“Il Popolo Romano” ka botuar, të premten e 16 majit 1919, në ballinë, një shkrim rreth kuvendit solemn matjan të mbajtur asokohe në kullat e Zogollëve dhe apelit drejtuar prej tij Fuqive të Mëdha kundër pushtuesit serb, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Nga Shqipëria
“Besa” e popullit të Matit – Simpatitë për Italinë – Një britmë kundër serbëve
Burimi : Il Popolo Romano, e premte, 16 maj 1919, ballinë
Nga Mati (Shqipëri) – Paria dhe popullsia e Matit, të mbledhur në pallatin (kullat) e Zogollit në një kuvend mbresëlënës, dhanë “besën” e tyre sipas zakonit të vendit,dhe njëzëri janë betuar se do të jenë të bashkuar për të mbështetur të gjitha ato sakrifica që do të kërkojë liria e vendit.“Besa” u shkrua dhe u firmos nga përfaqësuesit e popullit.
Nënprefekti Sadik Gostivari lexoi në mënyrë patriotike nenet që përmban “besa”, më pas foli gjerësisht, duke përshkruar një tablo të jetës politike shqiptare dhe duke ilustruar miqësinë besnike të Italisë për vendin tonë.
Pas tij, fjalën e mori majori kav. Renzetti, i cili dëshiroi të transmetojë përshëndetjen e popullit italian.Në emër të familjes Zogolli dhe të popullatës u përgjigj Haki Stermilli, i cili përfundoi së foluri me duartrokitjet e ngrohta të të pranishmëve dhe thirrjet e përsëritura “Besa!… Besa!…Rroftë Shqipëria!… Rroftë Italia!…”
Zëri entuziast dhe solemn i popullit u bënte jehonë krismave të pushkëve që gjuajtën ushtarët italianë në shenjë gëzimi dhe vëllazërimi.
Përfaqësimi i oficerëve italianë, kapiten Martini, kapiten Ferret, kapiten Cocivera, toger Marsala dhe toger Del Vecchio, të karabinierëve, përshëndetën popullin dhe u pritën me britma që shprehnin miqësi dhe simpati.
Në mbrëmje familja Zogolli, e cila me dashamirësi kishte dhuruar sallat e pallatit të tyre për mitingun patriotik, shtroi një banket për nder të përfaqësimit të ushtrisë italiane dhe të nesërmen ofruan një tjetër, përsëri si dëshmi e asaj miqësie të sinqertë dhe e palëkundur që mbretëron mes shqiptarëve dhe italianëve. Në këtë banket të dytë, nënprefekti dhe një orator tjetër morën fjalën, duke uruar Shqipërinë dhe Italinë.
Popullsinë e Matit, siç e tregon qartë edhe kronika e ngjarjeve, e ka kapluar një dëshirë e një qëllim i vetëm : të jetojë a të vdesë për atdheun shqiptar dhe në mitingun solemn të mbajtur pikërisht tani, deshën të shprehin simpatinë e tyre për Italinë, një mikeshë e sinqertë dhe mbrojtëse e sigurt e Shqipërisë.
***
Burimi : Il Popolo Romano, e premte, 16 maj 1919, ballinë
Në mitingun për të cilin ju raportova lajmin, këtë axhendë votoi njëzëri edhe popullsia e gjithë rrethit të Matit, të cilën ua dërgoi përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha Aleate :
“E gjithë popullsia e rrethit të Matit, e mbledhur në kuvend solemn, sjell në dijeni të qeverive aleate dhe të asociuara dhe të gjithë botës së qytetëruar, veprën e neveritshme, masakrat barbare, rrënimet dhe zjarret që serbët po bëjnë vazhdimisht në tokën shqiptare dhe që vazhdojnë dita-ditës duke marrë përmasa gjithnjë e më alarmante, sepse jeta, pasuria dhe liria e të gjithëve shqiptarëve janë në rrezik.
Serbia, me qëllimin për të nëpërkëmbur “besën” rreth së cilës janë tubuar të gjithë shqiptarët për lirinë e atdheut dhe me synimin për të prishur paqen që mbretëron në Shqipëri,shkeli kufijtë shqiptarë të vendosur nga Konferenca e Londrës dhe shkoi deri në grykat e Matit, duke shkaktuar dëme, rrënoja dhe masakra të tmerrshme, vetëm sepse shqiptarët duan të jetojnë të lirë dhe janë në gjendje të bëjnë që bota të dëgjojë jehonën e patriotizmit të tyre.
Popullsia e Matit, e mbledhur në kuvend solemn, proteston me indinjatë kundër kësaj vepre barbare dhe çnjerëzore të serbëve dhe me besim i drejtohet Fuqive të Mëdha, që duke u interesuar për gjendjen kritike të popullatave shqiptare,duan të urdhërojnë Serbinë të lirojë territoret e Shqipërisë, përndryshe shqiptarët e rrethit të Matit, të grumbulluar rreth “besës” stërgjyshërore, do të detyrohen të rrokin armët kundër serbëve.Këtë e deklarojnë sepse duan që tani të heqin dorë nga çdo përgjegjësi për pasojat e kësaj lufte të re, të cilën populli i Shqipërisë nuk e ka kërkuar.”
Axhenda e deritanishme e popullit shqiptar të Matit, e votuar unanimisht, i është dërguar të gjitha qeverive të Fuqive të Mëdha.Nuk do ta komentoj gjatë, sepse është mjaft shpjeguese dhe të gjithë mund ta shohin seriozitetin e situatës, e cila, për më tepër, është e përshkruar mjaft qartë.Pra, çfarë po pritet që t’u imponohet serbëve respekti për jetën, pronën dhe të drejtat e të tjerëve? Situata është mjaft e tensionuar në Shqipëri dhe mund të shpërthejë në çdo moment.Ballkani mund të rrëmbejë sërish armët. Fajin e kanë serbët.
“Technology Review” ka botuar, në prill të 1981, në faqet n°61-62, dy shkrime dedikuar asokohe fotografit të famshëm me famë botërore Gjon Milit, të cilët, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, i ka sjellë për publikun shqiptar:
Çfarë është një fotografi ? pyet Gjon Mili, në tekstin që shoqëron foton e tij të një xhongleri (faqja përballë). Ai përgjigjet : “Një fotografi është një lidhje e shkurtër mes largpamësisë dhe rastësisë. Nuk ka nevojë të ftojë reflektim, por përkundrazi të krijojë një tronditje që paralajmëron shikuesin për çuditshmërinë e pasazhit. Në këtë faqe : Tanaquil Le Clercq, në “La Valse”, 1961.
Gjon Mili : Fotografitë që kapin kohën, lëvizjen dhe njerëzimin
Burimi : Technology Review (1981-04), botuar nga Massachusetts Institute of Technology
“Ndihem shumë më i ri vetëm duke qenë këtu”, i tha Gjon Mili, një grupi të madh të mbledhur për të parë fotografitë e tij.
Ai tregoi disa faqe nga libri i tij i sapobotuar “Fotografi dhe kujtime (Gjon Mili: Photographs and Recollections Boston : New York Graphic Society, 1980, $40.00)” (shih përmbledhjen e librit, në këtë faqe) – një përpjekje, thotë ai, që e kishte në mendje prej dy dekadash. “Më thanë se duhet të jem krenar; kjo është punë e vështirë. Jam i kënaqur me të vërtetë që nuk kam dështuar”, tha ai.
Ai kujtoi :
“Doc Edgerton (Harold Eugene Edgerton) dhe unë ishim në M.I.T. në të njëjtën kohë. Ne po merrnim “tatëpjetën”, duke ecur pranë njëri-tjetrit në sallë. Më pas, në vitin 1937 erdhi një moment vendimtar. Doc Edgerton dha një leksion mbi një blic të ri me shpejtësi të lartë.
Më pas ai më ftoi të bisedoja me të. Unë i thashë : “Unë punoj për Westinghouse; por nëse më jep dhjetëfishin e dritës, unë do të heq dorë dhe do të punoj me ty.” Ai e bëri, dhe unë e bëra. Ishte e mrekullueshme të punoje me Doc në një zbulim (përparim) të madh në fotografi.
“Pas 10 vitesh përdorimi të strobeve (bliceve), mendova se duhej të zgjeroja fushën time dhe fillova të bëja fotografi pa strob (blic). Mësova gëzimet e humanizmit.”
Fotografitë e tij të kësaj kohe janë studime në lëvizje. Çdo gjë që lëviz duhet të ndalet, thotë ai.Një balerin duke u ngritur, ndalon para se të zbresë. Z. Mili e kap atë pauzë, me një fotografi të realizuar në një teatër pa dritë strobe (blici). “Njerëzit thonë si e bëre? Dhe unë them që nuk e bëra, e kapa momentin.
“Çfarëdo që nuk është ashtu siç duhet të jetë me fjalë, është e tillë në fotografi”, shton ai.
Ai shpjegoi fotografinë e tij të Pikasos duke vizatuar me dritë. “Ai qeshte me mua – nuk ishte serioz. Kështu që unë dola me një ide; vizatim me dritë, dhe ai u fut në të menjëherë.”
Nëse nuk ka aksident, nuk ka kuptim në fotografi. “Duhet të kesh ndjenjën se jo gjithçka studiohet”, thotë ai.
Fotot e Milit të Watergate janë të jashtëzakonshme.Ai vendosi të bëjë një foto të John Dean në momentin e betimit, shpjegoi ai. “Vendosa të shkrepja spektaklin – fotografët u rreshtuan të gjithë, krah për krah, u stërvita për dy javë për të shkrepur, pa blic, duke e mbajtur aparatin pa dridhje. E dija që do të kisha dy mundësi. Isha trim, tha ai, dhe shfrytëzova rastin.” Dhe rezultati duhet të jetë fotografia e parë në historinë e Watergate. – M.L.
Si ia ka kushtuar jetën Gjon Mili “përplasjeve të shkurtra ndërmjet largpamësisë dhe rastësisë”
Gjon Mili : “Fotografi dhe kujtime — Photographs and Recollections” Boston: New York Graphic Society, 1980, Çmimi 40 $.
Komentuar nga James R. Killian, Jr,
Në vitin 1937, Gjon Mili dhe Harold E. Edgerton morën pjesë në një simpozium në M.I.T mbi ndriçimin në fotografi. Mili, me origjinë nga Shqipëria, ishte diplomuar për inxhinieri elektrike në Institut në vitin 1927 dhe shkoi në Westinghouse, ku, pas një periudhe stazhi, filloi studimin e ndriçimit. Pikërisht gjatë këtij simpoziumi të vitit 1937, ai zbuloi dritat strobe (blicin) që përfundimisht do ta drejtonin atë në një karrierë të re, atë të foto-gazetarisë.
Me llambat e vogla elektronike të vëna në dispozicion të tij nga Edgerton, Kenneth Germeshausen dhe Herbert E. Grier, ai ishte nisur dhe vraponte si fotograf stroboskopik (me blic).Ai shkrepi një grup fotografish “stop-action” që u pranuan me entuziazëm nga revista e re e atëhershme “Life”.Vetë Edgerton kishte bërë tashmë fotografi stroboskopike, të cilat për herë të parë ofronin pamje të mprehta të pikave të qumështit, plumbave dhe kafshëve që lëviznin shpejt.Në këto ditë fillestare të fotografisë me strobe (blic), ai më vuri në dispozicion një sekuencë fotografish për botim në Revistën Teknologjike (Technology Review).
Burimi : Technology Review (1981-04), botuar nga Massachusetts Institute of Technology
Mili u dallua shpejt si fotograf pionier profesionist stroboskopik, duke bërë fotografi që zbulojnë lëvizjet, shumë prejt tyre të realizuara për revistën “Life” duke përfshirë kështu atletë, kërcimtarë të famshëm, aktorë, muzikantë dhe artistë të tjerë në aksion.
Së bashku me Edgerton-in, ai solli një revolucion në fotografi dhe ndihmoi shumë në ndërtimin e reputacionit të “Life” si një revistë kryesore e këtij mediumi.
Tani, në “Fotografi dhe kujtime — Photographs and Recollections”, të botuara në mënyrë elegante, Mili paraqet përzgjedhjen e tij nga fotografitë e paharrueshme që ka bërë që nga fotografia e tij e parë me blic në 1937. Ato ilustrojnë jo vetëm mjeshtërinë e tij në teknikat e blicit elektronik, por edhe komandimin e tij të gjithanshëm për fotografinë pa blic.Ai mësoi përdorimet dramatike të fotografisë me ndriçim të pasëm dhe kështu u dha shumë prej figurave të tij që lëviznin shpejt një profil drite eterik dhe shkëlqyes.Fotografia e balerinëve Charles Wiedman, Jose Limon dhe Lee Sherman, “Shpirtrat e paqetë që enden në hapësirë — Unquiet Spirits Cavorting in Space”, është vetëm një shembull i asaj që do të bëhej shenja e tij dalluese.Ai gjithashtu solli në përdorim të mrekullueshëm ndriçimin e pasëm në fotografitë e tij me ekspozim të shumëfishtë, siç është versioni i tij i pashmangshëm fotografik i “Nude Descending Staircase”.
Në një deklaratë për Milin për një ekspozitë të fotografive të tij në Paris, i ndjeri Jean-Paul Sartre theksoi se “Ky Mili është një kurth njeriu. Ai është plot me hile të zgjuara që të bëjnë të pakujdesshëm. Ai nuk kënaqet thjesht të fotografojë personazhe të famshëm në aparatin e tij; ai e bën çdo foto një test, një provë. Nëse ju bën pjesë të koleksionit të tij, ai jo vetëm që do t’ju fiksojë, të gjithë të gjallë dhe të duke luftuar, në tabelën e tij të specimenit; por, përtej kësaj, ai do t’ju ketë vëzhguar, do t’ju njohë në të gjitha mënyrat.”
Nga fotografi të tilla biografike të Milit që zbulojnë personazhet, gjeta me interes të jashtëzakonshëm sekuencat e violonçelistit Pablo Casals dhe dramaturgut Sean O’Casey.Marrëdhënia e Milit me Casals zgjati më shumë se dy dekada dhe ai e tregon violonçelistin gjatë vetë-mërgimit të tij në Prades, Francë, dhe më pas në vitet e tij të fundit në San Juan, Puerto Rico. Meqenëse kam pasur privilegjin të njoh Rudolf Serkin, u ndjeva veçanërisht i emocionuar me një fotografi të Casals dhe Serkin duke u përqafuar pasi Casals u përlot nga aktrimi “i bukur” i Serkinit.Sekuenca e Milit me O’Casey në 1953 doli të ishte një “ritual i ngrohtë dhe i gëzueshëm” për të dy.Siç bën me Casals-in, Mili i plotëson interpretimet e tij pikturale me tekste informuese dhe perceptuese.Në fakt, në të gjithë albumin ka pasazhe të ndjeshme në prozë, të cilat i japin një dimension shtesë portreteve të personazheve që zbulojmë.
Në tekstin që shoqëron fotografinë e një xhongleri, Mili pyet “Çfarë është fotografia?” dhe ai përgjigjet duke thënë se “është një lidhje e shkurtër mes largpamësisë dhe rastësisë. Nuk ka nevojë të ftojë reflektim, por përkundrazi të krijojë një tronditje që paralajmëron shikuesin për çuditshmërinë e pasazhit.”
Përveç interpretimeve të tij të shumta piktoreske të burrave dhe grave të famshëm, janë edhe vizionet e freskëta të Milit të ndërtesave madhështore, të rrënojave romake,dhe të skulpturës klasike, të Rilindjes dhe bashkëkohore.
Përmbyllja e librit është një epilog kushtuar një vizite që ai bëri në Bukuresht pas 48 vitesh në Amerikë dhe një homazh prekës për nënën e tij, së cilës Mili ia kushton me dashuri librin e tij.
Por ndoshta më i miri nga të gjithë portretet në libër është shprehja e tij jo pikturale e Milit, e shfaqur në mënyrë të pandërgjegjshme nga ky koleksion i madh portretesh dhe kujtimesh. Natyrisht, ai është një humanist në ndjenja, i ndjeshëm në art dhe bujar në shpirt.
Ne në M.I.T. gjithmonë do ta vlerësojmë trashëgiminë tonë të këtij talenti të madh, duke përfshirë në koleksionin e M.I.T. skena të cilat Mili i fotografoi dhe i përgatiti për publikim vite më parë si homazh i tij për alma mater-in e tij.
James R. Killian, Jr., ishte kryeredaktor i “Technology Review” kur imazhet e para stroboskopike të profesor Harold E. Edgerton zbukuruan faqet e saj dhe ata bashkëpunuan në një vëllim që kronizon këtë zhvillim të fotografisë me shpejtësi të lartë : “Moments of Vision: the Stroboscopic Revolution in Photography.”
“La Semaine littéraire” ka botuar, me 2 nëntor 1912, në faqet n°524 – 526, rrëfimin e udhëtimit të gazetares dhe shkrimtares zviceraneNoëlle Roger (Hélène Dufour) asokohe në Shkodër, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar:
Në Shkodër të Shqipërisë
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Gjithë mëngjesin kishim udhëtuar nëpër shkretëtirat e gurta të Malit të Zi : një labirint malesh shkëmbore, lugina të rrumbullakosura, me një fund të gjelbër, ku grumbullohen fusha të ngushta; sfonde të forta gri, vija të thata, maja me profile të mprehta.
Sidoqoftë, majat e larta u ulën ngadalë. E gjithë lugina zbret me një pjerrësi të pandjeshme. Atje, midis shkëmbinjve të shpërthyer, mund të dallosh një hapësirë të sheshtë me një jeshile kaq të gëzueshme, saqë sytë janë ngjitur pas saj pa e kuptuar. Po, uji shkëlqeu, është vërtet skaji i ngushtë i liqenit të Shkodrës që shfaqet, që afrohet, ky liqen tërhiqet si një liqen zanash, i mbyllur në mënyrë misterioze në malet e tij të egra ku fiset gjithmonë rebele vazhdojnë një ekzistencë legjendare në skajet e qytetërimit.
Kaluam Riekën, fshatin malazez, të shtrirë përgjatë rrugës. Tashmë mund të dallojmë mbulesën e zambakëve të ujit. Duket si një lumë i gjerë i ndalur në rrjedhën e tij dhe që ka lulëzuar.Malet e thata e rrethojnë atë dhe duket se e pengojnë kalimin e tij, ndërsa pas tij, kalaja e lartë e Malit të Zi pret në qiell krelat e saj të zeza.
Vapori i vogël i ndalur pranë bregut as nuk nxjerr tym, megjithëse ora e nisjes ka kaluar. Ai duket sikur nuk dëshiron të largohet kurrë.
Malazezët me blu dhe të kuqe, dhe shqiptarët të veshur me të bardha, të ulur mbrapa, krah për krah, pinë duhan dhe shkëmbejnë fjalë të rralla. Pjesa e përparme është e zënë nga një princeshë shqiptare, e krishterë, e veshur me stil elegant perëndimor dhe nga shërbëtorët e saj.
Megjithatë anija u largua. Mbulesat e lulëzuara, njëra pas tjetrës, grisen. Korollate bardha, të vendosura mbi ujë mes gjetheve lundruese tunden për një moment. Ne lundrojmë nëpër fusha me zambakë uji. Gjithnjë e më shumë shfaqen shelgje, të papërpunuara në ujë të plotë dhe duke i lënë rrënjët e tyre të rastësishme të varen si fije floku. Ata formojnë pyje të vërteta midis të cilëve ne thurim (ndjekim) rrugët e gjata.
Ky liqen i çuditshëm, aq i lulëzuar dhe i mbjellë me gjelbërim, kthehet, kërkon një kalim midis maleve që ndahen gradualisht, gjithmonë këto male të zhveshura, të thata, me profile të mprehta, gri dhe kaltëroshe dhe aq të ndritshme në diell.
Ja ishulli tërësisht i bardhë ku dërgohen kriminelët malazezë. Dallojmë kullat e rrumbullakëta dhe muret e kalasë. Dhe këtu, atje, në breg, janë shtëpitë e vogla të Virpazarit që janë të grumbulluara së bashku, disa tezga, “kafeneja”. Anija e madhe po na pret.
Lundrimi është piktoresk, me vajtje-ardhjet e shqiptarëve, brezat e gjerë të të cilëve përmbajnë thika me doreza të zbukuruara dhe pistoleta. Gjenden të grumubulluara në “salon” familjet myslimane, gra me ferexhe, një sërë fëmijësh të vegjël të bukur të veshur me rroba që shkëlqejnë. Një princeshë e re turke ka ardhur nga Shkodra për të takuar miken e saj shqiptare. E mbuluar rreptësisht, ajo ka veshur një rrobë të lirshme stofi që paloset mbi ballin e saj. Ajo shoqërohet nga motra e saj e vogël, një vajzë bukuroshe me flokë të shkurtër të zinj, një fytyrë të zgjatur, me sy që i shkëlqejnë, dhe suitën e saj : një oficer dhe dadoja e vjetër që pi duhan pa ndalim.
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
U nisëm.
Liqeni i Shkodrës më në fund shpaloset, i jashtëzakonshëm dhe duke ndryshuar gjelbërimin nën re. Malet e shkreta largohen gjithnjë e më shumë. Anija jonë duket e humbur mbi ujërat e shkreta që takojnë qiellin në horizont.
Megjithatë, ne u ndalëm sërish. Ne nuk shohim asnjë banesë në bregun shumë të largët, nga i cili na ndajnë hapësirat e kallamishteve. Një varkë zbret nga bordi i anijes, e mbushur me shqiptarë, me gratë me ferexhe. Ajo largohet, midis kallamishteve, shkon drejt një fshati të padukshëm. Ajo u zhduk. Dhe vetmia e pamasë e liqenit nis sërish.
Kush foli në gazetat për betejat me anije në liqenin e Shkodrës ? Ne pamë vetëm këto dy varka të vogla të cilat bëjnë shërbimin me radhë.
Princesha turke u ul në pjesën e përparme dhe, me fytyrën nga horizonti, hoqi vellon e saj të trashë të zezë. Shoqja e saj shqiptare dhe ne formojmë rreth saj një rreth femëror. Burrat nuk mund ta shohin atë. Në bazë të një marrëveshjeje të heshtur, evropianët qëndrojnë në pjesën e pasme me oficerin turk dhe udhëtarët shqiptarë.
Dhe princesha e vogël i ofron erës me kënaqësi fytyrën e saj ende fëminore, të çrregullt dhe delikate, të ndriçuar nga sytë e mëdhenj kafe përkëdhelës. Në frëngjishten e pastër që theksi i saj i lehtë e bën në mënyrë të veçantë melodioze, ajo shpreh gëzimin e saj. Ajo u lejua të vinte dhe të takonte mikeshën e saj deri në Virpazar! Mikeshën e saj që kishte disa javë pa e parë! Dhe duart e tyre vazhdojnë të ndërthuren. Ato shkëmbejnë përkëdhelje, fjalë përkëdhelëse. Në Shkodër, ato nuk mund të takohen çdo ditë. Ato nuk mund ta shohin njëra-tjetrën për shumë kohë. Dhe ato e duan njëra-tjetrën.
