Ashtu si sot, 110 vite më parë, lindi publicisti, poeti dhe përkthyesi shqiptar Vedat Kokona. Jo rrallë herë gjatë shekujve të historisë, vende të vogla kanë rritur njerëz të mëdhenj që kanë lënë gjurmë të pashlyeshme në histori. I tillë ishte Vedat Kokona.
Kokona u lind në Izmir, nga një familje qytetare gjirokastrite. I ati, Elmazi, ishte avokat. Më 1920 kthehet në Tiranë, ku kreu shkollën fillore dhe më pas vijoi mësimet në Liceun e Korçës. Gjatë studimeve në këtë shkollë, më 1935, Kokona fitoi çmim në një konkurs letrar. Çmimi ishte një aparat fotografik Kodak, që e ëndërronte, dhe një botim i bukur poezish të Lamartinit. Po atë vit nisi studimet e larta në Paris për drejtësi, ku qëndroi deri në fillim të 1939-s. Pas përfundimit të universitetit, u emërua në gjykatën e Krujës, ku nuk shkoi të merrte detyrën. Ai punoi si mësues i gjuhës frënge, në po Liceun e Korçës, ku kishte qenë nxënës. Aty u dallua si një nga mësuesit më të mirë. Gjatë invazionit fashist, kur Kokona punoi si profesor, udhëzimi ishte që të spiunonte nxënësit gjë që ai nuk mund ta pranonte për arsye të parimeve dhe të karakterit të tij. Për shkak të trysnisë politike, dha dorëheqjen më 1942 dhe i hyri profesionit të tij të fillimit, avokatisë. Në shkurt 1944, së bashku me Mitrush Kutelin, Nexhat Hakiun dhe Sterjo Spassen, themeloi dhe kryesoi redaksinë e së përdyjavshmes Revista letrare, jetëshkurtër, por me ndikim në jetën kulturore.
Ai solli si trashëgimi për ditët e sotme vepra të rilindësve tanë. Përkthimin e parë e bëri që në vitet ’30 kur botoi në të përkohshmen “Illyria” me kryeredaktor Ernest Koliqin, poezinë “Njerëz të varfër” të Hygoit, për të cilën e përgëzuan Koliqi dhe diplomati Fico. Vedat Kokona përktheu shumë klasikë të letërsisë së përbotshme, si Pier Kornejin, Zhan Rasinin, Shekspirin dhe Tolstoin “Ana Karenina”, Gorkin “Fundërrinat”, Xhon Gollsuorthin “Saga e Forsajtëve”, Dikensin “David Koperfildin”, Aleksandër Beku “ Udha e Volokolamksut”, Rabindranat Tagoran “Stuhi në Gang” , Ernest Heminguejin “Lamtumirë armë”, La Fonten “Fabula të zgjedhura” , Stefan Cvaig “Letra e një të panjohure” etj.
Vedat Kokona ka sjellë në shqip rreth 15 mijë vargje nga poezia botërore. Ai ishte një nga përkthyesit kryesorë nga frëngjishtja, italishtja, anglishtja dhe rusishtja. Ai mbetet një figurë akademike me shumë kontribute në jetën e vendit, i cilësuar shpesh edhe si ati shpirtëror i frankofonisë.
Vedat Kokona u largua nga ne, por me kujtimin më të mirë të një njeriu zemërmirë, me pasion për jetën, për gjuhën, për frëngjishten që aq mirë e zotëronte, duke na lënë, ndër të tjera, një dhuratë të çmuar për gjuhën: fjalorin 35 mijë fjalësh shqip-frëngjisht.
Kokona mban titullin doktor “Honoris Causa” i Universitetit të Tiranës, dhe është nderuar me titujt e dhënë nga Republika Franceze “Kalorës i Urdhrit të Arteve dhe të Letërsisë” më 1995 dhe “Oficeri i Urdhrit të Palmave” më 1996. / KultPlus.com
Në Amfiteatrin e Pallatit të Rinisë, në një bashkëbisedim mes profesorit Behar Gjoka me profesor Agim Vincën, u shënua 100 vjetori i lindjes të shkrimtarit Jakov Xoxa, shkruan KultPlus.
Jakov Xoxa u lind më 15 prill 1923, në Fieri. Ai ishte profesor, shkrimtar, romancier shumë i shquar i letërsisë shqipe. Ai kishte botuar vepra të ndryshme si vepra teorike “Hyrje në letërsi”, “Teori e letërsisë”, “Metrika”. Dramën “Zemra”. Romanet “Juga e bardhë”, “Lulja e kripës” dhe kryevepra e tij pa dyshim “Lumi i vdekur”.
Ai është një nga shkrimtarët shqiptar më të mirë të gjysmës së dytë të shekullit XX, dhe një ndër romancierët më të dalluar.
Stili dhe parimi i tij krijues individual i bazuar në realen, fati individual, prania gjuhësore dhe letrare, syzheu e kompozicioni do të jene ato që ai i vendos në dritë mbi kontestin tërësor të mjedisit dhe kohës së fokosuar në rrëfime.
Ai ishte i lidhur me tokën, dashurinë ndaj atdheut por edhe ndaj jetës. I ka trajtuar gjerësisht me një sens universal, gjithë njerëzor në këtë mënyrë duke i shëndërruar veprat e tij letrare të pa harruara për kohën.
Profesori universitar, Agim Vinca e çmoi shumë kontributin e tij, ku edhe e konsideroi si një ndër romancierët më të dalluar, duke thënë se Xoxa ishte i vetmi që lexuesin shqiptar e bëri të qeshë, të qajë, të mallëngjehet, e të mendojë.
“Jakov Xoxa me anë të kontributit të tij do mund të quhet Kapedani i Myzeqesë në fushën e letrave dhe veçanërisht i prozës shqipe”, ka thënë Profesori Vinca.
E mira dhe e keqja, e bukura dhe e shëmtuara, lindja dhe vdekja, janë të gjitha këto që sublimohen në krijimtarinë e tij, veçanërisht të “Lumi i vdekur”.
Xoxa përfaqëson një shkrimtar model të letërsisë shqipe, krijuesi i prozës së madhe realiste që nuk e kishte njohur deri tani letërsia shqipe në ato përmasa, në atë gjerësi vrojtimi, në atë thellësi psikologjike, me atë sintezë mendimi e me ato bukuri gjuhe artistike.
Ndërsa Behar Gjoka, Xoxën e quajti “mjeshtër të fjalës shqipe”, mjeshtëri kjo që vërehet më së miri të kryevepra “Lumi i vdekur”, i cili është një tregim i shkurtër që tregon se si fshatarët i zëjnë rrugën lumit, që dimër lumi fryhet dhe iu merr gjithçka.
“Në momentin e vijëmsisë, në momentin e zhvillimit organik, në momentin kur libri që është shkruar, shkruhet përsëri, unë mendoj se letërsia shqipe është në dimensionin e komunikimit real”, ka thënë Gjoka.
Ai pati të botonte edhe një cikël të romanëve por nuk arriti shkaku i vdekjes në moshë të re 56 vjeçare.
Jakov Xoxa është dhe do mbetet i përjetshëm në letërsinë shqipe dhe në botën e dashamirëve të romanit./KultPlus.com
William Shakespeare ishte një dramaturg anglez që lindi më 23 prill 1564 në Stratford mbi Avon dhe vdiq më 23 prill 1616 në po të njëjtin qytet.
Uilliam Shekspir e ngriti artin poetik në majat më të larta. Kur flitet për të shumë pak autor i qëndrojnë përkrah dhe asnjë përsipër. Studimet, analizat dhe komentet rreth tij janë të panumërta, por përfundimi është i njejtë: vepra shekspirane është e admirueshme si tërësi dhe në të tërë përbërësit e veçantë. Vepra e tij së bashku me Biblën dhe Deklaratën e të Drejtave të Njeriut janë shtyllat në të cilat ngritet identiteti i Evropës historike.
Shekspiri konsiderohet si shkrimtari më i shkëlqyer i gjuhës angleze, në mënyrë absolute, një ndër shkrimtarët më të mëdhenj të të gjitha kohërave. Njeri ndër shkrimtarët me te famshëm ne botë. Ai ka qenë komediograf, dramaturg por edhe aktor. Ai jo vetëm që shkroi disa tragjedi të jashtëzakonshme të cilat hynë në historinë e letërsisë botërore, por edhe shumë komedi dëfryese që nuk u shfaqen kurrë nëpër skenat angleze.
Ishte i biri i një tregtari jo fort të pasur dhe lindi në familje me shumë fëmijë në Stratford-mbi-Ejvën, me 23 prill 1564. Uiliami ishte fëmija i tretë i John dhe Mary Shakespeare. Dihet se studioi në shkollën e vendlindjës, ku u njoh me mjeshtrat greqishtfolës dhe latinë, por nuk dihet se deri në cilin vit e vazhdoi shkollimin aty. Pengesë për vazhdimin e studimeve padyshim ishte martesa në moshë të re kur ishte vetëm 18 vjeç me Ana Hethuejn, që ishte disa vite më e madhe se ai. Me të shoqen kishte 3 fëmijë: një djalë me emrin Hamnet i cili vdiq në moshën 11 vjeçare duke i lënë prindërit shumë të pikëlluar dhe dy vajza Suzana dhe Judita.
Gjatë krijimtarisë së tij, Shekspiri realizoi 37 vepra për teatrin, nga të cilat 13 tragjedi, 10 drama historike dhe 14 komedi. Pjesa tjetër e krijimtarisë përfshinë 154 sonete që mbahen si realizimi poetik më i çmueshëm i gjithë kësaj periudhe dhe 2 poema të gjata.
Prodhimi dramatik i Shekspirit njeh katër periudha kryesore:
Periudha e rinisë: mbizotërojnë dramat historike dhe komeditë. Titujt më të njohur janë: „Ëndrra e një nate vere” dhe „Romeo dhe Zhuljeta“.
Periudha e pjekurisë: mbahet si periudha e komedive të mëdha të tilla si: ”Shumë zhurmë për asgjë” dhe “Nata e dymbëdhjetë”.
Periudha e pesimizmit: gjatë kësaj periudhe shkroi disa nga tragjeditë më të mëdha që janë kurora më e çmuar e teatrit shekspirian. Titujt më të njohur janë: “Hamlet”,“Makbeth” dhe “Otello”.
Periudha e pajtimit: është periudha e fundit kur dramaturgu i madh i tërhequr në vendlindje, shkruan pjesët e njohura si tragjikomedi.
Aftësia e tij qëndronte në të hedhurit e rrëfimit përtej, për të përshkruar kështu pamjet e brendshme dhe të thella të natyrës njerëzore. Mendohet se pjesën më të madhe të veprave të tij t’i ketë shkruar midis viteve 1585-1611, edhe pse kronologja e veprave që i atribuohen atij nuk njihen me saktësi, duke shkaktuar kështu mangësi në lidhje me hartimin e një biografie të thellë dhe të plotë për këtë figurë madhështore të letërsisë.
Veprimtaria dramatike e Shekspirit u zhvillua në kuadër të teatrit elizabetian dhe ka si kuadër historik mbretërimin e Elizabetës I (1558 – 1603). Kjo epokë njihet dhe si epoka e artë e teatrit anglez. Përkrah teatrit klasik, ky teatër përbën dukurinë më të rëndësishme e më të mrekullueshme për teatrin botëror në përgjithësi. Në këtë periudhë lëvrohen të gjitha llojet e dramatikës me të njejtin sukses madje pasurohen me elemente të reja. Por kulmin e arrin tragjedia, e cila i paraqet heronjët para konfliktesh e dilemash të skajshme, prej të cilave dilet me vullnet e forcë shpirtërore të paepur ose dalja nuk ekziston fare./KultPlus.com
Pas më shumë se tri dekada punë si gazetar, vetëm para gjashtë viteve, me botimin e librit të tij të parë, më në fund ai vendosi t’i lë të tjerët të gjykojnë “shkarravitjet” e tij.
Teksa ia dorëzoi dorëshkrimin përfundimtar redaktores së tij, krejt papritur, në mënyrë magjike e gjen veten duke menduar seriozisht për librin tjetër. Kjo ndoshta e bëri të mendojë se sa shumë kishte dashur të botojë dhe njëkohësisht të ndihej keq për faktin që e kishte shtyrë kaq gjatë ëndrrën e fëmijërisë, shkruan KultPlus.
Shpesh, për të ardhur deri të procesi i shkrimit, duhet të shtrydhësh vetën deri në momentin ku shpërthen mendja, edhe për autorin tonë, ky proces nuk është aspak i lehtë.
Ka shumë mite të tilla, që procesin e të shkruarit e konsiderojnë edhe mjaft stresues. Andaj, të thuash se kushdo mund të jetë shkrimtar është njësoj si të thuash se kushdo mund të kompozojë një sonatë. Në çdo art, ekziston një dhuratë fillestare që duhej të ishte aty.
Tek shkrimtari ynë, materiali qëndronte në trupin dhe mendjen e tij për një kohë të gjatë para se të fillojë të punojë në idenë e sjelljes së librit në jetë.
Ne, kësaj radhe folëm me një prej autorëve më në zë të Shqipërisë për momentin, Enkel Demin, i njohur nën emrin e stilolapsit Tom Kuka. Krijuesin e “Flama”, “Ora e Ligё”, “Gurёt e vetmisё”, “Hide mbi kalldrёm” dhe së fundmi „Rrethimi“ dhe fituesin e shumë çmimeve brenda dhe jashtë Shqipërisë, ndër ta edhe Çmimin Kombëtar të Letërsisë për vitin 2018, Çmimin Evropian të Letërsisë për vitin 2021 për Shqipërinë, Çmimin “Libri artistik i vitit” nga akademia Kult, dhe së fundmi “Çmimi i karrierës” nga universiteti ku ai studioi.
Libri i tij është plotë me njerëz që ka takuar, vende që ka vizituar, kthim te rrënjët, rrëfime familjare, ngjarje dhe peizazhe historike, përmbysje të legjendave e histori dashurie. Qasjen që ai i bën historisë përmes gjuhës dhe vokacioni i thellë i karaktereve të tij është një rreth që fuqishëm e mbizotëron. Por, gjatë rrugës ne zbuluam pak më shumë edhe për procesin e tij krijues. Ne kuptuam se gjatë kësaj kohe, autori është gati gati në një gjendje bipolare, kaq i zhveshur nga gjithçka sa nuk mund të gënjejë dot edhe vetën.
Për shkrimtarin që qëndron nën petkun e Tom Kukës, është mjaft e rëndësishme edhe dalja jashtë kufijve shqiptarë përmes përkthimit, në veçanti atë italian të cilin e ka shijuar së pari dhe duke qenë njohës i shkëlqyer i kësaj gjuhe, komunikimi me këtë lexues ishte i veçantë, por kjo nuk e bën aspak më të parëndësishëm përkthimin në gjermanisht, bullgarisht, serbisht, greqisht e gjuhë të tjera që librat presin të marrin zë.
