Nga: Eros Ramazzotti & Tina Turner Shqipëroi: Bujar Meholli
Këto janë situata njerëzore momentet midis nesh ndarjet dhe rikthimet rrodhën e ne s’kuptuam gjë prej gjëje, por unë e di se s’mund të pushoj së menduari për ty.
Këto kontradikta mes njerëzve i bëjnë të ndihen sa të lumtur sa të trishtuar nëpër trancizione emociolane siç i kishim dhe ne. Dhe sa kujtime kemi lënë pas…
Po, duhet ta dish se kjo është e vërtetë! Unë thjesht s’mund të pushoj së menduari për ty dhe kohët që kemi kaluar bashkë. Ah! Sa do të doja ta ndiejmë prapë gjithë atë dashuri që kishim dikur…
Në zemrën e vetmuar qëndron gjithçka kapur fort pas kangjellave të krenarisë, por, oh, s’mund të pushoj së menduari për ty dhe për ne…
Këto janë gjërat e kësaj jete ca të mira, ca të këqija, por çfarë është jeta pa një ëndërr që ta mbajë?
T’ia kapësh dorën dikujt dhe mos t’ia lëshosh kurrë është pjesë e një jete të përbashkët, por a thua ka të ardhme?
Në këtë natë që ikën ngadalë para meje, përpiqem të të takoj, dhe të kuptoj, edhe nëse zemrat tona janë zhytur si anije në det përherë i kujtoj e kurrë s’mund t’i harroj.
Oh, s’mund të pushoj së menduari për ty dhe për ne, për kohët tona. Thjesht, s’mund të pushoj duke të menduar… /KultPlus.com
Nga: Bonnie Tyler Tekstin e shkroi: Jim Steinman Shqipëroi: Bujar Meholli
Çdoherë ndihem e vetmuar dhe ti asnjëherë nuk do të vish? Më pas ndihem e kapitur gjersa dëgjoj tringëllimën e lotëve të mi. Kur më kaplon njëfarë nervoze i kujtoj gjithë ato gjëra të mira që nëpër vite janë tretur.
Çdoherë seç ndihem e tronditur kur shoh imazhin tënd të pasqyruar në sytë e tu. Rreth e rrotull sytë shndrisin, pastaj ndahem nga tërë kjo.
Çdoherë bëhem paksa e shqetësuar kur për diçka të egër nis të ëndërroj. Por oh, jam e pafuqishme, dukem porsi fëmijë që ka gënjyer dhe kërkoj strehë në krahët tu.
Kur ndihem sado pak e zemëruar e di se më duhet të dalë jashtë të shfryem e të qaj. Kur tmerrohem nga ndonjë gjë mu atëherë më shfaqet imazhi dhe sytë e tu.
Ah, sa shumë kam nevojë për ty sonte, kam nevojë më shumë se kurrë që të më mbash fort dhe të vazhdojmë bashkë përgjithmonë duke bërë gjënë e duhur. “Sepse ne asnjëherë s’mund të lajthisim”.
Së bashku mund ta përshkojmë linjën gjer në fund, me dashurinë tënde që është porsi një hije e madhe dhe rri mbi mua tërë kohën. Nuk e di çka bëj dhe kush jam brenda kësaj errësire prore, por vërtetë kam nevojë për ty, përgjithmonë, që nga sonte… Përgjithmonë!
Një herë e një kohë isha e dashuruar por tani jam e ndarë dhe s’ka asgjë që mund të bëj në këtë eklips total të zemrës.
Një herë e një kohë jeta ime kishte dritë por tani ka vetëm dashuri që rri në errësirë dhe s’ka asgjë që mund të them, është një eklips total i zemrës… /KultPlus.com
Albulena Uka është një emër mjaft premtues në fushën e jurisprudencës. Studentja kosovare studimet e saj i filloi në Fakultetin Juridik pranë Universitetit të Mitrovicës “Isa Boletini”, të cilat arriti t’i përfundojë me sukses të lartë pas përkushtimit të madh. Duke qenë e prirur të punojë fort në këtë fushë, mundi i saj u shpërblye kur arriti të fitojë bursë e më pas edhe ta prezantojë UMIB-në në Universitetin e Harvardit. Tutje, ajo mori pjesë nëpër gara, konferenca e kongrese, nga të cilat doli me mirënjohje për performancat e saj.
Në Kosovë, Uka u angazhua gjatë kohës së studimeve edhe në praktika të ndryshme nëpër institucione qeveritare dhe gjyqësore si në Gjykatën themelore dhe atë Kushtetuese. Më pas ajo vijoi studimet Master në Universitetin prestigjioz të Ghentit në Belgjikë. Në këtë intervistë ekskluzive për KultPlus, Uka rrëfen përvojat gjatë studimeve në Belgjikë, angazhimet e saj për të drejtat e të rinjve kosovarë, takimin me Deputeten gjermane në Parlamentin Evropian Viola von Cramon me të cilën bisedoi për pengesat që iu sjell të rinjve kosovarë mos liberalizimi i vizave në aktivitetet edukative, kulturore e arsimore, si dhe planet që ka në të ardhmen.