— Ah, sa e mirë është miqësia. Nuk ka asgjë më të mirë në jetë! na thotë me një zë të rëndë vajza myslimane. Dhe zëri i saj shpreh një ndjenjë aq të thellë sa ne harrojmë moshën e saj. Duket se jemi në prezencën e një gruaje që tashmë ka vuajtur. Ajo është kaq e thjeshtë dhe kaq emocionuese, aq e ndryshme nga vajzat e reja të Perëndimit, të cilave zakonet e botës u japin një furnizim frazash të gatshme, banalitetesh të këndshme për të shprehur ndjenjat e tyre të sinqerta. Dhe ndjenjat e tyre, sa e humbasin intensitetin e tyre, duke u shpërndarë vazhdimisht në rrëmujën e jetës moderne!
Kjo e fundit e ka këtë privilegj të jetojë jashtë këtyre kontakteve që pakësohen, të këtyre kontakteve vulgare. Ajo ka të drejtë të mbulohet, të kalojë indiferente dhe e heshtur. Gjithë lulen e zemrës së saj delikate ajo e ruan për rrethin e saj intim. Ajo mund të mbetet e vërtetë edhe në fjalën e saj më të vogël.
— Por dashuria? reagon njëra prej nesh.
Ah ! dashuria… Myslimanja e vogël rrëqethet pak. Dashuria! oh nuk duhet të jetë aq e bukur sa miqësia… Ka egoizëm në dashuri… ashtu siç i paraqitet, siç shihet në libra.Ajo ka frikë prej saj. Ajo do të donte të qëndronte kështu, e ulur pranë shoqes së saj, duke i buzëqeshur asaj, me duart e tyre të ndërthurura, dhe më pas rreth tyre, vetmia e liqenit.
Ajo merr frymë thellë. Sa i bukur është liqeni! Edhe të huajve u pëlqen shumë! Oh sa e lumtur është ajo. Ajo është e lumtur sot. Ky udhëtim, për princeshën e vogël sedentare, e cila nuk është mësuar të udhëtojë rrugëve me biçikletë apo makinë, ky udhëtim në liqen me shoqen e saj, po merr përmasat e një gëzimi të pabesueshëm që do ta mbajë mend gjatë.
Tashmë, ai është pothuajse në përfundim. Koha kalon shumë shpejt. Ne flasim. Kjo vajzë e re myslimane është e qartë se nuk është e zhgënjyer. Asgjë nga snobizmi modern nuk ka mundur ta prekë atë. Ajo nuk revoltohet kundër fatit të saj. Ajo nuk admiron verbërisht gjithçka që bëjnë gratë perëndimore. Ajo i sheh disa libra të caktuar të shkruar për Turqinë shumë sipërfaqësorë dhe shumë të rremë. Dhe ajo që e fyen mbi të gjitha është mungesa e delikatesës së disa shkrimtarëve në kërkim të kopjeje për botim. — “Ka disa gjëra që nuk duhet t’i kishin thënë… I mirëpresim si miq, dhe më pas…”
Përgjatë kësaj kohe, u gjetëm përballë maleve të larta të zhveshura. Dhe ne tashmë mund të dallojmë në majë të një kodre aty pranë, një kështjellë të gjatë, gjysmë të rrënuar dhe të gëlltitur nga gjelbërimi. Shkodra. Princesha myslimane, e bija e një zyrtari të lartë, na ofron shërbimet e saj. Dhe ndërsa e falënderojmë për mirësinë e saj ndaj të huajve, ajo përgjigjet me atë buzëqeshje kaq të re dhe emocionuese :
— “Feja jonë na urdhëron të veprojmë kështu”…
Ne dallojmë përgjatë bregut ndërtesa të ulëta; afrohen varkat me majë të ngushta dhe të ngritura, duke kërcyer mbi dallgë. Nuk ka asnjë mundësi për të zbarkuar me këmbë. Në buzë të ujit, një grup ndihmësish, shqiptarë dhe ciganë presin, gati për t’u hedhur mbi udhëtarët.
Ceremonitë doganore janë shkurtuar shumë falë një fjalëkalimi misterioz të dhënë nga dy mikeshat. Dhe ja ku po endemi rastësisht në rrugicat e pazarit.
Çatitë e afërta e të shtrembërta strehojnë tezgat e ngushta. Ne qarkullojmë nëpër rrugica të ngushta me kalldrëm të mprehtë dhe të pabarabartë. Kemi përshtypjen e një ngjeshjeje të jashtëzakonshme, të një labirinti rrugicash, të një montimi shumë të vjetër shtëpish prej druri.
Pazari i Shkodrës në Shqipëri nuk është një pazar për të huajt, siç është bërë pazari i Sarajevës, p.sh., ku ofrohet xhingla e lehtë për t’u mbajtur, ose objekti luksoz, qypi, tapeti, i cili tundon udhëtarin. Jo, turistët janë të rrallë këtu. Pazari është i destinuar për jetën lokale. Ata shesin perime, fruta, mish të thatë deleje, rroba të bardha, pantofla, plisa dhe rripa të gjerë lëkure të punuar.
Zhurma e rrugëve të ngushta, turma e fëmijëve të bukur ciganë, të ngjitur pas hapave tanë, qëndrimet e turqve të vjetër të ulur para filxhanit të kafesë, të gjitha linjat dhe të gjitha ngjyrat na argëtojnë dhe joshin sytë.
Megjithatë, dita përparon. Duhet të arrijmë deri në qytet.Një rrugë e madhe na çon atje. Këtu, përtej mureve të kopshteve, janë shtëpitë e vogla turke, të mbyllura dhe të fshehta, të rrethuara me pemë. Muzgu po bie kur arrijmë në rrugën kryesore ku ndodhet hoteli dhe në shtëpitë kryesore ku jetojnë zyrtarët.
Një eunuk i zi, i dërguar nga princesha turke, pret dy të huajat që t’i shpjerë tek ajo.
Në një sallon të madh, të mobiluar në stilin europian, por të gjithë muret e të cilit janë të mbuluara me qilima të vjetër të mrekullueshëm, ajo na pret, e veshur me një bluzë dantelle dhe një fund të bardhë pëlhure, me një prerje të paqortueshme. Por kjo uniformë mondane nuk arrin t’i heqë asaj këtë joshje, të përbërë nga misteri dhe eleganca sentimentale. Ajo justifikon nënën e saj të sëmurë, e cila nuk mund të na presë. Babai i saj është në një udhëtim. Ajo dëshmon gëzimin e saj për të festuar të huajat që i ka paraqitur shoqja e saj. Ajo nuk është më statuja e qeshur në vellot e saj bionde, e cila ka frikë të kthejë kokën dhe të lërë t’i duket fytyra. E zhdërvjellët dhe e lehtë, ajo nxiton të na shërbejë kafe dhe limonada, shqetësohet për lodhjen tonë me fjalë goxha përkëdhelëse. Lëvizjet e saj mbeten të matura dhe të heshtura, zëri i saj me intonacione të buta mezi ngrihet. Ajo ka pikërisht këtë hirin e brendshëm që komunikon me çdo gjest, me çdo buzëqeshje, me çdo fjalë një emocion të vërtetë, një qëllim delikat. Këtu vështrojmë vajtje-ardhjet e saj në këtë mjedis perëndimor.Pavarësisht objekteve që e rrethojnë, pavarësisht veshjes së saj pariziane, pavarësisht kulturës së mendjes së saj, ajo ende ruan shpirtin e saj mysliman, siç ia transmetuan të parët e saj, këtë shpirt të fshehtë, të nuancuar, të përulur dhe mendjemadh, që na ikën dhe na tërheq.
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Ajo dëshiron të na tregojë kopshtin e saj, lulet e saj që ne nuk do t’i shohim, sepse nata ka rënë, kopshtin e saj të mbyllur me mure të larta ku mund të dallojmë masat e zeza të pemëve dhe ku ajo kalon orë kaq të ëmbla me shoqen e saj.
Nga ana e saj, princesha e krishterë na pret dhe këtë herë zotërinjtë pranohen. Mobiljet Louis-Philippe zbukurojnë sallonin. Por ka edhe, përgjatë mureve, qilima të vjetër lutjesh dhe punime druri turke të punuara me imtësi. Mikpritësja jonë e bukur na prezanton me nënën e saj, një grua e gjatë, e dobët me tipare të vrazhda, e veshur me rroba të errëta. Ajo ka luftuar, më parë, në malet e saj. Ajo ruan traditat e vjetra. Kjo figurë energjike bie menjëherë në sy. Një botë e ndan atë nga vajza e saj, e cila duket kaq moderne dhe kozmopolite. Ato duken se e duan shumë njëra-tjetrën. Dhe ne nuk mund të mos pyesim veten se si u realizua ky transformim i brezit të ri, në sajë të çfarë zemërthyerjesh sekrete…
Na shpjerin më pas në një salon tjetër pranë peshkopit të mirditorëve, i cili sapo ka ardhur, një plak shtatlartë, mjekra e bardhë e të cilit shtrihet mbi mantelin e purpurt. Ai na flet për ato popullsi të krishtera të maleve, aq të egra, mes të cilave jeton.
Pastaj eunuku i zi na kthen në hotel.Sepse nëse një patrullë do të takonte të huaj vetëm në rrugë në këtë orë të vonë, ata do të rrezikonin të çoheshin në stacionin policor dhe të kalonin natën në burg.
Në dritën e madhe, ne shëtitëm në lagjen turke të Shkodrës. Që nga mëngjesi e gjithë jeta dhe lëvizja kthehet në pazar, pranë portit, i cili formon zonën e biznesit krejtësisht të ndarë. Lagjja e ciganëve, pak jashtë qytetit, paraqet aspektin e saj të zakonshëm të mjerimit të gëzueshëm, me kasollet e rrënuara në mënyrë të pamundur dhe me tufën e fëmijëve të rreckosur e të qeshur, gratë me rroba me ngjyrat flakë, që të shtrijnë duart nga larg dhe me sytë e bukur të zinj, ju lusin.
Shtëpitë e krishtera janë të grumbulluara rreth kishës ortodokse, ku gratë fshatare vijnë në mëngjes për të bërë lutjet e tyre. Por rrugët turke janë në gjumë në një heshtje të trazuar vetëm nga kalimi i ndonjë karroce apo një grupi burrash të heshtur që shkojnë në pazar. Të gjera dhe të shtruara, rrugët turke vazhdojnë mes dy mureve të larta të ndërprera në intervale nga një portë e fortë prej druri, e mbyllur rreptësisht, me një derë diskrete që u lejon banorëve të njohin vizitorin e tyre. Gjelbërimi shfaqet, duke shkuar përtej mureve, kulmeve dhe ndonjëherë një pjesë e një shtëpie prej druri, një ballkon. Ndonjëherë një derë hapet përgjysmë, lë të kalojë një grua me të zeza, e mbuluar, pastaj mbyllet dhe ju nuk keni mundur t’i hidhni një sy këtyre kopshteve të dendura ku gratë myslimane më në fund mund të zbulojnë fytyrat e tyre. Zakonet dhe traditat nuk harrohen aq lehtë, zakonet janë më të forta se një revolucion. Shkodra ka ruajtur pamjen e saj që kishte në regjimin e vjetër. Asgjë nuk është më mbresëlënëse se këto rrugë të heshtura, të cilat mbyllin rreth teje muret e tyre të larta xheloze, ndërkohë që ti ndihesh prapa, aq afër e megjithatë kaq larg, e gjithë kjo jetë familjare që po rrëshqet.
Këtu është xhamia, pemët e larta, shatërvani, turqit e vjetër të palëvizshëm, duke pritur orën e faljes. Jemi në shekullin e 16-të apo të 20-të? Sigurisht që kuadri mbeti i njëjtë. Këto rrugë të heshtura kanë pasur gjithmonë të njëjtën joshje misteri dhe soditjeje. Asgjë nuk ka ndryshuar në linjat e tyre, ato janë absolutisht të huaja për të gjithë utilitarizmin modern. Ato të japin ndjenjën sikur kanë qenë gjithmonë aty, ndjenjë që nuk e hasim më në asnjë qytet. Ne mund t’i harrojmë kollaj kohët tona dhe të endemi në një shekull të zhdukur. Dhe nga kjo ndjesi e rrallë, ne nuk mërzitemi kurrë.
Atje disa turq mblidhen. Të tjerë presin, të grupuar aty-këtu. Është një i vdekur që kalon. E çojnë në varreza. Atë e çojnë atje, i mbajtur nga të gjithë miqtë e tij, të cilët i japin hua shpatullat me radhë, sipas zakonit të bukur mysliman.
Falë udhëtares shqiptare patëm mundësinë të merrnim pjesë në dasmën e një fshatareje ortodokse në Shkodër.
Na futën në një dhomë ku kishte disa njerëz.Nusja u ngrit dhe qëndroi pas murit, me sytë e ulur. Ajo ishte e veshur me një xhaketë pëlhure (xhubletë) të rëndë, shumë të gjatë, shumë të gjerë, shumë të zbukuruar me perla dhe monedha, dhe që e bënte të dukej gjigante. Një model flokësh me qëndisje dhe lule ia mbulonte kokën. Ajo qëndronte e palëvizur, memece, sikur të ishte e panjohur për atë që ndodhte rreth saj, ndërsa të afërmit dhe miqtë bisedonin me zë të ulët dhe pinin kafe e limonadë. Kur dikush hynte brenda, ajo ngrihej në këmbë, me të njëjtin gjest automatik, me sytë ende në tokë, pastaj ulej sërish.Ajo dukej si një priftëreshë, e stolisur për ndonjë rit veçanërisht të shenjtë. Dhe kjo zgjat pesëmbëdhjetë ditë, gjatë të cilave ajo nuk duhet të flasë e as të shikojë askënd. Pastaj burri i saj e merr atë në shtëpinë e tij.
Ceremonia myslimane është pothuajse e njëjtë.Vetëm se asnjë burrë nuk do të lejohej të hynte në dhomë. Dhe nuses do t’i lyenin fytyrën dhe sytë e saj.
Këta të krishterë dhe myslimanë shqiptarë që jetojnë pranë njëri-tjetrit kanë zakone të ngjashme. Zakonet e disave kanë ndikuar në ato të të tjerëve. Gratë ortodokse (katolike) udhëheqin një ekzistencë të izoluar, të ruajtur, mjaft të ngjashme me atë të myslimanëve. Sepse disa shkojnë në kishë dhe të tjerë në xhami, do të ishte gabim të imagjinohet se ata e urrejnë njëri-tjetrin dhe të mendojnë vetëm të vrasin njëri-tjetrin.
I shohim shpesh, në mendime, dy vajzat e reja, të krishterën dhe myslimanen, të cilat e donin njëra-tjetrën me një miqësi kaq të bukur. Ne evokojmë siluetat e tyre, të prera në sfondin e gjelbër të liqenit, afër njëra-tjetrës, me duart e tyre të ndërthurura dhe me sytë plot lot që buzëqeshnin. Çfarë ka ndodhur me to në këtë kohë (moment) ? Familjet e tyre ndoshta janë në dy anë të kundërta (armiqësore). Baballarët e tyre, miqtë e tyre ndoshta po luftojnë. Ato kanë njerëz të dashur në të dyja ushtritë. Dhe zemrat e tyre pa dyshim janë të thyera. Dhe ato nuk mendojnë vetëm për atdheun e tyre…
“La Turquie” ka botuar, të hënën e 7 marsit 1910, në faqen n°2, një shkrim në lidhje me suksesin e shfaqjes shqiptare “Golfo” në Théâtre des Variétés (Kostandinopojë)asokohe nën praninë e Dervish bej Himës dhe Fehim bej Zavalanit, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Teatër shqiptar
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Shfaqja shqiptare “Golfo” e së shtunës mbrëma në “Théâtre des Variétés” tërhoqi një turmë të konsiderueshme shqiptarësh;të pasur e të varfër, të mëdhenj e të vegjël, deputetë e fshatarë, myslimanë e të krishterë,të gjithë të vëllazëruar në shpërthimin e entuziazmit më të lartë patriotik.
Këtë e vuri në dukje, në një improvizim brilant, gjatë “entr’acte-it”, Dervish bej Hima, drejtori simpatik i gazetës “Shqipëtari”, i cili renditi përfitimet e panumërta që do të rrjedhin nga ky solidaritet vëllazëror në realizimin e veprës qytetëruese.
Fjalimi i tij u duartrokit për një kohë të gjatë, si ai i bashkatdhetarit të tij që e pasoi, Fehim bej Zavalani, president i klubit shqiptar të Manastirit.
Shfaqja e luajtur nga të rinjtë shqiptarë pati shumë sukses; nuk e prisnim një interpretim kaq të mirë nga këta artistë të improvizuar.
Vallet dhe këngët shqiptare u duartrokitën pa masë.
“Le Matin” ka botuar, të premten e 1 korrikut 1921, në ballinë, një shkrim në lidhje me zemërimin e deptutetit francez Justin Godart ndaj Lidhjes së Kombeve si arsye e mos mbrojtjes së çështjes shqiptare, të cilin Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Darsena (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Një dobësi e Lidhjes së Kombeve
Shqipëria është viktimë e një mohimi të drejtësisë
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Shqipëria, anëtare e Lidhjes së Kombeve, i nënshtroi kësaj të fundit, në përputhje me paktin, konfliktin serioz që ekziston mes saj, Serbisë dhe Greqisë.
Serbia ka pushtuar në fakt një pjesë të Shqipërisë. Në të gjitha qytetet e Shqipërisë pashë mijëra refugjatë në skamje të plotë.
Duke u parashtruar këto fakte, mjerisht të padiskutueshme, duke vënë në dukje nga ana tjetër cenimet dhe kërcënimet greke që prishin qetësinë e Shqipërisë së Jugut dhe tentojnë të insinuojnë një konflikt,Shqipëria i kërkoi Lidhjes së Kombeve të merret me të gjitha problemet që mund të shtrohen në lidhje me kufijtë e saj, për të vënë në një dukje pasiguritë, sigurisht dëmtuese për paqen, aty ku ajo gjendet.
Pakti e parashikon këtë rast në nenin 15 të tij. Nëse, siç thotë, lind një mosmarrëveshje që “mund të çojë në një prishje” midis anëtarëve të Lidhjes së Kombeve, ajo paraqitet para Këshillit të Lidhjes. “Për këtë, mjafton që njëri prej tyre të njoftojë Sekretarin e Përgjithshëm për këtë mosmarrëveshje, i cili do të marrë të gjitha masat për një hetim dhe shqyrtim të plotë.”
Prandaj procedura shqiptare ishte e rregullt. Çështja ka dalë para Këshillit më 25 të këtij muaji. Çfarë ka vendosur ai?
Ja :
“Këshilli i Lidhjes së Kombeve është njoftuar se Konferenca e Ambasadorëve është thirrur për çështjen shqiptare dhe se po diskuton për të në këtë moment. Në këto kushte, Këshilli i Lidhjes së Kombeve beson se nuk ka asnjë arsye për ta thirrur atë në të njëjtën kohë.”
Unë pohoj se Këshilli i Lidhjes së Kombeve është keqinformuar. Nëse është e vërtetë që një shtet ka thirrur konferencën e ambasadorëve, kjo e fundit nuk është marrë ende me shqyrtimin e çështjes shqiptare. “Ajo është duke diskutuar për këtë tani,” tha këshilli. Kjo është e pasaktë.
Është e rëndë që të formulohet një mohim (përgenjështrim) i tillë.
Por pavlefshmëria e vërtetë e vendimit të këshillit qëndron në mohimin e drejtësisë që ajo kundërshton ndaj Shqipërisë.Nuk ka dyshim se kompetenca e Konferencës së Ambasadorëve është e pasaktë, se ajo e Lidhjes së Kombeve është më formale, më e gjerë, duke shkuar, sidomos kur bëhet fjalë për një prej anëtarëve të saj, te fuqia evokuese.Dhe mohimi i drejtësisë shfaqet më i frikshëm kur e dimë se, para konferencës së ambasadorëve, Shqipëria nuk është e pranishme, se kjo konferencë merr vendime me dyer të mbyllura.
Kështu, ja një popull që e çon çështjen e tij para institucionit të lartë ndërkombëtar të cilit i përket. Ai dëshiron që fati i tij të zgjidhet në mes të ditës. Ai evokon paktin në të cilin ai u pranua t’i përmbahej.Ai dëshiron që zëri i tij të dëgjohet si ai i armiqve të tij.
Negociata dhe compromise
Ai dërgohet mbrapsht, duke përmendur një pretekst të gabuar, në një konferencë nga e cila ai është i përjashtuar, por ku ulen kundërshtarët e tij.Ai kerkonte të drejtën e tij, ai u la në negociata dhe kompromise pa publicitet. Lidhja e Kombeve e braktis atë dhe e braktis vetveten.
A nuk është pak poshtëruese, kur kishim ëndërruar që një Lidhje e Kombeve të mbante një qëndrim të qartë, të pranonte përgjegjësitë e saj, të lexonim këtë paragrafin e fundit në vendimin e këshillit :
“Këshilli shpreh dëshirën që në interes të paqësimit të përgjithshëm dhe zhvillimit normal të Shqipërisë, Konferenca e Ambasadorëve të marrë vendimin sa më shpejt të jetë e mundur.”
Mendoj se këshilli mund të kishte shkurtuar afatet duke vendosur vetë.
Shqipëria nuk mund t’i përkulet një dështimi të tillë dhe ata që punojnë me pasion për zhvillimin e Lidhjes së Kombeve nuk mund të lejojnë që një pranim i tillë dobësie nga ana e këshillit të kalojë pa protesta. Asambleja e Lidhjes së Kombeve do të jetë gjyqtare, me shpresë, sepse Shqipëria ka të drejtë ta thërrasë atë drejtpërdrejt.
Për fat të keq, këto janë ende vonesa! Kush e di se çfarë do të ndodhë për sa kohë të zgjasin shtyrjet e saj?
Suksesi i taktikës greke që rezultoi me shpërdorimin e këshillit do t’i japë popullit të Konstandinit pak më shumë paturpësi dhe do ta nxisë atë të provojë një mashtrim të keq kundër Shqipërisë.A nuk është për t’u frikësuar se grekët do të kërkojnë një fitore më të lehtë, besojnë ata, atje se gjetkë, në Shqipërinë e Jugut, ku tashmë, në vitin 1914, ata kanë grumbulluar gërmadhat.
Për këtë, do të ishte përgjegjës Këshilli i Lidhjes së Kombeve.
Ai ka qenë i vetëdijshëm për rrezikun që theksojmë, ndërsa është zmbrapsur përpara aksionit që do të ndërmerrej për largimin e tij përfundimisht.