Lexuesit e kësaj interviste dhënë ekskluzivisht për KultPlus, do kuptojnë më shumë edhe rreth librit të tij, personazheve dhe historive, suksesit dhe letërsisë së tij të preferuar. Po ashtu, periudhës së përjetimit të ndjenjës së të qenurit shkrimtar i botuar, pëlqyer dhe përkthyer në shumë gjuhë evropiane. Mbi të gjitha për shqetësimin e tij të madh, për kufirin mes librave të dyja vendeve tona, Kosovë-Shqipëri dhe dëshirës së tij të madhe duke lejuar njohjen e letërsisë, pa vendosur asnjë kufi.
KultPlus: Këto ditë ka dal në qarkullim romani “Rrethimi”, pa dashur të shuaj kureshtjen e lexuesit që akoma nuk e kanë shfletuar, me pak fjalë më thuaj pse duhet lexuar “Rrethimi”?
Tom Kuka: Kjo është pyetja më e vështirë që mund t’i bëhet një shkrimtari. Unë e di pse shkruaj, por nuk e di pse duhet lexuar. Një shkrimtar në momentin që fillon dhe shkruan qoftë edhe një rrëfenjë të shkurtër, e shkruan në radhë të parë për veten e vetë, jo pse dikush që është përballë tij, që mund të jetë lexues, e ka të nevojshme ta lexoj patjetër këtë rrëfejë.
Mendoj që “Rrethimi” është një libër që duhet lexuar për një mijë e një arsye, përveç pjesës së historisë që ne e njohim pas ose aspak, që ka të bëjë me rrethimin e Shkodrës nga trupat malazeze gjatë Luftës së Parë Ballkanike, ka disa përmbysje të rëndësishme për sa i përket besës, fjalës së dhënë, parë në një këndvështrim tjetër, jo më në këndvështrimin patetik që e kemi pasur deri në ditët e sotme, është një histori dashurie.
Në qoftëse do të më binte “Rrethimi” në dorë dhe do të isha thjeshtë lexuesi dhe jo shkrimtari, do i kisha lexuar të paktën dy-tre paragrafët e parë, nëse do të më pëlqente do ta vazhdoja, përndryshe do ta lija rrugës, ashtu siç bëjë vetë zakonisht me librat që lexoj.
KultPlus: U takuat edhe me lexues në panaire sikurse edhe në takime të ngjashme, sa ishte i lartë interesimi dhe na thuaj pak ndjesinë e këtyre takimeve me lexuesit?
Tom Kuka: Kam marr shpesh pjesë në panairet e librave, jo vetëm në Shqipëri por edhe jashtë Shqipërisë, me të thënë të drejtën isha pak i shqetësuar për panairin e librit që do të zhvillohej në Tiranë sepse herën e fundit isha në panairin e librit që u zhvillua në Prishtinë dhe aty vura re se interesi nuk ishte i madh.
Këtë vit nuk po them që interesi ka qenë i jashtëzakonshëm, por po them që të paktën ka qenë si çdo vit tjetër në Panairin e Librit të Tiranës. Pata shumë takime, pata një interes të madh me lexues nga e gjithë shqiptaria dhe jam i lumtur që shkoi aq mirë. Panairi i librit është një shtysë që ti ta qosh lexuesin drejt librarive apo drejtë bibliotekave.
KultPlus: Veprat tuaja kanë filluar të flasin edhe në gjuhë të tjera, si: italisht, serbisht, bullgarisht, ka ndonjë përpjekje tjetër që librat tu të flasin edhe në gjuhë të tjera?
Tom Kuka: Është shumë i rëndësishëm përkthimi në gjuhë të tjera, të cilat i përkasin familjeve të gjuhëve më të mëdha sesa gjuha shqipe, flas për gjuhët latine, qoftë edhe për gjuhët sllave, për arsyen sepse kështu vendosi komunikim më të gjerë, më përtej kufijve shtetërorë. Padyshim që jam shumë i interesuar, jo vetëm për botimin në italisht apo së fundmi në gjuhën gjermane apo gjuhët e tjera që pres të dalin botimet, siç është gjuha bullgare e kështu me radhë, por jam i interesuar për çdo lloj gjuhe.
Tani jam duke punuar për botimin e “Gurëve të vetmisë” në greqisht, pra në shumë gjuhë, por për të komunikuar, jo për tu shfaqur. Për të arritur të komunikoj nëpërmjet librave të mijë me një lexues i cili nuk është shqiptarë. Eksperienca e deri më tashme, më bënë shumë të kënaqur, sidomos me lexuesin italian dhe gjerman, të shohim pastaj si do të vazhdoj rrugës.
Por problemi ynë më i madh nuk janë përkthimet, problemi ynë më i madh është komunikimi mes nesh, mua më vjen shumë keq që shpërndarja e librave, apo qasja ime në Kosovë është e vobektë, për arsyen e vetme se mes shteteve tona ka kufij dhe e tmerrshmja është se kufiri është edhe mes librave të dy vendeve tona. Në Tiranë vazhdojmë ta konceptojnë një shkrimtar Dardan si të huaj dhe në Kosovë vazhdojnë të konceptohet një shkrimtar i Shqipërisë si jo i natyrshëm. Unë nuk mund të pranojë që librat e mi të botohen dy herë, ndryshe në Tiranë, ndryshe në Prishtinë. Duhet gjetur një zgjidhje, nuk e di se si por nganjëherë kur e mendoj, kjo është shumë më tepër e rëndësishme për mua se sa përkthimi në gjuhë të huaja, sepse kryesorja është që të komunikojmë njëherë me atë gjuhë që na ka falur Zoti të gjithëve.
KultPlus: Dëshironi që çdo libër i juaji të qëndrojë më vete, apo përpiqeni të ndërtoni një pjesë të punës me lidhjet midis secilit libër?
Tom Kuka: Nuk ka qenë qëllimi im që t’i lidhë librat me njëri tjetrin. Deri tani kam botuar pesë romane ku janë krijuar dy çifte. ““Hide mbi kalldrёm”,” dhe “Flama” janë sekuel i njëra-tjetrës, ndërsa “Ora e ligë” dhe “Gurët e vetmisë” kanë një lidhje shumë të zbehtë për sa i përket subjektit. Aty ku mbaron “Ora e ligë”, fillon “Gurët e vetmisë”. Paradoksi është që “Gurët e vetmisë” është shkruar para “Orës së ligë”. Gjithsesi me librin “Rrethimi” besoj se e kam thyer edhe këtë rregull, pastaj se si do të vazhdoj, nëse do të ketë edhe një sekuel tjetër “Flama”, këtë nuk e di, por jam duke e menduar.
KultPlus: Si i zgjidhni tematikat dhe emrat e personazheve tuaj, na fol pak rreth asaj se si lind ideja dhe si vazhdoni t’i jepni formë tutje?
Tom Kuka: Të them të drejtën, edhe kjo është një pyetje shumë e vështirë. Unë e kam syrin e vëzhgimit shumë të mprehtë edhe në momentin kur bëjë një shëtitje, udhëtoj, apo jam duke lexuar, jo se bëj përpjekje, por më vjen natyrshëm të shoh dhe zbuloj subjekte, qoftë edhe nga vëzhgime fare fare të vogla.
Për shembull, personazhi im i parë te “Hide mbi kalldrёm”, më ka vajtur mendja teksa rrija në një nga sheshet kryesore të Lisbonës, Dihima. Është një moment që dukej si një goditje rrufeje. Ka raste të tjera që kanë qenë rastësi, siç është te libri “Rrethimi”, teksa po lundroja në internet, gjeta një fotografi të Luftës së Parë Ballkanike të bërë nga Kol Maca dhe aty nisi e gjithë historia e këtij libri. Prej asaj fotografie, pastaj fillova të kërkoj, të lexoj kronikat dhe të thur një subjekt.
Në rastin e “Gurëve të vetmisë” shkak janë historitë e familjes të cilat unë i kisha brenda meje, i kisha dëgjuar, mi kishin thënë po qoftë edhe lexime apo eksperienca të shqiptarëve të tjerë të asaj krahine që kanë kaluar atë mynxyrë që quhet gjenocid në Çamëri. Pra janë një mijë e një arsye pse dikush gjenë një subjekt dhe fillon e ndërton. Zakonisht nuk improvizoj me subjektet, në përgjithësi i kam të ndërtuara në kokën time dhe pastaj filloj e i zhvilloj gjatë procesit të shkrimit.
KultPlus: Çfarë lloj kërkimi bëni dhe sa kohë kaloni duke hulumtuar përpara se të filloni një libër?
Tom Kuka: Nuk mund të jem shumë preciz se sa kohë më ha puna e kërkimit, sepse fjala vjen, tek libri “Rrethimi” kërkimet e mija kanë filluar qysh para 4-5 vjetëve, por gjatë kësaj kohe që unë e kisha librin në kokë, lexoja, kërkoja, shikoja, d.m.th. që më shqetësonte brenda vetës sime, unë kam vazhduar të shkruaj libra të tjerë, gjë që do të thotë se procesi i kërkimit mund të jetë edhe shumë i gjatë, por mund të jetë edhe fare i shkurtër.
E rëndësishme është se si ti i qasesh një procesi të tillë, pastaj kërkimi është klasik, unë jam me profesion gazetarë, shfrytëzimi i burimeve nga më të ndryshme, qofshin ato elektronike, apo njerëzore është pjesë e profesionit tim, unë kam 30 vjet që bëjë këtë zanat, prandaj them që nuk është ndonjë proces magjik, përkundrazi, është një proces i lodhshëm, por në qoftëse duhet të punosh me sfonde historike, siç më ka qëlluar mua disa herë, duhet të jesh patjetër i përgatitur që të njohësh në radhë të parë se çfarë ka ndodhur, mundësisht ta shohësh nga të gjitha këndvështrimet, jo vetëm nga një shqiptar por edhe nga një i kundërt, pastaj pasi të ftohesh, të fillosh të krijosh personazhet e tua, linjat, dialogjet dhe historinë tënde deri në fund.
KultPlus: Pesë romane brenda një periudhe 6 vjeçare, si do e përshkruaje këtë periudhë të jetës suaj?
Tom Kuka: Është e vërtetë që në një periudhë të shkurtër kohore kam arritur të publikoj pesë romane dhe padyshim kjo është një nga periudhat më të lumtura të jetës sime por edhe në jetën time private jam mirë, në këtë lloj pikëpamje. Por, dua të them pse është e lumtur, jo vetëm pse po shkruaj, por mbi të gjitha pse po kanë mundësi edhe të botohen. Nuk është që e kam ndaluar ndonjëherë procesin e shkrimit, në rutinën time ka qenë gjithmonë i pranishëm, ndërsa botimi ka qenë një lloj vendimi im që të bëhej pak më vonë.
Që nga viti 1995 nuk kam botuar më në shtypin periodik letrar, pastaj vendosa para gjashtë viteve që të botoj romanin tim të parë. Mendoj se gjëja më e rëndësishme gjatë kësaj periudhe është fakti që kam arritur të komunikoj me lexuesin shqiptar dhe të huaj dhe kjo është një nga kënaqësitë më të mëdha që mund t’i japësh një njeriu që shkruan.
KultPlus: A e shihni shkrimin si një lloj praktike shpirtërore?
Tom Kuka: Procesi i shkrimit është një proces çlirimi. Është diçka e brendshme e gjithkujt. Unë kam diçka për të thënë, në radhë të parë ja them vetës sime dhe dua ta heq nga vetja ime. Pastaj, nëse ky është një proces shpirtëror, po, është një proces shpirtëror dhe e pranoj, por nëse nuk është, unë nuk mund t’i vë dot një emër. Prandaj kam thënë që është një proces çlirimi. Nuk është kaq metafizike çështja e procesit të krijimit apo arteve tjera.
KultPlus: A mendoni se dikush mund të jetë shkrimtar nëse nuk ndjen emocione të forta?
Tom Kuka: Njeriu nuk është një qenie mekanike apo elektronike, ku varet nga fuqia e motorëve të tij apo nga diagramet që ngrihen e ulen. Shkrimtari është njeri si gjithë të tjerët. Bie në dashuri, ka uri, sëmuret, do fëmijët e vet, urren botën, do botës, është besimtar, apo ateist, kjo ka pak rëndësi. E rëndësishme është që asnjëri nuk e di pse shkruan, nuk e di nga të vjen kjo lloj dhuntie.
Unë as vetë nuk e di nëse jam njeri i emocioneve të forta apo jo, ka momente që thonë që jam njeriu më i qetë në botë, ka të tjerë që thonë se kur bëhet nervoz reagon në mënyrë tejet singuine, prandaj nuk di ta shpjegoj. Unë di vetëm një gjë, që një shkrimtar është gjithë jetën e vet, i turbulluar.
KultPlus: Procesi i të shkruarit nuk konsiderohet i lehtë, juve personalisht, a ju jep energji apo lodhje shkrimi?
Tom Kuka: Procesi i shkrimit është një nga proceset më sfilitëse sepse përveç kohës, lodhjes fizike, ka edhe një lodhje mendore të jashtëzakonshme. Ti duhet të mendosh në një orë të caktuar të ditës, në momentin që ulesh përpara makinës së shkrimit apo kompjuterit dhe duhet të shkëputesh nga gjithë realiteti që ke afër, nga përditshmëria dhe pastaj duhet të rihysh në realitetin që ke afër që të vijë dita e nesërme dhe të bësh të njëjtin proces.
Pra, është një hapje dhe mbyllje dere e përditshme në të cilën ti jeton gati gati në mënyrë bipolare. Njëherë e bën jetën e zakonshme, njëherë tjetër e bën jetën letrare. Në njëfarë mënyrë mua kjo më lodhë, më streson shumë dhe mbi të gjitha më krijon një stres të veçantë edhe psikik. Por gjithsesi nuk është një proces katarze, nuk është një gjë që ti sheh yjet ndryshe nga të tjerët, apo komunikon me një botë ndryshe nga të tjerët. Është një proces i yti, vetmitar, në të cilin ti ke vetëm një gjë të cilën nuk e manipulon dot, je kaq i zhveshur nga gjithçka sa nuk mund të gënjesh dot edhe vetën tënde.
KultPlus: A i ndihmon apo i lëndon shkrimtarët një ego e madhe?
Tom Kuka: Nuk di çfarë të them për shkrimtarët, por unë di të them se vetë mundohem të qëndrojë brenda kufijve të mijë, mundohem të mos dal përtej, të mos i mërzis njerëzit duke thënë unë, unë. Shkrimtarët janë si gjithë të tjerët, ka pasur njerëz shumë të këqij, njerëz shumë të mirë, ka pasur luftëtarë e frikacak, ka pasur njerëz që kanë bërë pakt me djallin e njerëz drejt hyjnores. Unë një shkrimtar e vlerësoj nga ëndja që më shkakton në lexim, jo se çfarë njerëz janë. Nuk e di nëse të prish punë apo të rregullon punë egoja, në jetën e përditshme në qoftëse dikush thotë unë jam më i mirë, nganjëherë ju mbush mendjen të tjerëve edhe pa bërë asgjë.
KultPlus: Cila do të ishte një kritikë që do të ja thonit vetes me zë të vogël?