1. KultPlus: Si vendosët t’i filloni studimet në fushën e jurisprudencës?
Drejtësia ka qenë përherë një fushë që e kam pëlqyer dhe admiruar por vendimin përfundimtar për të studiuar drejtësisë e bazova në këshillat e motrës time, Albanës, njëherit profesoreshë në Universitetin e Prishtinës, e cila më bindi që ky profesion i përshtatet më së miri personalitetit tim.
2. KultPlus: Çfarë roli ka luajtur Universiteti i Mitrovicës në zhvillimin e karrierës suaj profesionale?
Studimet bachelor i kam përfunduar pranë Universitetit të Mitrovicës dhe me të vërtetë aty kam filluar hapat e parë akademik e profesional në fushën juridike. Për mua ka qenë një periudhë tejet e vlefshme dhe rëndësishme që më ka pajisur me njohuritë fundamentale të drejtësisë duke m’i hapur dyert për të vazhduar suksesshëm më tutje.
3. KultPlus: Duke qenë se e keni prezantuar UMIB-në në Universitetin e Harvardit, çfarë mund të ndani nga kjo përvojë për lexuesit dhe konkretisht si e keni prezantuar UMIB-në atje?
Universiteti i Harvardit ka organizuar një garë ku kanë marrë më shumë se 2000 pjesëmarrës nga e tërë bota me qëllimin të gjenden zgjidhje për problemet aktuale në botë të cilat diskutohen në institucionet e Kombeve të Bashkuara dhe unë kam pasur nderin të përfaqësoj Universitetin e Mitrovicës. Të jesh në mesin e studentëve që vinin nga Universitet më të mira të botës ka qenë një motivim shumë i fuqishëm që të arrij ta përfaqësoj Universitetin tim më së miri por po ashtu për të dëshmuar që studentët e Kosovës mund të garojnë përballë studentëve tjerë dhe të dëshmojnë sukses.
4. KultPlus: Gjatë aktiviteteve që keni pasur, mes tjerash jeni angazhuar për të drejtat e të rinjve shqiptarë në OKB. Mund të na tregoni si e keni bërë këtë?
Po, në janar të këtij viti jam ftuar në takimin e mbajtur në Selinë e Kombeve të Bashkuara në New York të Shteteve te Bashkuara të Amerikës. Në këtë takim me Sekretarin e Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara, z. António Guterres dhe të rinjtë liderë nga e mbarë bota janë theksuar disa nga sfidat me të cilat rinia përballet në shekullin e 21-të. Këtu kam shfrytëzuar mundësinë që në këtë takim të theksoj se unë përfaqësova një të re nga Kosova e cila vjen nga një shtet që ende nuk është anëtar i Kombeve të Bashkuara, por është në krye të ekipit për organizim të një Konference për Kombet e Bashkuara, meqë unë isha Sekretare Gjenerale e Konferencës së Universitetit të Ghentit për Kombet e Bashkuara. Kur e pyeta Sekretarin Gjeneral se çfarë mendonte ai për këtë, më tha “OKB-ja shtrin qëllimet e saj në botë dhe jo vetëm në vendet anëtare”. Një përgjigje e tillë e Sekretarit Gjeneral mua më dha shpresë e optimizëm për anëtarësimin e Kosovës në OKB, që ndër të tjera do të krijonte lehtësi për të rinjtë shqiptarë për integrim e mobilizim në botë.
5. KultPlus: Në çfarë garash, konferencash e kongresesh keni marrë pjesë dhe me çfarë mirënjohjesh jeni shpërblyer?
Krahas studimeve kam qenë vazhdimisht e angazhuar edhe në gara, kongrese e konferenca të ndryshme kombëtare dhe ndërkombëtare. Do të theksoja disa prej atyre ndërkombëtare: kongresin për NATO në Bukuresht, garat për të drejtën evropiane në Bruksel e Paris ku edhe jam shpërblyer me vendin e parë për performancën time. Më pastaj jam përzgjedhur e ftuar të drejtoj komitete të ndryshme si Këshillin për të Drejtat e Njeriut në Budapest, Këshillin e Bashkimit Evropian në Vjenë dhe Varshavë, Këshillin e Sigurimit në Stamboll dhe Zagreb e shumë të tjera.
6. KultPlus: Cilat janë ambiciet tua në rrafshin ndërkombëtar?
Duke filluar nga vizita ime e parë jashtë Kosovës, që ishin ShBA-të e tutje, kam mbajtur përherë pika lidhëse në nivelin ndërkombëtar të cilat tash pas studimit tim për Masterin e avancuar në Belgjikë vetëm sa janë forcuar. Mirëpo, unë qëllimin final gjithmonë e kam që njohuritë dhe praktikat e mira t’i marr nga rrafshi ndërkombëtar t’i sjelli në atë kosovar.
7. KultPlus: A ke menduar ndonjëherë të futesh në politikë dhe të kontribuosh me këto njohuri që gjer tani keni fituar?
Ajo që unë mendoj në mënyrë të vazhdueshme është se si të ndikoj në përmirësimin e jetës në Kosovë dhe në këtë drejtim edhe punoj çdo ditë. Për mua është e rëndësishme që si individ fillimisht dhe së bashku me të tjerë që kanë qëllimet e mira të fillojmë te veprojmë, secili në fushat tona dhe t’i bëjmë ndryshimet e nevojshme për të mirën e qytetarëve në Kosovë. Nuk ka dyshim se politika është një faktor shumë i rëndësishëm i cili mundëson që ndryshimet të shtyhen përpara më lehtësisht, unë besoj që thelbësore është të ekzistojë vullneti i mirë e më pas format se si do të përkthehet ai vullnet në praktikë do të gjenden, qoftë ajo politika apo edhe rrugët tjera.
