Promovohet ‘Katalogu i andrrave’, studimi i parë antropologjik i modelit tradicional të interpretimit të ëndrrave në Kosovë

Posted on 22 Maj, 202122 Maj, 2021 by Kult Plus

Era Berisha

Përvojat diversive të njerëzve ku ëndrrat e tyre shtrihen në një horizont ku ekzistenca, realiteti, imagjinata, frymëzimi dhe krijimi gërshetohen në një proces që rëndom është deshifruar nga dikush, shfaqen në librin ‘Katalogu i Andrrave’ nga Iliriana Lira Blakaj dhe Bjeshkë Guri, libër ky i cili për herë të parë shpalos iniciativën për mbledhjen e simboleve të ëndrrave dhe praktikave të interpretimit të tyre sipas modelit tradicional në Kosovë, me ç’rast dje u promovua në ambientet e Bibliotekës Kombëtare të Kosovës, shkruan KultPlus.

Në hapësirën ku edhe u promovua libri, të vendosura ishin edhe kopjet e librit të cilat rrëmbenin vëmendjen e të pranishmëve me dizajnin dhe afishet e realizuara, duke përgatitur kështu audiencën për një diskutim që ndonëse flet për botën e ëndrrave dhe jo vetëm, është ngjallur edhe një interesim për të hyrë thellësisht në kuptimin kyç të ëndrrave, përmbajtjes dhe interpretimit të tyre në kudër të individit apo kolektivit.

‘Katalogu i Andrrave’ sjell për herë të parë një indeks me kategori, simbole, interpretime, praktika, intervista, teori dhe përvoja të ndryshme lidhur më ëndrrat në një pikëpamje etnografike, antropologjike dhe psikanalitike, me ç’rast dëshmohet rëndësia e modelit tradicional që fillon qysh nga antikiteti e deri më sot, ku trashëgimia kulturore shpirtërore shqiptare përfaqësohet përmes simboleve dhe përfshirjes së dokeve, zakoneve dhe pikëpamjeve të shoqërisë sonë shqiptare.

Kështu nisi edhe diskutimi ku pjesë e panelit ishin dy autoret: Iliriana Lira Blakaj dhe Bjeshka Guri si dhe profesori Dr. Arsim Canolli dhe ilustratorja Urtina Hoxha.

Fillimisht, autorja Iliriana Blakaj tregoi se si ka lindur ideja për të krijuar një libër të një konteksti të tillë.

“Ideja ka lindur nga një zhvillim i punimit të temës së diplomës në master ku ëndrrat kanë qenë një temë periferike që janë mbledh përgjatë atij studimi ku vërejta që mungon një studim etnografik, antropologjik, detar e të tjera. Kështu, dola në terren për ti mbledhur një nga një këto simbole dhe interpretimet e tyre të njëjta”, ka theksuar Blakaj për të pranishmit.

Sipas saj, ky libër është një dokumentim i simboleve dhe interpretimeve të tyre, dhe një studim i vogël antropologjik sepse siç ka theksuar tutje ajo, ëndrrat dhe antropologjia shfaqen gjithmonë përmes një prizmi i cili ndërlidh ëndrrat me sensin e vetvetes ku shoqëria apo individi cilëson veten që pason në një pretendim jo gjithmonë të saktë.

“Ëndrrat nuk janë vetëm një akt imagjinativ ku personi mendon një simbol dhe e interpreton atë por është mbajtëse e një kulture, prandaj edhe mund të studiohet dhe kuptohet pozita, rolet dhe statuset shoqërore si dhe aktet imagjinative si: loja, ekzistenca, realiteti, jeta dhe vdekja”, theksoi tutje ajo.

Për Blakajn, ky katalog përmban një indeks apo listë të simboleve për të zbuluar diçka në lidhje me shqiptarët dhe përgjatë analizës së saj, siç ka treguar ajo, ka vërejtur se indeksi i përket një jehone antike ku interpretimi i ëndrrave i përngjan edhe kohës së lashtë si p.sh Egjipti, me ç’rast po përsëritet skema e njejtë qysh nga antikiteti.

“Simbolika e ëndrrave në kulturën shqiptare dhe përjetimi i tyre është trajtuar edhe nga Abdonat Kurti ku ai trajton ëndrrat në një mënyrë të shpejtë duke i cilësuar si të pa rëndësishme për tu trajtuar tutje por që puna e tij flet për komunitetin e Dukagjinit në Shqipëri. Kurse Revista Leka, dokumenton një trajtim të gjatë ku portretizohet kozmologjia e shoqërisë shqiptare”, përfundoi Blakaj.

Ndërsa, profesori Arsim Canolli foli rreth rëndësisë së një studimi të tillë ku tregoi për tre aspektet kryesore të këtij libri dhe punës etnografike që është vlerësuar si një hyrje studimore e veçantë që sjell freski në studimet etnologjike dhe antropologjike.