Tom Kuka: Është gjithë procesi i redaktimit që është kritikë ndaj vetes, ai është momenti ku nganjëherë i marr edhe inati vetës, shembull pse lash një linjë hapur, apo pse nuk e bëra pak më mirë një personazh, prandaj ky procesi i redaktimit kalon nëpër pesë duar deri sa merr formën që libri të botohet.
KultPlus: Si ju duket suksesi letrar, na përshkruani pak ndjesinë e këtij suksesi që veç po e përjetoni?
Tom Kuka: Po e thoni ju që është një sukses letrar, unë nuk jetoj brenda një suksesi letrar. Mundohem të ulë kokën dhe të vazhdoj punën. E kam të pamundur që të lëvdohem me librat që bëj. Shumë shpesh edhe kur më thërrasin nëpër takime mundohem të mos jem unë personazhi kryesor i takimit, por të jenë lexuesit sepse çdo lexues në momentin që lexon një libër timin apo të dikujt tjetër, këtë e ka proces krijimi, ai mund të shoh edhe gjëra që shkrimtari i ka shkruar por nuk i ka vënë re.
Janë detaje që lexuesit i dallojnë vetëm nëpërmjet një procesi krijimi që është leximi. Ky suksesi letrar që thoni ju është një fjalë që mua ma përkëdhel setrën, por unë mundohem ti qëndroj larg. Unë nuk mundohem të shkruaj që të jem i suksesshëm, unë shkruaj për vetën time, qoftë edhe për një lexues që do ta kem nesër, pasnesër përballë.
KultPlus: A i lexoni komentet e librave tuaj? Si i trajtoni të këqijat apo të mirat?
Tom Kuka: Padyshim që i lexoj pothuajse gjithë ato që botohen, kritika, komente apo vërejte. Kur janë pozitive jam gjithmonë falënderues edhe publikisht, ndërsa kritikave negative të cilat nuk janë të shumta, por janë, nuk i kthej përgjigje për arsyen që një shkrimtar, sipas konceptit tim, nuk e ka për detyrë të polemizojë me një kritikë apo me një lexues. Ai e ka kryer punën e vet në momentin që e ka botuar librin, pastaj libri nuk i përket më atij, i përket të tjerëve.
Ka plot që të kritikojnë sepse mendojnë se kanë të drejtë, ka plot që të kritikojnë për profesion, ka plot që të kritikojnë nga smira, ka plot që të kritikojnë se të duan fortë. Pra, kritika është ajo që është dhe unë e pranoj ashtu siç vjen, por nuk e kam ndërmend të mbroj vetën duke shkruar edhe dy faqe të tjera për një libër që mund të ketë 300 faqe. Në momentin që nxjerr librin, duhet të jesh i përgatitur edhe të të bëjnë vërejtje, qoftë edhe të hidhura, përveç lëvdatave që nganjëherë mund të jenë edhe konjekturale. Mundohem të mbaj një largësi me kritikën për arsye që të mos humb qetësinë time personale.
KultPlus: Gazetar apo shkrimtar, nëse do të duhej të zgjidhje mes të dyjave?
Tom Kuka: Nuk është një zgjedhje e vështirë. Unë dua të bëj shkrimtarin, jo më gazetarin. Ndoshta jam në vitet e mia të fundit si gazetar dhe pastaj, shumë shpejtë do i kushtohem me kokë plot vetëm shkrimtarisë. Kjo ka qenë ëndrra ime që i vogël dhe më vjen keq që nuk e realizova pak më përpara, por ju e dini që askush nuk jeton dot vetëm me libra, të paktën në Shqipëri.
KultPlus: Cilin nga romanet tuaja mendon se do të qëndronte mirë edhe në film?
Tom Kuka: Ka shumë vërejtje dhe njerëz që më thonë, ti shkruan në mënyrë filmike, ka pasur edhe regjisorë e producentë të cilët janë entuziazmuar. Ka pasur një tentativë ta pasuksesshme për të realizuar një film me subjektet e romaneve të mija, madje unë morra pjesë edhe në shkrimin e skenarit, por Qendra e Filmit nuk e pa të arsyeshme ta financojë.
Pra ka disa tentativa, pastaj kjo është një fushë tjetër që mua nuk më përket, është një art krejt tjetër. Mund të marrin subjekt nga librat e mi, mund të marrin këshillën time, por mund edhe të mos e marrin fare, vetëm të blejnë të drejtat dhe të realizojnë filmin.
Unë nuk jetojë me kinema, librat që unë i kam lexuar dhe e di që janë bërë filma, kam gjithmonë tendencë që t’i lexoj fillimisht dhe pastaj të shoh filmin dhe jo gjithmonë jam i kënaqur me realizimin e filmit me atë që lexoj. Prandaj kjo nuk do të thotë që do të ndaloj prodhimin kinematografik në qoftëse do të ketë për librat e mi, por unë kështu jetoj.
KultPlus: Viteve të fundit, jo vetëm te ne por edhe në botë, librat komercialë janë librat më bestseller, si ndiheni karshi këtyre librave?
Tom Kuka: Nuk kam unë probleme me letërsinë e ashtuquajtur komerciale ose letërsisë rozë që e quajnë shpesh. Ky është një diskutim i vjetër sa letërsia. Për shembull, mua më ka pëlqyer gjithmonë të lexoj letërsi të verdhë e cila një periudhë, sidomos në fillim të shek. 20-të konsiderohej një letërsi komerciale, por aty ka shumë mjeshtër të mëdhenj të shkrimit.
Sot mund të jetë letërsia triler që në pikëpamjen teknike është shumë tërheqëse. Nuk jam nga këta njerëzit që bëjë beteja dhe harxhoj kohën me llojet e letërsisë, apo arteve të tjera, sepse njerëzit janë të lirë të zgjedhin çfarë të duan.
Unë do të isha i lumtur që njerëzit të lexojnë një libër, nuk ka rëndësi çfarë, ditë e trishtueshme është kur njerëzit nuk lexojnë fare. Dhe për fat të keq në shqiptari kjo gjë po ndodhë çdo ditë e më shumë dhe lexuesit tanë po bëhen tejet të pakët, qoftë edhe të letërsisë komerciale që e quajmë. Në radhë të parë njeriu duhet të lexojë, pastaj përzgjedhja është një fazë e dytë që nuk vjen me receta.
KultPlus: Kur flasim për letërsinë shqiptare, ne kemi parasysh një mori librash, që përmbajnë tekste nga më të shumëllojshmet, të shkruara në mënyra të ndryshme, ku qëndron shija jote sa i përket autorëve shqiptarë?
Tom Kuka: E kam shumë të vështirë të bëjë një listë të autorëve shqiptarë që mua mi ka ënda, unë e njoh shumë mirë letërsinë shqipe që nga fillimet e saj e deri më sot, jam nga ata që lexoj shumë edhe letërsinë e re shqiptare, letërsinë bashkëkohore.
Nuk bëjë dallime në mes të letërsisë që bëhet në Shqipëri dhe asaj në Kosovë. Shkrimtari që shkruan shqip për mua mbetet i njëjtë. Madje edhe shkrimtarët shqiptarë të cilët shkruajnë shpesh në gjuhë të huaj i konsideroj më të afërt se sa ata që mund të vijnë nga letërsia e huaj. Prandaj kam një listë të gjatë në të cilën po e bëra do të bie në kurthin që e harrova këtë emër apo atë. Por padyshim janë klasikët e letërsisë shqipe ata të cilët kanë bërë poemat, poezitë, rrëfenjat e mëdha, janë modernët e letërsisë shqipe ata që e konceptuan hermetizmin apo natyralizmin në letërsi dhe padyshim janë romancierët shumë të rëndësishëm të letërsisë shqipe dhe dramaturgët po kaq të rëndësishëm të letërsisë sonë.
Një gjë më bënë çudi, shumëllojshmëria që kemi ne të zhanreve letrare dhe shkrimtarëve, në një vend kaq të vogël. Më duket nganjëherë që ky vend prodhon vetëm shkrimtarë dhe banditë.
KultPlus: Në botën e letrave u shfaqët nën pseudonimin Tom Kuka, a mendoni se të qenurit anonim nxiti më shumë kureshtje te njerëzit dhe vlerësimi ndaj librit ishte më real?
Tom Kuka: Çështja e pseudonimit të emrit, nuk besoj që kjo ka qenë një lëvizje marketingu, kam gjetur një emër tjetër sepse nuk doja që personazhi televiziv apo radiofonik të cilin unë përfaqësoj të përzihej me letërsinë të cilën unë shkruaj sepse mendoj që puna më e rëndësishme që kam bërë ndonjëherë në jetë dhe profesioni më i rëndësishëm, është të shkruarit.
“Hide mbi kalldrёm” ka qenë ngulmimi i botueses sime dhe pasi vendosa që romanin ta botoj, atëherë duhej edhe një pseudonim dhe zgjodha emrin Tom Kuka që ishte edhe personazh i romanit, por që ishte i pranishëm edhe në shumë gjëra të mijat që nga mbas viteve ’90-ta, më pëlqente shumë si alterego, kështu që ja ku jam me emrin Tom Kuka.
KultPlus: Kur ndodhi ai momenti që vendosët të zbuloni identitetin tuaj për lexuesit dhe pse?
Tom Kuka: Në momentin që kam shkruar “Gurët e vetmisë”, një libër që i përket historisë së Çamërisë, rrënjëve të familjes sime, një libër koral ku përshkruhen 200-300 vjet histori, andaj mendoja që ishte e pakuptimtë që unë të fshihesha pas emrit të Tom Kukës edhe për faktin se në parathënien që i kam bërë librit “Hide mbi kalldrёm” e kam thënë se në qoftëse do të më pyesnin a je ti Tom Kuka, do ta pranoja, sepse nuk ka qenë një zgjedhje marketingu.
Në Tiranë veçse kishin filluar ta merrnin vesh rrethi i lexuesve dhe kritikëve, kështu që vendosa të zbulohem meqë libri “Gurët e vetmisë”, i cili më vonë fitoi edhe Çmimin Kombëtar të Letërsisë përfaqësonte identitetin tim familjar, fisnor e kombëtar dhe zgjodha të jap një intervistë për Blendi Fevziun dhe u shfaqa që jam unë, Tom Kuka. / KultPlus.com
Gavril Dara i Riu ka lindur në Palac Adriano të Sicilisë, më 8 janar 1826. Studimet i kreu në Seminarin arbëresh të Palermos. Vite më vonë mbrojti doktoraturën në drejtësi.
Më 1858 botoi fletoren letrare “Palingenesi” (përtëritja e jetës) dhe vite më vonë (1871-1874) drejtoi gazetën “La Riforma”, e cila botohej në Romë. Më 1864 shkroi një poemë prej 1300 vargjesh, e cila titullohej “Ana Maria“.
Pasioni i tij ishte poezia dhe folklori. Kështu ai ka lënë në dorëshkrim veprën “Kënga e sprapsme e Balës”, e cila është botuar e plotë në vitin 1906. Gavril Dara është marrë me gjuhësi, filozofi dhe arkeologji.
Ai ka vdekur në Girgeti, më 15 nëntor të vitit 1885. / KultPlus.com
Charles Bukowski ka lindur në Andrenach në Gjermani me 16 gusht të vitit 1920. Pas dy vjetësh nga lindja e tij e gjithë familja emigron në Amerikë. Ata vendosen në Los Anxhelos, ku Bukowski qëndroi gjithë jetën.
Emri i tij i plotë është Henry Charles Bukowski Jr., por atë thjesht e thërrisnin Henk.
Është autori i 34 vëllimeve poetike dhe i tre romaneve dhe një skenar filmi. Henk njihet si një ndër themeluesit e rrymës Underground.
Charles Bukowski ishte letrar, poet, novelist dhe shkrimtar amerikan me rrënjë gjermane, përfaqësues i valës tjetër të gjeneratës beat, stili i tij i të shkruarit është në ndikim të plotë të ambientit social, kulturor dhe ekonomik të qytetit të tij Los Angeles.
Në veprat e tij e përshkruante jetën e njeriut të varfër, alkoolit, relatat me femrat, dhe të gjitha mungesat dhe vështirësitë e punëve të këtilla.
Bukowski shkruajti me mijëra këngë, qindra tregime të shkurtra dhe gjashtë romane, të gjitha deri në gjashtëdhjetë libra. Në veprat e tij e përvetësonte veten si Henry Chinaski.
Sa i përket Bukowskit në jetën personale, në rini ishte i turpshëm dhe i tërhequr, e cila ishte si rezultat i abuzimit nga ana e moshatarëve të tij dhe babait të tij që e rrihte.
Në vitet e hershme të adoleshencës për herë të parë ra në kontakt me alkoolin i cili më vone do ta përcaktoj si person dhe shkrimtar gjatë tërë jetës së tij.
Bukowski vdiq nga Leukemia më 9 mars të vitit 1994 në San Pedro.
Çka do që lexon nga Bukowski, thjeshtë të mbetet në mendje. Po ju sjellim edhe disa shprehje të tij dhe fakte nga jeta.
“Unë bëhem i rrezikshëm nëse harrohem pas makinës së shkrimit”,- ka thënë Bukowski, autor i mbi 40 librave, përfshirë “Femrat” dhe “Zyra postare”. Bukowski përdori prozën dhe poezinë për të përshkuar jetën e korruptuar urbane në Amerikë.
Në një libër të ri mbi autorin janë përfshirë edhe disa letra të papublikuara më parë, të cilat hedhin më shumë dritë mbi Bukowskin.
E pranonte që ishte i alkoolizuar
“Për 7 a 8 vjet kam shkruar shumë pak. Isha i dehur gjatë gjithë kohës. Përfundova një herë në spital me vrima në bark, ndërsa stokaku gati sa s’më dilte nga goja dhe nga b…”.
Po DH Lawrence, jo Faulkner
“DH Lawrence ishte solid, por Henry Miller ishte më modern, edhe pse më pak artistik. Pas Faulkner, publiku sikur e gëlltiti. Shumë nga krijimet e Faulkner janë plehra, por “plehra të zgjuara”.
Poezia është për të rinjtë
“Shumica e poetëve janë të rinj sepse nuk ia kanë dalë në letërsi. Më trego një poet të vjetër dhe do të të tregoj ose një të çmendur ose një mjeshtër. Kur fillon të gënjesh veten për arsyen e vetme që të shkruash një poemë është e sigurt që do të dështosh. Për këtë arsye nuk i ripunoj poezitë e mia”.
Disa shkrimtarë nuk janë të mirë
“Kur punoja për një revistë mësova se shumë shkrimtarë në të vërtetë nuk dinë të shkruajnë; ata vazhdojnë të shkruajnë prozë mbi klishe ose poezi për pranverën apo për dashurinë”
Për të mos folur pastaj për kritikët …
“Kritikët: ata nuhasin jetë dhe nuk e durojnë dot”.
… Ose personazhet e tij
“Personazhet e mia rrallë evoluojnë. Janë shumë të dëmtuar për ta bërë këtë”.
Nuk kishte keqardhje
“Nuk jam nga ata që kthej kokën pas me dëshpërim dhe keqardhje. Ka muzikë në çdo gjë, edhe në dështim”.
Nuk e donte famën
“Fama është si lojë për njerëzit e tjerë. Jemi me fat nëse nuk na njohin në rrugë. Të bëhesh i famshëm në të 20-tat është e vështirë për t’u përballuar dhe kapërcyer.