8. KultPlus: Çfarë u bisedua në takimin me Deputeten e Parlamentit Evropian Viola von Cramon që e patët?
Tash së fundmi në Bruksel takova Deputeten gjermane në Parlamentin Evropian, znj. Viola von Cramon e cila njëkohësisht është edhe raportuese për Kosovën në Parlamentin Evropian. Me znj. Viola pata kënaqësinë të diskutoj për zhvillimet aktuale në Kosovë ngasë ajo ishte veçmas e interesuar në perspektivën time si një e re nga Kosova duke studiuar në Belgjikë, se si i perceptoj unë këto zhvillime. Diskutuam edhe për çështjen e liberalizimin të vizave për Kosovën dhe unë theksova pengesat që kjo sjellë për Kosovarët duke limituar mundësitë, sidomos të të rinjve për pjesëmarrje qoftë në aktivitete edukative e kulturore ashtu edhe për studime. Njashtu, edhe tema tjera me rëndësi nga sistemi i drejtësisë ishin pjesë e diskutimit tonë.
9. KultPlus: Studimet për programin Master i keni vazhduar në Belgjikë, gjegjësisht në Universitetin e Ghentit, ku dhe jeni diplomuar. Çfarë përvoje keni fituar gjatë kësaj kohe në Belgjikë, dhe çfarë ndikimesh kanë pasur njohuritë që keni fituar atje?
Universiteti i Ghentit është një nga universitetet më të vjetra e më prestigjioze në Belgjikë e në botë, andaj çdo ditë studimi në Universitetin e Ghentit e kam vlerësuar si një privilegj. Çdo gjë është aq e veçantë duke filluar nga ligjëratat e shkëlqyeshme të profesorëve, literatura e përdorur për studime, metodat e vlerësimit, aktivitetet në Fakultet e çdo gjë tjetër. Për më tepër, Universiteti i Ghentit mua më ka dhënë edhe shumë mundësi tjera jashtë programit të studimeve meqë për Konferencën e Universitetit të Ghentit për Kombet e Bashkuara jam përzgjedhur Sekretare Gjenerale, roli kryesor në ekipin organizativ si dhe jam anëtare e ekipit akademik për organizimin e Garës Ligjore që do të mbahet vitin e ardhshëm. Ndonëse pritshmëritë e mia për Universitetin e Ghentit kanë qenë shumë të larta që nga fillimi, Universiteti ka arritur t’i kalojë të gjitha pritshmëritë e mia.
10. KultPlus: Kur flasim për studimet e larta, si i krahasoni programet e Universiteteve kosovare me ato evropiane, në këtë rast me të Belgjikës?
Universitetet me një traditë të gjatë kanë edhe një kualitet të lartë të arsimimit të studentëve, siç është Universiteti i Ghentit. Rrjedhimisht, çdo gjë lidhur me fakultetet: programi i studimit, lëndët, profesorët, bibliotekat janë të një niveli shumë të lartë dhe cilësor në të cilin absorbimi i dijes bëhet shumë më lehtë dhe është më efektiv. Megjithatë, kur e vëmë paralelisht me Universitetet në Kosovë, unë besoj që mbetet edhe shumë punë për t’u bërë që të arrihet një nivel i përafërt me Universitetet evropiane por patjetër që me kuadro profesionale përkatëse në sistemin e arsimit për gjeneratat e ardhshme të studentëve do të ishte më se i mundur.
11. KultPlus: Cilët janë hapat që do t’i merrni në të ardhmen brenda suazave të profesionit tuaj?
Unë jam shumë e përkushtuar që si juriste të vendosi përherë drejtësinë dhe këtë ta bëj në cilindo funksion që kam apo institucion që gjendem ngase ky është parimi im themelor i punës. E kam thënë që nga fillimi dhe do vazhdoj ta mbaj fjalën time: Me drejtësi kudo, pa të askund! /KultPlus.com
Ai konsiderohet pionier i animacionit, artisti që hodhi themelet e këtij arti në fillimin e viteve 1900. Ky është Émile Cohl, karikaturisti i talentuar i quajtur “Parisieni i vjetër”, i cili krijoi një seri filmike të animuar për t’u bërë i njohur në kohën e tij dhe shumë kohë më pas. Cohl është autor i filmit të animuar “Fantasmagorie” që cilësohet si i pari në botë i këtij zhanri. Zakonisht filma të këtij lloji kishin minutazh të shkurtër, një minutë e disa sekonda më së shumti.
Cohl lindi në vitin 1857 në Paris në një familje me të mira materiale mesatare. Me t’u dërguar më pas në Ecole Professionelle de Pantin, ai zbuloi talentin për vizatimin. Megjithatë Lufta Franko-Prusiane i ndërroi kahen e jetës. Tutje ai dërgohet në një shkollë më të lirë, në Ecole Turgot. Aty në teatrot e marionetave e gjen veten duke punuar si karikaturist politik.
