit të kolonisë së tyre (1488), ata i ndalonin hyrjen njerëzve nga qendrat e tjera fqinje.
Arbëreshët nuk bëjnë asgjë tjetër përveç se theksojnë ndryshimin e tyre krahasuar me komunitetet e tjera siciliane sepse ata përdorin simbole dhe rituale të ndryshme, por mbi të gjitha gjuhën e cila është elementi që shfaqet drejtpërdrejtë. Ekskluzivisht një herë në vit, gjatë pesë ditëve të festimeve për nder të Virgjëreshës, arbëreshët lejonin hyrjen e siçilianëve.
Vetëm nevoja për fuqi punëtore bëri një përjashtim autarki kulturore dhe lejoi disa familje për të lëvizur në Horë me detyrimin, megjithatë, për të mësuar gjuhën dhe për të miratuar zakonet dhe ritin fetar.
Në fillim, pra, ajo që i lejoi arbëreshët të ruanin zakonet e tyre kulturore ishte një lloj mbylljeje ndaj tjetrit. Marrëdhënia me tjetërsinë, e përfaqësuar nga kultura siçiliane, bëhet e domosdoshme vetëm kur është thelbësore të hapet sepse ekziston nevoja për fuqi punëtore.
Prandaj, identiteti kolektiv ka lejuar përcaktimin e kufijve të grupit arbëresh, domethënë, për ta identifikuar atë dhe për ta dalluar nga komunitetet e tjera në tokën siçiliane dhe për të ndërtuar një të tashme të rrënjosur në një të kaluar nga e cila të nxjerrë të ardhmen. Prandaj, sfida e vërtetë e arbëreshëve sot është të mbetet e tillë duke privilegjuar dialogun, shkëmbimin kulturor dhe respektin për kulturat e tjera./mariocaliva/ KultPlus.com
Hardi, një djalë i ri nga Afrika e ka gjetur veten mjaft mirë në Horën e Arbëreshëve.
Ai është një djalë që i pëlqen i gjithë komuniteti arbëresh, pasi jo vetëm mund të flasë arbërisht, por merr pjesë në mënyrë aktive në ngjarje kulturore duke treguar shumë interes për komunitetin.
“Ky është një shembull i shkëlqyeshëm i integrimit që tregon se si Arbëreshët janë shumë mikpritës. Hardi është nga një vend i bukur nga Afrika dhe është një nder për ne që ai është bërë një anëtar i plotë i komunitetit tonë”, shprehet autori i fotos Mario Caliva. / KultPlus.com
Fotografi legjendar, ikonë e modës, Mario Testino ka përjetësuar përmes aparatit të tij bukurinë shqiptare të arbëreshëve të Italisë.
Pak kohë më parë fotografi i njohur me origjinë peruane, imazhet e të cilit janë publikuar në kopertinat e revistës Vogue, Elle, Vanity Fair etj, vizitoi Horen e Arbëreshëve për të parë nga afër kulturën e shqiptarëve të larguar nga atdheu i tyre shekuj më parë.
Në profilin e tij të ndjekur nga miliona njerëz në rrjetin social Instagram, Testino ka publikuar foton e parë të shkrepur atje.
Ndër të tjera fotografi ikonë e modës shkruan “Elegance, gruaja Arbëreshe. Vitin e kaluar pata mundësinë që të fotografoj popullin Arbëresh me prejardhje shqiptare që mbërriti në Sicili disa shekuj më parë duke u bërë pjesë e Italisë, por duke mos i harruar kurrë traditat dhe lidhjet e tyre me vendin e të parëve.
Takimi me ata ishte një eksperiencë e mahnitshme dhe më kujtoi mua si një Peruan se të largohesh nga vendlindja nuk do të thotë të humbasësh atë që ti je”. / Diaspora Shqiptare / KultPlus.com