Harroji shqetësimet
“E mira dhe e keqja; e drejta dhe e gabuara vazhdojnë të ndryshojnë vendet”.
Thjesht pi një gotë dhe vë baste
“Nuk shkoj te psikologu t’i tregoj për ëndrrat e këqija. Të mërkurën mbrëma do të shkoj të shikoj garat me kuaj, do kthej një birrë të lirë dhe do vë bast mbi kalin numër 6”. / KultPlus.com
Historia e jetës së Gëzim Gashit, sipërmarrësit dhe autorti ‘bestselling’ të librit ”Unlocked: the power of you”, është rrëqethëse dhe inspiruese njëkohësisht.
Nga një i mbijetuar i luftës së fundit në Kosovë, Gashi sot ka arritur të jetojë ëndrrën amerikane dhe gjithë këtë po e përkthen në një qëllim të vetëm! Edukimin e brezave të rijnë.
Rrugëtimi i tij dhe suksesi i padiskutueshëm, ka tërhequr edhe vëmendjen e gazetës prestigjioze New York Post të cilët i kanë dedikuar një artikull të veçantë djalit kosovar duke u rikthyer në rrënjët e tij e deri sot, ku ai po shijon suksesin e librit të tij debutues.
Ky lajm e ka bërë shumë të lumtur edhe vetë autorin Gëzim Gashi i cili është shprehur që kjo është një tjetër ëndërr e realizuar për të.
“Libri im është ‘BUZZ BOOK OF THE WEEK’ në edicionin e së dielës të New York Post në Amerikë. Këtu janë dy foto të mikut tim që mban revistën me artikullin tim. Çfarë ëndrre e realizuar!”, shkruan Gashi.
New York Post në artikullin dedikuar Gashit, ndër të tjera shkruan se autori e ka gjetur qëllimin e tij në mentorimin e talenteve.
31-vjeçari Gëzim Gashi po jeton ëndrrën e tij si një sipërmarrës në Los Angeles. Ai e përshkruan jetën e tij si “të magjepsur”.
Gashi lindi në Prishtinë, Kosovë, në vitin 1990. Vetëm tre ditë më vonë pasi u shpall Deklarata Kushtetuese – gurthemel i pavarësisë së Kosovës nga Serbia, duke shkaktuar një pushtim ushtarak, shkruan New York Post, transmeton KultPlus.
Ushtarët serbë sulmuan spitalin ku po qëndronte Gëzimi i porsalindur. U përhapën thashethemet se një gjenocid po ndodhte dhe ushtarët u bënin fëmijëve injeksione për t’i sëmurë – ose më keq. Nëna e tij u kap nga paniku kur një infermiere tha se ushtarët serb po shkonin drejt katit të tyre dhe kishin barrikaduar dyert e spitalit. Pikërisht atëherë ajo thirri të shoqin dhe vëllain e saj dhe u tha të shkonin në spital.
E përballur pa zgjidhje tjetër, nëna e dëshpëruar e hodhi të porsalindurin nga dritarja e katit të dytë në krahët e vëllait të saj. Nëna e tij doli fshehurazi nga spitali disa çaste më vonë për t’u ribashkuar me familjen. Dy vjet më vonë, familja u arratis në Suedi si refugjatë dhe nëna e Gashit u kujdes për ta mbrojtur atë nga e kaluara e tij e zymtë. (Vite më vonë, është e vështirë të dihet saktësisht se çfarë ndodhi brenda spitalit, por deri në vitin 1999, 8,000 shqiptarë të Kosovës ishin vrarë dhe shumë prej tyre janë ende të zhdukur edhe sot e kësaj dite.)
Gashi nuk kishte asnjë ide për historinë e tij të pabesueshme në Kosovë.
Kur ai mbushi 10 vjeç, nëna e tij vendosi se ishte koha që ai të mësonte për historinë e tij të jashtëzakonshme.
“Ajo histori vetëm më bëri të kuptoj se kam një qëllim për të përmbushur”, tha Gashi. “Me kalimin e viteve, kuptova se qëllimi im ishte edukimi për brezin e ri.”
Ndërsa ishte në Suedi, ai vendosi të vazhdonte në mentorimin e yjeve në lulëzim. Në atë kohë ai iu bashkua Akademisë së Muzikës dhe Biznesit, duke ndihmuar në zbulimin e zërave të rinj në industri si producent, mentor dhe zbulues talentesh. Menjëherë pas kësaj, ai u rekrutua për të çuar talentin e tij në Los Anxhelos. Në vitin 2019, ai u transferua në qytetin e ëndrrave të tij për të nisur angazhimin e tij në Institutin e Arteve dhe Inovacionit në Oaks Christian School, ku aktualisht drejton programin e mentorimit të departamentit. Kohët e fundit, Quincy Jones firmosi me një nga studentët e tij.
Gashi synon t’i mësojë lexuesit se si të çlirojnë fuqinë e ëndrrave të tyre.
Rrugëtimi i Gashit nga Kosova në Los Anxhelos i ka sjellë atij angazhime të ndryshme, ku para pak kohe ai u bë një nga folësit në Universitetin e Harvardit dhe ka frymëzuar shumë njerëz. Tani, ai e ka kanalizuar historinë e tij personale të suksesit në një libër që hyn në grupin e librave inspirues, “Unlocked: The Power of You”.
“Ndërsa libri im tregon historinë time, ai gjithashtu flet me lexuesin dhe i ndihmon ata të gjejnë qëllimin e tyre”, tha ai për The Post. Gjatë gjithë kohës, ai u mëson lexuesve se si të çlirojnë fuqinë e ëndrrave të tyre, të ndërtojnë elasticitet, të bashkëpunojnë në mënyrë krijuese dhe më shumë.
“Ka shumë njerëz që jetojnë me një perceptim se kush duhet të jenë, por besoj se ne duhet të pretendojmë narrativën tonë,” tha Gashi. “Libri im ka të bëjë me gjetjen e qëllimit tuaj.”
”Unlocked: the power of you” është libri debutues i Gashit që është botuar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Gashi për KultPlus ka konfirmuar se gjatë muajve të verës libri do të promovohet edhe në Kosovë. / KultPlus.com
Me rastin e 102-vjetorit të lindjes së dijetarit, përkthyesit, studiuesit dhe poetit Vexhi Buharaja, Bashkia Berat shpall Çmimin letrar “Vexhi Buharaja” në letërsi, përcjellë KultPlus.
Çmimet janë të ndara sipas kategorive të përcaktuara në thirrjen që ka shpallur Bashkia Berat dhe do të jepet nga një çmim për secilën prej kategorive.
Anëtarë të jurisë janë: Ymer Çiraku, Alda Bardhyli, Ndue Ukaj, Aleksandër Cipa dhe Yzedin Hima.
Gjinitë letrare të cilat do të zhvillohet ky çmim:
1.Cikël poetik me 7 poezi
2.Ese letrare me titull: “Poezia e ndritshme e Vexhi Buharasë”
2.1.Ese letrare me titull :“Mrekullitë poetike të Firdeusiut e Sadiut dhe përkthyesi Vexhi Buharaja”.
3.Cikël me 9 poezi të përkthyera.
Afati i dorëzimit të krijimeve për konkurrim është data 30 prill 2022. Fituesit e konkursit do të shpallen më 12 maj 2022 në 102-vjetorin e lindjes së Vexhi Buharasë.
Të gjithë tekstet mund t’i nisni në [email protected] / KultPlus.com
Xhavit Beqiri njihet për shkrimet e tij me veçori gjuhësore dhe stilistike. Është autor i tri botimeve me poezi dhe i katër librave diskursivë. Krijimet e tij janë prezantuar te disa antologji shqip dhe gjuhë të huaja. Poashtu ka botuar një numër të konsiderushëm analizash, recensionesh dhe ese në të cilat ka trajtuar dukuri të ndryshme (socio)linguistike dhe vepra të autorëve tanë dhe të huaj. Shumë vonë hodhi në treg veprën “Shtëpia Në Breg” me proza të shkurtra poetike në të cilat autori dërgon drejtëpërdrejtë në një lloj imagjinate dhe në një kujtesë shumë të hershme, me një farë mënyre përplasë me dallgët e jetës së tij dhe njëkohësisht edhe protagonistëve që i paraqet brenda veprës. Me veprën “Shtëpia Në Breg” autori secilën nga prozat poetike i klasifikon me tituj përfaqësues, pra duke i paraqitur në nëntë cikle; Buzëqeshje N’andërr, Zemra e Territ, I Kthyeri, Otava, Pamje hyjnore, Bariu i mirë, Zemra e Tokës si dhe Udha. Secili prej tyre ka nga shtatë proza poetike, ku numrin shtatë autori e paraqet si simbolikë. Duke dhënë një laramani temash e motivesh aq sa duken të verteta apo reale aq bëjnë edhe për vete të futemi brenda busullës të ngjarjeve të llahtarisura e me plot befasi.
Misteri element thelbësor tek “Shtëpia Në Breg”
Prozat e shkurtra poetike paraqesin një vijë mes një realiteti dhe një ëndrre. Është pikërisht misteri që i përfaqëson personazhet e shtjelluar nga autori e që i shpie në një hutim apo edhe kaplimi i një frike se çfarë do të ndodhë tutje, mirëëpo prapë ata janë të gjendur në melankolinë e natyrës, edhe pse tërbimi pa dyshim ishte i pranishëm në dallgët e lumit, një lum i tërbuar e i frikshëm, zemërim i zi e që lidhet me zemërimin e njeriut. Ndjesitë e personazheve brenda prozave poetike kaplohen nga ambienti edhe toka qe ata jetojnë. Fshatin e dhënë tek kjo vepër autori e paraqet me një gjallëri, por duke e kthyer në një idilë të jetës së qetë, kur pothuajse shuhet çdo gjë dhe për një moment mbizotëron Apokalipsi. E këtë e vërejmë pikërisht tek proza “Apokalipsi”. Gjatë tërë kohës tretej diçka në mendjen e secilit, koka e tyre ngopej nga hutitë e gjithë kjo mbetet një mister në jetë. Një gjë e tillë e shoqëron edhe gjithë vendin, e kjo qëndron tek “Shtëpia Në Breg” se përkundër furtunave rrënjët e saja mbesin po në atë vend. Koha, hapësira, vendi që zhvillohen këto ngjarje, specifikohen nga një imazh duke e esencializuar pjesën shpirtërore dhe atë jetësore. Një pikë interesante që trajtohet brenda këtyre prozave poetike është njeriu si qenie e mirë. Por thelbi i kësaj që paraqitet nga autori, është ajo fshehtësia e misterit, që duhet të ekzistojë mundësia që të jesh në parajsë, pra në mbretërinë e mrekullueshme të Hyjit krijues, nëse ai ka mëshirë për ty. Është krejt njësoj nëse ti e ke dëshiruar një vend në mbretërinë qiellore,me një përkufizim përmbyllës sa je një dhuratë në tokë, aq je edhe një asgjë. Ajo çka na bie në sy në kuadër të prozave poetike është përmendja e Zotit shpeshherë autori e lartëson lart e më lart dhe është për t’u lartësuar, ku çdo gjendje, veprim, çkado qoftë tjetër, autori e specifikon që varet nga vullneti i Zotit.
Koha e kaluar në relacion me ndjenjat e njeriut
Jo të giitha ngjarjet janë të vërteta, lidhja e tyre është me ngjashmërinë e të vërtetës, jo efekti i të vërtetës, por pasqyrimi i të vërtetës. Koha e kaluar si një kohë e specifikuar shpie në një ndjeshmëri tepër të lartë, mirëpo ndikimin e lartë të kësaj periudhe e gjejmë edhe tek personazhet, një kohë e kaluar por në përputhshmëri me dashurinë, epshin, lumturinë e harmoninë, le të themi edhe si një lloj sfide në jetën e tyre. Ndjenja e tyre është një ndjenjë krejtësisht e pastër por me një torturë që po ndodhte me veten e tyre. Ndjenja për t’u bërë i dobët para një personi tjetër përcjellet tek njeriu e kjo shihet me së miri tek mashkulli para një vajze, paraqitja e ndjenjave është hezitim pra si një fëmijë i ndrojtur, por shpërthimi i një ndjenje atëherë autori e vënë në situatë të duhur, me forcën e mbledhur për ta shprehur atë ndjesi, e këto elemente autori i paraqet në mënyrë autobiografike që më së miri edhe di t’i realizojë. Kujtimet e kaluara tashmë ishin të zbehura, kthimi i autorit në vendin e tij ishte diçka krejtësisht e pa njohur, duke u ndalur apo ngecur në atë çka vetë autori e paraqet që sado që të na dhembë e shkuara, gjithmonë është një e nesërme që na pret krahëhapur në bregun tjetër të lumit.
Gjuha, simbolika dhe figuracioni
Gjuha në të cilën autori i shkruan këto proza është një gjuhë e pastër, në gegërishten verilindore, mandje me tone të të folurit lokal, që lidhet me të folurit e të parëve, ku pastaj kalon në standarden. Sa i përket figuracionit ajo ҫka vë në pah me së shumti autori është figura e krahasimit ku në tregimin “Mirënjohja” rënien e njeriut në Botën e poshtme e krahason me mënyrën si bien gjethet e verdha në vjeshtën e tretë. Element tjetër krahasues shihet edhe tek tregimi “Kur dole ti” që daljen, mbylljen e derës së shtëpisë nga Vasha e zemrës, autori e vë në krahasim me mbylljen e kapakut të arkës së varrit. Madje se zemra e saj dhe ai zjarr që ajo posedon ishte më i nxehtë se secili zjarr që po e shponte zemrën e tij. Simbolikën e dhënë nga autori e gjejmë tek tregimi “Guri i jetës” i cili njofton me vetminë e tij shoqëruese gjatë tërë kohës, e që ngushëllimi i vetëm ishte një mulli i vjetër ku aty e priste muhabetin me të tjerēt, përkundër mungesës së personit me të afërt të zemrës është njeriu si guri që e tejkalon edhe këtë gjendje.
Imagjinata, bëhet kategoria thelbësore e kësaj vepre, të cilën autori e fillon me imagjinaren, e zhvillon mbi premise imagjinative dhe e përfundon pikërisht me këto premise, duke ngjallur kështu një kureshtje që nga fillimi e deri në mbarim të veprës. Në mënyrë shumë simbolike, një dritare e lënë hapur është aty për të kuptuar se çfarë po ndodhë, për të parë jetën brenda kornizave të mundshme. Rrjedhja e ngjarjeve lehtësohet me një butësi te vetë situatave duke lënë vetë një shenjë se gjithçka përfundoi, gjithçka u kthye në fillim duke e parë vetën buzë ure, e duke mos ndjerë qoftë një lehtësim të vetëm, por veçse në mendje vie koha e ecur aq shpejtë.
Shënim: Punimi është paraqitur në lëndën “Letërsi aktuale shqipe”, që ligjërohet nga Prof. Dr. Sali Bashota, në studimet e nivelit master, Dega e Letërsisë shqipe, Fakulteti i Filologjisë.