“Është një hyrje studimore që ëndrrat i sjell për herë të parë në interpretim, analizë, shqyrtim, krahasim dhe teori antropologjike. Ky libër pra ka një peshë si studim serioz antropologjik ku puna etnografike në terren ka qenë sfiduese sepse edhe pse ekziston një skemë e vogël pa njohuri të autorit, kjo punë e vërteton skemën në vitin 1937”, potencoi Canolli.

Sipas tij, simbolet në ëndrrat tona në kohërat e hershme janë pak a shumë të njëjta si sot. Prandaj, intervistat, puna në terren, bashkëbisedimet prej Medvegjës në Junik e prej Gjilanit në Istog deri në diasporë, Canolli tregoi të jenë pikërisht këto elementet kyçe në këtë katalog.

“Evidentimi i modelit tradicional të interpretimit të ëndrrave, bartja e modelit tradicional të intergjykimi si një mbijetesë qysh nga antika e deri më sot dhe guximi i autores në kuadër të teorive, janë pesha dhe fuqia e këtij studimi”, përfundoi Canolli.

Po ashtu, bashkë autorja e librit, Bjeshkë Guri shpalosi punën e terrenit të tyre dhe mendimeve të ndryshme të interpretimit të intervistuarve.

“Paslufta e ka sjell një valle të individualizimit pasi që para luftës ka mbizotëruar një mentalitet fisnor ku privatja nuk ka qenë e elaboruar. Puna jonë në terren ka shpalosur rrëfimin e të intervistuarve rreth përshkrimit të simboleve ndaj kohës së kaluar ku ata iu referoheshin si një model i ndodhive të kaluara”, thotë Guri.

Sipas saj, personat deri në moshën 25 vjeçare në kujtesën e tyre e kanë pasur kur gjyshërit e tyre janë referuar modelit tradicional. Prandaj, vegëza linguistike që shërben për të studiuar fenomenologjinë e përvojës së ëndrrave, theksoi ajo tutje se ka të bëjë me faktin që çdo ëndërr fillon me fjalët: ‘kom pa andërr’ ose ‘e pash një andërr’.

“Shumica e simboleve të kafshëve janë negative në një anë duke portretizuar të keqen prandaj na dhuron një përshtypje se ende jemi shumë të ndrojtur me njëri-tjetrin dhe e shpërfaqim këtë model kur bëhet fjalë për kafshët”, përfundoi Guri.

Për dizajnin dhe ilustrimet e kopertinës së këtij libri, kanë punuar Urtina Hoxha dhe Elvira Thaçi.

Kopertina e këtij libri portretizon minjt si model tradicional përfaqësues dhe kuptimin se brengat, humbja dhe e keqja janë trauma dhe konflikte të brendshme por që të cilat kanë një potencial të pa shtershëm dhe njerëzit mund të arrijnë të bëhen më të mirë duke zgjedhur pyetjet e brendshme ekzistenciale. Për autoren pa ‘miun’ brenda nesh, nuk ekziston një përgjigje në jetën tonë. Prandaj, rreth punës së ilustrimit dhe dizajnit foli edhe njëra nga ilustratoret, Urtina Hoxha.

“Së pari e kemi pasur një inspirim nga rikthimi i interpretimit të më të moshuarve për vizatimet dhe ilustrimet që ndodhen brenda. Pastaj, dizajni dhe faqosja është menduar të jetë më klasik që të ketë një ndjenjë të librave të asaj kohe ku prindërit ose gjyshërit tanë janë rritur”, thotë Hoxha.

Sipas saj, kur është filluar të punohet në ilustrime kemi marrë mendime nga njerëzit e tjerë se çfarë mendimi kanë ata rreth ilustrimeve tona ku secili ka pasur mendime të llojllojshme vizuale të interpretimeve. Prandaj, interpretimet e tyre rreth simboleve janë kthyer në realitet përmes këtyre ilustrimeve.

Kështu krejt në fund, ky libër solli një diskutim mbi studimin antropologjik të modelit tradicional të interpretimit të ëndrrave në Kosovë, ku dëgjuesi hyri në botën e brendshme dhe të jashtme të pikëpamjeve që dallonin nga njëra-tjetra por edhe vegëzat e tyre mbesin për po të njëjtën rrënjë; ëndrrën.

Ky projekt është realizuar në kuadër të platformës Heritage Space e cila implementohet nga CHWB Kosova dhe financohet nga Qeveria Suedeze. / KultPlus.com

Çka e bëri njeriun njeri

Posted on 6 Gusht, 20186 Gusht, 2018 by KultPlus

Nga Arsim Canolli

Shpeshherë kur ulemi pranë zjarrit dhe bisedojmë, na kujtohet fëmijëria, përrallat, apo edhe ndjejmë njëfarë nostalgjie për natyrën dhe ekzotiken. Zjarri bën njerëzit bashkë dhe rreth tij njeriu ka krijuar shumë gjëra.