Ai i angazhoi palët për paqe, deklaroi se i kushtoi “mbrojtjes së popullatës dhe kombit shqiptar gjithë vëmendjen e tij”.Çfarë vlejnë këto rekomandime dhe deklarata në një dokument që, nga ana tjetër, dëmton aq shumë popullin shqiptar dhe shfaq një shqetësim të tillë për të shkarkuar te të tjerët një kujdes të tillë për të zgjidhur një çështje të vështirë?A do ta ndalin Konstandinin, i cili mund të përgatisë një ofensivë të guximshme kundër disa fshatrave shqiptare për t’i dhënë pak shkëlqim armëve të tij?A do të lejojnë që 40 mijë shqiptarët e përzënë nga toka e tyre nga serbët të shkojnë e të rifillojnë punën e tyre, në tokën e të moshuarve të tyre.
Nuk do të duheshin shumë vendime si ky që sapo analizuam për të dekurajuar miqtë, jo shumë të shumtë, të Lidhjes së Kombeve.
“Comœdia” ka botuar, të martën e 1 nëntorit 1932, në ballinë, intervistën ekskluzive të gazetarit dhe shkrimtarit Pierre Lagarde me Léon Rey, drejtor i misionit arkeologjik francez në Shqipëri, në lidhje me zbulimet asokohe në Apolloni, të cilën Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar:
Si zbuloi një dhelpër shqiptare rrënojat e Apollonisë së lashtë
Zbulimet e bukura të një arkeologu energjik francez z. Léon Rey
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Dielli përvëlon rrugën. Një re pluhuri, pas nesh, varet mbi ullinjtë, pastaj ngadalë shtrihet, si një vello dembele dhe ngjyrë gri, mbi tokën e thatë.
Këtu, dy zogj ndjekin njëri-tjetrin me një fluturim të pjerrët. Aty, shpërthen nga bardhësia një shtëpi e humbur, me peristilin e saj me kolona katrore.
Dhe befas, në cep të një hapësire të mbuluar nga hija e një lisi të mrekullueshëm, një tabelë e vogël në prag të një shtegu : Apollonia.
***
Apollonia! Qyteti i themeluar nga kolonët e Korkyrës (Korfuzit), gjashtë shekuj para erës sonë. Gurët janë aty. Gurë, kolona,shkallë, fragmente arkitekture që kazmat dhe lopatat zbulojnë çdo ditë e më shumë.
Dhe ja, zoti i vendit : z. Léon Rey.
Është një gjë mjaft prekëse, kur udhëton, kur sapo ke kaluar Italinë, Siçilinë, Maltën, Jugosllavinë, të takosh papritur atje, në Shqipëri, në anën tjetër të Adriatikut, këtë francez që ka vendosur çadrën dhe flamurin e tij në Pojan, afër Fierit.
Dy francezë — Heuzey dhe Daumet — ishin të parët, në 1861, që identifikuan me njëfarë saktësi vendodhjen e mundshme të Apolonisë.Ata kishin zbuluar në një manastir aty pranë, antikitete që ishin dëshmi.Por, nëse do të kishin ndonjë arsye për të pohuar: Apollonia është atje, toka, të paktën, e kishte mbajtur sekretin e saj, deri në ardhjen e një francezi tjetër që vazhdon punën e tyre : z. Léon Rey.
I gjatë, me një sy të gjallë, me mustaqe të shkurtra trekëndore, një gjest të shpejtë dhe të përzemërt, një helmetë koloniale që i bënte hije tipareve energjike të fytyrës së tij.
Para se të vinte këtu, Léon Rey kishte bërë gërmime në Maqedoni; Tani ai drejton gërmimet e Misionit Arkeologjik Francez në Apolloni. Dhe pikërisht me krenarinë e drejtuesit më bën të vizitoj rrënojat.
Një portik i gjatë i ndarë në dy galeri paralele, me kollonat që stolisin kapitelet jonike, me një formë harmonike që nuk gjendet askund tjetër;një Odeon kurioz i pajisur, siç dëshmohet nga struktura e tij, për evolucionin e koreve;një Auditorium për lexime, me stolat e tij, mbi të cilët Augusti ka ardhur me siguri të ulet dhe të mësojë…
— Ne zbuluam gjithashtu, më tha z. Léon Rey, statuja shumë të bukura :një burrë me një togë, një grua si muzë dhe një tjetër si Ceros, të dyja pa kokë, por të mbështjella me veshje të bukura stofi,një kokë burri me flokë kaçurrela,një kokë e një gruaje të re e cila duket se është e krehur sipas modës së “Directoire”, vazo të çmuara…
Ju nuk do të shihni asnjë nga këto. Statujat, kokat dhe vazot ndodhen në Fier, në arka dhe presin përfundimin e ndërtimit të muzeut që do t’i strehojë.
Ah, sikur të dinit gjithçka që gjendet ende këtu poshtë.
Dhe Léon Rey godet thembrën e tij në tokë, tokë kjo e cila gradualisht ia zbulon misterin e saj.
— Por çfarë vështirësish. Shikoni këtë Auditorium të nxjerrë në dritë këtu.Ky mur është gjashtë metra i trashë.Dhe aty, këto zgavra (vendstrehime) të pambuluara, kanë një formë të rrumbullakët, ndërsa në Athinë, për shembull, kanë formë katrore.E gjithë kjo është për t’i rezistuar shtytjes së tokës!Kodra po rrëshqet!Çdo vit, gërmimet e mia mbulohen!Dhe, sikur nuk mjafton, guri është i sëmurë dhe po shkërmoqet në ajër!
Ne kalojmë mbi boshte kolonash, fragmente muresh.
— Çdo gjë që mund të qëndrojë atje poshtë, çdo gjë do të mbesë. Dhe mjetet në dispozicion të misionit tonë nuk do të më lejojnë të zbuloj gjithçka që ka.
Një lloj keqardhje ndihet nëpërmjet intonacionit.Një lloj hidhërimi kalon, si shigjetë, nëpërmjet shikimit.
Por Léon Rey nuk është nga ata që ankohen (dorëzohen).Njeri aksioni mbi të gjitha, ai vepron.Dhe tashmë, ai mendon për copën e tokës që do të gërmojnë nesër, atje, pranë atyre dy gurëve të qoshes që bashkojnë, pa çimento, disa lidhëse prej hekuri…
— Kërkimet e para, thotë përsëri, i kam bërë në vitin 1924. Në fillim nuk gjeta asgjë.Dhe a e dini se si arrita në zbulimin e rrënojave të para nëntokësore të Apollonisë? Duke ndjekur një dhelpër.
Po e ndiqja kur papritmas u zhduk. Strofulla e saj, pa dyshim.Por krejt papritur, e shoh përsëri dhelprën time njëzet metra më tutje,ndërsa unë ende po e vrojtoja në dalje të strofullës së saj!
Kështu, përkulem, shqyrtoj këtë strofull të çuditshme, i jap disa goditje me kazëm dhe zbuloj një fragment të kanalizimeve të lashta të Apollonisë, që dhelpra ime e njihte shumë përpara meje!…
Dhe Léon Rey përqafon me sytë e tij, jo pa një butësi plot krenari, këto rrënoja që zbuloi dhe nga të cilat vazhdimisht nxjerr në dritë gjurmë të reja: Odeonin, portikun, Auditoriumin e Apolonisë.
Si nuk mendoi qeveria — nuk mund të mos e mendoja kur u largova nga Léon Rey dhe nuk mund ta shmang ta them sot — të nderonte këtë njeri që nga ana tjetër e Adriatikut kontribuon, duke ringjallur Apoloninë, në prestigjin dhe shkëlqimin e Francës ?
Zogu I, mbreti i Shqipërisë, e bëri Komandant të Urdhrit të Skënderbeut.
Por z. Léon Rey nuk është ende Kalorës i Legjionit të Nderit…
***
Dhe pikërisht në momentin kur i shkruaj këto rreshta, ndoshta atje, afër Fierit, nën diellin që praron ullinjtë dhe që shpërfytyron selvitë, Léon Rey, drejtor i misionit arkeologjik francez, zbulon atje, në tokën shqiptare, një monument të ri apo një statujë të re…
Gazetari francez Roger Crouquet ka vizituar Shqipërinë në qershor të 1935. Ai ka realizuar një “grand reportage”, të parin e këtij zhanri për gazetën “Le Petit Journal”, për vendin e “bijve të shqiponjave”.
Në të gjejmë intervista të shumta me personalitete shqiptare dhe të huaja, si për shembull, Xhafer Villën (ministër i Punëve të Jashtme), Sandër Saraçin (ministër i Punëve publike), Dhimitër Berattin (ministër i Ekonomisë kombëtare), Prenk Pervizin (nënkolonel në ushtrinë shqiptare), Marcel Ray (ambasador i Francës në Shqipëri), Paul Goujon (mësues i frengjishtes në liceun e Shkodrës), etj. Nuk mungon gjithashtu përshkrimi i vendeve që ai ka vizituar si për shembull Durrësi, Tirana, Shkodra, Kruja, Elbasani, Fieri, Apolonia, etj.
Këtë “grand reportage”, i cili na bën të udhëtojmë në Shqipërinë e asaj kohe falë mjeshtërisë së rrëfimit të Roger Crouquet,Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
“Le Petit Journal” në vendin e “Bijve të Shqiponjës”
Mbreti Zog, shpëtimtar i atdheut shqiptar
(E enjte, 27 qershor 1935, ballinë dhe f.5)
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
***
Ai e kreu të gjithë programin e tij në një vend të rigjeneruar, i cili dominon njërën anë të Adriatikut, “detin italian”.
***
(Nga korrespondenti ynë special, Roger Crouquet)
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
***
Pak vite më parë, do të mbahet mend, Italia dërgoi kontigjente të mëdha emigrantësh në të gjitha anët e botës. Mikja jonë latine gjeti kështu zgjidhjen e problemit të rëndë që lindte nga fertiliteti dhe mbipopullimi i saj. Por kjo zgjidhje ishte vetëm e përkohshme.
Dhe kriza që ka goditur Evropën, si dhe Amerikën, ka komplikuar në mënyrë të veçantë vështirësitë që lindin nga kjo tepricë e forcës punëtore italiane dhe ky shumim i shpejtë i gojëve për të ushqyer.
Pikërisht atëherë çështja e zgjerimit romak erdhi në fokus me një mprehtësi në rritje.
Gjithmonë i kujdesur për të informuar objektivisht lexuesit e saj, “Le Petit Journal” merr përsipër publikimin e raportazheve të cilat do të ekspozojnë të dhënat e sakta të këtij problemi që dominon pjesërisht situatën e jashtme.Mosmarrëveshja italo-etiopiane, e cila është në rendin e ditës, nuk është faza e parë e zgjerimit italian.U parapri nga një episod i parë, teatri i të cilit, shumë më afër Romës, ishte Shqipëria.Disa aspekte të këtij episodi do të hedhin dritë mbi çështjen e Abisinisë.Gjithashtu, reportazhi i parë madhor (grand reportage) i “Le Petit Journal” i kushtohet Shqipërisë; tjetri do të ekspozojë çështjen etiopiane.
***
Malsorët shqiptarë nisen për në treg — Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Tiranë… Qershor. — Sivjet, moti i mirë na caktoi një takim në Shqipëri, një vend i vogël simpatik dhe kurioz, i cili për nga pozicioni i tij strategjik komandon hyrjen në detin Adriatik dhe që për interes të veçantë që kanë miqtë tanë italianë, merr një rëndësi reale politike.
Në shkallët e Lindjes (Orientit), përballë Italisë Jugore, e rrethuar nga Jugosllavia dhe Greqia, Shqipëria zë një vend të rangut të parë ndër vendet e Ballkanit.
Ndërsa “directissimo”, me shpejtësi të madhe, na përcolli Gadishullit, nga Lombardia në Pulia, gjetëm diellin, lulet, ngrohtësinë, njerëzit me xhaketa dhe këpucë të bardha, tarracat e kafenesë dhe restorantit, fustanet e lehta. E kishim braktisur këtë fund të trishtë, të pranverës veriore dhe aksesorëve të saj : palltot, çadrat, zjarret e vazhdueshme, rreth liqeneve të kufirit italo-zviceran. (Shihni vazhdimin në faqen e pestë)
Le Petit Journal në brigjet e Adriatikut
Kontaktet e para me Shqipërinë
(Vazhdimi nga artikulli kryesor)
Përmes “çizmes” të admirueshme italiane
Koha për të admiruar edhe një herë — nuk lodhemi kurrë prej saj — Firencen dhe satelitët e saj Lucca dhe Pistole, koha për të vrapuar në Pizë për të parë përsëri këtë mrekulli të formuar nga katedralja, pagëzimorja dhe kulla e anuar, një kërcim në Sienë, qyteti mesjetar dhe në San Gimignano, rojtari toskan që dremit nën hijen e kullave të tij të panumërta dhe ja ku jemi në Romë. Roma vjollcë nën gjethin e saj të “glìcine”
Një hap më shumë. Napoli ngadalë pi duhan në buzë të një deti blu transparent. Në Bari, përgjatë Adriatikut, llambat e naftës ndriçojnë imazhe të panumërta të Madonave në rrugë të ngushta. Çizmja italiane largohet në një natë të kthjellët e të ngrohtë.
Anija e bukur e bardhë, e cila mban me krenari krahët e qytetit të Dozhëve në oxhakun e saj, kalon nëpër ujin e pastër.Në agim, një bregdet i thepisur, një varg malor shfaqet nën dritën rozë të zbehtë të një dielli që po lind.Përpara nesh Shqipëria ngre majat e saj krenare, majat me borë.
Në hijen e këtyre, “Shqiptarët” (bijtë e shqiponjës) krenarë — kështu e quajnë veten shqiptarët — gjithmonë kanë luftuar ashpër për të ruajtur pavarësinë e kërcënuar.
Një port i vogël, një mol që e përqafon. Është Durrësi. Ministri i Brendshëm shqiptar, z. Musa Juka, delegoi një nga bashkëpunëtorët e tij, z. Georges Progré, të takohej me ne.Ne jemi nikoqiri i qeverisë shqiptare.Ashtu si në Greqinë dhe Romën e lashtë, mikpritja në tokën e bijve të shqiponjës është e shenjtë.Një makinë e fuqishme na çon në Tiranë, kryeqytetin e ri të Shqipërisë së vjetër, që ngre minaret delikate të xhamive të saj drejt qiellit blu.
Kali është pothuajse i vetmi mjet transporti i malësorëve shqiptarë — Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Pamja e parë
Shqipëria është vendi më i çuditshëm që ekziston. Makina e zgjedh rrugën e saj me qetësi midis tufave të cilat, pa dyshim të apasionuara pas modernizmit, vijnë për të admiruar rrugën.
Asnjë tren i vetëm nuk qarkullon në këtë vend, qytetet kryesore të të cilit janë të ndërlidhura me shërbime të rregullta avionësh dhe autobusësh.
Lidhja arkaike e mushkave ndeshet me makinat, modelet e fundit te Sallonit te Parisit.Minaret ndajnë qiellin me kambanat.Pazari, tregu me shije nenexhiku dhe lëkure të papërpunuar është fqinj me ndërtesat moderne të ndërtuara nga arkitektët më të mirë të Evropës.Perëndimi dhe Lindja përzihen dhe shkrihen në një bollëk ngjyrash si askund tjetër.
Para luftës, Shqipëria, një tokë e varfër dhe e papunuar, jetonte e mbyllyr në vetvete, e ngecur në mjerim mizor. Turqia e Sulltanëve kishte lënë gjurmë në pushtimin e saj të gjatë dhe qytetërimi mezi kishte depërtuar deri atëherë në këtë territor të thellë, pa komunikim me vendet fqinje.
Por lindi një burrë, pasardhës i atij Skënderbeu, heroit kombëtar, i cili, nga maja e fortesave shqiptare, i mbajti nën kontroll jeniçerët e Kostandinopojës për një kohë të gjatë.Ky burrë, i ri, i mbushur me idealizëm dhe i vetëdijshëm për realitetet e jetës, duke dashur mbi të gjitha vendin e tij, donte t’i jepte lirinë dhe t’i sillte të mirat e qytetërimit. Një program i bukur i cili më në fund do të gjente realizimin e tij.
Ahmet Zogu
Ahmet Zogu ishte 10 vjeç kur i vdes babai.I ndihmuar nga një nënë e admirueshme, e vetëdijshme për përgjegjësitë e saj dhe vdekjen e së cilës i gjithë populli sot mban zi, i riu Zog ruan trashëgiminë atërore, vendin e Matit.Është një territor malor në veri të Shqipërisë, princi i të cilit bëhet ai.Nga fundi i shekullit të 15-të, familja e vjetër feudale e Zogut ishte rebeluar kundër turqve, duke marrë pushtetin. Pasi kishte përqafuar Islamin, një nga zotërit e parë të Matit u njoh nga sulltani si guvernator trashëgues i vendit.
Ahmet Zogu studioi në Kostandinopojë, u dallua në Akademinë Ushtarake dhe u vërsul në Shqipëri në tingujt e një lufte ballkanike që po vinte.Zogu ishte 17 vjeç, kishte guxim për të dhënë dhe besim të palëkundur në fatet e vendit të tij.Ai mbledh luftëtarët e tij dhe fluturon në ndihmë të Shkodrës të rrethuar nga serbët.Por, i shtyrë me forcë, detyrohet të tërhiqet në tokat e tij të Matit.
Një pamje e portit të Shkodrës që ruan një aspekt të Orientit — Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Në vitin 1913, fuqitë e mëdha, duke kuptuar se pavarësia e Shqipërisë ishte një faktor i rëndësishëm për vendosjen e paqes në Ballkan, i ofruan kurorën princit Vilhelm Vid.Ky i fundit, i pavetëdijshëm për kushtet e vendit dhe i tronditur nga intrigat që i lidhnin, largohet shpejt nga Durrësi.
Në fillim të luftës, serbët pushtuan Shqipërinë. I tërhequr në malet e tij, Ahmet Zogu priste me durim momentin e tij.Së shpejti do të binte zilja.1916 : serbët dëbohen nga austriakët;1918 : Zogu, në krye të ushtarëve të tij, merr Shkodrën.
Më 28 janar 1920, populli shqiptar shpalli dëshirën e tij për ta parë vendin të lirë dhe të bashkuar, vendosi të zhvillojë zgjedhje të përgjithshme dhe formoi, nën kryesinë e Sulejman bej Delvinës, një qeveri kombëtare.
Shpirti i rinovimit kombëtar
Ahmet Zogu mban portofolin e Brendshëm në këtë ministri. Është ai që tani bëhet shpirti i rinovimit shqiptar. Çrregullimet shpërthejnë në kufirin verior. Zogu merr portofolin e Luftës dhe personalisht do të drejtojë operacionet.
Më 1922, ai mori presidencën e Këshillit. Më 23 shkurt 1924, në mes të një seance parlamentare, një student i ri fanatik qëlloi disa herë me revole ndaj Ahmet Zogut, duke e plagosur lehtë. Pas këtij sulmi, Zogu dha dorëheqjen, duke i lënë vendin opozitës.
Shpejt shpërtheu një revoltë. Në vend mbizotëronte anarkia. Nga Beogradi, ku ishte tërhequr, Ahmet Zogu punon.Ai bashkon elementët e mençur të popullsisë shqiptare dhe gjashtë muaj më vonë, përzë Fan Nolin, udhëheqësin revolucionar me trupat e tij dhe hyn në Tiranë, mes gëzimit të përgjithshëm.
Pikërisht, në Krishtlindjen e 1924.Një diell i ndritshëm ndriçon qytetin në festë.Në të gjitha dritaret valëvitet flamuri i kuq me shqiponjën dykrenare.
Në fron është Zogu I
Një javë më vonë, Zogu u zgjodh President i Republikës së Shqipërisë. Më 1 shtator 1928, Kuvendi Kombëtar shpalli përfundimisht monarkinë kushtetuese dhe i ofroi fronin mjeshtrit më të mirë të unitetit kombëtar, Zogut që mori titullin Zog I.
Nëse e kemi skicuar shpejt jetën e Mbretit të Shqiptarëve, kjo ndodh sepse për një çerek shekulli, ajo është ndërthurur me atë të popullit të tij.Që nga ardhja në pushtet, Mbreti nuk ka reshtur së punuari për madhështinë e vendit të tij.Në dhjetë vjet, Shqipëria ka kompensuar një vonesë disashekullore.Gjithçka duhej bërë, duhej të ndërtoheshin ura, të ndërtoheshin rrugë, shkolla, të riorganizohej Shteti, të krijohej një bankë dhe një administratë civile, me një fjalë, të zgjohej vendi prej një gjumi skllavëror disashekullor.Mbreti ia ka arritur me sukses të plotë dhe sot Shqipëria është krenare t’i tregojë vizitorit,pranë fytyrës së tij piktoreske ku shfaqet shpirti i luftëtarëve të tij që zbritën nga malet duke iu afruar armikut,një Shqipëri të re, të fuqishme, në organizim të plotë ku të ndjejmë gëzimin e të gjithëve për ta ngritur vendin në nivelin e kombeve të tjera evropiane.
Ndërtimi, modernizimi, transformimi, formuan bazën e programit mbretëror.
Zogu I i premtoi popullit të tij një jetë më të mirë.Ai e mbajti premtimin.Është e nevojshme të qarkullohet në të gjithë vendin, siç e kemi bërë ne, për të realizuar përpjekjen e pamasë që duhej bërë.Këtu, një urë e madhe betoni, gjashtë harqet e së cilës përshkojnë një lum, i cili të kujton nga gjerësia e tij lumenjtë afrikanë; aty, një shkollë, atje, një spital me dritare të mëdha.
Në një artikull të ardhshëm do t’i hedhim një vështrim më të afërt këtyre veprave gjigante dhe do të përshkojmë vendin në të gjitha drejtimet, duke mbledhur përshtypjet.
Të gjitha besimet fetare, në liri të plotë
Sot, një ditë feste e madhe fetare, le të mjaftohemi me pjesëmarrjen në festat e fshatit.Flamuri valvitet në të gjitha ndërtesat.Fshatarët lëvizin në drejtim të qyteteve.Ata kanë veshur rrobat e tyre të bukura të qëndisura, burrat veshin pantallonat e gjera dhe kanë vënë një plis të bardhë;gratë, në stolitë e tyre shumëngjyrëshe, duken si idhuj, të nxjerrë me delikatesë nga banesat e tyre.
Dielli mbulon fushën. Majat e bardha, në distancë, shkëlqejnë. Ullinjtë shekullor lahen në fushat me lule. Gomerët dhe mushkat e ngarkuara me tufa drush nisen drejt tregjeve.
Hyjmë në Katedralen Katolike të Shkodrës. Gratë janë në të majtë, burrat në të djathtë.