Viti 1878 do t’i sjell atij mjaft dobi. Cohl e sheh veten asistent të André Gill-it i cili ishte njëri nga karikaturistët më të famshëm francez. Dhe ai do t’i falënderohet tërë jetën mësuesit të tij i cili i dha shumë nga përvoja. Karikaturisti i ri shpejt do të bëj emër dhe do të shfaq talentin e tij. Karikaturat e shumta tërhoqën vëmendjen e publikut, veçanërisht ato politiket, kur ky vizatoi presidentin Patrice MacMahon dhe e talli atë, duke e paraqitur si të verbër.
Ndaj dhe karikaturisti do të gjobitet e do të futet në burg më pas. Ky skandal padyshim që i dha edhe më shumë famë në tërë Francën këtij shpirti të trazuar, këtij njeriu që gradualisht po e perfeksiononte artin e karikaturës. Me t’u ndërruar presidenti MacMahon dhe me ardhjen e presidentit Jules Grévy, censura u hoq dhe kështu u trasua rruga e Cohlit.
Ai u bë anëtar i respektuar i grupit artistik parisien “Hydropathes” si dhe u bë kryeredaktor i revistës së tyre, e botuar për herë të parë më 28 tetor të vitit 1879. Edhe aspekti financiar ndryshoi. Ai u bë i pasur sepse këto punë tashmë i sillnin të ardhura të mira. Bashkëpunimet e tij vazhduan, mori pjesë nëpër ekspozita që tërhoqën shumë spektatorë. Me grupet që punoi, kryesisht përdorte stil të papërpunuar, infantil.
Vite më vonë, karriera e tij morri hov në Paris. Aty ai nisi karrierën e re si shkrimtar dhe ilustrues duke kontribuuar nëpër shumë revista, veçanërisht në ato komike. Vitet e fundit të tij ishin mjaft të vështira. Pas Luftës së Parë Botërore, i kaloi vitet e fundit në varfëri dhe pothuajse i harruar. Në një mbrëmje mjekra e tij u prek me zjarrin e qiririt të tryezës dhe kështu ai u shtrua në spital.
Në vitin 1938 karikaturisti i madh ndërroi jetë. Trashëgimia artistike që la pas vetes qe e madhe. Ai pati ndikim të gjerë tek shumë artistë të mëvonshëm. Karriera e tij grafike e dendur frymëzoi artistë e animatorë të hershëm si Winsor McCay, John Randolph e të tjerë të cilët ngandonjëherë edhe kopjuan idetë e tij.
Në kujtim të tij, karikaturisti Frick botoi një javë pas vdekjes së Cohlit bëri vizatimin e famshëm në vitin 1938, ku shihen Mickey Muse, Betty Boop dhe Popeye teksa vajtojnë ikjen e krijuesit të filmit “Fantasmagorie”.
Tashmë emrin e tij e mbanë një shesh parisien si dhe çdo vit ndahet çmimi vjetor i animacionit me emrin “Prix Émile-Cohl”. /KultPlus.com
Nga: Eros Ramazzotti & Tina Turner Shqipëroi: Bujar Meholli
Këto janë situata njerëzore momentet midis nesh ndarjet dhe rikthimet rrodhën e ne s’kuptuam gjë prej gjëje, por unë e di se s’mund të pushoj së menduari për ty.
Këto kontradikta mes njerëzve i bëjnë të ndihen sa të lumtur sa të trishtuar nëpër trancizione emociolane siç i kishim dhe ne. Dhe sa kujtime kemi lënë pas…
Po, duhet ta dish se kjo është e vërtetë! Unë thjesht s’mund të pushoj së menduari për ty dhe kohët që kemi kaluar bashkë. Ah! Sa do të doja ta ndiejmë prapë gjithë atë dashuri që kishim dikur…
Në zemrën e vetmuar qëndron gjithçka kapur fort pas kangjellave të krenarisë, por, oh, s’mund të pushoj së menduari për ty dhe për ne…
Këto janë gjërat e kësaj jete ca të mira, ca të këqija, por çfarë është jeta pa një ëndërr që ta mbajë?
T’ia kapësh dorën dikujt dhe mos t’ia lëshosh kurrë është pjesë e një jete të përbashkët, por a thua ka të ardhme?
Në këtë natë që ikën ngadalë para meje, përpiqem të të takoj, dhe të kuptoj, edhe nëse zemrat tona janë zhytur si anije në det përherë i kujtoj e kurrë s’mund t’i harroj.
Oh, s’mund të pushoj së menduari për ty dhe për ne, për kohët tona. Thjesht, s’mund të pushoj duke të menduar… /KultPlus.com
Artistët shqiptarë që vitet e fundit kanë ndjekur dinamikat e jetës kulturore shqiptare janë vënë para një paradoksi, në të cilin po u përpoqe të jesh vetvetja dhe ta bësh artin tënd, o do të lihesh krejt anash, mbuluar nga pluhuri i harresës, o medoemos do të pengohesh gjatë punës tënde. Fatkeqësisht tash e sa kohë, artistët, ata të vërtetit që përpiqen t’i ndryshojnë gjërat për të mirë pengohen e izolohen nga institucionet sikur në një nekropol. Pra, cili është shkaku i tërë kësaj situate vallë?