Shkrimtari shqiptar, Rexhep Elmazi, lindi më 3 janar të 1938 në Malishevë të Gjilanit, shkruan KultPlus.com
I njohur për punën e tij si shkrimtar, Elmazi njihet edhe si një patriot i madh, pasi konsiderohej si personalitet i rrrezikshëm për regjimin pushtues.
Rexhep Elmazi është detyruar të punojë si përkthyes në Këshillin Popullor të Rrethit të Gjilanit. Në vitet ’60, i’u bashkua një grup ilegal të atyre viteve që i printe Adem Demaçi ku ka demaskuar politikën rankoviqiste shpërndarë parulla dhe afishe kundër regjimit serbo-jugosllav. Më 1964 zgjedhet udhëheqës i Komitetit për Gjilan në Lëvizjen për Bashkimin e Shqiptarëve, organizatë ilegale patriotike, në krye të së cilës ishte atdhetari Adem Demaçi.
Pasiqë zbulohet nga shërbimi i fshehtë serb UDB-ja dhe, poeti, Rexhep Elmazi arrestohet me 8 qershor të vitit 1964, ku dënohet me nëntë vjet burg. Pas vuajtjes së dënimit, ai lirohet nga burgu i Pozharecit, më 8 nëntor të vitit 1968.
Gjatë punës si përkthyes në Entin e Sigurimit Social në Gjilan, vazhdoi krijimtarinë poetike dhe librin e parë me poezi “Frymëmarrje” që e botoi, më (1972), ai botoi edhe veprën e dytë “Fryma”, më (1994).
Një shkollë në Gjilan nderon figurën e Elmazit duke lënë emrin e tij. /KultPlus.com
Në kuadër të veprimtarisë donatore prej 2.500 librave dedikuar shkollave të Kosovës, SHFMU “Naim Frashëri” të Banjës së Malishevës iu dhuruan 50 libra të autorit Jusuf Buxhovi, shkruan KultPlus.
Drejtori i shkollës Metë Krasniqi, falëndëroi autorin dhe donatorin, farmacistin Milaim Abdullahu për këtë dhuratë të çmueshme.
Me këtë rast, autorit iu dorëzua Mirënjohja nga shkolla “Naim Frashëri” e Banjës.
Autori Buxhovi është duke bërë dhurimin e librave të tij në disa shkolla të ndryshme në Kosovë. /KultPlus.com
Lidhja e Shkrimtarëve të Kosovës ka vendosur që të nderojë Nuhi Vincën me çmimin letrar “Esad Mekuli”, shkruan KultPlus.
Ky çmim jepet për krijmtari të përgjithshme letrare të shkrimit, derisa dorëzimi i çmimit do të bëhet më 17 dhjetor në bibliotekën kombëtare “Pjetër Bogdani” në Prishtinë.
Këtë vit është mbajtur një tryezë shkencore për 90-të vjetorin e Nuhi Vincës, veprat e të cilit patën ndikim të madh në zhvillimin e poezisë.
Nuhi Vinca ka lindur në Veleshtë të Strugës, Maqedoni, ku më së shumti njihet për rolin e tij si pedagog, poet e përkthyes letrar. Vinca njihet si poet i parë me vepër të botuar lirike për të rritur në gjithë trevën e Strugës me librin “Dallge Jugu” e cila konsiderohet një nga veprat e para shqipe për të rritur në Maqedoni.
Disa prej veprave të tij më të njohura janë: “Këngë pune e pushimi (poezi), Dallgë jugu, Vrulle lirike, Një ylber pa ty, Te guri i kufirit. /KultPlus.com
Në radhët e aktiviteteve që po mbahen në kuadër të edicionit të 21-të të Javës së Frankofonisë në Kosovë, shkrimtari dhe poeti Primo Shllaku kishte sesionin e nënshkrimit të përkthimit të librit ‘’Katedralja Shën Mëria e Parisit” nga Viktor Hygo e të cilin në muajin shkurt pati promovimin e tij në Prishtinë, shkruan KultPlus.
Sesioni i këtij nënshkrimi vjen edhe pas vlerësimit që mori nga Ambasada Franceze në Tiranë si përkthimi më i mirë nga gjuha frënge.
Vepra “Katedralja Shën Mëria e Parisit” është njëra nga veprat më të njohura nga Hygo, e një rëndësie shumë të madhe për dashamirët e letërsisë franceze të shekullit XX, të cilën për lexuesin shqiptar e sjellë të përkthyer mjeshtërisht shkrimtari nga Shqipëria, Primo Shllaku.
Pas nënshkrimit të librit për të pranishmit, Shllaku ndau për KultPlus përvojën e tij gjatë përkthimit të këtij libri.
Për përkthimin e kësaj vepre, Primo tregoi se ka shpenzuar 160 ditë diell dhe kënaqësi për ta përkthyer.
Ndërsa sa i përket vështirësive në përkthim, autori pohoi se “ka qenë një libër shumë i vështirë edhe për Hygoin për ta shkruar, sepse ai e ka studiuar me themel jetën parisiane të shekullit XV dhe na e ka ofruar të detajuar, kështu që natyrisht se ka vështirësi edhe në përkthim”, tha Shllaku duke potencuar se përkthyesit ecin në të njëjtën rrugë me gozhda që ka ecur shkrimtari.
Kujtojmë se Hygo në këtë vepër e ka ndjekur traditën e enciklopedisë dhe mesazhet e kësaj vepre vlerësohen kryesisht për horizontet e mëdha që u krijojnë lexuesve. / KultPlus.com
Disa fjalë nga ti, Adela ime e dashur, prapë e ndryshuan gjendjen e shpirtit tim. Po, ti ke çdo forcë mbi mua, dhe, edhe po të vdisja e pyes vetën nëse [vetëm] tingulli i ëmbël i zërit tënd, nëse shtypja e butë e buzëve tua të dashura do mjaftonin për ta rikthyer jetën në trupin tim. Sonte do fle shumë i ndryshëm nga dje ! Dje, Adèle, i gjithë besimi në të ardhmen më kishte ikur, nuk besoja më në dashurinë tënde, dje ora e vdekjes do kishte qenë e mirëseardhur për mua.
– Megjithatë, i thoja prapë vetës, nëse vërtetë ajo s’të do, nëse asgjë në shpirtin tim s’ka arritur ta meritojë dashurinë e saj pa të cilën nuk ka më sharm në jetën time, a është kjo një arsye për të vdekur ? A eksitoj unë për lumturinë time personale ? Oh jo ! E gjithë qenja ime i është përkushtuar asaj, deshi apo s’deshi ajo. Dhe me çfarë të drejte do guxoja të pretendoja dashurinë e saj ? A jam më shumë se engjull unë apo më shumë se Zot ?
E dua, është e vërtetë, unë jam i gatshëm të sakrifikoj gjithçka për të, gjithçka, edhe shpresën që ajo të më dojë një ditë ; s’ka përkushtim që s’do e bëja për të, për një buzëqeshje të saj, për një shikim të saj. Por a mund t’isha tjetër unë ? A s’është ajo qëllimi i vetëm i jetës sime ? Edhe nëse më dëshmon indiferencë, madje edhe urrejtje, le të jetë ky mallkimi im, e çka atëherë ? Nëse ajo nuk mundet të më dashurojë, unë duhet ta akuzoj veten time. Detyra ime është që t’i ngjitem hapave të saj, ta rrethoj ekzistencën e saj me timen, t’i shërbej si barrierë kundër çdo rreziku, të vendosem pa ndalë ndërmjet saj dhe të gjitha dhimbjeve, pa pritë asnjë shpërblim. (…) –-
Dje, në këtë orë, Adela ime e dashur, këto ishin mendimet dhe dëshirat e shpirtit tim. Ato janë ende të njejta sot. Vetëm se tash në to përzihet edhe siguria për lumturi, për atë lumturi aq të madhe saqë s’guxoj as ta mendoj pa u dridhur.
Pra, është e vërtetë që ti më do, Adèle ! Më thuaj, a mund ti besoj kësaj ideje kaq të bukur ? A beson se mund të çmendem nga gëzimi nëse jetën time e kaloj pranë teje ? (…)
Fli e qetë dhe lejo burrin tënd t’i marrë dymbëdhjetë puthjet që ia ke premtuar dhe të gjitha të tjerat që s’ia ke premtuar.
Zoti Pjetër, iu drejtua Ismail Kadareja, Pjetër Arbnorit gjatë një vizite në shtëpinë e Kadaresë ku veç Arbnorit ndodhesha dhe unë e ca të tjerë, a është e vërtetë se pas një kohe të gjatë në burg, i burgosuri dashurohet me qelinë ?
-Po udhëtoj nëpër botë, tha Arbnori, po shoh qytete të kristalta, grataçiela marramendës, autostrada si gjarpërinj të zinj kilometrikë, ura të varura të bukura si nëpër ëndrra. Po vizitoj ekspozita dhe muzeume të arteve figurative me vepra madhështore me tu mbush trupi me mornica. Por rrëqethja estetike që nuk më shqitet asnjë çast nga mendja; betoni i mureve të qelisë me pllanga gjaku të tharë, fije flokësh të ngjitur, copa lëkure ngecur nëpër plasatitje, gërvishtje nga prangat dhe goditjet, është kryevepra e kryeveprave. Po, i burgosuri dashurohet me qelinë./ KultPlus.com
“Hylli i Dritës” ka qenë e para revistë e botuar në Shqipëri, me një program të qartë atdhetar, politik e kulturor, dhe që u bë shprehja më e pastër e intelektualëve katolikë dhe e kryesisë së Provinçes Françeskane në Shqipërí, përfaqësuesit e së cilës qenë jo vetëm drejtori i saj Át Gjergj Fishta, por madjè një plejadë letrarësh, gjuhëtarësh, folkloristësh dhe ekonomistësh që nderuan jo vetëm Provinçën Françeskane por edhe Kombin, shkruan KultPlus.
Më 11 tetor 1913, nën drejtimin e Gjergj Fishtës, u botua në Shkodër, botimi i parë i revistës “Hylli i Dritës”. Sot, shënohem plot 104 vjet që nga botimi i parë i kësaj reviste.
Duke i hedhur një sy përmbajtjes, të pasqyruar në 20 vjetët e jetës së tij, kemi me pasë një shëmbëlltyrë të larmisë së shkrimeve, studimeve e bashkëpunimeve të ndryshme që mbushin faqet e kësaj reviste.
Prej veprimtarisë botuese shumëvjeçare mendojmë se duhen ndjerrur në pah jo aq arsyet dhe argumentet që i dhanë shkas këtij botimi, sepse për këtë flet mjaft qartë me shkrimet që përmban, por më fort shkaqet që sollën bukur mirë dy herë pezullimin e tij dhe herën e tretë ndalimin, rreth gjysmë shekulli, nga ana e regjimit komunist, antishqiptar, antikatolik, në mos shprehje e një antikulturësie të posaçme e të skajshme. / KultPlus.com
Një libër artistik kushtuar më të bukurës e Tiranës së viteve 1920, që ndau epokat, gazetari, publicisti dhe politikani i njohur Alfred Peza promovoi në ambientet e UET-së, romanin e parë titulluar “Sarah”.
Gjatë ceremonisë së promovimit ishin të pranishëm figura të njohura të medias e politikanë të famshëm si : Ish presidenti i Republikës, Alfred Moisiu, Ministrja e Arsimit, Sportit dhe Rinisë, Lindita Nikolla, Kryetari i Bashkisë së Tiranës Erion Veliaj, ish deputetja Arta Dade etj.
Autori e përshkroi romanin e tij si një libër atipik, të shkruar në një kohë atipike për vetë autorin. Si një përgjigje edhe ndaj akuzave të bëra ndaj tij, ai tha se Alfred Pezën e vërtetë çdo kush mund ta gjejë brenda 400 faqeve të libri. Po kështu, romani i promovuar dje, për herë të parë do të ketë një website për ta blerë ose parë pikat e shitjes.
“Ashtu si Sarah Blloshmi u bë e para femër në Shqipëri e 100 viteve më parë që të sillte një element shumë perëndimor, shumë civilizues në jetën e Shqipërisë bashkë me Sarën ka ardhur edhe një element tjetër. Për herë të parë në Shqipëri, ky libër ka një website www.sarah.al .
Libri vjen edhe si një dhuratë imja për të gjithë miqtë dhe dashamirësit e mi, që më kanë mbështetur gjatë këtij viti të vështirë, për ti thënë të gjithëve se ai është Alfred Peza. Alfred Pezën e vërtetë e gjeni brenda 400 faqeve të këtij libri. Një libër që është një dhuratë dedikim për nënën time por edhe një dhuratë për të gjithë miqtë e mi”, tha gjatë fjalës së tij, Peza.
Por, ajo ç’ka surprizoi të gjithë të pranishëm ishte se ky libër, sipas Pezës, ishte pjesë e një triologjie që do të vijojë edhe me dy librat të tjerë. Ai zbuloi detaje të rëndësishme mbi atë ç’ka do të shkruhej në romanet e ardhshme.
“Ky libër është pjesë e një projekti triologjik, ku pas Ahmet Zogut do të pasohet vitin e ardhshëm besoj, me një libër për Enver Hoxhën dhe më pas për një lider shqiptar të pas 1990, te epokës së pluralizmit. Në këtë mënyrë unë dua që nëpërmjet 3 personazheve me të rëndësishëm ose jo të historisë të Shqipërisë, sipas meje, të shpjegoj historinë e vendit tonë”, përfundoi Peza.
Nga ana e tij, poeti Faslli Haliti vlerësoi librin e Pezës duke e cilësuar këtë të fundit si roman modern. “Ajo që më bëri më shumë përshtypje ishte kompozimi i romanit. Ishte një kompozim modern, personazhe që vinin pa u stërholluar dhe pashë që Alfredi i fuste personazhet në një gjendje shumë të fortë, ku ata zbërtheheshin si të tillë.”
Vlerësime pozitive gjatë ceremonisë erdhën edhe nga gazetari i njohur Henri Cili si dhe nga ish mësuesja e letërsisë në gjimnaz, te Alfred Pezës e cila ishte e para në radhë, që kishte zbuluar talentin e tij në të shkruar. / KultPlus.com
Tregimi “Letra e një ushtari të huaj” i autorit Adil Olluri është botuar në revistën letrare “Kroniko de Balkanio”, që është një revistë serioze e esperantologëve që merren me çështje të Ballkanit, shkruan KultPlus.
Ky tregim është pjesë e librit me tregime “Shumë rrugë dhe një rënie”.
Në gjuhën esperanto, tregimin e përktheu profesor Bardhyl Adem Selimi.
Olluri është shprehur i lumtur për këtë vlerësim dhe ka falënderuar përkthyesin e librit.