A nuk është një nga përshtypjet më të forta të këtij udhëtimi të shohësh të mbledhur në këtë tempull, ku mund të admirosh një portret të madh të Papës, të gjitha këto kostume krahinore me tone të ndritshme dhe të qarta dhe të shohësh, pas meshës, ortodoksë dhe myslimanë që vijnë për të uruar bashkatdhetarët e tyre katolikë.
Të njëjtin entuziazëm shkaktojnë edhe festat ortodokse. Ndërsa festat myslimane, të cilat janë edhe më të shumta, ato janë edhe një rast për gëzim të përgjithshëm.
Tri fe, një tolerancë si askund tjetër, një festë publike në secilën nga festat kryesore të këtyre feve, ky është sigurisht një vend i lumtur ku shumë do të pranonin me kënaqësi një fe të katërt, të pestë apo edhe të gjashtë. — R.C. (Vazhdon).
E njihni qytetin më të rëndësishëm në Shqipëri? Është Nju Jorku
(E premte, 28 qershor 1935, ballinë dhe f.3)
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Por shqiptarët largohen më pak nga atdheu i tyre i vogël, pasi ai është më i organizuar dhe më i kontrolluar…
(Nga korrespondenti ynë special, Roger Crouquet)
— II —
Tiranë… Qershor. — Shqipëria, me një sipërfaqe prej 28,000 kilometrash katrorë, ka rreth një milion banorë, ndërsa Belgjika, për shembull, me një sipërfaqe shumë pak më të madhe (30,443 kilometra katrorë), ka një popullsi prej afro 8,500,000 banorësh. Shqipëria është një vend shumë malor, gjysma e territorit të së cilës është më shumë se një mijë metra mbi nivelin e detit.
Toka që ofron pak burime në këto kushte, nuk është për t’u habitur të theksohet se ka më shumë shqiptarë që jetojnë jashtë—rreth një milion e çerek—sesa në territorin e mbretërisë. Sidomos në Jugosllavi, në Shtetet e Bashkuara, në Rumani takojmë koloni kompakte shqiptarësh. Ishte ministri francez në Tiranë ai që na tha me shaka: “E njihni qytetin më të rëndësishëm në Shqipëri, atë me numrin më të madh të shqiptarëve?… Është Nju Jorku.”
Nga pikëpamja fetare, regjistrimi i fundit dha 70% të myslimanëve të shpërndarë në të gjithë vendin, 18% të katolikëve, të vendosur kryesisht në veri dhe 12% të ortodoksëve që jetojnë mbi të gjitha në jug pranë kufijve me Greqinë.Prandaj mund të themi se shumica dërrmuese e popullsisë është myslimane. Vetë mbreti është bir i Islamit, si dhe Musa Juka, ministri shumë simpatik i Brendshëm. Në të gjithë territorin ka vetëm 36 hebrenj.
Më parë, hakmarrja përhapi ligjin e saj të paepur në të gjithë vendin. Aktualisht, një sistem drejtësie i organizuar mirë i ka dhënë fund terrorizmit dhe siguria më e madhe mbretëron kudo, në qytete, në fshatra, në male.
Malësorët shqiptarë kanë ruajtur pastërtinë e racës dhe kostumet kureshtare të së shkuarës — Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Burimet kryesore të vendit janë bujqësia dhe blegtoria.
Falë përpjekjeve të qeverisë, vitet e fundit është bërë përparim i madh në metodat e prodhimit. Duhet pranuar se ka ende shumë për të bërë, por Roma nuk u ndërtua brenda një dite dhe Shqipëria mund të shpresojë për një përmirësim të vazhdueshëm të kushteve të saj të ekzistencës.
Shtytja e parë, e cila është gjithmonë më e vështira, është dhënë.(Shihni vazhdimin në faqen e pestë).
Një shtet i vogël i denjë që të interesohemi : Shqipëria
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
(Vazhdon nga faqja e parë)
Roma dhe Tirana
Marrëdhëniet e Shqipërisë me jashtë janë shumë të gjera. Ajo është anëtare aktive e S.D.N. (Lidhjen e Kombeve), me të cilën ka përfaqësues të përhershëm. Ajo merr pjesë rregullisht në konferencat dhe takimet që zhvillohen në Gjenevë dhe, si një vend i lidhur me politikën e paqes, u frymëzua, në përpunimin e legjislacionit të saj të ri, nga parimet dhe rekomandimet e miratuara nga S. D. N. dhe B.I.T (Zyra Ndërkombëtare e Punës).
Shqipëria përpiqet të mbajë marrëdhënie miqësore me të gjithë fqinjët e saj.
Ndër fuqitë e mëdha, Shqipëria mban marrëdhëniet më të afërta pikërisht me Italinë.Kjo është shumë e natyrshme pasi, nga ana tjetër, Shqipëria, e cila duhet të blejë shumicën e produkteve që i duhen nga jashtë, gjen përballë, në anën tjetër të Adriatikut, një treg të rëndësishëm dhe atë nga ana tjetër, qeveria e Romës ka shfaqur gjithmonë interes të madh për këtë vend, situata gjeografike e të cilit luan rolin e portës së hyrjes ose daljes nga deti Adriatik.
Marrëveshjet tregtare janë nënshkruar ndërmjet dy vendeve, të cilat janë të lidhura edhe me një traktat miqësie, rëndësia politike e të cilit është e konsiderueshme.
Shqipëria i besoi krijimin e bankës së saj të emetimit një grupi financiar italian, i cili në këmbim të këtij privilegji mori përsipër të siguronte për Shqipërinë një kredi prej 50 milionë frangash ari, të destinuara për realizimin e punëve të mëdha publike.Një kompani e madhe italiane, S.V.E.A. (Shoqëria për Zhvillimin Ekonomik të Shqipërisë) dëshmon një aktivitet të madh dhe përpiqet, me mbështetjen e vetë shqiptarëve, për të promovuar vendin.
Marrëdhënie të tjera të jashtme
Shqipëria mban marrëdhënie normale me të gjitha fuqitë e tjera të mëdha.
Dëshira e vetme e mbretërisë së re është t’i përkushtohet, në një paqe të krijuar nga një siguri e nevojshme, punës së jashtëzakonshme që kërkon ende riorganizimi i saj në një nivel modern dhe zhvillimi i saj ekonomik e kulturor.
Ne kemi pasur rastin të flasim në disa raste me shumicën e ministrave shqiptarë, të cilët flasin të gjithë një frëngjishte shumë korrekte.
Me dashamirësinë më të madhe, me çiltërsi, na shpjeguan gjendjen e saktë të vendit të tyre.Na treguan si ishte Shqipëria pas luftës dhe se si ajo është sot.Ata na treguan përparimin e bërë ose që po bëhej.Ata na treguan për besimin e tyre të palëkundur dhe shpresat e tyre për të ardhmen. Dhe ne u ngushëlluam duke vënë re se entuziazmet nga të cilat jemi kaq shpesh të privuar në vendet tona perëndimore, gjallërojnë, në një cep të globit,njerëzit me vullnet të mirë dhe u japin atyre atë vetëbesim pa të cilin nuk mund të arrihet asnjë gjë e madhe. — R.C. (Vazhdon).
Në vendin e bijve të shqiponjës
1200 kilometra rrugë, 3700 ura në dhjetë vjet
(E hënë, 1 korrik 1935, f.3)
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Dhe deri më tani vendi nuk ka vendosur asnjë kufizim në transaksionet tregtare, por dumpingu japonez konkurron produktet kombëtare edhe brenda vendit.
(Nga korrespondenti ynë special, Roger Crouquet)
—III—
Tiranë… qershor 1935. — Një rreze dielli ndriçon zyrën e gjerë të z. Xhafer Villa, Ministri i Punëve të Jashtme. Me dorën e zgjatur, një buzëqeshje në buzë, na mirëpret burrështetasi.
Përmes një gjiri të gjerë që shtrihet në qytetin e ri, i prerë nga kantiere të panumërta, z. Villa është krenar të na tregojë veprimtarinë e një populli që gur për gur po ndërton kryeqytetin e tij.Shtëpitë, vilat mbijnë nga toka.Përballë ministrive po ndërtohet një shesh i madh. Rrugët po zgjerohen dhe bulevardet po skicohen.
Z. Xhafer Villa, i cili është një njeri shumë i talentuar dhe një nga bashkëpunëtorët më të devotshëm të Mbretit Zog, na foli për Francën, për të cilën ka një admirim të madh. Ai u shpreh për të me fjalë shumë të larta :
“— Jam i lumtur që mund t’ju them, — na tha kur u larguam prej tij, — se marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe Francës karakterizohen nga një përzemërsi e vërtetë. Kjo e ka origjinën në solidaritetin e interesave të dy vendeve. Qeveria shqiptare do të bëjë të pamundurën për të kultivuar dhe zgjeruar marrëdhëniet e natyrshme mes dy popujve.”
Punët publike
Në biseduam gjatë me z. Sandër Saraçin, Ministër i Punëve Publike, për rëndësinë e punës së kryer (arritur) :
Sandër Saraçi, ministër i Punëve publike — Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
“— Para disa vitesh, na tha ministri, asgjë nuk ekzistonte.Të gjitha urat ishin prej druri, shumica në gjendje të keqe.Vendi ishte i lagur nga lumenj të panumërt, që do të thotë se çështja e transportit paraqiste vështirësi të mëdha.Tani, shumica e urave të vjetra janë zëvendësuar.Të rejat janë prej betoni ose çeliku.Nga viti 1925 deri në vitin 1935, domethënë në dhjetë vjet, kemi ndërtuar 1200 kilometra rrugë dhe 3700 ura.Nga ana tjetër, në të njëjtën periudhë u zhvillua porti i Durrësit.Në të kaluarën, anijet ankoroheshin larg brigjeve dhe pasagjerët dhe mallrat zbarkoheshin duke përdorur varkat.
Porti nuk ka përfunduar ende. Disa ndërtesa për të strehuar shërbime të ndryshme duhet të ndërtohen ende. Më vonë, anijet transatlantike do të mund të ankorohen atje. Kostoja e punës deri më sot ka arritur tashmë në 8 milionë franga ari. Huaja e kontraktuar në vitin 1925, në Itali, shërbeu pjesërisht për të amortizuar këtë shpenzim.
Gjithashtu janë ngritur kazerma, shkolla dhe spitale.
Ne kishim nisur ndërtimin e një linje hekurudhore për të lidhur Durrësin me Tiranën, por për shkak të kostos shumë të lartë të këtij projekti, hoqëm dorë prej saj.Një rrugë e re, e cila është drejt përfundimit, ndjek gjurmën e linjës hekurudhore të planifikuar.Do të dyfishojë atë që tashmë lidh dy qytetet.
Dy spitalet në Tiranë, njëri civil dhe tjetri ushtarak, janë ndërtuar të dy sipas planeve të një projekti të guximshëm. Drita dhe ajri derdhen me bollëk nëpër dritare të mëdha. Brenda ka pastërti të madhe. Ato janë ndërtuar tre vjet më parë, në të njëjtën kohë me ministritë, të grumbulluara rreth një sheshi.
Më parë, pra jo shumë kohë më parë, ministrat rrinin me vendasit (banorët). Për ta rezrvoheshin dhoma në shtëpitë më të paraqitshme të qytetit.Por kjo i përket të shkuarës… Ne kemi në Shqipëri, thekson z.Saraçi, një taksë të veçantë.Çdo qytetar nga mosha 18 deri në 58 vjeç duhet të punojë dhjetë ditë në vit për shtetin.Këto përfitime në natyrë janë ekskluzivisht të rezervuara për punët publike.Vetëm ushtarakët dhe studentët janë të përjashtuar.Por duke qenë se ka gjithmonë akomodime, ata që duan dhe që kanë mundësi, mund të paguajnë një zëvendësues. Tani, mund të paguhet edhe direkt në duart e Ministrisë së Financave, një e ashtuquajtur taksë përjashtimi.”
Marrëdhëniet tregtare
Z. Beratti, Ministër i Ekonomisë Kombëtare, na pret më pas :
Dhimitër Beratti, ministër i Ekonomisë kombëtare — Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
“ — Tek ne, fillon duke na thënë ai, liria e tregtisë, e cila po bëhet kaq e rrallë në Evropë, vazhdon të mbretërojë.
Deri më tani, Shqipëria nuk ka vendosur asnjë kufizim në transaksionet e biznesit. Por mund t’ju them se ne jemi të lodhur, në mes të vendeve që kanë miratuar, njëri pas tjetrit, masa që synojnë të pengojnë lirinë tregtare. Disa vende fillimisht thanë se këto ishin masa të përkohshme që do të hiqen sa më shpejt të ishte e mundur.
Por ne e kemi kuptuar me kohë se “përkohshjma” çuditërisht i ngjan “përfundimtares”.
Ne i kemi zbatuar deri tani rekomandimet e S.D.N. (Lidhja e Kombeve), por të vetëm, nuk mund të mbajmë më. Na mbart rryma. Italia nga ana e saj sapo ka miratuar masa shumë kufizuese : kontrolle valutore, kuota importi, etj…
Por Italia është një vend me të cilin, për vetë forcën e gjërave, ne kemi marrëdhënie të ngushta biznesi. Çfarë mund të bëjmë ?
Shqipëria është një vend i vogël që vuan nga tkurrja e tregtisë së saj të jashtme. Dëshironi numra? Në vitin 1934 shënojmë më shumë se 12 milionë franga ari për importe dhe vetëm 4 për eksport.
Në pesë vitet e fundit kemi importuar për 113 milionë franga ari, ndërsa kemi eksportuar vetëm për 49 milionë franga ari.
Pasojat në situatën ekonomike të vendit nuk vonuan. Kjo është arsyeja pse ne duhet të ripërshtatim bilancin tonë tregtar. Para së gjithash, ne duhet të rishikojmë marrëdhëniet tona tregtare me fqinjët tanë : Greqinë, Italinë dhe Jugosllavinë.
Çekosllovakia premtoi se do të na blinte vezë dhe duhan. Ne jemi ende në pritje të realizimit të këtyre premtimeve.
Përpjekjet tona janë të orientuara për momentin drejt një marrëveshjeje që do të donim të lidhnim me Italinë.Ky vend zë tek ne vendin e parë si shitës dhe si blerës. Shpresojmë të arrijmë së shpejti, në bazë të kuotave të fundit italiane, në një formulë që do të kënaqte të dyja palët.
Aktualisht, Japonia është e përfshirë në një dumping të vërtetë përballë nesh, pasi arrin të konkurrojë me produktet tona kombëtare dhe në veçanti birrën që prodhojmë në Korçë. Ju mund të blini një palë çorape japoneze të shkëlqyera në dyqane për dy lekë, që përfaqëson afërsisht dy franga franceze. Në vitin 1934, Franca na shiti për 360 mijë franga ari dhe na bleu për 6 mijë franga. Belgjika na shiti për 406 mijë franga dhe nuk bleu asgjë tek ne.
Ne blejmë në tridhjetë vende dhe eksportojmë vetëm në dhjetë. Kjo situatë nuk mund të vazhdojë. I paraqita një projekt kolegëve të mi të qeverisë në lidhje me kontrollin e importeve tona. Mund të furnizojmë me vaj ulliri, duhan, cigare, lesh, lëkurë, dru. Vendet, klientët e të cilëve jemi, duhet të kuptojnë se edhe ata duhet të blejnë tek ne.”
Ushtria
Nënkolonel (lejtnant-koloneli) Prenk Pervizi, drejtor i zyrës së dytë të shtabit të ushtrisë, na dha me dashamirësi disa të dhëna për ushtrinë shqiptare :
“—Buxheti i vendit, na tha oficeri, mundëson të mbajë vetëm një ushtri të vogël tokësore. Nuk kemi as aviacion detar dhe as ushtarak. Ushtria përbëhet nga milicia — shërbimi ushtarak është i detyrueshëm në moshën 21 vjeçare — dhe të rinj të moshës 16 deri në 20 vjeç që përbëjnë batalionet e forcave paraushtarake.
Vendi është i ndarë në gjashtë rajone, secili i ruajtur nga një regjiment.Në çdo regjiment ka vetëm një batalion të ushtrisë aktive, batalionet formohen me anë të fuqisë punëtore paraushtarake, që do të thotë se, sipas numrit të popullsisë,regjimenti shqiptar përfshin, përveç batalionit fiks, një ose më shumë batalione përforcimi.Këto gjashtë regjimente të përziera mbështeten nga një grup artilerie.Në Shqipëri nuk ka ministër të Mbrojtjes Kombëtare.Ushtria drejtohet nga një gjeneral që mban titullin Komandant i Mbrojtjes Kombëtare. Ai varet drejtpërdrejt nga Mbreti, komandanti suprem i ushtrisë.
Disa oficerë italianë mbikëqyrin trupat shqiptare, duke përmbushur rolin e instruktorëve.Për xhandarmërinë, organizimi i saj iu besua oficerëve anglezë.Ekziston edhe një shkollë ushtarake përmirësimi për oficerë, një shkollë për oficerë shtesë, një shkollë për nënoficerët dhe një shkollë trajnimi për rojet kufitare.Duhet theksuar njëkohësisht, se organizimi i mbrojtjes së kufijve përbën një komandë të veçantë.”
Kolonel Pervizi na thotë përsëri :
“— Raca shqiptare është një racë luftëtarësh, e apasionuar pas profesionit të armëve. Tek ne të rinjtë aspirojnë të bëjnë shërbimin ushtarak, për ta është gjithmonë një gëzim i madh dita kur thirren në kazermë. Oficerët nuk e kanë të vështirë të udhëzojnë burrat, shumica e të cilëve dinë të përdorin armët përpara shërbimit të tyre ushtarak.
Një luftë, të cilën ne nuk e dëshirojmë, do ta gjente ushtrinë shqiptare gati për të mbrojtur tokën e saj amtare, Mbretin, flamurin e saj.”
Koloneli i ri, me pak fjalë, na shpalos shpirtin e vendit të tij, një shpirt krenar dhe të lirë të gjallëruar nga ndjenjat më fisnike. (Vazhdon)
Në vendin e bijve të shqiponjës
Shqipëria e re ka ruajtur hijeshinë e saj të vjetër
(E martë, 2 korrik 1935, ballinë dhe f.3)
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
(Nga korrespondenti ynë special, Roger Crouquet)
— IV —
Tiranë…qershor. — Për të karakterizuar, me një shembull konkret, ecurinë e shpejtë të Shqipërisë drejt një faze modernizimi, le të theksojmë se në kohën e dominimit osman shërbimi telefonik nuk ekzistonte; banorët kishin nga ana tjetër vetëm rreth dhjetë posta (zyra postare) për të gjithë territorin.
Sot, Shqipëria ka 57 zyra postare, një rrjet telegrafik me gjatësi 3127 kilometra për shërbimin e brendshëm dhe tre kabllo në nëndet për marrëdhëniet me vendet e huaja: Durrës-Brindizi, Vlorë-Otranto dhe Vlorë-Brindizi. Përveç kësaj, dy linja e vendosën Shqipërinë në komunikim me Jugosllavinë dhe dy të tjera me Greqinë.
Një stacion radiotelegrafik është instaluar në Tiranë. Me një fuqi transmetimi prej 3 kilovatësh, është në komunikim të rregullt meBrindizin dhe Zagrebin, nëpërmjet Vjenës.
Shqipëria është anëtare e Unionit Universal Postar, Unionit Telegrafik dhe Unionit Radiotelegrafik.
Një kuriozitet i Shqipërisë është sistemi i saj monetar.
Është shumë e jashtëzakonshme, në të vërtetë, të theksohet se ky shtet i vogël, megjithë kataklizmat financiare që ranë në vende më të rëndësishme, ishte në gjendje të ruante frangën e arit që është njësia e tij monetare në të njëjtin barazi me frangën zvicerane. (Shihni vazhdimin në faqen e tretë)
Shqipëria, tashmë e pajisur në mënyrë moderne duke ruajtur hijeshinë e saj të vjetër
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
(Vazhdon nga faqja e parë)
Banka Kombëtare Shqiptare vuri në qarkullim kartëmonedha 5, 20 dhe 100 franga dhe monedha të vogla 2, 1, 1/2 dhe 1/4 lekë, leku vlen sa 1/5 e frangut ari. Por vetëm pak vite më parë, monedhat e arit qarkullonin me bollëk. Z. Paul Goujon, mësues i frëngjishtes, i cili jep mësim në gjimnazin e Shkodrës, na tha :
“Kur merrja pagën time, më duhej të insistoja gjithmonë që të paguhesha me kartëmonedha. Zakonisht më sillnin shumën në monedha ari. Monedha e arit prej 20 frangash ende quhet Napoleon. Por shqiptarët, në varësi të rajonit, llogarisin edhe në dollarë apo kurora.”
Arsimi publik
Ambasadori i Francës, z. Marcel Ray, na ka vënë në dukje zhvillimin e vrullshëm të arsimit në Shqipëri. Nuk ka ende një universitet, na tha ai, por tashmë ka shkolla të mesme në qytetet kryesore të vendit. Ajo e Korçës — liceu francez — është i njohur në të gjithë Shqipërinë dhe shumë studentë ndjekin kurset që japin shtatë mësues francezë. Ka shumë shkolla fillore dhe shihet se analfabetizmi është në rënie, sidomos në qytete.
Situata politike
Teksa e pyetëm ambasadorin e Francës për situatën politike të vendit ku është i akredituar, ai u përgjigj :
“Nga pikëpamja politike, regjimi është shumë i fuqishëm, Mbreti është një njeri inteligjent dhe punëtor.Ai nuk del pothuajse fare nga zyra. Ai është sundimtari i vërtetë i vendit. Praktikisht ka mbetur vetëm një parti, ajo mbretërore.”
Shqipëria ka pasur një bum të dukshëm që nga viti 1925 e deri më tani, me një ngadalësim në dy vitet e fundit, të shkaktuar nga kriza dhe deficiti buxhetor. Z. Marcel Ray në Tiranë tek Ekrem Libohova, ministër shqiptar në Paris, janë garantuesit më të sigurt të miqësisë që bashkon dy kombet.
Z. Indelli, ambasador i Italisë, na tregoi se çfarë kishte bërë vendi i tij për të ndihmuar popullin e vogël mik. Z. Djonovitch (Gjonoviç), ambasador i Jugosllavisë, na tha :
“— Qeveria ime është e vendosur, tha ai, të ndihmojë kombin shqiptar. Janë marrë masa shumë të favorshme. Kështu kufiri ynë është hapur lirisht për fshatarët shqiptarë që zbresin nga malet për të shitur prodhimet e tyre dhe për të cilët tregjet jugosllave janë më afër se tregjet shqiptare.”
Dr. Sherko, drejtor i Zyrës së Shtypit, na kishte organizuar një udhëtim të shkurtër nëpër Shqipëri.