Një shtet funksional investon në zhvillimin e jetës kulturore, për ta pasur shoqërinë e shëndoshë, sepse nuk ka jetë pa art, rrjedhimisht as shoqëri. Kultura shqiptare parë në përgjithësi gjatë viteve të fundit duket sikur ende s’i ka bërë vendin lirisë së shprehjes dhe hapjes, por sikur ka mbetur ende në njëfarë strehe diakronike.
Në shoqërinë kosovare, të jesh artist nuk është aspak e lehtë. Që të trasohet rruga drejt karrierës do të duhej një gjendje më e mirë sesa kjo që e ka pllakosur vendin, ku ekonomia e tregut është në situatë të vështirë, sikurse fuqizimi i artistëve përmes financimeve. Ndaj, mund të thuhet se ky sistem s’është tjetër veçse kaotik, nën të cilin shumë artistë siç është Arben Kastrati, ngelin të dëshpëruar. Sepse sistemi i ndërtuar në këtë mënyrë, artistët i vë në luftë për mbijetesë, derisa në anën tjetër vazhdon ripërtypja nga publiku.
Për të diskutuar rreth kësaj anomalie që mbretëron tash e sa kohë, vjen në këtë intervistë ekskluzive për KultPlus artisti poliedrik Arben Kastrati, i cili bart pas vetes një bagazh të pasur artistik.
Aktor, regjisor, skenarist, shkrimtar e producent filmi është profili i tij. Mes një karriere të gjatë të ndarë mes ekranit televiziv, skenës së teatrit e letërsisë, Arben Kastrati është shquar për sensin e rebelizmit kundrejt sistemeve. Si një shpirt i lirë, ai ka luftuar e lufton për lirinë, ndaj Kastrati është vënë kundër padrejtësive sociale dhe lënies anash të njerëzve adekuat. Koncepti bazë i artit të tij, ka lirinë e të shprehurit. Por duke parë ndër vite zhvillimet socio-politike, Kastrati është i dëshpëruar me anarkinë, që sipas tij, është instaluar në vend dhe në institucionet kulturore.
“Grupet e interesit e kanë dëshmuar që nuk dinë të bëjnë asgjë, ndërsa unë nuk kam fuqi për të bërë ndërrime, por fuqinë e fjalës së lirë nuk mund të ma ndalë askush për ta gjykuar këtë trend negativ”, e nis ai bisedën.
Brenga e Kastratit është se njerëzit e ditur po lihen anash nga institucionet, madje ai konkludon se është krijuar njëfarë urrejtje patologjike ndaj tyre.
“Njerëzit e ditur të këtij vendi duhet të thirren, madje të luten nëse është nevoja, që të vijnë dhe të kontribuojnë në ndërtimin e shtetit. Ka njerëz të ditur në këtë vend, por fatkeqësia është se ata nuk duhen. Përkundrazi. Ka një urrejtje patologjike ndaj njerëzve të ditur, qoftë në ekonomi, mjekësi, shkencë, sport e kudo. Është njëfarë rezistence e madhe ndaj njerëzve të ditur, që ata mos kontribuojnë në vendimmarrje”, thotë ai duke vazhduar:
“Ka një degradim aq fyes ndaj dijes, saqë kur përmendet një intelektual, asocohet në diçka të keqe, asocohet në njeri të keq, të shëmtuar. Thjesht, njeriun e ditur e kanë shpërfytyruar”.
Tërë kjo situatë sipas tij s’është veçse trend i degradimit, i cili po del të jetë i thellë dhe ndikues në jetën kulturore kosovare.
Ky sistem i instaluar i të paditurve, i mbanë larg njerëzit e ditur, të cilët nuk i imponohen atyre, sepse janë të paditur. Drejt të diturve, mungojnë ofertat, që t’i marrin institucionet në duar dhe ta bëjnë vendin, sipas tij.
“Ekziston mënyra, por s’ka dëshirë dhe vullnet”, thotë Kastrati, teksa përmend të rinjtë që kanë kryer shkollimin nëpër Universitete prestigjioze por që anashkalohen. Në vend të tyre, tash e njëzet vjet, mbështeten njerëz jo të duhur.
“Kjo shoqëri ka minimum 400-500 të rinj që kanë kryer shkolla në Universitete të prestigjioze botërore. Atyre duhet t’ju bëhet ofertë, që të vijnë dhe të kontribuojnë në ndërtimin e vendit. Por, ardhja e tyre do të sillte rregull, e rregulli ua ngushton hapësirat për vjedhje e manipulime, udhëheqësve të paditur politik të institucioneve”.
“Unë nuk shoh jetë kulturore në Kosovë, sepse nuk e shoh artin me dioptrinë e institucioneve por me sytë e mi. Ka tentativa individuale, mirëpo fatkeqësisht, ato nuk gjejnë mbështetje institucionale, sepse mbështeten vetëm vartësit e politikës. Ky sistem ka lëshuar rrënjë të thella dhe është vështirë të zhbëhet”, thotë Kastrati për projektet kulturore. .