“Tregimi im “Letra e një ushtari të huaj” botohet në revistën letrare “Kroniko de Balkanio”, që është një revistë serioze e esperantologëve që merren me çështje të Ballkanit. Ky tregim është pjesë e librit me tregime “Shumë rrugë dhe një rënie”. Në gjuhën esperanto e përktheu profesor Bardhyl Adem Selimi, të cilit i jam mirënjohës për përkthimin dhe promovimin e prozës sime në mesin e esperantologëve nga mbarë bota”, shkruan Olluri në Facebook. / KultPlus.com
Përkthyesi i mirënjohur i gjuhës gjermane Afrim Koçi u nda nga jeta në moshën 79- vjeçare duke lënë pas një kontribut të jashtëzakonshëm në fushën e përkthimit. Përkthyes dhe redaktor, Afrim Koçi, për rreth 45 vjet ka sjellë mjeshtërisht në gjuhën shqipe emrat më në zë të kulturës dhe letërsisë botërore.
Bir i një babai librofil, Afrim Koçi e ka nisur karrierën e përkthimit në shtëpinë botuese “Naim Frashëri” në vitet ‘60-të. Në fondet e BKSh ruhen mbi 90 tituj, përkthime e redaktime nga gjermanishtja, rusishtja, italishtja, anglishtja nga disiplina të ndryshme si letërsi, shkenca humane dhe sociale, histori, albanologji, filozofi duke nisur nga sprovat e tij të para “Novela amerikane te shekullit XIX” (1973); “Kthimi” (1976) i Jan Myrdal; “Kufiri i hijes” (1976) i Joseph Conrad; “Drama” (1978) i Henrik Ibsen. Për të vijuar më tej me “Farefisi” (1980) i Zhigmond Moric; “Nën rrotë” (1980) i Herman Hesse; “Drama” (1981) i Maksim Gorkij; “Reportazhet e Topgungaçit” (1984) i Robert Escarpit; “Kronikë e kohës së Karlit IX” (1989) i Prosper Merimee; “Ora e gjermanishtes” (1989) i Siegfried Lenz; “Jashtë derës” (1989) i Woflgang Borchert.
Pas viteve ’90 në gjuhën shqipe do të vijnë mjeshtërisht shkrimtarë nobelistë dhe të rëndësishëm të filozofisë dhe letërsisë botërore si “Iluminacione” (1998) të Walter Benjamin; “Abrahami nuk ka faj” (1998) të Ephraim Kishon; “Anestezi Lokale” (2000) të Gunter Grass; “Legjenda e pianistit : një monolog” (2003) i shkrimtarit italian Alessandro Baricco; “Qëndresë dhe bashkëpunim në Shqipëri : 1939-1944” (2006) i Hubert Neuwirth; antologjinë “Tregimtarë të gjuhës gjermane pas viteve ’45” (2007); “Epshi” ( 2007) i nobelistes Elfriede Jelinek; “Macja dhe miu” (2008) i Guntter Grass; “Mali magjik” (2009) i Thomas Mann; “Kasandra” (2012) i Christa Wolf; “Koha e ngrirë” (2014) i autores Anna Kim; “Portret grupi me një zonjë” (2015) i Heinrich Böll; “Haxhi Murati” (2016) i Lev N. Tolstoj; “Në gjurmët e një përralle” (2016) i Jan-Philipp Sendker etj. Krahas tyre qëndrojnë edhe vepra dhe studimet më të rëndësishme në fushën albanologjisë dhe historisë si “Studime shqiptare” të Johann Georg von Hahn; “Shqiptarët nga Mesjeta deri në ditët tona” (2008) i Peter Bartl; “Mehmet pushtuesi : botësulmuesi në kapërcyell kohe” (2005) i Franz Babinger, etj. Për herë të parë në Koçi solli në gjuhën shqipe veprat monumentale të Eqerem Vlorës, “Kujtime” (2001), “Ndihmesë për historinë e sundimit turk në Shqipëri : skicë historike” (2010) si dhe “Nga Berati në Tomorr dhe kthim: ditar” (2003), përkthyer nga origjinali në gjuhën gjermane.
Një vëmendjen e veçantë përkthyesi Koçi i ka kushtuar edhe përkthimit të letërsisë për fëmijë si “Veti dhe Babsi” (2000) i Christine Nöstlinger, “Beni do Sarën, Sara do Timin” (2004) i shkrimtareve Carola Holland dhe Edith Schreiber-Wicke, “Beni dhe Ana” (2016) i Peter Hartling; “Aventurat e bletës Maja” (2010) i Valdemar Bonsels, etj. Afrim Koçi i është shpallur Fitues i Çmimit Kombëtar të Letërsisë “Fan Noli”, akorduar nga Ministria e Kulturës Rinisë dhe Sporteve në vitin 2010 për përkthimin e “Malit magjik” të Thomas Mann, i Shtëpisë Botuese “55”. Ndërsa Bashkia e Tiranës i akordoi titullin “Personaliteti i Tiranës për vitin 2007”, si “një përfaqësues i denjë i plejadës së përkthyesve, të cilët me punën e tyre, që prej vitit 1945, i kanë dhënë letërsisë shqiptare vepra të çmuara të shkrimtarëve të njohur në mbarë botën”.
Ikja e tij është një humbje për botën e letrave në vend. I njohur së fundmi si përkthyesi I nobelistitTomas Man në gjuhën shqipe, emrin e Koçit si shqipërues e mbajnë një sërë autorë të rëndësishëm të letërsisë botërore duke filluar nga klasikët deri tek ata bashkëkohorët. I heshtur dhe tepër I pasionuar pas përkthimit, me një profil modest Koci la pas një trashëgimi të çmuar veprash, që e kanë pasuruar gjuhën shqipe. Në nderim të figurës së tij, po botojmë më poshtë parathënien që ai i bëri botimit të kryeveprës së Man “Malit magjik” nga botimet “55”.
Dy fjalë në vend të pasthënies
Afrim Koçi
Kur u nisa të them nja dy fjalë për Tomas Manin dhe kryeveprën e tij “Mali magjik”, krejt nën pushtetin e mbresave të përftuara, më erdhi vetiu në mend një tregim i rusit Paustovski. Në breg të Vollgës autori bëhet dëshmitar i kësaj skene: një fëmijë që qan dhe pranë tij një peshkatar fytyrërreshkur që lexon një libër. Pyetjes së tij se përse qan, fëmija i përgjigjet se burri i ka marrë librin dhe nuk po ia kthen. Ndërsa kur pyetet se çfarë po lexon, peshkatari përgjigjet: “XhekLondonin, një shkrimtar që ngjitet si dylli!”
Pra një shkrimtar që ngjiten si dylli! E ky cilësim i shkon më së miri për shtat edhe Tomas Manit.
Tomas Mani, shkrimtari më i shquar gjerman i shekullit që kaloi dhe përgjithësisht ndër më të shquarit e letërsisë gjermane , ndër më të shquarit edhe në letërsinë evropiane dhe botërore të të gjitha kohëve, nuk është i panjohur për lexuesin shqiptar. Të përkthyera në shqip, tashmë janë botuar “Budenbrokët, “Vdekje në Venecie”, “TonioKrëger”, “Mario dhe magjistari” “Ligji” “Zotëria i vogël Frideman” dhe tregime të shumta.
Por krijimet e tij më të rëndësishme (hiq Budenbrokët dhe Vdekjen në Venecie ) nuk njihen ende. Përkthimi dhe botimi i “Malit magjik”, veprës së tij më të njohur, ka qenë një dëshirë e kahershme e imja. Dikur nuk botohej për arsye që dihen, sot këtë shestim e pengonin vështirësitë financiare të lidhura me te. Por ja që zoti i ndihmon punët e mira, botuesi Balliu u tregua i gatshëm ta financojë projektin dhe ky çast erdhi.
Dhe kështu iu futa një pune sizifi dhe ia nisa një maratone të mundimshme. Që kërkonte kohë dhe shpirt. Që e vinte përkthyesin para përballimit të frikshëm me nivelin intelektual, artistik dhe ndjenjësor të këtij shkrimtari, me stilin e tij simbolik dhe ironik, me thellësinë e tij psikologjike dhe kritike. Po edhe me vëllimin material prej 1.000 faqesh.
Ajo që arrita të bëj është tani para syve të lexuesit. Le të më gjykojë ai, për atë që bëra dhe për atë që nuk bëra. Unë u mundova t´i mbetem maksimalisht besnik mendimit dhe stilit të shkrimtarit, por njëherësh u përpoqa të mos i bëj dhunë gjuhës shqipe, aq të bukur dhe aq të aftë për të derdhur në kallëpin e saj cilëndo vepër letrare a shkencore të cilësdo kulturë të botës, asaj gjuhe që sot mjerisht, përpara syve tanë, dita-ditës dhe me ritme frikësuese, “po prishet e po bastardohet”.
Paul Tomas Mani u lind më 6 qershor të vitit 1875 në Lybek të Gjermanisë dhe mbylli sytë më 12 gusht të vitit 1955 në Cyrih të Zvicrës. Në moshën 80 vjeçare.
Ishte djali i dytë i Tomas JohanHajnrih Manit (senator i qytetit dhe tregtar drithërash), dhe i Silva Bruhns (braziliane nga stërgjyshër gjermanë e që kishte ardhur në Gjermani në moshën shtatë vjeçare). E ëma ishte e besimit katolik, por atë vetë i ati e kishte pagëzuar në kishën luteriane. I ati vdiq në vitin 1891 dhe firma e tij u likuidua. Familja shpërngulet në Mynih. Fillimisht mësoi në gjimnazin e Lybekut, pastaj ndoqi studimet në Universitetin LudvigMaksimilian të Munihut dhe në Universitetin Teknik të po këtij qyteti, në të cilat, duke u përgatitur për një karrierë gazetari, studioi histori, ekonomi, histori arti dhe letërsi. Jetoi në Mynih nga viti 1891 deri në vitin 1933, përjashto një vit që e kaloi në Palestrina të Italisë, së bashku më të vëllain me të madh, Hajnrihun, edhe ai romancier. Në vitet 1894-1895 punoi për Kompaninë gjermanojugore të sigurimeve nga zjarri. Karrierën letrare e filloi duke bashkëpunuar në revistën “Simplicissimus”. Novelën e tij të parë, Zotëria i vogël Frideman ( Derkleine Herr Friedemann) e botoi në vitin 1898.
Në vitin 1905 martohet me KatiaPrings´hajmin, bijë e një familjeje të njohur laike intelektualësh hebrenj dhe pati me të gjashtë fëmijë, Erikën, Klausin, AngelusGotfridTomasin “Golo”, Monikën, Elizabetën dhe Mihaelin.
Në vitin 1933, pas ardhjes në pushtet të Hitlerit, Mani emigroi në Kyznaht të Zvicrës, në vitin 1946 merr nënshtetësinë dhe një pasaportë çekosllovake, në vitin 1939 emigron në Shtetet e Bashkuara të Amerikës ku jep mësim në Universitetin e Princetonit. Në vitin 1942 familja e Manëve vendoset në PacifikPalisades, në perëndim të LosAnxhelesit, Kaliforni, ku qëndroi deri në përfundim të Luftës së Dytë Botërore. Por që nga 23 qershori i vitit 1944 ai ishte natyralizuar dhe bërë qytetar i Shteteve të Bashkuara. Në vitin 1952 kthehet në Europë për të jetuar në Kilhberg, afër Cyrihut, Zvicër.
Ai nuk u kthye me kurrë për të jetuar në Gjermani, edhe pse shkonte rregullisht atje. Udhëtimi më i rëndësishëm atje ka qenë në vitin 1949, me rastin e kremtimeve të 200 vjetorit të lindjes së Gëtes, në Frankfurt mbi Majn dhe Vajmar, si përfaqësuesi më i shquar i kulturës gjermane jashtë kufijve të rinj politikë..
Vdes nga arteroskleroza në vitin 1955 në një spital të Cyrihut dhe trupi i tij digjet në krematoriumin e Kilhbergut.
Gjatë Luftës së Parë Botërore Mani përkrahu konservatorizmin e kajzerit Vilhelm II dhe sulmoi liberalizmin. Por që në 13 tetor të vitit 1922, në leximet që bëri në sallën Bet´hoven të Berlinit, ai ngrihet në mbrojtje të republikës. Andej e tutje pikëpamjet e tij politike zhvendosen dalëngadalë drejt ideve liberale dhe parimeve demokratike.
Në vitin 1930 boton një shkrim të titulluar “Thirrje arsyes” ku dënon rreptë nacional-socializmin dhe nxit qëndresën kundër tij. Vijojnë pastaj ese dhe lexime publike të shumta ku ai sulmon nazizmin dhe shpreh simpatinë ndaj ideve socialiste. Ardhja e nazistëve në pushtet në vitin 1933, e gjeti Manin së bashku më të shoqen me pushime në Zvicër. Duke pasur parasysh kundërshtimin e tij të rreptë ndaj politikës naziste, i biri, Klausi, e këshillon të mos kthehet në atdhe. Mirëpo librat e tij, në dallim me ato të të vëllait, Hajnrihut dhe të të birit, Klaus, nuk ishin ndërmjet librave që me urdhër të Hitlerit, u dogjën me bujë në një shesh të Berlinit në maj të vitit 1933, mbase për arsye se ai ishte nderuar me Çmimin Nobel për letërsinë të vitit 1929. Sidoqoftë në vitin 1936 qeveria gjermane ia heq atij zyrtarisht nënshtetësinë gjermane.
Në rrjedhë të luftës Mani zhvilloi në Amerikë një seri bisedash radiofonike kundër nazizmit, të titulluara “ Gjermanë, dëgjoni!”, që, të dërguara në Britaninë e Madhe, transmetoheshin nga BBC, me shpresë të arrinin dëgjuesit gjermanë.
Çmimi Nobel për letërsinë iu dha atij në vitit 1929, kryesisht si vlerësim të krijimtarisë së tij të deriatëhershme: Budenbrokët, Mali magjik, Vdekje ne Venecia etj. paçka se nën ndikimin e një anëtari me peshë të Komitetit, profesorit Böök, “mbretbërësi” i Akademisë Suedeze, i cili personalisht nuk e honepste “Malin magjik” dhe e quante atë një libër nihilist, dekadent dhe të dëmshëm, në deklaratën zyrtare përmendet vetëm Budenbrokët, një libër i botuar tridhjetë vjet para kësaj date. Pa mohuar vlerat e atij romani, kudo në botë emri dhe fama e Tomas Manit lidhen kryesisht e para së gjithash me “Malin magjik”.
Puna mbi Malin magjik u nis në vitin 1912, fillimisht i menduar, si një kundërti parodike e “Vdekjes në Venecie”. Por angazhimet e shumta të shkrimtarit, udhëtimet e tij andej këndej nëpër Europë, puna në vepra të tjera dhe tek e fundit dhe më e rëndësishmja, Lufta e Parë Botërore, që sollën ndryshime në mendësi dhe përvoja të reja për shkrimtarin, u bënë shkak që vepra, e konceptuar siç e thamë si parodizim i novelës Vdekje në Venecie, vetëm si një broshurë me diku 100-150 faqe, të rritet e të fryhet deri në 1200 faqe (botimi i parë origjinal, dhe ku sipas fjalëve Manit: do të gjejë strehë një botë e tërë idesh,) dhe të përfundojë vetëm në vitin 1924, edhe atëherë nën trysninë e fortë të botuesit. Që prej asaj kohe, pas suksesit të bujshëm në Gjermani, përkthehet në gjuhë dhe vende të ndryshme të botës, me sa dimë në 27 të tillë, dhe me botimin në shqip themi bëhet 28.