Kështu mundëm të admironim brenda pak ditësh natyrën piktoreske të këtij rajoni të admirueshëm, të egër dhe të thatë në male me skaje të mprehta, të butë dhe të freskët përgjatë rivierës me diell.
Punime gjigante
Ne kemi mundur të shohim veprat gjigante të ndërmarra vitet e fundit.
Le të udhëtojmë nëpër Shqipëri dhe të ndalemi në Krujë, shtëpitë e së cilës ngjiten mes luleve në faqen e një mali.
Makina ndalon në hyrje të pazarit, përballë një hani ku më vonë prefekti do të na ofrojë kafe turke.Pazari formohet nga një rrugicë e ngushtë e mbushur me dyqane njëkatëshe.Çatitë pothuajse takohen dhe kur bie shi, uji rrjedh përmes një ulluku në mes të rrugës.Përpara tezgave të tyre, kryesisht të ulur, tregtarët debatojnë ashpër.Grumbuj frutash shtrihen krah për krah në tokë me këpucët e vendit, opingat.
Ne ngjitemi në kështjellën nga ku Skënderbeu dikur mbante nën kontroll turqit.Pamja është e shkëlqyer.Ne shohim skajin e bardhë të detit dhe portin e vogël të Durrësit.Një fushë e mbushur me lule ngjyrë vjollce dhe të verdha shtrihet deri në breg, ndërsa, në anën tjetër, një varg malesh të mbuluara me borë mbyllin horizontin.Në afërsi të Krujës, na pritën në një teqe myslimane, të sektit bektashi.
Në një teqe myslimane
Teqeja korrespondon me manastiret tona.Baba Myrteza, kreu i teqesë, na pret me dashamirësi. Na sjell një lugë të mbushur me një reçel të ëmbël, të ëmbël si ato lulet e karafilit që një murg tjetër na ofroi.
Sekti i dervishëve bektashi u themelua rreth vitit 1380 nga një njeri i quajtur Haxhi Bektashi, me origjinë nga Persia.Bektashinjtë nderojnë Ali Babën dhe besojnë në ekzistencën e një Qenie Supreme.Prandaj është një sekt mysliman disident.Ata nuk e pranojnë Kuranin dhe nuk kthehen në drejtim të Mekës për t’u falur (lutur).
Asnjëherë nuk kemi mundur të përcaktojmë saktësisht besimin e Bektashinjve.
Baba na bën nderet e teqesë. I heq pantoflat për të hyrë në dhomat e ndryshme të manastirit, por plisin e bardhë prej leshi e mban në kokë.Në kopsht, mes pemëve shekullore dhe portokalleve, prehet ish-babaja i vrarë disa muaj më parë në një aksident automobilistik.Turbi (varri) i tij është i rrethuar nga lule që përhapin një aromë të këndshme.Dhe mendojmë për fatin e çuditshëm të këtij murgu, i cili, pasi jetoi në qetësinë e teqesë, përfundoi tragjikisht ditët e tij, viktima e parë e përparimit në Shqipëri.
Bektashinjtë, mikpritja e të cilëve është legjendare, donin të na mbanin sa më gjatë në manastirin e tyre. Koha, mjerisht! nuk na lejoi të shijonim qëndrimin e ofruar kaq bujarisht.
Tashmë hoxhallarët po përgatiteshin atje në qytetet e tyre, në fshatra për t’u ngjitur në minare dhe thirrur besimtarët në namaz.
Një ditë tjetër morëm rrugën e re malore që lidh Tiranën me Elbasanin.Ajo përfshin jo më pak se njëqind e tridhjetë vepra arti, duke përfshirë disa ura.Në çdo moment hasim karvanë malsorësh, duke shtyrë përpara tufa dhish të zeza apo gomerë të ngarkuar me dru.Burrat janë pothuajse të gjithë të armatosur.
Ne shohim disa kampe ciganësh përgjatë rrugës.
Në ekskursion
Elbasani ngroh shtëpitë e tij të vjetra me fasadat e tyre të patinuara në diell. Portokallet e fryra me lëng po piqen nëpër kopshte. Vizitojmë Kishën e Bashkuar, të vetmen në Shqipëri e cila edhe pse e varur nga Selia e Shenjtë, vazhdon të ndjekë ritin ortodoks.
Një nga ekskursionet më të bukura që kemi bërë në vendin e bijve të shqiponjës është ai që na çoi në minierat (gërmimet) e Apolonisë.Makina kalon një fushë pjellore dhe moçalore.Në mesin e tufave shihen kope të mëdha bagëtish.Malet me borë e mbyllin këtë pikturë, e cila të kujton Japoninë, fushat e saj të orizit dhe vullkanet e saj të zhdukura.Fushat janë të mbuluara me zhabinë.Zogj të vegjël dhe shumëngjyrësh si fluturat luajnë fshehurazi në pemë me lule delikate lejla.Një vajzë e vogël, këmbëzbathur, e mbështjellë me një leckë të kuqe të flakët, vrapon përpara nesh dhe shqipton disa fjalë në shqip të cilat udhërrëfyesi ynë i përkthen menjëherë si “jetë të gjatë për ty!”
Lejlekët, çafkat fshihen mes irisave të verdha.Një fluturim pëllumbash kalon pranë rrugës.Bën vapë dhe natyra është në festë.Një dritë vezulluese përhapet mbi të gjitha gjërat.Kemi kënaqësinë të takojmë në Fier mjekun Constantin Calogherue, më simpatikun e meshkujve dhe që na shoqëron deri në rrënojat e Apolonisë (Pojani në shqip).Një rrugë na çon në majën e një kodre, e kurorëzuar nga një manastir elegant ortodoks.Qasja në të bëhet përmes një porte të harkuar.Në oborrin e brendshëm një shkallë të çon në banesën e priftit.Pikërisht aty, në këtë atmosferë të mbledhur, gjithë thjeshtësi, shpaketuam, nën syrin atëror të priftit, paketat me ushqime të sjella nga Tirana.Dhe prifti pranoi të pinte me ne një gotë verë toskane aq bujare, e cila piqet nën hijen e qyteteve të Artit.
Rrënojat e Apolonisë
Në qendër të oborrit është ndërtuar një nga kishat më të bukura të stilit bizantin në të gjithë Shqipërinë. Ajo përfshin një verandë të veshur me kolona të vogla të mbikaluara nga kapitele shumë kurioze me kokat e përbindëshave. Le të ecim tani mes rrënojave që dëshmojnë ende pasurinë e këtij qyteti, të themeluar në vitin 580 nga kolonët nga Korkyra (Korfuzi).
Ne mund të shohim nënstrukturat e rrethimit, i cili kishte një perimetër prej katër kilometrash.Është një mision francez i drejtuar nga shkelqësia z. Léon Rey, i cili çdo vit, në verë, vjen për të pastruar një pjesë të re të qytetit antik.
Disa qindra metra në perëndim të manastirit, misioni gjeti themelet e dy shtëpive greko-romake. Nga viti 1925 deri në vitin 1929, ai zbuloi rrënojat e një portiku të madh, 77 metra i gjatë, 12 metra i gjerë dhe i formuar nga dy galeri paralele të ndara nga një rresht kolonash tetëkëndëshe.Gërmimet kanë nxjerrë disa statuja dhe një numër të madh skulpturash nga dy shekujt e parë të epokës së krishterë.Një teatër u pastrua pjesërisht vitin e kaluar.Z. Léon Rey, i cili ka ndërtuar një vilë të bukur në majë të kodrës, në Akropol, në vendin e mundshëm të një tempulli të lashtë, do të vazhdojë fushatën e tij interesante gjatë viteve të ardhshme.
Dhe tani do të largohemi nga Tirana mikpritëse.Anija na pret në Durrës.Minarja e xhamisë Haxhi Et’hem Beut prarohet me rrezet e para të diellit.Anija ngren spirancën.Shami që tunden, një port që po largohet, male që veniten.Na shoqërojnë vetëm tri pulëbardha.
Ndërsa largohemi nga toka shqiptare, le të marrim fjalët prekëse të vogëlushes me sytë e kthjellët dhe të themi : “Rrofsh, e dashur Shqipëri!” — R.C.
Të hënën e 27 gushtit 1923, misioni italian i ngarkuar për përcaktimin e kufirit greko-shqiptar nga Konferenca e Ambasadorëve, i kryesuar nga gjenerali Enrico Tellini, kryetar i komisionit ndëraleat, dhe i shoqëruar ngashoferi Reniggo Farneti, përkthyesi shqiptar Thanas Kraveri, mjeku-major Luiggi Corti dhe adjutanti Mario Bonacini, u sulmua rrugës për në Janinë dhe u vra nga njerëz të panjohur të zënë pritë në një pyll afër kufirit shqiptar.
Sulmi ndodhi rreth orës 9 të mëngjesit. Pak minuta pas kalimit të delegatit shqiptar që po ecte në krye të autokolonës, një trung peme është hedhur në rrugë, duke e detyruar makinën italiane të ndalojë. Ajo u qëllua menjëherë me mitraloz dhe pesë pasagjerët e saj, pra dhe gjeneral Tellini, u vranë në vend.
Koloneli Boçari (përfaqësues i palës greke për përcaktimin e kufirit), i cili ndiqte në një distancë të konsiderueshme, mbërriti kur gjithçka kishte përfunduar : agresorët ishin larguar, por meqë kufomat nuk ishin kontrolluar (plaçkitur), kjo vrasje u shpall si krim politik.
Si rrjedhim shtypi francez i kohës i kushtuar një vëmendje të rëndësishme kësaj ngjarjeje të rëndë dhe evenimenteve në vijim, ku ndër shkrimet e shumta figurojnë gjithashtu fotografi të rralla dhe një intervistë ekskluzive asokohe me Benito Musolinin, kryeministër i Italisë, të cilat,Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, i ka sjellë për publikun shqiptar :
Një krim politik në Shqipëri
Misioni italian vritet rrugës së Janinës
Le Petit Provençal, e enjte, 30 gusht 1923, ballinë :
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Dje njoftuam, në Orën e Fundit, sulmin e ulët në të cilin mbetën viktima pjesëtarët e misionit ushtarak italian të ngarkuar me përcaktimin e kufirit jugor të Shqipërisë, në kufirin greko-shqiptar.
Sot marrim detajet e mëposhtme të cilat sqarojnë rrethanat e këtij krimi politik.
Romë, 29 gusht.
Masakra e pesë anëtarëve të misionit italian në Shqipëri shkaktoi një përshtypje shumë të fortë dhe shumë të dhimbshme në opinionin publik italian. Qeveria shqiptare i ka dërguar Z. Musolini ngushëllimet e saj të përzemërta. Nga të gjitha anët ai mori shenja simpatie.
Sekretari i Përgjithshëm i Komisionit Ushtarak Ndër-Aleat për përcaktimin e kufirit greko-shqiptar i dërgoi Konferencës së Ambasadorëve në Paris këtë shkresë (bëhet fjalë për kapitenin francez Limperani, Sekretar i Përgjithshëm i Komisionit në Konferencën e Ambasadorëve) :
Rrëfimi i atentatit
“Mbrëmë kam transportuar në Janinë eshtrat e gjeneral Tellinit, mjekut-major Corti (Luiggi Corti), adjutantit Bonacini (Mario Bonacini), shoferit Parnoti (Reniggo Farneti) dhe përkthyesit Cravori (Thanas Kraveri). Sulmi u krye më 27 gusht në orën 9 të mëngjesit, në rrugën nga Janina në Santi-Quaranta (Sarandë), drejt kodrës 470, në lindje të postës kufitare helene të Kakavisë, ku rruga kalon nëpër pyll të dendur.
Pak minuta pas kalimit të delegatit shqiptar, i cili po ecte në krye të misionit, në rrugë u vendos një trung peme, i cili detyroi makinën me të cilën po udhëtonte delegacioni italian të ngadalësonte shpejtësinë e më pas të ndalonte disa metra larg trungut. Gjatë kësaj kohe ajo u sulmua me armë zjarri. Nga posta greke aty pranë dëgjuam 30 deri në 40 të shtëna.
Mjeku-majoru vra në makinë. Katër pasagjerët mundën të zbrisnin dhe të bënin disa hapa; Gjenerali Tellini madje ka qenë në gjendje të ecë njëzet metra. Trupi i tij u gjet në kanalin përgjatë rrugës.
Koloneli grek Boçari, i cili ndiqte makinën italiane në një distancë të madhe, mbërriti kur gjithçka kishte përfunduar dhe agresorët ishin larguar.
Për shkak të vështirësive të lidhjes dhe transportit, arrita në vendin e masakrës vetëm në mbrëmje, me përfaqësues të drejtësisë dhe mjekë ekspertë të Janinës.
Trupat e kufomave nuk janë kontrolluar (plaçkitur), gjë që mund të dëshmojë se është një krim politik.Hetimi në vazhdim nuk ka dhënë deri më tani asnjë rezultat.Unë po qëndroj në Janinë, me stafin e vogël të sekretariatit dhe delegacionin italian.I njoftova komisarët francezë dhe anglezë që ndodhen në male, në pjesën veriore të kufijve.”
Shtatë pikat e ultimatumit të Musolinit ndaj Greqisë pas vrasjes së gjeneral Tellinit
La Lanterne, e premte, 31 gusht 1923, ballinë :
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Çfarë thotë ultimatumi ?
Në shkresën që z. Musolini udhëzoi ministrin e Italisë në Athinë, z. Montagna, t’ia paraqiste Greqisë, Italia kërkon :
1° Kërkesë faljesh zyrtare në formën më të gjerë t’i paraqitet qeverisë italiane duke ia dorëzuar Legatës Mbretërore në Athinë nëpërmjet autoritetit të lartë ushtarak helen;
2° Një ceremoni solemne mortore për viktimat e masakrës që do të kremtohet në Katedralen Katolike të Athinës në prani të të gjithë anëtarëve të qeverisë;
3° Nderime do t’i bëhen flamurit italian nga flota greke në portin e Pireut, një divizioni detar që do të shkojë posaçërisht atje dhe kjo me njëzet e një të shtëna topash të gjuajtura nga anijet greke të cilat do të duhet të ekspozojnë gjatë të shtënave flamurin italian mbi anijet e tyre;
4° Hetimi më i ashpër do të ndiqet nga autoritetet greke në skenën e masakrës me ndihmën e atasheut ushtarak mbretëror italian, kolonelit Perrone, siguria personale e të cilit është nën përgjegjësinë absolute të qeverisë greke. Ky hetim duhet të përfundojë brenda pesë ditëve nga pranimi i këtyre kërkesave;
5° Dënimi me vdekje (kapital) për të gjithë fajtorët;
6° Një dëmshpërblim prej pesëdhjetë milionë liretash italiane të paguhet brenda pesë ditëve nga paraqitja e kësaj shkrese;
7° Nderimet ushtarake do t’u bëhen trupave të viktimave në momentin e ankorimit në Prevezë, në një anije italiane.
Qeveria italiane ka kërkuar që Greqia të përgjigjet sa më shpejt.
Një qasje kërcënuese
L’Œuvre, e shtunë, 1 shtator 1923, ballinë :
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Athinë, 31 gusht. — Z. Montagna, ministër italian në Athinë, shkoi në orën 17:00 në Ministrinë e Punëve të Jashtme të Greqisë, ku dorëzoi një shkresë ku njoftonte se Korfuzi ishte pushtuar nga forcat italiane në orën 16:00.
Në këtë shkresë thuhet se kjo masë “ka karakter paqësor dhe të përkohshëm”.
Në të njëjtën kohë, z. Montagna i dorëzoi qeverisë greke një ultimatum të dytë, ku kërkonte pranimin brenda pesë orësh të dëmshpërblimeve të kërkuara nga Italia për masakrën e gjeneral Tellinit dhe shokëve të tij.
Lajmi për pushtimin e Korfuzit shkaktoi një zemërim të madh në Athinë.
Gjeneral Tellini, anëtar i misionit italian, i vrarë gjatë rrugës për në Janinë
Le Journal, e diel, 2 shtator 1923, ballinë :
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Kolonel Boçari akuzohet si nxitësi i masakrës së Janinës
Le Matin, e hënë, 3 shtator 1923, f.2 :
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Romë, 2 shtator.
Një shkresë që ka mbërritur te Corriere Italiano thotë se udhëtarët që vijnë nga Shqipëria pretendojnë se pas rezultateve të hetimit të bërë nga përfaqësuesi italian në Vlorë,opinioni publik shqiptar akuzon njëzëri kolonelin grek Boçari se ka organizuar masakrën e misionit italian, në bashkëpunim me zotin Bamikas, kryetar i komitetit revolucionar epirot.
Ekzekutuesit e sulmit thuhet se janë një togë trupash greke të komanduara nga oficerët e saj. Bamikas aktualisht ndodhet në Korfuz ku u pasurua gjatë pushtimit të këtij qyteti nga aleatët.
Koloneli Boçari u largua nga Janina një orë pas nisjes së misionit italian, me sa duket për t’u siguruar që urdhrat e tij ishin zbatuar.Një sherr shumë i dhunshëm kishte shpërthyer së fundmi mes gjeneral Tellinit dhe kolonel Boçarit.Gjeneral Tellini kishte urdhëruar kolonelin Boçari të ndëshkonte oficerët grekë, të cilët kishin shkulur disa shenja të vendosura nga misioni italian përgjatë vijës së re kufitare greko-shqiptare.Koloneli Boçari refuzoi me terma të dhunshëm dhe madje kërcënoi gjeneralin Tellini me revolen e tij.Ky i fundit i mënjanoj armën duke thënë :
— Ju nuk jeni kolonel, por një grabitqar.
Gjenerali Tellini më pas i telegrafoi Lidhjes së Kombeve, duke kërkuar largimin e Boçarit nga misioni grek. Kur koloneli Boçari mësoi për ankesën, urrejtja e tij u bë e fortë. Kjo duket së është zanafilla e dramës.(Fournier.)
Një telegram nga Shqipëria
Le Figaro, e hënë, 3 shtator 1923, f.3 :
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Romë, 2 shtator.
Kryetari i Këshillit të Regjencës Shqiptare i ka dërguar Mbretit të Italisë këtë shkresë :
“Italianët që lanë ekzistencën e tyre shumë fisnike në territorin grek dhe, nga dora greke, viktima të një sensi shumë fisnik drejtësie, janë dhe do të jenë gjithmonë të dashur për zemrën e popullit tonë, si bijtë e tij.
Në këtë orë zie, e cila në historinë e martirologjisë italiane shënon një faqe tjetër të artë, i kërkojmë Madhërisë suaj të pranojë shprehjen e ndjenjave të ngushëllimit dhe simpatisë që kombi shqiptar ndjen për motrën e madhe.”
SOTIR PECI
Vazhdojnë hetimet për zbulimin e atentatorëve të gjeneral Tellinit
L’Avenir, e mërkurë, 5 shtator 1923, ballinë :
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Londër, 4 shtator. — Një informacion nga Athina për gazetat angleze bën të ditur se qeveria greke po ndjek në mënyrë aktive hetimin e saj për të zbuluar vrasësit e gjeneral Tellinit dhe shoqëruesve të tij.
Në Athinë thuhet se, sipas disa dëshmive, vrasësit kishin veshur kostume shqiptare. Gjurmët e tyre i çuan hetuesit në kufirin shqiptar.
Deklarata të z. Musolini ndaj të dërguarit special të Le Matin
“Asgjë nuk do të më bëjë të tërhiqem apo të pranoj një kompromis”, thotë kryeministri
Le Matin, e premte, 7 shtator 1923, ballinë :
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
[Nga i dërguari ynë special]
Romë, 6 shtator.
— Nuk dua, më tha z. Musolini, të bëj deklarata solemne për çështjen greke. Pikëpamja ime njihet mirë nga deklaratat e mia të mëparshme, por mund të flasim në mënyrë miqësore për rrethinat dhe pasojat e konfliktit.
Pikërisht në këto terma më foli diktatori italian pasditen e sotme, në zyrën e tij të punës në pallatin Chigi, ku është i instaluar, në zemër të Romës aktive dhe të zhurmshme. Në këtë zhurmë, z. Musolini është i qetë, mjeshtër i secilës fjalë të tij, duke nuancuar në frëngjisht, me, mund të them, një sens të mprehtë gazetarie, secilën prej pikëpamjeve të tij të qarta, prerëse dhe të guximshme. Është një kënaqësi dhe gjithashtu një shqetësim i vazhdueshëm për një gazetar, sepse si ta riprodhoni këtë intervistë të gjallë e plot ngjyra, nëse do ta lejonte mjeshtri i Italisë ?
Pyetja ime e parë çon në një replikë të ashpër.
— Në Gjenevë flitet shumë, i thashë, për të drejtat e vendeve të vogla.
— Shumë mirë, tha z. Musolini, por kjo e drejtë nuk shkon deri aty sa të vriten përfaqësuesit e vendeve të mëdha. Hetimi ynë ka zbuluar disa detaje shumë shqetësuese. Në prag të ditës kur u vra gjenerali fatkeq Tellini, oficerët grekë shkaktuan heqjen, gjatë natës, të shenjave të vendosura tashmë nga komisarët tanë. Grekët u tërbuan në vijën e re në kufi; ata kishin protestuar tashmë për dy fshatra që u ishin dhënë shqiptarëve dhe e kishin bërë përgjegjës Tellinin për to në mënyrë krejt të padrejtë pasi ai ishte i detyruar të ndiqte direktivat formale. I gjithë ky informacion është të paktën i çuditshëm.
Megjithatë, konferenca e ambasadorëve do të hetojë. Ajo mund të arrijë në tre përfundime :
Përfundimi i parëdo të ishte që fajtorët janë shqiptarët dhe jo grekët.Kjo është një puro hipotezë dhe krejt e pabesueshme, pasi Tellini supozohej të ishte i favorshëm për shqiptarët; por e konsideroj për të mos përjashtuar asnjë mundësi, qoftë edhe më absurden. Në këtë rast, disa pjesë të ultimatumit tim mund të modifikohen dhe Greqia është e lidhur vetëm nga një përgjegjësi më pak serioze territoriale, shtrirja e së cilës do të matet nga konferenca.
Përfundimi i dytëështë se kanë qenë vërtet grekët ata që kanë kryer atentatin. Atëherë, pa dyshim, konferenca e ambasadorëve do të pajtohet plotësisht me kërkesat e mia dhe Franca do të kujtojë veçanërisht se, për vrasjen e marinarëve të saj në Zapeion, kërkoi 50 milionë franga ari, një falje formale dhe një gjobë të ndershme, në të cilën do të merrnin pjesë mbreti, ushtria dhe të gjitha autoritetet greke.
Përfundimi i tretëi mundshëm, nuk janë vetëm grekët, por zyrtarët grekë ata që janë përgjegjës. Pra, përballë këtij agresioni barbar ndaj përfaqësuesve të fuqive, unë supozoj se kërkesat e mia do të rëndohen dhe do të plotësohen me sanksione shtesë.