Duke biseduar për këtë sistem dhe ndërtimin e jetesës, Kastrati kritikon Kryetarin e Prishtinës Shpend Ahmetin, i cili, sipas tij, nuk merret me problemet e shumta të kryeqytetit por me politikat nacionale që s’i takojnë.
“Këtu është anarki totale, duke u nis nga gjuha që përdoret në rrugë, ndërtimet që bëhen vend e pa vend, komunikacioni i tmerrshëm, ndotjet e të gjitha llojeve etj. Kemi një kryetar komune që shpeshherë më duket se ka karakter bipolar, flet diçka tjetër e vepron diçka tjetër, Kur e dëgjoj teksa flet Shpendin, kam përshtypjen që flet për një qytet të tij imagjinar. Në vend që të merret me problemet e pafundme të qytetit, ai merret me politikë nacionale dhe globale, flet për Japoninë e Kinën sepse këtu i ka kryer të gjitha punët, i kanë mbet vetëm problemet globale me i zgjidh”, shprehet ai, ndërkohë që ironizon me ekzekutivin.
“Ne qeveritë po i zgjedhim çdo stinë, e patëm një në vjeshtë, në dimër s’patëm (se bënte ftohtë), mandej bëmë një qeveri në pranverë, tani e kemi qeverinë e verës, në shtator do ta zgjedhim qeverinë e vjeshtës…Të gjitha qeveritë kanë besim të gabuar. Qeveritë krijohen për t’i shërbyer popullit dhe jo populli t’ju shërbej anëtarëve të qeverive”.
“Mënyra e ndërtimit të jetesës, ka shkuar përtej primitivizmit. Ne si popull jemi primitiv sepse jemi të paedukuar dhe të paarsimuar. Jemi një popull, që vlera e klerikut primitiv është më e çmuar se ajo e akademikut. Një popull, që vetes i drejtohet në shumës, ndërsa bashkëbiseduesit në njëjës… Po që se e pranojmë faktin që jemi shoqëri primitive, kemi gjasa të ecim tutje…”
“I riu i sotëm, që nga lufta e këndej, ka parë vetëm bërllok në TV dhe në realitet, korrupsion e krim të organizuar, prandaj ai mendon se kështu duhet ndërtuar jeta, se kështu duhet ndërtuar e ardhmja. Duhet shumë punë për t’i ndryshuar gjërat, por me njerëz të duhur arrihet; duhet të instalohen ligjet dhe mbi të gjitha, duhet të instalohet përgjegjësia, sepse ky vend jeton në papërgjegjësi totale. Në këtë vend, ende s’është dënuar askush për asgjë, as për korrupsion as për keq qeverisje. Këtu shqiptohen vetëm dënime për komunikacion”, konkludon ai.
Duke vënë një paralele mes kësaj kohe dhe së shkuarës, për Kastratin, me gjithë vështirësitë e kohëve të shkuara dhe atë pak liri që njerëzit kishin, e kanë shfrytëzuar maksimalisht, derisa në ditët e sotme lirinë e kanë shëmtuar.
“Kohë më parë s’kemi pasur liri për me kriju, por sot këtë liri, e kemi, e kemi të shëmtuar. Atëherë atë pak liri e kemi shfrytëzuar maksimalisht, ndërsa sot, këtë shpërfytyrim, e quajnë liri, në të cilën na mohohet çdo e drejtë njerëzore dhe krijuese”.
“Mua, Qeveria e Kosovës m’i ka ndaluar xhirimet e filmit, jo Qeveria e Beogradit. Kolegët e mi, artistët e krijuesit janë bërë njësh me Qeverinë, që ta ndalojnë një projekt filmi. A ka gjë më të turpshme. Koha ka për ta vërtetuar kush ka pasur të drejtë. Me fondet që nuk janë të shtetit, s’kanë asnjë të drejtë të më ndalojnë krijimin, ashtu siç unë s’kam asnjë detyrim ndaj tyre. Në rastin tim, është shteti ai që do të fitonte. Por, ky shtet, në mënyrën më tinëzare, ashtu si edhe personazhet politike të tij, m’i ndaluan xhirimet 6 ditë përpara se të filloja me xhirime, në mënyrë që të dështoja. Megjithatë, e xhirova filmin në Shqipëri dhe Maqedoni Veriore dhe nuk dështova. Materiali i xhiruar filmik, është fantastik. Yjet kinematografike kanë pranuar të vinë, sepse e kanë pëlqyer skenarin, të cilin QKK-ja e ka mohuar, për shërbime politike”, thekson ai.
Tutje, Kastrati për lexuesit e KultPlusit rrëfen ardhjen e aktorit të madh Gérard Depardieu për të luajtur në filmin e tij “Unë dhe Millosheviqi”, teksa shpreh indinjatën me institucionet dhe mediat rreth etiketimeve që ia kanë veshur atij vet dhe aktorit francez.
“Gérard Depardieu e kanë etiketuar si spiun të Rusisë, agjent të Putinit, spiun të UDB-së, e plotë idiotizma të tjerë, në vend që ta mbështesin, sepse një aktor i kalibrit të tij nuk ka xhiruar ende në Ballkan. E shanë, e etiketuan dhe tentuan ta bastardojnë personalitetin e tij. Sa që ai, më tha “Çfarë borxhi i kam Kosovës?”. Edhe mua më shanë dhe më quajtën tradhtarë. Por, unë tani nuk kam asnjë varësi prej tyre”.