Ja si e përshkruan vetë autori idenë që e udhëheq në shkrimin e këtij romani: “… një roman ku do të gjejë strehë një botë e tërë idesh…” më tej : “… një histori me themeli pedagogjiko-politike, ku një djaloshi i duhet të përballet me fuqinë më joshëse që ekziston, me vdekjen dhe që në një mënyrë sa komike aq edhe të frikshme përshkon kalvarin e kundërtive shpirtërore midis humanizmit dhe romantikës, përparimit dhe reaksionit, shëndetit dhe sëmundjes, por më tepër për tu orientuar dhe për interes shkencor, se sa për t´i parë ato si vendimtare..”
Ç´kërkon të thotë ky libër? Ja si shprehet vetë Tomas Mani për veprën në një kohë tjetër: “ Kjo punë ka qëllime të shumëfishta: Idetë dhe meditimet e larmishme përmbi problemin e njeriut, problemin human në përgjithësi i lidhur ky edhe me politikën, të gjithë këto mendime që zgjuan brenda meje përjetimet e luftës, erdhën e u kristalizuan edhe në planin e vjetër, Rrëfimi u tregua shumë bujar për pranimin e tyre, si një sfungjer që thith gjithçka dhe gjatë kësaj punë shumëvjeçare nga novela groteske që pata pasur në mend, lindi një tablo kohore prej dy vëllimesh, me të gjitha referencat e saj filozofike dhe madje edhe mistike”.
Duhet thënë se Mali magjik ka një rrymë të nëndheshme qartësisht autobiografike. Zhvillimi i konceptit të romanit pasqyron në një pjesë të madhe edhe zhvillimin e pikëpamjeve të vetë Tomas Manit për botën dhe njerëzimin gjatë dhjetë vjetëve që iu deshën për shkrimin e tij.
Në vitin 1927 ai shprehet për Malin magjik :” ky është libri më i mirë, apo së paku më i kompletuari, ai që shpreh thelbin tim në mënyrën më të përkryer”
Libri shikohet si roman edukimi, roman zhvillimi, roman arsimimi. Model “VilhelmMajsteri” i Gëtes.
Studentëve të tij amerikanë Toman Mani u këshillonte se po ta pyesnin si duhet lexuar libri, ai do tu thotë se ai duhet lexuar dy herë.
Ai është, gjithmonë sipas Manit, si një simfoni, një vepër e kontrapunktit, “një ind tematik ku idetë luajnë rolin e motiveve muzikore. Kësaj lexuesi duhet t´i kushtojë vëmendje të madhe në leximin e këtij libri që mund të quhet “roman idesh”
Nga të gjithë librat e tij është Mali magjik që ka më së shumti “karakterin e një partiture” dhe dialektika e tij është ajo muzikore.
Që Mali është një rrëfim i konceptuar në mënyrë dialektike duket ashiqare. Kundërvënie, antagonizma, çifte kundërtore, në pamjen e karakterit apo të mendimit, përbëjnë në çdo hap tendosjen e këtij konstruksioni: Kastorpi dhe Cimseni, civili dhe ushtaraku, Setembrini dhe Nafta, liberalizmi dhe totalitarizmi, rënia dhe ngritja, sëmundja dhe shëndeti, shpirti dhe natyra, romantika e vdekjes dhe pohimi i jetës, për të përmendur kontrapunktet më të dukshëm. Por nën ta gjenden edhe të tjerë, për hetimin e të cilave, në të vërtetë lipset një lexim i dytë.
Si në një laborator pikëpamjesh aty parashtrohen dhe analizohen të gjithë aftësitë e mendjes dhe të përfytyrimit.
Ka vende, pasazhe në roman ku njeriu dyshon në është vërtet HansKastorpi heroi, personazhi kryesor, apo të tilla janë idetë e trupëzuara si njerëz, gjë që do të përligjte edhe emërtimin e tij si “roman idesh”
Në shumë drejtime Mali magjik është një parodi e romanit vetëformues. Sikundër protagonistët e tyre edhe HansKastorpi largohet nga shtëpia dhe ndeshet në sanatorium me artin, politikën dhe dashurinë. Sidomos gjatë bisedave me mentorët e tij Setembrinin dhe Naftën, ai njihet me një sërë ideologjish. Por ndryshe nga romani klasik i formimit, “edukimi” në malin magjik nuk çon në shndërrimin e HansKastorpit në një anëtar të aftë dhe të vetëdijshëm të shoqërisë borgjeze, përkundrazi procesi i tij personal i edukimit përfundon në boshësi, në furtunën e çeliktë dhe që shkatërron çdo individualitet të Luftës së Parë Botërore.
Lidhja e romanit me titullin e tij është shumëplanëshe. Vegimi i “Malit magjik” si vend joshjeje, është i njohur në letërsinë gjermane, Ndjellësi i minjve të Hamelit, tregimi “Tabloja e mermertë” e Ajhendorfit, ku që në krye bëhet paralajmërimi për “malin magjik” ku “rinia” joshet dhe prej nga “nuk është kthyer më askush”
Arena e veprimit në romanin e Manit është sanatoriumi Berghof, i cili jo vetëm gjeografikisht gjendet në male, por që, sikundër Mali magjik në veprat e vjetra, përfaqëson një botë të mbyllur hermetikisht. Izolimi i tij krijon kushte për një përqendrim karakteresh përfaqësues, veprimtaria e të cilëve pasqyron konfliktet shoqërore, politike dhe shpirtërore të Europës përpara Luftës së Parë Botërore. Përveç kësaj malësia paraqet edhe një kundërti me vendlindjen e Kastorpit, “rrafshinën” e esëllt, të ethshme dhe (për Joahimin) edhe vrastare. Vetëm këtu në këto male të larta, ai arrin të ngrihet shpirtërisht përmbi botën borgjeze të origjinës dhe së fundi, në “stuhinë e dëborës”, të mposhtë dhe të kapërcejë edhe mallin për vdekje.
Në një Bloksberg, ku në pjesën e parë të Faustit shtrigat dhe magjistricat mblidhen në një festë të shthurur dhe mekatare, shndërrohet edhe Berghofi në skenën groteske të karnavaleve, të përshkruara në kreun “Nata e valpurgeve”, gjatë së cilës HansKastorpi i shfaq dashurinë madamëShoshas. Këtu, do të thotë në mes të veprës, përmendet për herë të parë edhe titulli i veprës, pikërisht në citatin e Gëtes, të shqiptuar nga Setembrini:
“Dhe sa çudi! Sot mali po bën magji,
Një dritë u del përpara, kërkon tu prijë,
Mos i besoni! E rreme është, shtrigë dhe shtisë!
(Nata e valpurgeve, Fausti I)
Më tej sanatoriumi të kujton Venusbergun, një toponim të përhapur shumë në letërsinë gjermane, më së tepërmi nga opera Tanhojzer e Vagnerit, një farë “parajse ferri”, vend i epshit dhe i shthurjes. Atje koha kalon ndryshe: vizitori beson se ka kaluar vetëm disa orë në Venusberg, por kur ndodhet jashtë tij del se kishin kaluar shtatë vjet. Sikundër edhe tri javët e planifikuara nga HansKastorpi për të qëndruar në Berghof, së fundi u bënë shtatë vjet.
Por aluzionet për përralla dhe mitologji janë edhe më tej të pranishme: Setembrini e krahason kryemjekun Berens me Radamantin, gjyqtarin e ferrit dhe sanatoriumin Berghof më Mbretërinë e hijeve, ku HansKastorpi është mysafir sikundër Odiseu. Për më tepër në botën e nëndheshme HansKastorpi merr përsipër rolin e Orfeut. Berghofi me “pozicionin horizontal” të trupave dhe me temperaturat e ftohta, ku ashtu si Radamanti, mbretëron kryemjeku Berens me “faqe mavi”, i shëmbëllen Hadesit. Në kreun “Plotësia e mirëtingëllimit” është pikërisht një regjistrim kankani nga “Orfeu në botën e nëndheshme” të Ofenbahut, që riprodhohet së pari nga gramafoni i ri, ndërsa duke vënë pllakën e një arie nga “Margareta” e Gunoit gjatë seancës spirituale më doktor Krokovskin, HansKastorpi arrin të thërrasë shpirtin e Joahimit dhe ta shkëpusë atë nga bota e të vdekurve, ashtu si Orfeu që me këngën e tij arrin të nxjerrë lejen për ta marrë me vete Euridiken nga bota të vdekurve. Me ëndrrën mes dëborës në kreun “Dëbora” Tomas Mani aludon për mitin e Nekias, të udhëtimit nëpër Hades. Pas kthimit të tij nga HadesiHansKastorpi është në gjendje të marrë vendime të rëndësishme. Më tej këshilltari i krahason kushërinjtë me Kastorin dhe Poluksin, Setembrini e krahason veten me Prometeun. Po edhe tepër xhahilja, zonja Shtër, sjell herë pas herë në bisedë Sizifin dhe Tantalin.
Vaktet e bollshme të të ngrënit mund të krahasohen me motivin “sofër shtrohu” të përrallës së vëllezërve Grim. Kastorpi jo vetëm e ka emrin ashtu si personazhi i përrallës “Hansi i lumtur”, por ka edhe karakterin e tij prej naivi babaxhan. Në përfundim ai e humbet pagën për të shtatë vitet e punës dhe ka të ngjarë ta përmbyllë procesin shumëplanësh të pjekurisë me një vdekje të pakuptimtë në fushën e betejës. Së fundi kemi edhe motivin e të fjeturit shumëvjeçar kur në faqet e fundit të veprës përmendet vetëm një herë titulli i romanit: një gjëmim historik rrufeje, për tu shprehur me respekt të përkorë, që tronditi themelet e kësaj bote, ndërsa për ne ky gjëmim hodhi në erë Malin magjik dhe e flaku vrazhdësisht jashtë dyerve të Berghofit të fjeturin tonë shumëvjeçar.
Gjer edhe vetë shitja e termometrit nga kryeinfermierja tingëllon si hyrje në rit, si shenjë që HansKastorpi pranohet përfundimisht në shoqërinë e të përbetuarve të banorëve të Berghofit. Po kështu edhe emri i kryeinfermieres, AdriatikafonMylendonk, duket si i marrë nga një botë tjetër: “ Zotëri i dashur, këtu mban erë Mesjetë!” i thotë Setembrini.
Numri simbolik përrallor “shtatë” shfaqet si lajtmotiv në situata dhe marrëdhënie të shumta të romanit shtatë pjesësh. Shtatë vjet kalon HansKastorpi në Berghof, pas shtatë muajsh mbahet festa groteske e Karnavaleve, një nga kulmet e romanit. Shtatë shkronja ka mbiemri ( në gjermanisht) i të kushëririt, shtatë është numri i tryezave në sallën e ngrënies së sanatoriumit, nga shtatë persona rrinë në secilën prej tyre. Po kaq është edhe shuma e numrit të dhomës së Kastorpit (34) dhe asaj të Peperkorni (43), numrin shtatë shpreh në italisht edhe emri Setembrini, JoahimCimseni vdes në orën shtatë dhe shtatë persona ishin të pranishëm kur mijnherPeperkorni, në një ceremoni patetike, merr vendimin të vetëhelmohet.
Motive të tjerë të gjithëpranishme dhe themelorë në roman janë edhe sëmundja dhe vdekja. Pothuajse të gjithë personazhet kryesore vuajnë në shkallë të ndryshme nga tuberkulozi që sundon rendin e ditës, bisedat, mendimet. (Shoqata “Gjysmëmushkëria”). Pacientë vdesin vazhdimisht, si fjala vjen BarbaraHujus, skena e zymtë e Viatikumit të së cilës do te mbetet përjetësisht në mendjen e lexuesit, apo e kushëririt Joahim që ndahet nga jeta “heroikisht” si heronjtë e Lashtësisë. Në bisedat midis Setembrinit dhe Naftës tema e vdekjes diskutohet kryesisht në rrafshin metafizik. Krahas rasteve të vdekjeve për shkak të sëmundjes, ndodhin edhe shumë vetëvrasje (Peperkorni, Nafta), përpara se romani të mbarojë përfundimisht në një luftë vrastare, në një “gosti të përbotshme të vdekjes”
Lidhur me vdekjen dhe sëmundjen në romanin e tij Tomas Mani komenton: “Ai (është fjala për Kastorpin) arrin të kuptojë se shëndeti më i lartë duhet të kalojë patjetër nëpër përvojat e thella të sëmundjes dhe vdekjes….) Jeta, i thotë një ditë HansKastorpi zonjës Shosha, ka dy rrugë për tu jetuar: njëra është rruga e zakonshme, e drejtpërdrejtë dhe e mbarë, tjetra është e keqe, ajo kalon përmes vdekjes dhe kjo është rruga gjeniale. Ky konceptim i sëmundjes dhe i vdekjes , si një kalim i domosdoshëm drejt dijes, shëndetit dhe jetës, e bën Malin magjik një roman “shugurimi”. Në kreun “Dëbora”, me kapërcimin e joshjes për t íu dorëzuar vdekjes, Kastorpi bën një hap të madh, vendimtar, në zhvillimin e tij shpirtëror.
Me tematikën jetë-vdekje lidhet edhe nocioni i kohës, një motiv tjetër qendror i Malit magjik. Edhe pse i ndërtuar në mënyrë kronologjike, veprimi nuk rrjedh me shpejtësi të njëtrajtshme, por me një përshpejtim të pabarabartë. Pesë kapitujt e parë, pothuajse gjysma e tekstit, përshkruajnë në mënyrë të zgjatur dhe me shumë hollësi, vitin e parë të shtatë viteve të qëndrimit të HansKastorpit në malin magjik, që i sjellin çdo ditë protagonistit gjëra të reja dhe interesante.
Ndërsa dy kapitujt e fundit, përfshijnë dhe ngjeshin një periudhë prej gjashtë vitesh, të karakterizuara nga rutina dhe monotonia. Trajtohet kështu, duke e cituar, një temë e marrë nga Shopenhauri, i admiruar prej shkrimtarit, “e tanishmja e pakohshme”, latinisht nuncstans.
Asimetria në strukturën e romanit, në rrafshin rrëfimtar i përgjigjet një konceptimi të shtrembëruar të kohës nga vetë personazhi kryesor.
Së fundi dukuria e kohës diskutohet vazhdimisht në roman edhe në rrafshin teorik. Çështja fjala vjen, se “gjer në ç´masë natyra interesante dhe risore e përmbajtjes e shtyn përpara kohën, do të thotë e shkurton, ndërsa monotonia dhe zbrazëtia e rëndojnë dhe e frenojnë lëvizjen e saj. (përkohësisht). Diskutohet edhe problemi i “rrëfimshmërisë” së kohës, lidhja midis zgjatshmërisë së një rrëfimi dhe gjatësisë së periudhës kohore së cilës ai i referohet.