Kjo është arsyeja pse unë besoj se i gjithë ky hetim mund të bëhet vetëm nga fuqitë e mëdha të ndërgjegjshme për detyrat e tyre dhe duke vepruar me qartësi të plotë, dhe jo në debate të pafundme dhe pa konluzione.
Opinioni italian u ofendua, u trondit nga qëndrimi i shtypit anglez dhe mbi të gjitha nga kërcënimi i një bllokadë që, për më tepër, nuk i bëri përshtypje askujt.
Më besoni, vazhdon diktatori, duke i dhënë rëndësi çdo fjale, asgjë nuk do të më bëjë të tërhiqem apo të pranoj një kompromis me nderin kombëtar. Ne nuk do të lejojmë që në asamblenë e Gjenevës të diskutohet dhe të gjykohet fyerja që i është bërë Italisë nga krimi i kryer ndaj oficerëve tanë, dhe më lejoni të besoj se ju do të bënit të njëjtën gjë në vendin tonë.”
Ndërsa z. Musolini më flet kështu, e marrin në telefon; ai dëgjon dhe fytyra i tkurret. Ky njeri që i trajton problemet diplomatike kapitale që përfshijnë të ardhmen e botës me një ftohtësi ironike dhe të patrazuar duket i tronditur.E dëgjoj të thotë: “E terribile, è una giornata nera – Është e tmerrshme, është një ditë e zezë”. Dhe sytë i mbushen me lotë.
Jam i shqetësuar dhe mendoj për një ndërlikim të tmerrshëm ndërkombëtar. Jo, është diçka krejtësisht tjetër, dhe aty njeriu shfaqet thellësisht. Kishin ndodhur tre përplasje avionësh brenda një dite. Katër aviatorë ishin vrarë. Ata janë italianë, të rinj të guximshëm dhe aktivë, që ofrojnë jetën e tyre për të avancuar aviacionin, ashtu si z. Musolini e rrezikon çdo ditë veten në një automobil apo aeroplan. Dhe para trishtimit të kësaj zie, njeriu që është i pandjeshëm ndaj kërcënimit të flotës britanike u pikëllua dhe lëvizi jo si një fëmijë, por si një baba.
Jules Sauerwein
Fotografia e gjeneralit italian Tellini me adjutant Bonacini-n dhe mjekun–major Corti
La Petite Gironde, e diel, 9 shtator 1923, ballinë :
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Gjenerali italian Tellini (në mes), adjutanti Bonacini dhe mjeku–majori Corti, të misionit të përcaktimit të kufirit shqiptar u vranë më 27 gusht, me përkthyesin dhe shoferin e tyre, në Epir, në rrugën për në Janinë në Santi-Quaranta (Sarandë). – Sipas L’Illustration.
Shqiptarët njohin atentatorët
Le Figaro, e martë, 11 shtator 1923, f.3 :
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Romë, 9 shtator. — Mësojmë se ultimatumit grek që i kërkonte dorëzimin e atentatorëve të misionit Tellini, qeveria shqiptare iu përgjigj duke deklaruar se atentatorët janë grekë dhe njihen në Shqipëri dhe se shqiptarët do të kalojnë kufirin për arrestimin nëse qeveria e Athinës nuk i arreston vetë.
Gjeneral Tellini, kreu i misionit të përcaktimit të kufijve, i cili u vra në afërsi të Kakavisë
Le Monde illustré, e shtunë, 15 shtator 1923, f.3 :
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de FranceHoteli Delvinaki (Delvinaqi), pr anë vendit të sulmit, viktima të të cilit ishin delegatët italianë – Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Fotografia e fundit e gjeneral Tellinit para vrasjes së tij pranë Santi-Quaranta(Sarandës)
Excelsior, e shtunë, 15 shtator 1923, ballinë :
Gjenerali dhe misioni që largohet nga mitropolia ortodokse në Janinë – Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de FranceArkivolet e viktimave të ekspozuara në kapelën e zjarrtë – Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Fotografia e fundit e bërë gjeneral Tellinit është ajo e riprodhuar më sipër. Është bërë në Janinë pak ditë para tragjedisë. Komisioni italian u largua nga metropolia ortodokse pas një ceremonie të kremtuar në kujtim të heroit Marko Boçari.
Më poshtë, trupat e viktimave të ekspozuara në kapelën e zjarrtë me kurorat e ofruara nga autoritetet greke dhe përfaqësuesit e huaj.
Vrasja e gjeneral Tellinit. Kërkesa për falje nga qeveria greke
La Gironde, e mërkurë, 19 shtator 1923, ballinë :
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Athinë, 18 shtator. — Në zbatim të dispozitave të notës së Konferencës së Ambasadorëve, Ministri grek i Luftës i prezantoi zyrtarisht sot paradite legatave italiane, franceze dhe angleze kërkesën e faljeve të qeverisë greke për vrasjen e anëtarëve italianë të komisionit të delimitimit të kufiri shqiptar.
Besohet se njihen vrasësit e gjeneral Tellinit
Fotografitë unike të dramës, mbërritën dje në Paris
Excelsior, e shtunë, 22 shtator 1923, ballinë :
Trupi i gjeneral Tellinit, shef i misionit, ashtu siç u zbulua – Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France1. Adjutanti Bonaccini; 2. Shoferi Farneti; 3. Përkthyesi Kraveri – Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de FranceTrupi i mjekut-major Corti, i cili ka mbetur në makinë – Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Greqia sapo u ka shprehur aleatëve faljet e kërkuara të nesërmen e vrasjes së gjeneral Tellinit dhe anëtarëve të misionit të tij, një atentat që çoi në bombardimin dhe pushtimin e Korfuzit nga italianët.Konfliktu greko-italian ka mbaruar, por dokumentet e pabotuara dhe unike që publikojmë më sipër, megjithatë ruajnë gjithë interesin e tyre.Ata janë marrë menjëherë pas zbulimit të dramës.Bëhet e ditur se një individ i veshur me uniformë greke, i arrestuar në “Quessorati”, ka zbuluar emrat e atentatorëve dhe bashkëpunëtorëve të tyre.Delegatët e Komisionit Ndërkombëtar të Hetimit për vrasjen e Janinës kanë vizituar vendin ku u krye krimi.
Ne nuk do ta njohim më vonë rezultatin e këtij hetimi që bëri të mundur të bëjmë disa vëzhgime interesante.
Italia do të marrë 50 milionë lireta dhe do të tërheqë sot trupat e saj nga Korfuzi
Excelsior, e enjte, 23 shtator 1923, f.3 :
Duka i Aostës në funeralin e gjeneral Tellinit. – Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Ky është vendimi që ka marrë konferenca e ambasadorëve dhe i është komunikuar Athinës.
Kështu, teza italiane ka marrë kënaqësi
Konferenca e ambasadorëve kishte nisur të martën shqyrtimin e raportit që i dërgoi komisioni ndëraleat hetimor për krimin në Shqipëri.
Megjithatë, konferenca nuk mori një vendim të martën dhe vendosi të mbajë një seancë tjetër.
Prandaj, ambasadorët u takuan dje në mëngjes në Quai d’Orsay dhe morën njëzëri vendimin e mëposhtëm :
Konferenca e Ambasadorëve,
Duke marrë parasysh ekzekutimin nga Greqia të riparimeve të kërkuara nga shkresa e 8 shtatorit ;
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Duke pasur parasysh se në datën e raportimit në fjalë, fajtorët nuk ishin zbuluar ende; ndërkohë që, nga ana tjetër, janë evidentuar disa mangësi nga autoritetet greke në lidhje me zhvillimin e hetimeve;
Se në lidhje me kërkimin e autorëve janë vërejtur disa neglizhime;
Duke pasur parasysh se kushti i pestë i shkresës së datës 6 shtator, si arsye, nuk mund të konsiderohet i përmbushur :
Vendos :
Se si gjobë, për këtë llogari, qeveria greke do t’i paguajë qeverisë italiane një shumë prej pesëdhjetë milionë liretash italiane; konferenca dhe qeveria italiane heqin dorë gjithashtu nga dërgimi i çështjes në gjykatën ndërkombëtare të drejtësisë në Hagë, të parashikuar në paragrafin 7 të shkresës së 8 shtatorit, si dhe çdo dënim tjetër, dhe duke e konsideruar çështjen si të zgjidhur në lidhje me to, përveç një apeli specifik të Italisë përpara gjykatës ndërkombëtare të drejtësisë, për çështjen e shpenzimeve të pushtimit (okupimit);
Vendos që pagesa e shumës prej pesëdhjetë milionë liretash italiane ; të përmendura më sipër, do të kryhet duke i dërguar qeverisë italiane shumën prej pesëdhjetë milionë liretash italiane të depozituara më 10 shtator 1923 në Bankën Kombëtare të Zvicrës; se për rrjedhojë, Gjykatës së Drejtësisë do t’i kërkohet të urdhërojë transferimin e shumës së përmendur nga Banka Kombëtare e Zvicrës në Bankën e Italisë, në Romë, në emër të Qeverisë Italiane.
Konferenca thekson, me këtë rast, se qeveria italiane deklaron se do të zbatojë, më 27 shtator, vendimin e marrë më parë për evakuimin e Korfuzit në këtë datë.
Korfuzi do t’u dorëzohet grekëve sot
Athinë, 26 shtator. — Agjencia e Athinës publikon shkresën e mëposhtme :
“Sekretari i Legatës Italiane ka informuar Drejtorin e Përgjithshëm të Ministrisë së Jashtme se evakuimi i Korfuzit do të përfundojë plotësisht më 26 shtator dhe se ishulli do t’u dorëzohet autoriteteve greke ditën e nesërme, më 27 shtator.”
Dëmshpërblimet greke të kërkuara nga Italia në Prevezë
Ankorimi i trupave të viktimave të vrasjes së Janinës
Excelsior, e hënë, 24 shtator 1923, ballinë :
Preveza, porti grek ku u ankoruan arkivolet në anijet italiane – Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de FranceUshtarët grekë që transportojnë trupat mortore nga kisha në bordin e anijes – Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de FranceMarinarët italianë që bëjnë nderimet në bordin e “San Marco”. Fjala e kolonel Ordiani-t – Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Eshtrat mortore të gjeneral Tellinit dhe shoqëruesve të tij, të sapo mbërritur në Romë, ku u organizua një ceremoni madhështore për nder të tyre, u ankoruan pak ditë më parë në portin grek të Prevezës me anijet luftarake italiane.Pas një ceremonie fetare në kishën e Shën Andreas, arkivolet u mbajtën në bord nga ushtarët grekë.Fotografia jonë e tretë përfaqëson marinarët që u bëjnë nderimet viktimave në bordin e San-Marco.Flota greke përshëndeti flotën aleate në gjirin e Phaleronit (Faleronit), sipas kushteve të shkresës së konferencës së ambasadorëve.
Epilogu i vrasjes së gjeneral Tellinit
Excelsior, e martë, 25 shtator 1923, ballinë :
Mesha “Requiem” në bordin e “Conte-Cavour” në portin e Phalera (Falera) – Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de FranceZ. Musolini (x) duke ndjekur trupat viktimave të Janinës – Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Dje publikuam fotografi që paraqesin ankorimin në Prevezë të trupave të viktimave të sulmit në Epir. Këtu, gjatë ceremonisë në portin e Phaleron, u kremtua një meshë në anijen Conte-Cavour dhe varrimi në Romë i gjeneralit Tellini dhe shoqëruesve të tij. Një turmë e konsiderueshme dhe e grumbulluar shtrihej përgjatë gjithë rrugës së ndjekur nga kortezhi mortor.
Masakra e Janinës
Journal de Beaune, e shtunë, 13 tetor 1923, ballinë :
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Romë, 11 tetor.
Këshilli i Ministrave, me propozimin e M. Musolinit, ka vendosur, me kompensim të posaçëm, t’u japë familjeve të viktimave të sulmit të Janinës këto shuma: një milion lireta për familjen e gjeneral Tellinit; 500.000 lireta familjes së major Cortit (Luiggi Corti); 300.000 lireta për familjen e adjutant Bonaccini (Mario Bonacini); 200.000 lireta familjes së ushtarit Farnetti (Reniggo Farneti).
Më vonë do të vendoset për dëmshpërblimin që do t’i jepet familjes së përkthyesit Kraveri (Thanas Kraveri), me kombësi shqiptare.
Një meshë solemne u mbajt në kishën e Shën Pjetrit në Milano
Le Monde illustré, e shtunë, 13 tetor 1923, f.4 :
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Në kishën e Shën Pjetrit në Milano u mbajt një meshë solemne për prehjen e shpirtit të gjeneral Tellinit dhe shoqëruesve të tij fatkeq të rënë në Janinë. Kjo fotografi është bërë ndërsa trupat po nderojnë katafalkun.
Makina e gjeneral Tellinit ne muzeun ushtarak
Le Temps, e mërkurë, 24 tetor 1923, ballinë :
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Brindizi, 23 tetor.
Makina në të cilën ndodhej misioni Tellini kur ai u vra dhe që ishte mbajtur në një lokal në doganë, u transportua në komandën e Karabinierëve, në pritje të transportit të saj për në Romë. Ajo do të ruhet në muzeun ushtarak.
“The Washington Post” ka botuar, të enjten e 16 dhjetorit 1926, në faqen n°12, një shkrim mbi justifikimin e Faik Konicës asokohe në lidhje me traktatin italo-shqiptar, të cilin Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar
Shqipëria mohon që traktati të ketë për qëllim ndonjë shtet
Legata thotë se pakti me Italinë nuk përmban asnjë klauzolë apo aneks sekret.
Të arkivohet (ruhet) në Lidhje
Burimi : The Washington Post, e enjte, 16 dhjetor 1926, f.12
(Nga Associated Press)
Duke deklaruar se “komentet shqetësuese të një shtypi të huaj” bazoheshin në “thjesht hamendje”, qeveria shqiptare tha dje përmes legatës së saj këtu se traktati italo-shqiptar i nënshkruar së fundmi ishte një “traktat paqeje dhe nuk drejtohet kundër asnjë shteti”.
Deklarata e Shqipërisë që prej nënshkrimit të paktit është bërë publike nga ministri shqiptar Faik Konica.
“Marrëveshja e miqësisë e nënshkruar mes Shqipërisë dhe Italisë, nuk mund dhe nuk duhet të konsiderohet ndryshe veçse si një akt diplomatik, që sjell një konfirmim të ri për pavarësinë, sovranitetin dhe integritetin territorial të Shqipërisë.
Larg favorizimit të çfarëdo ndërhyrjeje nga ana e Italisë në punët e jashtme dhe të brendshme të Shqipërisë, larg zëvendësimit të fuqisë së madhe fqinje me rolin e garantuesit ndërkombëtar që institucioni i lartë i Gjenevës u siguron të gjithë anëtarëve të tij — traktati shqiptaro-italian, i cili është edhe një traktat arbitrazhi, frymëzohet vetëm nga parimet e besëlidhjes së Lidhjes së Kombeve, e cila do të jetë ruajtësja e këtij traktati dhe në këtë mënyrë autoriteti i Lidhjes rritet në fushën ndërkombëtare.
Ky pakt nuk përmban asnjë klauzolë apo aneks sekret, gjë që do të ishte në kundërshtim flagrant me parimet mbi të cilat bazohet.”
Në librin “Œuvres de Napoléon Bonaparte, Tome 2, 1821 – Vepra të Napoleon Bonapartit, Vëllimi 2, 1821”, gjejmë dy letra ekskluzive (f. 230 – 231) ku Napoleon Bonaparti, pas pushtimit të Maltës, kërkonte të komunikonte me Ali Pashë Tepelenën, përmbajtjen e të cilave Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar:
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Maltë, 17 qershor 1798.
Shtetasit Lavalette,
Shtetas, “L’Arthémise” ka urdhërin që t’ju ankorojë në bregdetin e Shqipërisë dhe t’ju vendosë në gjendje të bisedoni me Ali Pashën.Letra e bashkangjitur që do të duhet t’i jepni atij, nuk përmban asgjë tjetër veçse t’i jepni besueshmëri asaj që do t’i thoni dhe ta ftoni që t’ju japë një mënyrë të sigurt për të folur vetëm me të.Do t’ia jepni vetë letrën e përmendur, në mënyrë që të siguroheni se do ta lexojë vetë.
Pas kësaj, ju do t’i thoni atij se, pasi sapo kam pushtuar Maltën dhe duke u gjendur në këto dete (ujëra) me tridhjetë anije dhe pesëdhjetë mijë burra, do të kem marrëdhënie me të dhe se dua të di nëse mund të mbështetem tek ai;se do të doja që edhe ai të dërgonte pranë meje, duke e hipur në fregatë, një njeri fisnik dhe që do të kishte besimin e tij;se për shërbimet që u ka bërë francezëve, për trimërinë dhe guximin e tij, nëse më tregon besim dhe dëshiron të më ndihmojë, unë mund t’ia shtoj shumë lavdinë dhe fatin e tij.
Në përgjithësi do të mbani shënim gjithçka që ju thotë Ali Pasha dhe do të hipni sërish në fregatë për të ardhur tek unë dhe do të më raportoni për gjithçka që keni bërë.
Duke kaluar nëpër Korfuz, ju do t’i thoni gjeneralit Chabot të na dërgojë anije të ngarkuara me dru dhe t’u bëjë një shpallje banorëve të ishujve të ndryshëm që t’i dërgojnë skuadriljes verë, rrush të thatë dhe se do të paguhen mirë për këtë.
BONAPARTI
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Maltë, 17 qershor 1798.
Ali Pashës,
Miku im shumë i respektuar, pasi ju kam ofruar urimet e mia më të mira për begatinë dhe ruajtjen e jetës tuaj,kam nderin t’ju informoj se e njoh prej kohësh lidhjen (simpatinë) që keni për republikën franceze,gjë që do të më bënte të dëshiroja të gjeja një mënyrë për t’ju dhënë prova të vlerësimit që kam për ju.
Meqë sot rasti mu duk i favorshëm,u nxitova t’ju shkruaj këtë letër miqësore,dhe kam udhëzuar një nga ndihmësit e mi në terren që t’jua sjellë, t’jua dorëzojë personalisht.
E kam porositur gjithashtu që t’ju bëjë disa propozime në emrin tim dhe meqë nuk e njeh gjuhën tuaj, ju lutemi të zgjidhni një përkthyes besnik dhe të besueshëm për bisedimet që do të ketë me ju.
Ju lutem t’i jepni besueshmëri gjithçkaje që ai ju thotë nga ana ime dhe ta ktheni menjëherë tek unë me një përgjigje të shkruar në turqisht nga vetë dora juaj.
Ju lutem pranoni urimet e mia të mira dhe sigurinë e përkushtimit tim të sinqertë.
“Stamboul” ka botuar, të shtunën e 29 gushtit 1908, në ballinë, një shkrim në lidhje me krijimin e Klubit “Bashkimi shqiptar” në Stamboll, të cilin Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar:
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
“Bashkimi shqiptar”. — Dje pasdite, fisnikët shqiptarë u takuan në zyrën sipër lokalit Yanni, në Pera. Ata hodhën themelet e një shoqate me emrin “Klubi i Bashkimit shqiptar”.
Ishin të pranishëm : Prenk Bib Dodë Pasha, Fazil Pashë Toptani, Halil Pashë Gjirokastra, Nexhet Pashë Vlora, Mehmet bej Frashëri, Çako efendiu, Shukri beu, Partew beu, Mexhi efendiu, Dr. Rifat bej Frashëri, Sulejman bej Korça, Hysen bej Vrioni, Dr. Xhmal beu, Sulejman bej Delvina, Mustafa beu, Filip Noga efendiu, etj.
Qarkulluan një listë abonimesh për të mbledhur fondet e nevojshme për zgjedhjen e një ambienti dhe mobilimit të tij. Totali i kësaj liste të parë mblodhi 120 lira turke.
Eqrem bej Vlora u emërua përkohësisht si arkëtar.
Zgjedhja e një lokali (zyre) do të rregullohet shumë shpejt.Menjëherë do të takohen sërish për të bërë aranzhime të reja me synimin për të hapur një abonim, të ardhurat e të cilit do të synohen pjesërisht për të ndihmuar shqiptarët në nevojë që banojnë në Kostandinopojë dhe pjesërisht ata që ndodhen jashtë vendit.
Komiteti shqiptar nis me punë filantropike. I urojmë “Bashkimit shqiptar” jetë të gjatë dhe begati.
“Le Temps” ka botuar, të mërkurën e 24 majit 1933, në faqen n°5, një shkrim në lidhje me zbarkimin e një kroçere me 600 turistë francezë askohe në mbretërinë shqiptare, të cilin Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar:
Një kroçerë franceze në Shqipëri
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Me iniciativë të z. Stavro Stavri, Ministër (ambasador) i Shqipërisë në Francë, një delegacion i madh turistësh francezë me shumë personalitete të shoqërisë pariziane shkoi në Shqipëri ku iu rezervua një pritje e ngrohtë nga autoritetet dhe nga populli.
Gati gjashtëqind udhëtarë të drejtuar nga z. Germain-Martin, ish-ministër i Financave, zbarkuan në Durrës dhe udhëtuan nëpër Shqipëri ku gjatë gjithë udhëtimit të tyre u rezervuan pritje entuziaste për ta.
Në Korçë, ata patën kënaqësinë të priten nga z. André Mazon, profesor në Kolegjin e Francës, i cili prej disa kohësh po ndjek atje disa kërkime filologjike.
Ky udhëtim francezësh në Shqipëri vulosi sërish miqësinë mes dy vendeve, e cila ishte shfaqur me gëzim së fundmi gjatë lundrimit të kroçerës “Guillaume Budé”.
“L’Action française” ka botuar, të dielën e 2 nëntorit 1919, në faqen n°4, letrën e francezes Eléonore De Villa (gruaja e Nuri Bej Vilës) mbi krimet greke në Shqipëri, të cilën Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar:
Shqiptarët të persekutuar nga grekët
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Një franceze** që ka qenë dëshmitare në Shqipëri, në vendin e saj të adoptuar, e vuajtjeve të popullit shqiptar, na dërgon rreshtat e mëposhtëm.Është një tablo shumë e çmuar e jetës dhe e betejave të kombësive në Evropën Lindore.Shohim që të përndjekurit atje shndërrohen shumë shpesh në persekutues (dhunues).Grekët kanë arsye të ankohen ndaj turqve dhe bullgarëve, por ata nuk sillen më mirë me shqiptarët.Dhe pse të mos kenë edhe shqiptarët të drejtën e vetëvendosjes siç e kanë kërkuar në Konferencën e Paqes?
“Ndërsa francezët përgatiten të largohen nga Korça, një qytet simpatik shqiptar i rrethuar nga kodra shumëngjyrëshe, me kaplon një ankth nga ideja se ky vend i vogël fisnik dhe fatkeq do të bjerë sërish në duart e grekëve.