Në mesin e kësaj zallamahie ku publikut i servohen gjëra pa vlera artistike, njeriu mund të bëhet i famshëm fare lehtë sepse i ofrohen mundësitë për një gjë të tillë. Kur flet për këto çështje, Kastrati është sarkastik, emisionet televizive i quan bërllok.
“Woody Allen thotë: Ne në LA nuk e gjuajmë bërllokun, e shndërrojmë në emisione televizive. Kjo thënie vlen këtu. I gjithë bërlloku konvertohet në programe televizive. S’kam durim me i pa sepse është humbje kohe, dhe shtim i dozës së nervozës”.
Ndaj dhe ka vendosur të heq dorë nga këto dhe jeton në botën e tij siç thotë:
“Jetën time dua t’ia kushtoj krijimit, Kam bërë shkëputje nga përditshmëria sepse kam një qëllim, të krijoj. Unë jetoj në Prishtinë, por realisht nuk jetoj në Prishtinë. Jetoj në botën time, sepse anarkia totale që mbretëron në përditshmërinë tonë, njeriun me një dije normale, e çmend”.
Kah fundi i kësaj bisede Arben Kastrati shpalos planet e tij për të ardhmen. Ai tregon se në muajin shtator duhej të fillonte një film dhe një serial me Netflixin, por që janë projektet janë pezulluar për shkak të pandemisë. Gjithashtu, Kastrati po përgatit një skenar filmi për një kompani të madhe amerikane, në të cilin do të luan një aktor i madh amerikan.
Preferencat e tij artistike dhe modelet që ai ka ndjekur gjatë karrierës së tij janë të shumta. Më të mirët sipas tij, janë ata artistë që punën e tyre e bëjnë me pasion.
“Sa i përket letërsisë, shkrimtarët Dostojevsky dhe Faulkner të preferuarit e mi. Natyrisht, ka dhe shumë shkrimtarë të tjerë që i lexoj me shumë kënaqësi, por këta dy i kam lexuar dhe rilexuar dhe më kanë fascinuar me qasjen e tyre ndaj personazheve dhe stilin e shkrimit”. Kurse në muzikë dhe film, thotë se ka shumë artistë që i bëjnë përshtypje. Flet për aktorët e tij të preferuar; Robert Duvall, Al Pacino, Jack Nicholson… Për muzikantin e tij të preferuar Tom Waits. Për një muzikant ai flet me shumë admirim.
“Ennio Morricone është një ndër të paktit gjeni, i cili fatkeqësisht iku. Më herët iku Umberto Eko, i cili në intervistën e tij të fundit, thoshte që e urrente njerëzimin. Unë nuk e urrej ende njerëzimin, por dua të kem kontakte sa më të pakta me njerëzimin. Unë kam një qenush, quhet Boo, i cili kur bënë ndonjë gabim, e qortoj duke i thënë: mos u bë njeri… /KultPlus.com
Wow, jam lodhur nga dyshimi i të jetuarit nën këtë dritë jugore, kudo ka lidhje mizore shërbëtorët kanë fuqi, burrat janë të përbuzur dhe gratë e tyre mediokre hedhin batanije të rreckosura mbi marinarët tanë, jam lodhur nga këto fytyra të ashpra që më vështrojnë nga kulla e lartë e TV-së, në kopshtin tim dua trëndafilë fëmijë mbretërorë dhe rubin të çmuar tani dua t’jua zë vendin të huajve që hidhen në këtë llum…
Vdekja na bën engjëj të gjithë neve dhe krahët na i jep ajo aty ku më parë kishim shpatullat si pendë korbi të lëmuara, nuk ka më para as kostume luksoze kjo mbretëri, parë nga sipër duket e mirë por dyfytyrësia e saj e zbulon incestin, ndaj nuk do të shkoj fare atje preferoj një festë mes miqsh në familjen gjigante… /KultPlus.com
Mesi i viteve ’50 në Britani dhe fundi i viteve ’50 në Shtetet e Bashkuara të Amerikës solli Pop artin, lëvizjen artistike që në fillin e diskutimeve të artistëve e quajtën veten Grup i Pavarur. Artistët e kësaj lëvizjeje përdornin imazhe reklamash, produktesh e logosh, duke ndjekur piktorin amerikano-francez Marsel Dyshamp, andaj u quajt neo-dadaizëm për t’u emëruar pop art më vonë.
Artisti shqiptar Lorik Sylejmani, i njohur për artet vizuele, dizajnët dhe shkrimet për koncertet e bendeve të famshme muzikore, së fundmi ka provuar veten edhe në fashion, të cilin ai e sheh si gjë të bukur që e ka tërhequr, ndaj dhe vendosi ta krijojë brendin “Lorik Aveny”, në të cilin vërehet ndikimi nga Pop arti.
Sylejmani në këtë prononcim për KultPlus, tregon se si erdhi ideja për ta realizuar këtë brend novator në vendin tonë, teksa shpalos edhe gjëra tjera me interes.