Protagonisti HansKastorp shfaq orientimin biseksual të vetë autorit. Kështu ai dashuron me zjarr rusen Klavdia Shosha, ndërsa nuk fsheh as prirjet e tij homoerotike ndaj shokut të rinisë PshibisllavHipes, es edhe mahnitjen që shkakton tek ai personaliteti shumë sugjestionues dhe universal, Peperkorni. Të dyja këto pamje të seksualitetit të tij lidhen nëpërmjet simbolit të lapsit. Ai u kërkon hua një laps, një “crayon”, qoftë Pshibisllavit, qoftë Klavdias. Nëse i kësaj të fundit ishte “ i hollë dhe i brishtë”, ai i shokut të shkollës, me përmasat dhe formën e tij, i duket si një relikte e çmuar dhe i zgjon pubertetit të zgjuar të HansKastorpit bashkëshoqërimet e një falusi.
Në rrjedhë të romanit kjo tematikë përthyhet disa herë në mënyrë ironike: gjatë përbetimeve për dashuri të HansKastorpit natën e karnavaleve, aspak të çliruara nga një farë komizmi, në pamjet e rëntgenit që kryemjeku i tregon për “qëllime studimore” HansKastorpit: “një krah femre”, më së fundi në marrëdhëniet e çuditshme të trekëndëshit që Kastorpi dhe Klavdia krijojnë me të adhuruarin e tyre të përbashkët, Peperkornin.
Nuk duhet lënë pa përmendur edhe marrëdhënia homoerotike midis Kastorpit dhe Setembrinit. Po kështu edhe interesi homoerotik i zonjushës Engelhart kundrejt zonjës Shosha.
Sikundër shpesh në veprat e Manit –tek Budenbrokët, ta zëmë, por sidomos tek Doktor Fausti,- edhe tek Mali magjik, muzika luan një rol vendimtar. Muzika cilësohet këtu si “simpati ndaj vdekjes” mendësi e kapërcyer tek e fundit nga HansKastorpi, formulim ky i kompozitorit HansPfitcner dhe i përdorur shpesh nga Tomas Mani). Në kreun “Plotësia e mirëtingëllimit” Mani përmend pesë pjesë muzikore: Aidën e XhuzepeVerdit, Prèlude à l´après-midid´un faune, të KlodeDebysisw, Karmenin e ZhorzhBizesë, Faustin e SharlGunosë dhe AmBrunnenvor dem Tore të FrancShubertit. Sidomos kënga e fundit konceptohet nga Tomas Mani si personifikimi i joshjes së vdekjes, kapërcimi, mposhtja e së cilës, përbën, tek e fundit, temën kryesore të Malit magjik. Jo më kot në skenën përmbyllëse të librit, në fushën e kasaphanës të Luftës së Parë Botërore, HansKastorpi fillon të mërmërojë Këngën e Blirit. Kjo përbën njëherësh edhe një parodizim të fortë të kultit romantik të vdekjes, sikundër e gjejmë fjala vjen në operën Tristani dhe Izolda të Vagnerit, të cilën Mani e vlerësonte shumë. Gjithsesi shumëkush është i mendimit se për romanin e Manit mund të flitet si për një “muzikë nëpërmjet fjalësh”
Romani ka një karakter të hapur alegorik. Mani i shfrytëzon karakteret kryesore të romanit për të mishëruar ide dhe ideologji të kohës, për t´i paraqitur ata si titullarë, përfaqësues dhe kasnecë idesh, parimesh dhe botës intelektuale.
HansKastorpi, sipas pohimit të vetë autorit një “kërkues Grali” në traditën e Parsifalit, një “naiv i pastër”, mbetet një personazh i zbehtë dhe jo shumë i thelluar. Ai kërkon të përfaqësojë borgjezinë gjermane e cila, ndonëse e luhatur midis ndikimeve kundërtore, ka qenë e aftë të ngrihej deri në arritjet më të larta humaniste, por njëherësh ka rënë edhe në batakun e një qëndrimi armiqësor, të topitur dhe filistin ndaj kulturës, por edhe të ideologjive radikale. Siç ndodh shpesh tek Tomas Mani zgjedhja e emrit ka qëllim të caktuar. “Hans” është një emër përgjithësues dhe karakteristik i gjithë gjermanëve, shumë personazhe përrallash mbajnë këtë emër, për të shtuar më së fundi se ai ka edhe një lidhje biblike: Hans si shkurtim i emrit të Shën Gjonit, dishepullit të dashur të Jezusit. Kastorpi vjen nga një figurë e njohur historike e vendlindjes së Manit, qytetit Lybek, HinrihKastorp. Mbaresa “torp”, danisht, është familjare në brigjet veriore të Gjermanisë.
Më një farë mënyre personazhi i HansKastorpit mund të shihet edhe si personifikim i Republikës së Vajmarit, që sikundër temperatura e Kastorpit, gjithmonë 37.6 ° , tregon një gjendje as të sëmurë dhe as të shëndoshë, pra asnjëherë normale.
Setembrini përfaqëson iluminizmin dhe optimizmin jetësor intelektual, demokracinë, tolerancën dhe të drejtat njerëzore. Veprimtaria është një vlerë etike për të. Duke marrë përsipër rolin e mentorit dhe të edukatorit të HansKastorpit ai i bën të ditur atij absurditetin e magjepsjes përpara sëmundjes dhe vdekjes, si edhe e paralajmëron të mos bjerë pre e joshjes karakterit të plogësht dhe moskokëçarës të ruses madamë Shosha.
Në një skenë Tomas Mani nxjerr në pah në mënyrë më të dukshëm rolin iluminist (“ndriçues”) të Setembrinit kur ai duke u futur në dhomën e pa ndriçuar të HansKastorpit, përpara se të fillojë bisedën ndez dritën. Idhulli i Setembrinit, Karduçi, i thur himn një dritësjellësi tjetër të frikshëm, Luciferit, duke e quajtur “la forzavindicedellaragione”. Veten Setembrini e krahason me Prometeun, që u solli njerëzve zjarrin si mjet përparimi.
Në përfundim vetë autori është skeptik ndaj qëndrimeve skajore të të dy antagonistëve, por e bën të qartë se figura iluministe-liberale e intelektualit Setembrinit është më e afër për të se sa ajo doktrinare e terroristit Nafta. Për pamjen e jashtme të Setembrinit autori ka pasur parasysh kompozitorin italian RuxheroLeonkavallo.
Nafta mishëron fuqitë shkatërruese, radikalizmin dhe ekstremizmin. Botëkuptimi i tij për një sistem totalitar përmban elementë komunistë, anarkistë dhe fashistoidë. Religjioziteti i tij më tepër se kristian është panteist. Nga ana tjetër, sado e çuditshme të duket, Nafta është edhe një revolucionar, por në kahen e kundërt me Setembrinin, ai mund të cilësohet si një revolucionar i konservatorizmit, si ithtar i “revolucionit konservativ”. Nafta na përshkruhet si një mishërim i gjallë kundërtish: një jezuit ish hebre, një kundërshtar i kapitalizmit, i modernizmit, i lirisë, i individit dhe i paqes, një anarkist dhe teokrat. Është interesante të theksohet mendimi i kritikës se si prototip për këtë figura Tomas Manit i kanë shërbyer një sërë personalitetesh radikalë të epokës, si fjala vjen LevTrotcki dhe GeorgLlukashi. Nuk duhet lënë pa përmendur edhe fakti se si përfaqësues të mendësisë parafashiste, kundërnjerëzore dhe prokomuniste Tomas Mani nxjerr pikërisht një hebre.
Klavdia Shosha personifikon në roman joshjen erotike, epshin dhe dashurinë, edhe pse të degraduar në formën e saj morboze dhe të “plogështisë aziatike”. Është kryesisht dashuria për të që mban HansKastorpin shtatë vjet atje lart, afshi i ndjenjave që paralizon dëshirën e burrit për veprim. Bie në sy simbolika e maces që del shpesh e lidhur me ketë përmendet edhe poezia e njohur e Bodlerit “Lulet e së keqes”. Rusja me sy “kirgizë” “tatarë” “mongolë”ka një mbiemër që të kujton fjalët frëngjisht chaudchat – mace e nxehtë,- po edhe emri i saj ka asociacione me fjalën anglisht claws- kthetra. (emri i saj mund te ketë mbase, lidhje edhe me mitralozin shosha, armë e prodhimit francez e përdorur nga ushtarët francezë dhe amerikanë në Luftën e Parë Botërore) dhe më së fundi shqiptimi në frëngjisht i kësaj fjale është identik me shqiptimin në portugisht të fjalës xoxota, slengu popullor për “vaginë”.
Figura e mijnherPeperkornit që shfaqet relativisht vonë, si dashnor i zonjës Shosha, përbën njërin nga personazhet më të gdhendur të romanit, te përafërt me shumë personazhe të tjerë të Manit që me vitalitetin e tyre naiv zgjojnë mahnitje, zili dhe neveri njëherësh. Ndonëse vitaliteti i tij i pagdhendur përmban edhe tipare groteske dhe karikatureske. Si prototip të kësaj figure autorit i ka shërbyer shkrimtari tjetër i shquar bashkëkohës gjerman, GerhardHauptman.
Së fundi ndër figurat kryesore vjen edhe JoahimCimseni, i paraqitur si përfaqësues i ushtarit besnik ndaj detyrës. Ai përfaqëson njeriun që i kundërvihet sfidave të jetës dhe ka për moto veprimtarinë aktive. Figura e “Joahimit mbarë” të sjell ndërmend motivin e Shën Sebastianit, të trajtuar mjaft në veprat e Tomas Manit.
Figura e kryemjekut, këshilltarit mjekësor Berens, e portretizuar me tipare karikatureske dhe pak tërheqëse ka pasur për prototip mjekun e vërtetë të këtij institucioni, që mjekoi gruan e autorit, doktor Jesenin.
Po kështu edhe doktor Krokovski ka për shëmbëlltyre psikanalistinGeorgGrodek, themeluesin e psikosomatikës, me idetë e tij të parashtruara në librin “Nasamecu” (naturasanat – medicuscurat; natyra shëron, mjeku kuron), por edhe ZigmuntFrojdi apo të tjerë.
Shkak për të shkruar këtë roman shërbeu vizita prej tri javësh që Tomas Mani i bëri në vitin 1912 në së shoqes, Katias, në Davos.
Kur së fundi, pas dymbëdhjetë vjetësh, romani pa dritën e botimit, ai pati një pritje me të vërtetë të paparë dhe në pjesën më të madhe pozitive. Vlerësimet më larta erdhën nga ArturShnitceli dhe GeorgLlukashi, AndreZhidi dhe Ernst Robert Kurtisi. Qëndrim kritik mbajtën KarlShternhajmi, AlfredDöblini dhe sidomos BertoldBrehti.
Nacional-socialistët e damkosën Malin magjik si “himn të dekadencës” dhe shpifje ndaj “heroizmit soldatesk” të propaganduar prej tyre. E megjithatë vepra nuk figuronte në listën e zezë të Ministrisë së Gëbelsit dhe ka mendime të ndryshme nëse ishin apo jo edhe veprat e Manit në turrën e librave që u dogjën publikisht në 10 maj të vitit 1933.
Pas vdekjes së tij vepra e Tomas Manit, si “shkrimtar borgjez” dhe sidomos kryevepra e tij, “Mali magjik”, u gjend nën zjarrin e kritikës së rretheve të majta letrare, prirje që, nën ndikimin e lëvizjeve të vitit 1968, arriti kulmin në vitin 1975. Por pas kësaj kohe vihet re një rilindje e Manit. Madje kritiku më i shquar gjerman i letërsisë, Marcel Rajh-Ranicki, në një intervistë, pohon se ai nuk njeh romane gjermanë më të mirë se “Farefisnitë zgjedhore” të Gëtes dhe “Malin magjik” të Manit.
Sipas motiveve të romanit, që për një kohë të gjatë është mbajtur si “ i pafilmueshëm”, në vitin 1981 producenti FrancZajc nga Mynheni dhe regjisori Hans V. Gajsendërfer guxuan t´i futeshin kësaj pune.
Në vitin 2002, në Çur të Zvicrës vihet në skenë opera “Mali magjik, me kompozitor Robert Grosmanin dhe libretist RolfGerlahun. (gazeta-Shqip.com) / KultPlus.com
Lezha ka sjellë në kujtese françeskanin “At Zef Pllumi”. Në 10 vjetorin e ndarjes nga jeta të tij, Bashkia organizoi një aktivitet përkujtimor, ku merrnin pjesë studiues, shkrimtar, miq, bashkëpunëtorë si dhe të afërm të françeskanit, që vuajti shumë gjatë regjimit komunist.
Të pranishmit referuan mbi jetën dhe veprën e At Zef Pllumit.
Frano Kulli, botues: Ruaj të njëjtat impresione, kujtime të cilat i ka shumëkush prej atyre që e kanë njohur.
Kryetari i Bashkisë Lezhë Fran Frrokaj u shpreh se At Zef Pllumi është një pjese e historisë së kombit shqiptar e cila nuk duhet harruar asnjëherë.
Rrokaj: Historia e tij nuk duhet harruar.
At Zef Pllumi do të mbesë gjatë në memorien e të gjithëve për veprimtarinë e tij të shkëlqyer si klerik dhe shkrimtar si dhe për kalvarin e vuajtjeve në burgjet e komunizmit. / KultPlus.com
Në mundsh ta ruash arsyen, kur bota humbet fillin
e fajin ty ta hedh dhe vetes t’i besosh,
sa herë tek ti dyshojnë e s’të përfillin
por edhe dyshimet drejt t’i gjykosh…
Në mundsh të rrish në pritje, nga pritja pa u lodhur,
e, kur t’urrejnë, urrejtje mos t’ushqesh,
madje, ndaj shpifjeve të rrish pa folur,
me thjeshtësi, me to pa rënë ndesh…
Në mundsh t’mendosh, por jo gjer në shkatrrim,
të ëndërrosh, por jo si rob ëndërrimesh,
dhe t’i trajtosh njëlloj e pa dallim
ngadhnjim e shpartallim burim mashtrimesh. ..
Në durofsh dot thëniet e tua të drejta
në kurthe për trutharët, kopuket që t’i kthejnë,
t’i shohësh të thyera gjërat më të shtrenjta
e prapë t’i ndërtosh me vegla që nuk vlejnë…
Në mundsh fitoret që ke korrur t’i flijosh
si në kumar, në një të vetme lojë,
të rrezikosh, të humbasësh e prapë t’ia fillosh,
dhe humbjen kurrë të mos e zesh në gojë…
Në i detyrofsh dot muskul, nerv e puls e zemër
të të shërbejnë edhe kur gjithçka duket e kotë,
e të qëndrosh kur s’ke asgjë më veç vullnetit,
që vetëm fjalën “Qëndro!” gjithmonë të thonë…
Në mundsh të flasësh me maskarenj, por nderin tënd ta ruash
e t’ecësh përkrah mbretit pa krenari që të verbon…
Nëse armiku apo miku s’të bëjnë dot të vuash,
dhe gjithkend e çmon, por veç sa meriton…
Në mundsh t’i mbushësh ti minutat aq të renda
me vepra që peshojnë
dije dhe mos kij asnjë dyshim,
se jotja do të jetë Bota, me ç’ka brenda,
dhe BURRË do të jesh, o biri im!
Rudyard Kipling