Unë kam qenë në Frashër në vitin 1914, kur fuqitë e mëdha i detyruan helenët të evakuojnë Shqipërinë e Jugut, që në frëngjisht quhet Epir.Ne kishim strehuar qindra prej tyre që dukej se kishin një simpati painteres ndaj nesh;ata e brohoritën beun me një “zito” të tërbuar teksa dolën nga shtëpia jonë mikpritëse dhe ne njohëm më në fund pavarësinë shqiptare njëzëri të dëshiruar.
Kjo lumturi zgjati vetëm tre ditë. Këto ishin tre ditë entuziazmi për mbarë popullatën shqiptare, pavarësisht feve të ndryshme.
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Kur në shtëpinë tonë mbërriti një çetë, në krye të së cilës valvitej flamuri i kuq shqiptar me shqiponjën dykrenore, emocioni ishte i madh dhe na rrodhën lotët.Këto ditë kaluan në harmoni të përsosur, një ngjarje që bashkonte mirditorët katolikë me myslimanët e Veriut dhe ortodoksët me myslimanët e jugut.Më pas, grekët e pabindur nuk e evakuuan Leskovikun dhe mësuam se ishin maskuar si epirotë, domethënë, pasi kishin veshur kostumin e fshatarit, u kthyen kundër nesh.
Ushtarët tanë fatkeq, të befasuar në hartimin e organizimit të tyre dhe të privuar nga rruga e përshtatshme për në Durrës, nuk mundën të rezistonin dhe u masakruan.
Shtëpia jonë ishte ndërtuar për më shumë se pesë shekuj në një mal të quajtur Vilë (Villa).Prej aty, një mëngjes, pamë një zjarr të madh që buronte nga një nga fshatrat fqinjë.Pa dyshim që grekët i vunë flakën dhe, për të pohuar këtë fakt, predhat na e vërtetuan duke rënë pak metra larg nesh.
Beu, vjehrri im, na urdhëroi stoikisht të përgatiteshim.Çfarë largimi i trishtuar!Kisha një fëmijë njëmbëdhjetë muajsh të cilin e shtrëngoja fort në krahët e mi dhe që më bëri të harroj të gjitha pasuritë që lamë pas dhe që ndoshta do të zhdukeshin përgjithmonë.
Ishte mesnatë. As drita e hënës për të na ndriçuar rrugën, kur zotërinj dhe shërbëtorë, duke marrë secili atë që kishte më të shtrenjtë, kaluam oborrin e madh të shtëpisë fisnike.Askush nuk fliste, gryka e secilit plot me ngashërime të heshtura.Predhat kishin pushuar së rëni. Ndiqja pa koshiencë vargun e njerëzve, duke shtrënguar në krahët e mi thesarin tim (foshnjën e saj).Rojet përpara, të ngarkuar me armët e tyre, udhëhiqnin, duke ndjekur këto shtigje të vogla gjarpëruese të mësuara vetëm me hapin e dhive në të cilat kufizohen humnerat.
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Pas dy orësh ecje, e shkatërruar, krahët e mi të mpirë nga barra ime e adhurueshme, u ula mbi një gur të madh, e rraskapitur.Një roje vuri pushkën në shpatullën e djathtë dhe mori djalin tim në krahun e majtë.“E bëj këtë se ju jeni franceze, më tha ai, zakonet tona, për ne, luftëtarët e maleve, nuk përshtaten mirë me këtë lloj sporti.” E falënderova dhe vazhduam të ecnim për orë të tëra nëpër shkurre, duke u futur në vrima që nuk mund t’i shihnim.Më në fund u shfaq agimi, duke zbuluar mjerimin e qindra njerëzve, disa prej të cilëve na shikonin me sytë e mavijosur nga një natë tmerri, të tjerë duke folur me zë të ulët, duke iu lutur Zotit!Të gjithë u ngritën kur panë beun duke ecur me një hap të vendosur dhe e ndoqën instinktivisht.Ishte një popull i tërë, të krishterë dhe myslimanë, madje edhe ciganë. Në portat e një teqeje (manastir bektashi), dervishët, të veshur me rrobat e tyre të mëdha të bardha të mbuluara me pallto të gjata dhe të veshur me një plis (qeleshe) të madh të bardhë, na prisnin duke qëndruar në një qëndrim të devotshëm, me duar të kryqëzuara.
Lotë të mëdhenj rridhnin nën mjekrën e tyre dhe, pa mundur të shqiptonin asnjë fjalë, na futën në teqe.
Vetëm mallkime u shqiptuan mbi këtë popull grek që plaçkiti, shkratërroi, vrau gra, fëmijë, pleq, për të zhdukur një racë të vjetër dhe fisnike latine!
Unë ende mund të shoh nën krahun e rojes që kalon lumin, foshnjën time, sytë e të cilës u kthyen drejt meje, duke mu përgjëruar;Një rrymë ishte aq e fortë sa ishte e vështirë të qëndrohej në këmbë.Unë psherëtiva kur ai ishte në anën tjetër të bregut dhe më pas erdhi radha ime.Unë shoh gjithashtu një fshatare të pafat që donte të kalonte me dy fëmijët e saj.Më i vogli i shpëtoi dhe, i marrë nga rryma, u zhduk.Gruaja fatkeqe qau si një e çmendur, duke përqafuar fëmijën tjetër mes këtyre dallgëve të tmerrshme, duke mos ditur më si të ecë përpara as prapa;rojet erdhën me nxitim në ndihmë, sepse banda e të poshtërve vazhdonte të na ndiqte.
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Gjatë më shumë se dhjetë ditëve që zgjati ky eksod, u shfaqën të njëjtat skena tragjike, para syve të mi si një grua e qytetëruar që nuk mund të sillte asnjë ndihmë.
Mbërritëm në një mal të lartë të mbuluar me borë dhe që quhet Tomorica, pamë një zjarr gjigand, tymi i të cilit formonte mbi kokën tonë re hiri të trasha dhe ende me flakë të kuqe.Ishte Frashëri që digjej, vendbanimi i të parëve të beut për pesë shekuj…
Ende të përndjekur, mbërritëm në Korçë, më pas në Svirna (Zvirinë), pronën tonë, ku qëndruam disa javë për të pushuar.Pastaj, një ditë, në fshatrat përreth shpërthyen më shumë zjarre dhe na u desh të iknim sërish.Grekët nuk ngopeshin.Esadi nuk dërgoi asnjë ndihmë.Ushtarët tanë ishin pa municione, vetëm mund të gjoksin e tyre bujar, në mënyrë të kotë.Ne u larguam përsëri, si gjithmonë, derisa e kaluam kufirin.
Grekët ishin atëherë zotër tek ne.Më në fund, Zoti e mëshiroi kombin shqiptar;Franca dërgoi në vitin 1917, në Korçë, trupa franceze që e shpëtuan dhe frëngjishtja, tashmë e përhapur në Shqipëri, u bë gjuha e parë atje, ajo e vendit të qytetëruar dhe shpëtimtar.
Për momentin, më shumë se tre mijë nxënës këndojnë “La Marseillaise – Marsejezën” dhe i kërkojnë Francës ndihmë morale.Ju lutem, jo grekër, asgjësimi është i preferuar!
I bëj thirrje, si një franceze e vuajtur, Francës fisnike, të lavdishme dhe fitimtare, gjithmonë e para për barazi!”
“Le Journal” ka botuar, të premten e 6 korrikut 1900, në faqen n°4, një shkrim në lidhje me reagimin e Manlio Bennici-t, nënkryetarit të komitetit shqiptar “Pro Patria, mbi interesat italiane në Shqipëri, të cilin Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar:
Italia dhe Shqipëria
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Pas shkrimit që botuam mbi situatën e shqiptarëve, morëm letrën e mëposhtme nga z. Manlio Bennici, nënkryetar i komitetit shqiptar “Pro Patria”:
“Lexova me interes në “La Tribuna” raportin e artikullit tuaj të botuar në “Le Journal”, ku arrini në përfundimin se çështja shqiptare nuk është interesante vetëm për Austrinë dhe për Italinë.
Natyrisht, kjo pyetje duhet të prekë të gjithë popujt që e bazojnë ekzistencën e tyre në parimet e lirisë dhe të pavarësisë, dhe veçanërisht popullin fisnik francez, i cili, nëpërmjet entuziazmit dhe traditës shekullore, ka mbështetur gjithmonë çështjet e shenjta të të drejtave të të dobëtëve.
Agjitacioni italian në Shqipëri nuk ka qëllim tjetër veçse të mund të përballojë përfundimisht të gjitha goditjet që Austria do të donte t’i jepte popullit shqiptar. Por do të ishte gabim të konkludohej nga kjo se Italia planifikon ta pushtojë vetë këtë vend. Italianët duan vetëm një gjë : pavarësinë e Shqipërisë.”
“La Turquie” ka botuar, të premten e 25 shkurtit 1910, në faqen n°2, shkresën e atdhetarit Beqir Plangarica drejtuar asokohe Dervish Himës, drejtor i gazetës “Shqipëtari”, në lidhje me ndalimin e gjuhës shqipe në shkollat e Elbasanit, të cilën Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar.
Një gjuhë shqipe
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Kjo çështje po bëhet gjithnjë e më magjepsëse. Ja një shkresë e re që merr nga Elbasani gazeta “Skipetari” :
“Gjuha shqipe e cila prej më shumë se një viti e gjysmë në shkollattona mësohet me alfabetin tonë kombëtar është ndaluar ditët efundit me urdhër të drejtorit të arsimit publik në Manastir.
Kjo ndalesë nuk i përgjigjet aspak frymës së një qeverie kushtetuese. Pas peticionit që i bëmë mytesarifit dhe në përgjigje të kërkesës së drejtorit të shkollës së Elbasanit drejtuar drejtorit të arsimit publik të Manastirit, ky i fundit në përgjigjen e tij telegrafike flet në një gjuhë krejt të kundërt dhe të papërshtatshme për një drejtor kushtetues të arsimit publik.
Ai thotë se ata që duan të mësojnë gjuhën shqipe duhet ta mësojnë atë vetëm me shkronja arabe pasi ajo është fakultative në shkollë.
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
A është kjo një përgjigje e denjë për një epokë kushtetuese kaq të shkëlqyer ?
Ne ju kërkojmë (lutemi) që të rinisni mësimet e gjuhës shqipe me alfabetin tonë kombëtar.
Shkresa e mësipërme e firmosur nga më shumë se pesëdhjetë nxënës të shkollës së Elbasanit, e paraqitur në zyrat telegrafike në Elbasan, u mbajt (bllokua) nga drejtori i postës dhe telegrafit, i cili u tha se duhej të kundërfirmosej (nënshkruhej) nga drejtori i shkollës.Drejtori, pasi nuk pranoi të firmoste, na u hoq e drejta që të mund të protestonim dhe të ankoheshim në departamentet ministrore. Ajo (shkresa) sjell në vëmendjen tuaj këtë akt kaq pak në përputhje me përshkrimet e ligjit kushtetuesdhe vij t’ju kërkoj me dashamirësi të ndërmerrni hapat e nevojshëm për këtë qëllim që të vihet drejtësia në emër të nxënësve.”
(nënshkruar) Beqir Plangarica
Drejtori i gazetës Skipetari, i pyetur nga ana jonë se çfarë synonte të bënte me këtë shkresë, na tha se do të takojë Ministrin e Arsimit Publik për t’i tërhequr vëmendjen ndaj këtij akti antikushtetues të një prej vartësve të tij.
“Stamboul” ka botuar, të martën e 28 prillit 1914, në ballinë, deklaratat e ministrit të financave Filip Noga për “La Tribuna”, gjatë vizitës në Kostandinopojë, në lidhje asokohe me zhvillimin e Shqipërisë, të cilat Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, i ka sjellë për publikun shqiptar:
Deklaratat e z. Filip Noga
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Romë, 27 prill.
La Tribuna publikon disa deklarata të ministrit të ri shqiptar të financave, z. Filip Noga, gjatë vizitës së tij në Kostandinopojë.Ministri i ri është sinqerisht optimist për të ardhmen e Shqipërisë.Ai beson se si vështirësitë mes Greqisë dhe Shqipërisë, ashtu edhe ato mes Shqipërisë dhe Serbisë, mund të zgjidhen pa shumë vështirësi.Zoti Noga pohoi se popullariteti i Princ Vidit po rritet çdo ditë e më shumë në të gjithë Shqipërinë, e cila dëshiron vetëm paqe dhe punë.
Ai shtoi se një program i tërë i gjerë punimesh për rritjen e principatës së re do të kryhet së shpejti nën kujdesin e princit, i cili është i përfshirë aktivisht në gjithçka që mund të kontribuojë në përparimin dhe mirëqenien e vendit.Ai vuri në dukje se tashmë në Shqipëri kanë filluar të shfaqen shtëpi bankare dhe tregtare të drejtuara nga vetë shqiptarët, gjë që dëshmon besimin e tyre në të ardhmen e atdheut të tyre me mjetin më të mirë : Punën. – (Ag. It.)
Në librin e autorit dhe kryemurgut francez, Pierre Bauron, me titullin « Les Rives Illyriennes – Brigjet Ilire », botuar në Paris në vitin 1888, gjejmë,në faqen e tij të 350, një këngë të rrallë luftarake ilire.
Kënga vë në dukje trimërinë e paraardhësve tanë, dashurinë për atdheun dhe në një farë mënyre dëshmon se kemi qenë gjithnjë një popull paqësor me fqinjët, se u jemi përgjigjur si kurdoherë sulmeve, por kurrë nuk kemi sulmuar të parët.
Ja kënga në vijim:
Vëllezër, përpara, përpara, luftëtarë, Këmbësoria e djem mbi kuajt tuaj të fortë ! Të mprehim kosat, të mprehim shpatat ! Të shporrim armikun nga këto toka ! Që secili prej nesh t’i këndojë një këngë Atdheut të heronjve !
Me kosë të vrasim këtë grabitës, Mjaft arrogant për të sunduar racën e shtëpitë tona ! Oh ! Le të rrëzohen duke u çarë prej qindra rrufeshë Këta të pabesë që shkelin të drejtat tona ! Që secili…(Refren)
Nëse bisha çel kthetrat e saj, Iliri me grusht e shtrin për tokë ; Nëse gjarpëri krenar e ngren kokën ndaj tij, Iliri, këmbëzbathur, e shkel. Që secili…(Refren)
Kur era e veriut, e tërbuar, Copëton lisin e vjetër, Zemra shtendoset në gjoksin tonë ! Ne jemi Ilirët, vëllezër të dashur ! Që secili…(Refren)
Kur dridhen skajet e botës, Kur shkëndijat e rrufesë vallëzojnë në qiell, Dhe kur toka hap barkun e saj, Iliri i lumtur këndon këngën e luftës. Që secili…(Refren)
Iliri, të huajin e sulmon me thikë, Vetëm kur duhet të mbrojë vëllain e tij ! Kurrë frika nuk ia ul kokën, Dhe sikur bota të copëtohet, ai mbetet gjakftohtë ! Që secili prej nesh t’i këndojë një këngë
“Stamboul” ka botuar, të shtunën e 21 marsit 1914, në faqen n°2, intervistën ekskluzive të Turhan Pashës dhënë asokohe korrespodentit special të “La Tribuna” në Durrës në lidhje me rimëkëmbjen e Shqipërisë, të cilën Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar:
Deklaratat e Turhan Pashës
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Romë, 20 mars.
La Tribuna publikon një intervistë që korrespondenti i saj special në Shqipëri ka pasur në Durrës me Turhan Pashën.
Kryeministri shqiptar deklaroi se ka synimin e vendosur të zbatojë një program të rimëkëmbjes ekonomike të Shqipërisë duke filluar me zgjidhjen e problemeve kryesore, pra hapjen e porteve dhe ndërtimin e rrugëve, sepse në mungesë të mjeteve të komunikimit, Shqipërisë i mungon jeta aktive.Duhet t’i tregojmë botës, shtoi shtetari i shquar, se Shqipëria është e aftë të punojë për rimëkëmbjen e saj dhe zhvillimin e brendshëm.
Prandaj do të na duhet të rrisim (përmirësojmë) kushtet e bujqësisë, të aktivizojmë prodhimet, të transformojmë kënetat.
Duke folur për politikën e jashtme, Turhan Pasha pohoi se Shqipëria duhet të bëhet një element paqeje dhe moderimi në Ballkan.
Ai përfundoi duke uruar që i gjithë kombi shqiptar të mblidhet rreth ministrisë kombëtare, në mënyrë që ta mbështetesë në detyrën e mundimshme që ka marrëdhe të meritojë kështu simpatinë e Evropës. – (Ag. It.)
“Le Matin” ka botuar, të enjten e 2 korrikut 1914, në faqen n°3, intervistën ekskluzive të Turhan Pashës në lidhje me drejtimin asokohe të Shqipërisë nga Princ Vidi, të cilën Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Kryeministri shqiptar lavdëron princin
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Romë, 1 korrik.—Shkresë speciale nga “Le Matin”—Disa gazeta kanë botuar gjoja deklaratat e sekretarit të Turhan Pashës, gjatë udhëtimit të këtij të fundit nga Brindizi në Romë ose pas mbërritjes së tij në këtë qytet.
Por asnjë sekretar nuk e shoqëron Turhan Pashën, i cili udhëton i ndjekur vetëm nga shërbëtori i tij, një zezak i mrekullueshëm.
Mos vallë është ai që mund të ketë bërë deklaratat e publikuara në shtyp ?
Nuk kam dashur t’i përmbahesha këtyre deklaratave dhe për të ditur qëllimin e vizitës së Kryetarit të Këshillit Shqiptar dhe shpresat e tij, bëra një intervistë të gjatë me të lidhur me ecurinë e çështjes shqiptare.
Pavarësisht ngjarjeve që pasuan njëra-tjetrën në Durrës dhe Vlorë, Turhan Pasha nuk e humbi optimizmin e tij të buzëqeshur. I bindur thellë për mundësinë e krijimit të një Shqipërie të qëndrueshme nën kujdesin e një fuqie evropiane, ai erdhi në Evropë për të mbrojtur pranë kancelarive evropiane kauzën e mbretërisë së re dhe sovranit të saj.
I shpreha frikën se kjo kauzë, veçanërisht në lidhje me Princi Vidin, ishte komprometuar rëndë, veçanërisht pas tërheqjes së trupave të Prenk Bib Dodës në Lezhë.Por Turhan Pasha nuk i beson realitetit të kësaj tërheqjeje. Ai vetëm mendon se lideri shqiptar, në pritje të përforcimeve, nuk gjykon se ka ardhur koha për të sulmuar.
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
“—Përsa i përket revoltës, më tha ai, në dy ose tre javë, humbja e të korrave dhe mungesa e mjeteve të jetesës do të krijojnë një situatë jashtëzakonisht të vështirë për kryengritësit dhe krerët e tyre.
Pesëmbëdhjetë agjitatorë nxisin popullatat dhe duan t’i shtyjnë në luftë civile, por masa e madhe e banorëve i ndjek me ngurrim.Katërqind myslimanë janë të burgosur në Tiranë sepse nuk donin t’i bashkoheshin revoltës.
Sheiku Hamdi, nga Shijaku, i plagosur dhe i zënë rob, pranon sot se ishte mashtruar mbi qëllimet e princit dhe qeverisë së tij dhe i vjen keq që gjithashtu nxiti revoltën.
A nuk synojnë këto dy fakte të dëshmojnë se sa pak spontan është ky agjitacion dhe sa është shfrytëzuar besueshmëria e këtyre popullatave fatkeqe ?Jam absolutisht i bindur se kjo lëvizje është e destinuar në mënyrë të pashmangshme të zvogëlohet dhe të zhduket vetvetiu.
Ajo që më trishton është të shoh jetën e Shqipërisë të ndalur kështu nga gjendja e tanishme e punëve. Është kjo situatë që unë dua të ekspozoj në Evropë. Fuqitë nuk mund ta injorojnë këtë gjendje dhe shpresoj se do të ndihmojnë për ta rregulluar atë.
Sa për qortimet që mund t’i bëhen princit, ju siguroj se janë të pajustifikuara. Unë kam besimin më të madh në cilësitë e tij si sovran. Ai është besnik dhe trim, i do sinqerisht shqiptarët dhe dëshiron absolutisht të kënaqë aspiratat e tyre legjitime.
Princesha është shumë e mirë dhe shumë e dashur, ajo ndihmon sovranin me pasion dhe përkushtim.
Para ngjarjeve të fundit, ata të dy ishin shumë popullorë.Atyre iu bë një pritje triumfuese kudo që shkonin.Mjerisht, pati një keqkuptim, por ky keqkuptim nuk mund të zgjaste.
Unë nuk mund ta konceptoj të ardhmen e Shqipërisë të ndarë nga ajo e princit, që duhet të mbetet sovran i saj.
Pavarësisht gjithçkaje, unë ende shpresoj në suksesin e përpjekjeve tona.”/ KultPlus.com
“Le Matin” ka botuar, të mërkurën e 3 qershorit 1914, në ballinë dhe faqe n°2, intervistën ekskluzive të korrespondentit të saj me Turhan Pashën (kryeministër) dhe Filip Nogën (Ministër financash) në lidhje me kryengritjen asokohe kundër Princ Vidit, të cilën Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Shtatëqind malësorë zbarkojnë në Durrës
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Durrës, 1 qershor. — Shkresë nga korrespondenti special i “Le Matin”. — Sot zbarkuan këtu 700 malësorë, të marrë nga 10.000 burrat që Prenk Bib Doda mblodhi në Lezhë.
Kontigjenti përfshin myslimanë dhe të krishterë, por këta të fundit përbëjnë shumicën dërrmuese.Fillimisht, ky kontigjent duhej të përbëhej nga 250 të krishterë dhe 250 myslimanë, por për shkak të numrit të kërkesave, ishte e nevojshme të rritej përmasa dhe të modifikohej proporcioni i elementëve të tij përbërës.
Ardhja e kësaj force të armatosur këtu bën mjaft bujë, sepse nëse nga njëra anë shton garnizonin dhe kontribuon në sigurimin e mbrojtjes së qytetit, nga ana tjetër ka frikë se do të rrisë rrëmujën midis kryengritësve.
Efekti i parë i këtij zbarkimi ishte rikthimi i besimit te partia nacionaliste, e cila prej disa ditësh ishte mjaft e demoralizuar.
Doja të mësoja nga goja e vetë kryetarit të këshillit (kryeministrit) arsyen dhe shtrirjen e kësaj thirrjeje ndaj kontingjenteve të Prenk Bib Dodës.Unë arrita të takoj Turhan Pashën në fund të Këshillit të Ministrave.Me dashamirësinë e tij të zakonshme, ai më shpjegoi pikëpamjet e tij dhe synimet e qeverisë si më poshtë.