Paleoantropologët thonë zjarri na ka mbajtur të sigurt nga grabitqarët, zjarri na ka bërë që të kujdesemi për njëri tjetrin, madje disa potencojnë se rreth zjarrit ka nisur edhe zhvillimi i komunikimit njerëzor apo aty e ka origjinën gjuha. Pra, dija antropologjike thotë se zjarri dhe kontrolli i zjarrit, kanë qenë esenciale në evolucionin e njeriut. Por, pyetja shtrohet: çfarë tjetër ka krijuar njeriu nga zjarri? Në librin e tij të mirënjohur, të shkruar në një prozë të rrjedhshme, “Zjarri: si gatimi na bëri njerëz”[Catching Fire: How cooking made us human, 2009], paleoantropologu britanik Richard Wrangham na jep një pikëpamje të bazuar në mbi 25 vite hulumtime, duke konstatuar se zjarri ka mundësuar gatimin dhe gatimi na ka bërë njerëz. Në fakt, ajo që Wrangham propozon është se pjekja e mishit e ka bërë njeriun njeri. Si e argumenton ai këtë tezë?

Pyetja se çfarë e ka bërë njeriun njeri ka qenë pyetje e përhershme e kureshtjes njerëzore. Antropologët e biologët e ndryshëm kanë dhënë hipoteza të ndryshme të cilat kanë pasuruar konversacionin njerëzore për origjinën e tij. Disa kanë theksuar ngritjen e paraardhësve tanë në dy këmbë apo bipedalizmin, disa theksojnë rënien e qimeve, disa theksojnë lindjen e vështirë, disa trurin e madh, disa gjuhën e kështu me radhë. Por, deri më tani pak teori kanë arritur që të japin një pamje që, në fakt, i lidh të gjitha teoritë me një emërues të përbashkët sqarues për atë se çfarë e bën njeriun njeri, në kuptimin parësor efektiv të zhvillimit të tij të hershëm. Si nisi transformimi i tij në njeri?

Për Richard Wrangham-in, gatimi është esencial për zhvillimin e njeriut. Në fakt, qysh në fillim ai thekson se momenti transformativ qe kontrolli i zjarrit dhe pjekja e mishit. Si ka ndikuar pjekja e mishit në zhvillimin e njeriut? Wrangham na jep të dhëna empirike e laboratorike, duke marrë edhe nga shkencat tjera ndihmëse, që tregojnë se ngrënia e mishit të pjekur ka zvogëluar barkun dhe ka rritur trurin e njeriut. Po ashtu, energjia nga mishi i pjekur i ka dhënë njeriut fuqinë e duhur për të vrapuar dhe mbijetuar mes grabitqarëve. Të dhënat fosilike tregojnë se paraardhësit tanë kanë qenë sikurse ne dhe kanë ecur në dy këmbë, por truri i tyre ka qenë krejt pak më i madh se sa i shimpanzeve, barkun e kanë pasur më të madh, trupin më të vogël dhe pamje fytyre sikurse të shimpanzes. Në fakt, sipas Wrangham-it, këta paraardhës tanë kanë qenë pothuajse të njëjtë me shimpanzet. Por, në zinxhirin e shpërndërrimeve evolutive të këtyre paraardhësve, diku rreth 1.9-1.8 milion vite më parë, doli në skenë “homo erectus”, një prej paraardhësve tanë që i dha botës një hulli të re prej se cilës dolën edhe paraardhësit tanë direkt “homosapiens”.

Antropologët kanë hamendësuar se arsyeja që ka zhvilluar homo erectus-in ka qenë mishi dhe gjatë viteve ‘50 ideja e njeriut gjahtar [Man the Hunter] ishte ideja kryesore që mbizotëronte debatin antropologjik mbi evolucionin e gjinisë homo prej pellgut të australopitesinëve (e habilinëve) nëpër transformimin homo erectus e deri te homosapiens. Por, Wrangham thekson se hipoteza e “njeriut gjahtar”, lë shumë pyetje pa përgjigje, sidomos për ngritjen e homo erectus-it, apo ngritjen e “njeriut të ngritur”, si edhe përkthehet ky emër. Ndonëse Wrangham peshon tezat e ndryshme të deritanishme, ai thekson se të gjitha lënë anash evidencat empirike mjaft të theksuara në këtë drejtim: homo erectus-i ka nofull më të vogël, dhëmbë më të vogël, që s’janë të adaptueshëm për ngrënie të mishit të papjekur. Ai po ashtu korrekton edhe tezën e Darvinit se ne përdorim zjarrin, por zjarri nuk ka rëndësi të madhe biologjike, gjë që edhe antropologu i kulturës Lévi-Straus-i kishte potencuar, duke u bazuar në vrojtime të kulturave të ndryshme fisnore, pa ndonjë bazë nga evidencat që japin studimet biologjike, gjenetike dhe të fushave tjera. Madje, sipas Wrangham-it, Lévi-Strauss kishte prodhuar analiza revolucionare të kulturave njerëzore mbi tezën se gatimi ka peshë esenciale kulturore, por asnjë peshë biologjike. Pra, në fjalët e Lévi-Strauss-it, “njerëzit nuk kanë nevojë të gatuajnë, por e bëjnë atë për arsye simbolike për të treguar se janë njerëz e jo kafshë”. Kjo është thjesht tezë e gabueshme, thotë Wrangham. Mishi i pjekur në zjarr e bëri njeriun njeri: mishi i pjekur i dha njeriut mundësi të mëdha, absolutisht transformuese biologjike, për të menduar, për të qenë aktiv, për të riprodhuar më mirë, e me radhë. Pra, mishi i pjekur ndërroi njeriun dhe rrethanat e tij: fiziologjinë, anatominë, psikologjinë, shoqërinë dhe ekologjinë. Wrangham thotë se humaniteti ynë, njerëzorja jonë është krijuar nga gatimi, nga fakti se paraardhësit tanë kanë ngrënë mish të pjekur.

Ja një paragraf mjaft përmbledhës në fund të librit, ku Wrangham thotë:

“Posa arritën të mbajnë të ndezur zjarrin, një grup habilinësh i një vendi të caktuar, hodhën aksidentalisht copa mishi në zjarr dhe pasi ato copa qenë ngrohur apo pjekur për një kohë në zjarr, ata i hëngrën ato dhe panë se kishin shije më të mirë se sa copat e papjekura. Duke përsëritur shprehinë e tyre, ky grup evoluoi shpejt në homo erectus. Gatimet e tyre të reja dhe mjaft të shijshme u bënë shkas për evoluimin e tyre: barku më i vogël, truri më i madh, trupa më të mëdhenj, qime më të pakta në trupin e tyre, vrapime më të gjata, gjah më të madh, jetë më të gjatë, temperament më të qetë dhe specifika të reja në lidhjen mes meshkujve dhe femrave. Butësia e ushqimeve të tyre të gatuara përzgjodhi dhëmbë më të vegjël, siguria që zjarri u krijoi atyre gjatë natës u dha mundësi të flenë në tokë dhe të humbin aftësinë e ngjitjes në lisa dhe femrat filluan të gatuajnë për meshkujt, koha e të cilëve qe shumë me e lirë duke kërkuar mish dhe mjaltë. Përderisa habilinët tjerë në vendet tjera të Afrikës vazhduan me qindra mijëra vite duke ngrënë mish të papjekur, një grup fatlum u bë homo erectus – dhe filloi njerëzimi.”

Në këtë libër, Wranghham diskuton evidenca empirike, teza ekzistuese, analiza të reja dhe jep argumente të bollshme për të inkurajuar mendimin antropologjik drejt një hullie të re të hulumtimit: paleoantropologjisë së bukës. Paleontropologjia e bukës, në jehonën e argumentit të Wrangham-it, mund të na japë interpretime bindëse se kush kemi qenë e si kemi ardhur deri këtu, krahas interpretimeve se kush jemi ne sot. Në anën tjetër gjithë antropologjia e bukës, përfshirë paleoantropologjinë, mund të na jap edhe interpretime për të ardhmen tonë: kah po shkojmë si mishngrënës në këtë botë që po shtohet me shpejtësi? Njerëzimi është mjaft vigjilent ndaj rritjes së popullsisë dhe shpeshherë thuhet se kur bota të arrijë 9 miliardë njerëz, nuk do të ketë ushqime të mjaftueshëm, shkaku i zvogëlimit të resurseve dhe nevojës së energjisë për ushqim. Por, studiuesit e botanikës na tregojnë se bota mund të përballojë lehtësisht 45 miliardë njerëz nëse avancohet teknologjia e ushqimit dhe njerëzit fillojnë të bëhen vegjetarianë.

Ndoshta, ngritja e njeriut të tanishëm nga gjendja “homo sapiens sapiens” në një gjendje tjetër, nuk varet nga mishi i pjekur, si paska qenë rasti me paraardhësit tanë, por nga perimet e pjekura apo të avulluara. Ndoshta gjithë Toka do të mbetet një kopsht i egër për pasardhësit tanë, të cilët duhet së pari të mbijetojnë stuhinë transformuese të antropocenës./KultPlus.com

(Shkruan Arsim Canolli, antropolog e profesor universitar)