— Princi dhe kryeqyteti i tij u gjetën prej disa ditësh në mëshirën e një lëvizjeje sulmuese të kryengritësve. Mbrojtësit u reduktuan në rreth 200 burra. Unë nuk përfshij në këtë numër marinarët që ruajnë legatat dhe pallatin, sepse ata janë të destinuar ekskluzivisht për mbrojtjen e jetës së princit.
Kjo situatë nuk mund të vazhdonte. Prandaj ne duhej të ishim në gjendje sa më shpejt të ishte e mundur për të ndërtuar një garnizon të mjaftueshëm për të garantuar sigurinë e Durrësit. Mirëpo, duke qenë se trupat nuk krijohen brenda një dite, ne u detyruam të merrnim ata që kishim në dorë dhe morëm 700 burra nga kontingjentet e ngritura në Lezhë nga Prenk Bib Doda.
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
—A nuk keni frikë, Shkëlqesi, se ardhja e tyre do të interpretohet nga kryengritësit si një masë agresive që vërteton dëshirën tuaj për t’i sulmuar ata?Bisedimet po vazhdojnë dhe ngazëllimi që zbarkimi i kësaj force do të shkaktojë te kryengritësit mund të dëmtojë rezultatin e këtyre negociatave.
—Ne sollëm vetëm 700 burra, por mund të thërrisnim disa mijëra. A nuk është ky vëzhgim i thjeshtë provë se ne po ndjekim një qëllim mbrojtës dhe jo sulmues ? Çdo qeveri ka jo vetëm të drejtën, por edhe detyrën të sigurojë sigurinë e saj dhe mbrojtjen e atyre që i janë besnikë. Për më tepër, nesër ose pasnesër, anëtarët e Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit do të diskutojnë me krerët e kryengritësve për përgjigjen që do t’i jepet ankesave të këtyre të fundit dhe mund t’ju them se të gjitha kërkesat e tyre të arsyeshme do të plotësohen.
—Por nëse ata nuk janë të kënaqur me këtë, do të ketë një luftë civile ?
— Ju mund të jeni të sigurt dhe mund të pohoni se çdo gjë që mund të bëhet nëpërmjet rrugës së pajtimit, ne do ta bëjmë. Unë jam mysliman, ashtu si dy kolegë të mi të kabinetit, ndërsa tre të tjerë janë të krishterë.Z. Noga, Ministër i Financave, mund t’ju tregojë se sa të vendosur jemi për të shmangur çdo konflikt fetar në Shqipëri dhe për të garantuar lirinë e plotë të adhurimit (besimit) për të gjithë.
Z. Noga, i cili ishte i pranishëm në takimin tonë, më dha këtë siguri, duke shtuar :
—Unë isha ai që shkoi në Lezhë për të negociuar ardhjen e këtyre shtatëqind burrave. Unë u thashë atyre :
“Disa nga vëllezërit tuaj kanë dalë jashtë rrugës. Në një moment lajthitjeje dhe nën ndikimin e këshillave të këqija, ata sulmuan princin. Ai duhet mbrojtur, por ne dëshirojmë të shmangim një luftë vëllavrasëse dhe shpresojmë që së shpejti të gjithë të jeni të bashkuar.”
Ju siguroj se ata i kuptuan ndjenjat e mia dhe nuk ushqejnë armiqësi kundër kryengritësve.
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
— Por nëse përpjekjet tuaja dështojnë, nëse i gjithë pajtimi është i pamundur, çfarë do të bëni ?
—Atë që do të bënte çdo qeveri, u përgjigj Turhan Pasha.Nuk mund të lejojmë që pesë apo gjashtë mijë të pakënaqur, dhe të pakënaqur pa motiv, të pengojnë zhvillimin e të gjithë vendit.Shkodra dhe Vlora janë duke vuajtur nga situata aktuale, madje edhe disa rajone thjesht myslimane po protestojnë kundër qëndrimit të kryengritësve.
E kuptova, megjithëse ministri nuk ma tha zyrtarisht, se në pamundësi të një marrëveshjeje, rebelët do të ndaloheshin nëpërmjet forcës.
Prandaj, ne jemi ndoshta në prag të një lufte civile. Më shumë se kurrë është e dëshirueshme që fuqitë të bien dakord dhe të dërgojnë kontigjente ndërkombëtare në Durrës;Princi, Turhan pasha, kreu i qeverisë dhe anëtarët e komisionit të kontrollit kërkojnë këtë dërgesë.Edhe Italia është në favor të saj.Vetëm një masë e tillë mund t’i sigurojë princit dhe qeverisë pavarësinë e dëshiruar, sepse nëse dy ditë më parë princi ishte në mëshirën e kryengritësve, sot ai e gjen veten në fakt rob të mbrojtësve të tij.
Malësorët, duke u konsideruar si një forcë e thjeshtë policie, u vendosën nën urdhrat e kolonelit holandez Tomson, komandant i vendit.Zgjedhja e kolonelit është e shkëlqyer, por prania këtu e gjeneralit De Veer, eprorit të tij hierarkik, paraqet një shqetësim të madh,sepse gjenerali e ka të vështirë të heqë dorë për të mos ndërhyrë në aktet e kolonelit Tomson, fryma e iniciativës së të cilit pengohet, nëse jo asgjësohet.
Prania e njëkohshme e gjeneralit dhe kolonelit është bërë e pamundur, por princi nuk ka marrë ende një vendim në lidhje me këtë, dhe kjo është për të ardhur keq.
Komisioni i Kontrollit ka porositur mëngjesin e sotëm një xhandar që të shkonte dhe t’u kërkonte kryengritësve që të vendosnin për vendin e mbledhjes së radhës.Këta e kanë vendosur në Shijak për nesër ose pasnesër në mëngjes.
Komisioni, pasi protestoi kundër pranisë në xhandarmëri të një ish-oficeri gjerman, baronit Gunpenberg, ky i fundit aplikoi menjëherë për nënshtetësinë shqiptare.
“France-soir” ka botuar, të enjten e 1 shtatorit 1949, në faqen n°5, deklaratën e mbretit Zog në Kajro në lidhje asokohe me të ardhmen e Shqipërisë, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
“Një plebishit duhet të vendosë për fatin e Shqipërisë…” thotë ish-Mbreti Zog
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Kajro, 31 gusht (A.F.P.). — Në deklaratën për shtyp të publikuar sot në Kajro nga “Legata Mbretërore e Shqipërisë”, ish-Mbreti Zog deklaron në veçanti :
“Pas kaq shumë sakrificash të përgjakshme dhe përpjekjesh të mjerueshme vëllavrasëse që na janë imponuar në dhjetë vitet e fundit të historisë sonë, detyra e çdo shqiptari është t’i shërbejë me besnikëri çështjes së atdheut dhe të ketë besim në të ardhmen e tij.
Ditën kur kjo do të jetë e mundur, mbreti do të kërkojë që të organizohet në atdhe një plebishit legal dhe i paanshëm nën kontrollin e Kombeve të Bashkuara dhe qeveria kombëtare që do të formohet më pas do të arrijë vëllazërimin dhe garantimin e lirisë.”
“La Turquie” ka botuar, të hënën e 18 prillit 1910, në ballinë, intervistën ekskluzive me patriotin dhe publicistin e njohur shqiptar Dervish Himën në lidhje me tensionet e brendshme asokohe në Shqipëri, të cilën Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Çështjet e Shqipërisë
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Dje patëm fatin të bisedonim gjatë me Dervish Bej Himën. Ai është një shqiptar me kulturë të lartë, të cilin regjimi i vjetër e kishte ndaluar dhe që jetoi për një kohë të gjatë në Francë dhe Belgjikë në shoqërinë e figurave më të shquara politike. Ai gëzon konsideratën më të lartë në mesin e bashkatdhetarëve të tij. Ai ka pikëpamje shumë të gjera; biseda e tij është sa interesante aq edhe mësimore (udhëzuese).
Ai kthehet nga Shqipëria ku mori pjesë si delegat i klubit “Bashkimi” të Kostandinopojës në kongresin shqiptar të Manastirit. Ai ka vizituar krahinat ku gjatë ditëve të fundit kanë ndodhur ngjarjet që ka ndjekur e gjithë Evropa, jo pa një farë shqetësimi.
Ndërsa e pyetëm se cilat janë shkaqet e trazirave aktuale në Shqipëri:
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
“Shkaqet ? u përgjigj ai. Thoni më mirë shkaku. Sepse ka vetëm një. Qeveria — ose më mirë të themi Guvernatori i Përgjithshëm Mazhar Beu — bëri gabimin shumë të madh duke dashur t’u impononte shqiptarëve pagesën e detyrimeve të importit dhe taksave të tjera që materialisht është e pamundur t’i paguash.Në lokalitetet ku është zhvilluar kryengritja kundër këtij pretendimi të pushtetit qendror, banorët fatkeq, mbajeni mirë shënim, banojnë në kasolle.Ata udhëtojnë dyzet apo pesëdhjetë kilometra pranë qytetit më të afërt për të blerë objektet dhe mallrat më të nevojshme.Dhe ne duam që ata t’i nënshtrohen menjëherë taksave, të cilat për ta janë një risi e pakuptueshme, ngacmuese dhe e padrejtë ?Malësorët e Shqipërisë së Epërme e patën paguar gjithmonë taksën në një formë tjetër.Ata nuk e kuptojnë sistemin e sotëm.Le të udhëzohen së pari, le t’u sqarohet se është e nevojshme që secili anëtar i komunitetit politik të paguajë pjesën e tij të shpenzimeve të përbashkëta.Kjo pjesë, për më tepër, duhet të jetë në raport me aftësitë e supozuara të tatimpaguesve.Megjithatë, aftësia e taksapaguesit shqiptar në rajonet ku shpërtheu kryengritja është pothuajse e parëndësishme.Pushka e Xhavit Pashës e zvogëloi atë (kryengritjen) në minimum dhe madje e asgjësoi.Nëse shqiptarët nuk pranuan të paguanin, kjo ndodh sepse ata ishin vërtet të paaftë për të dhënë atë që u kërkohej.
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Pikërisht ky është shkaku i vetëm i lëvizjes aktuale në rajonet e Pejës, Prizrenit etj.Megjithatë, është pohuar se ishte për shkak të ngacmimeve të huaja.Është thjesht qesharake. Për shekuj, Shqipëria në tërësi, Shqipëria e Veriut si dhe Shqipëria e Jugut, ka qenë mburoja më e fortë e Perandorisë Osmane kundër pushtimit të huaj, kundër depërtimit sllav, austriak, italian etj.Shqiptarët e derdhën gjakun e tyre bujarisht në të gjitha fushat e betejës ku sinjalizohej guximi i osmanëve.A është e nevojshme të kujtojmë, që të mos kthehemi më tej e të flasim për shërbimet dhe lavdinë e Qyprillinjve, për shembull, pesë anëtarë të të cilëve ishin, nga viti 1656 deri në 1710, zotër të politikës osmane;A është e nevojshme të kujtojmë, them unë, se shqiptarët ishin mbrojtësit më trima të atdheut osman gjatë Luftës së Krimesë, Luftës Ruso-Turke, Luftës Greko-Turke ?Me gjakun e tyre ata gjurmuan emrin e tyre në shkëlqimin e historisë së Turqisë.
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Thuhet edhe sot, për të shpjeguar kryengritjen aktuale dhe veçanërisht ekspeditën e parashikuar, se shqiptari ëndërron të shpallë pavarësinë e tij.Kjo është një tjetër shpikje groteske.Shqiptarët e dinë shumë mirë se interesi i tyre jetik është të jenë pjesë, ashtu si kombësitë e tjera, as më shumë e as më pak, në trupin e madh të Perandorisë Osmane.Ne jemi vetëm një popull i vogël i ekspozuar ndaj lakmisë së kombeve të mëdha.Ne jemi të vetëdijshëm se, të lënë në duart tona, do të ishte e vështirë për ne t’u rezistonim këtyre orekseve.Nga ana tjetër, nga pikëpamja ekonomike, ne kemi interesin më të madh për të qenë pjesë e Perandorisë Osmane.Më në fund, ndjenjat tona na lidhin në mënyrë të pazgjidhshme me këtë atdhe osman, i cili është i yni për gati pesë shekuj. Për fat të keq qeveria nuk e kupton ose nuk dëshiron të kuptojë situatën në të cilën ndodhemi dhe çfarë jemi të aftë të bëjmë nëse na vënë lakun në fyt.
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Dëshira jonë e vetme është që përmes kulturës intelektuale të ngrihemi në nivelin e kombeve të tjera.Le të krijojmë shkolla në vendin tonë, të zhvillojmë, me anë të mësimit, inteligjencën e natyrshme, aq të gjallë e aq të shpejtë, që e kanë shqiptarët dhe do të jemi të kënaqur.Shqipëria dikur prodhoi burra emri i të cilëve ndriçon historinë.Ajo mund të përbëjë edhe sot një qendër të fuqishme intelektuale. Por le ta ndihmojmë atë të rigjenerohet. Veziri i Madh tha, me sa duket kohëve të fundit, se Shqipëria është një nga xhevahirët më të bukur të Kurorës Perandorake.Por këtë xhevahir të mrekullueshëm, po e lënë në baltë.Shqipëria dëshiron të shkëlqejë sërish në botë në vend që të lëngojë në terrin e injorancës dhe obskurantizmit.Kjo është ajo që ne duhet të kuptojmë këtu.Ekspeditat ushtarake ngjallin vetëm tensione : dhe mund të thuhet, për shembull, se operacionet e përgjakshme të Xhavit Pashës kanë shkaktuar pakënaqësi aq të fortë sa që do të jetë e vështirë të fshihet nga mendja e brezave të sotëm.Dhe pastaj, a nuk e kupton qeveria se të masakrosh shqiptarët do të thotë t’u hapësh rrugën fqinjëve sllavë dhe austriakë që do të nxitojnë të pushtojnë këtë rajon të shpopulluar ?Këtë, ndër të tjera, e presin serbët.Prandaj nuk duhet të përpiqemi të nënshtrojmë shqiptarët me forcë të armatosur; është nga bindja, nga lufta kundër injorancës, nga zhvillimi i mësimit (arsimit).Këtë nuk e kanë ndjerë qeveritarët dhe drejtuesit ushtarakë të dërguar deri tani në Shqipëri.Mbetet të shpresojmë që komandanti i ri Shefqet Turgut Pasha, i cili është një njeri me inteligjencë të lartë dhe pikëpamje shumë të gjera, do të heqë dorë nga procedurat e përdorura nga paraardhësit e tij dhe se do ta bëjë qeverinë e Kostandinopojës të dëgjojë zërin e urtësisë dhe modestisë.Është mjeti i vetëm i paqëtimit.
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Por, shikoni, na lëndojnë në mënyrë të sikletshme ndjenjat dhe aspiratat tona, edhe në çështje që do të dukeshin më të mundshme për t’i shpëtuar ndërhyrjes së qeverisë.Kështu çështja e alfabetit u bë një çështje politike osmane.
Megjithatë, shumica dërrmuese e shqiptarëve, besnikë dhe të përkushtuar ndaj atdheut osman, janë të lidhur me karakteret latine që kanë marrë nga të parët e tyre, të cilat i gjejnë në shprehjen e shkruar të mendimeve të tyre.Është thënë, në këtë drejtim, se mbajtja e shkronjave latine do të favorizonte zhvillimin e ndikimit italian — apo edhe të ndikimit francez — në Shqipëri, diçka që duhej shmangur.Është thjesht qesharake.Shqiptarët, dhe e kam fjalën për shqiptarët e të gjitha besimeve, myslimanë, ortodoksë, katolikë, janë të gatshëm të zmbrapsin ndërhyrjen e huaj, në çfarëdo forme që të vijë.Ne nuk i kthejmë sytë as nga Roma, as nga Vjena, as nga Athina; i kthejmë drejt Kostandinopojës; prej andej presim shpëtimin dhe prosperitetin e vendit tonë.Por ne duam të ruajmë traditat tona, të gjithë duam, me përjashtim të disa klerikëve fanatikë, të ruajmë karakteret që paraardhësit tanë kanë përdorur për të marrë edukimin e tyre modest. Qeveria, në vend që të mbante anë kundër nesh në këtë çështje dhe të donte të na impononte karakteret arabe që, me pak fjalë, janë vetëm shenja të transmetimit të mendimit, jo më të shenjta se të tjerët, qeveria duhet të kishte respektuar ndjenjën tonë kombëtare dhe dëshirën tonë të shprehur qartë.Ajo nuk e bëri, ky ishte një gabim i madh.
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Dhe është, po e përsëris, një gabim edhe më i rëndë sesa të duan të nënshtrojnë aspiratat tona kombëtare me dhunë.Ne jemi nënshtetas besnikë të Perandorisë;ne nuk do të jemi kurrë sllavë, italianë apo austriakë.Ne do të jemi gjithmonë shqiptarë, nënshtetas osmanë.Por të paktën të na trajtojnë si të tillë dhe jo të përbuzin.Le të merren parasysh vështirësitë në të cilat luftojmë, ekonomikisht, moralisht, intelektualisht;le të merren parasysh edhe shërbimet që kemi dhënë me shekuj dhe le të na vijnë në ndihmë…”
Dervish Hima na tregon ende një mori gjërash të tjera interesante, të cilave u propozojmë t’u rikthehemi.
Revista katolike e artit dhe letërsisë “Durendal” ka botuar, me 1 janar 1905, në faqen n°443, një kritikë asokohe për librin e Pyrrhus Bardylit (Faik Konicës), të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar.
Ese për gjuhët natyrore dhe gjuhët artificiale, nga Pyrrhus Bardyli.— (Bruksel, Kiessling.)
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Disa janë të përhumbur nga shpikja e një gjuhe artificiale dhe universale që do të shërbente si një mjet intelektual për të gjithë botën : volapuk, esperanto, gjuha blu.
Dr. Colombo tani na ofron latinishten komerciale. Ai jep faturat e makinave dhe verërave të shampanjës në një gjuhë krejtësisht qesharake dhe ekstravagante. Unë nuk mendoj se ai do të ketë sukses.
Z. Bardyli në librin e tij interesant studion jetën e gjuhëve natyrore dhe, duke treguar varfërinë e gjuhëve artificiale, dëshmon se nëse lind nevoja për një gjuhë universale, ajo do të formohet dalëngadalë, duke u brumosur mbi jetën, në të gjitha aspektet e saj.
“The Washington Post” ka botuar, të enjten e 15 korrikut 1926, në ballinë, një rrëfim të rrallë dhe intim të Faik Konicës, asokohe i porsaemëruar ambasador i Shqipërisë në SH.B.A, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar:
Prerja e flokëve 2.000 vjeçare, thotë i dërguari shqiptar
Stil i modës së vjetër në vendin e tij, Ministri i Ri raporton – Nuk do të hyjë në shoqëri këtu – Ka prirje për shkrimin e dramave.
Burimi : The Washington Post, e enjte, 15 korrik 1926, ballinë
Prerja e flokëve është modë e vjetër në Shqipëri, deklaroi Faik Konica, ministër I porsaemëruar në Shtetet e Bashkuara nga ai vend, pasi mbërriti dje në hotelin Willard.
Shkrimtari–d iplomat shpjegoi se gratë në vendin e tij i presin flokët që prej 2.000 vitesh.
Z. Konica nuk shqetësohet për jetën shoqërore dhe nuk ka ndërmend të luajë këtu “lojën sociale”.Ai refuzoi emërimet diplomatike në Londër dhe Romë për shkak të mospëlqimit të tij për shoqërinë. Teatri, pranoi ai, është hobi i tij. Ndërsa vetë dramaturg, zoti Konica i konsideron esetë e tij veprën më të mirë letrare. Megjithatë, ai ka shkruar më shumë se një partiturë dramash. Z. Konica mbart idetë më liberale dhe më të avancuara mbi skenografinë.
Në “The Whisker”, prodhuar prej tij në Marlboro, Mass., tre vjet më parë, ministri nuk kishte as skenë dhe as dekor, siç konceptohet përgjithësisht në teatër.
Audienca e tij gjithashtu nuk qëndroi ulur gjatë performancës. Ajo i ndoqi lojtarët (aktorët) në një zonë të hapur. Ndjekja e kastit u jep spektatorëve një ndjenjë pjesëmarrjeje në komplotin (intrigën) që ai shpjegoi.
Z. Konica planifikon të vazhdojë të shkruajë gjatë shërbimit diplomatik në Uashington. Aktualisht është duke punuar për përkthimin e “Twelfth Night – Nata e Dymbëdhjetë” në gjuhën e tij amtare. Loja e fjalëve të Shekspirit (përkthimi – përshtatja) e bën të vështirë punën e tij, rrëfeu zoti Konica.
George Bernard Shaw është dramaturgu i preferuar i ministrit, dhe ai numëron Mencken, Dreiser, Anderson dhe Cabell ndër romancierët e tij të preferuar. Gjatë pesë viteve të qëndrimit në Londër, zoti Konica nuk humbi kurrë një shfaqje shekspiriane të prodhuar atje.
I fundit në familjen diplomatike është një beqar, 51 vjeç. Zoti Konica nuk kërcen. Në shpjegim, ai shprehu frikën se ishte “shumë i trashë”. Ai është me trup masiv, me shpatulla të gjera.
Burimi : The Washington Post, e enjte, 15 korrik 1926, f.21
Ministri pranoi një admirim të madh për bukurinë e grave amerikane.“Ka një përqindje më të madhe të grave të bukura në Amerikë,” pohoi ai, “se në çdo qytet të huaj në botë, me përjashtim të Vjenës”.
Ministri do t’i prezantohet zyrtarisht Sekretarit të Shtetit Kellogg brenda një ose dy ditëve në vijim.Z. Konica ka lindur në Shqipërinë e Jugut në vitin 1876 dhe ka studiuar në Francë dhe në Universitetin e Harvardit.Nga viti 1912 deri më 1914 ai ishte delegat në Londër, Romë dhe Vjenë, duke kërkuar pavarësinë e Shqipërisë.Gjatë luftës botërore ai u mbajt i burgosur në qytetin e fundit.Në vitin 1923 z. Konica u zgjodh deputet në asamblenë kushtetuese të Shqipërisë.
Biznesmenët amerikanë janë të kërkuar në Shqipëri për të zhvilluar vendin industrialisht, tha Z. Konica, “Biznesmenëve europianë nuk u besohet”, deklaron ai, “sepse nuk mund të dihet kurrë kur ata janë të nxitur nga motive politike në aktivitetet e tyre të biznesit. Amerikanët janë të preferuar sepse shqiptarët e dinë që ata bëjnë biznes vetëm për hir të biznesit.”
Faik Konica, i cili do të jetë ministri i parë i Shqipërisë në këtë vend pas shumë vitesh. Selia e tij ndodhet në hotelin Willard. – Burimi : Harris & Ewing – The Washington Post, e enjte, 15 korrik 1926, f.24