“Në vitin 2014, jam përzgjedhë nga nje kurator ne New York, që me veprën time Dirty Boulevard të paraqitem në Eagle Store/Times Square, në LED për një ditë të tërë së bashku me njëqind artistë të tjerë. Befasia ka qenë kurë nga po i njëjti më janë dhuruar tri majuca/bluza në të cilat ka qenë i shtypur punimi i njëjtë. Ato pastaj u dhurova tre shokëve, ndërsa njëri nga ta e kishte veshur në festivalin më të madh të muzikës elektronike në Berlin dhe më kishte treguar se shume, tekstualisht shume të pranishëm kishin pyetur se ku mund ta blinin një të tillë. Aty më lindi një ide që të krijoja një brend timin më punët e mia artistike, të shtypura në material tekstili. Për shkak se këtu nuk kam hasur në kompani që e bëjnë këtë punë, e kam lënë pas dore, derisa në kohën e pandemisë, duke shikuar nëpër rrjetet sociale, kam hasur në kompaninë në fjalë e cila po e bënë shtypin të një cilësie të lartë”, thotë fillimisht ai.
I pyetur nga KultPlus se ç’e ka tërhequr drejt fashionit, Sylejmani shprehet:
“Kuptohet, gjërat e bukura tërheqin, e një ndër to është edhe fashion. Nëse flas për fashion dhe tërheqjen me te, e kam vetëm në një aspekt, atë që e quajmë trend në muzikë, ne veçanti disa rryma muzikore si punk, goth dhe new wawe. Klasika mbetet klasikë dhe e pa tejkaluar, ashtu unë mendoj”…
Veçantia e këtij brendi qëndron edhe tek emri “Lorik Aveny” për të cilin artisti thotë se i erdhi ideja nga një emision televiziv i vitit 2000, “Bulevard dhe Aveny” ndaj dhe vendosi që brendin ta quajë me këtë emër.
“Në fillim vitet e 2000-ta, së bashku me regjisorin e ndjerë Gëzim Krasniqin e kemi realizuar emisionin televiziv që shtjellonte kryekëput tema për artet në përgjithësi të cilat i qaseshin artit në aspektin më alternativ dhe eksperimental. Një punë e imja quhej Bulevard dhe Aveny, dhe pasi që në radio, së bashku më Dj Caboo kisha emisionin muzikor Bulevradi, vendosëm që ta quajmë emisonin ne tv, Aveny. E, pse jo të mos e quaj brendin me këtë emër, mendova!”
Artisti poliedrik tregon se megjithëse nuk e përcjell modën në koherencë, u inspirua nga Vivienne Westwood, Jean Paul Gaultier dhe Kenzo.
“Nuk e përcjelli modën në koherencë. Rrallë ndonjë sfilatë e çuditshme që e has në tv, zakonisht në fund të lajmeve si kuriozitet. Nëse do duhej t’i zgjedhja disa, patjetër jam i fokusuar në tre nga ta. Vivienne Westwood, Jean Paul Gaultier dhe Kenzo”.
Pop arti dhe muzika e kësaj fryme, absolutisht lidhen me urbanizmin, pjesë e së cilit është edhe Sylejmani i cili kohë më parë botoi librin me titull karakteristik “Sallatë dhe çalldisje”, ku me një gjuhë interesante, përmbledh disa ese për koncertet e bendeve të njohura të cilat ai i ka ndjekur. Në galerinë e këtij libri bëjnë pjesë artistë e bende të mëdha si Bob Dylan, David Bowie, The Smiths, e të tjerë. Se a ka ndikuar muzika si inspirim i Sylejmanit në këtë brend, ai shprehet:
“Mendoj se çdo artist, i çfarëdo lëmie të jetë, nëse mëton që të krijoj diçka artistike, duhet të dëgjojë muzikë të mirë dhe të lexojë shumë. Mund ta kujtosh një poet të mirë që nuk ka preferenca muzikore? Do ishte e pamundur. Për shembull, Salvador Dali kishte dëgjuar tërë kohës këngët e David Bowie-t. Poashtu, edhe artist viziv mbetesh i mangët po nuk dëgjove shumë muzike, lexove libra, nuk shikove filma dhe anasjelltas. Nuk kam qenë as unë përjashtim. Nuk e paramendoj botën pa muzike. Mendoj, një ndër dhuratat më të bukura që na i është bërë njerëzimit, është muzika”.
“Gjatë të 90-ve kam qenë i ndikuar sado pak nga pop-kultura, stripat, literatura, arti. Me kalimin e kohës, dhe pjekjes sime si njeri dhe artist, gjërat kanë filluar të lëvizin. Koha e teknologjisë na ka mundësuar që të njihemi me çdo gjë që ndodhë në botë. Natyrisht, kjo ka pas ndikim edhe në mua. Vitet e 2000-ta kanë qenë një kthesë e madhe dhe artin tim dhe sot nuk mund ta definoj në një rrymë. Ka nga pak prej secilës nga to. Do isha i pasinqertë sikur të e mohoja këtë”, thekson ai.
Edhe materialet e përdorura në këtë brend janë interesante dhe të veçanta. Përveç pëlhurës së bardhë aty përdoren edhe materiale tjera, siç shpjegon Sylejmani:
“Për të arritur efektin e shtypit të përsosur dhe kualitetit të ngjyrave, në mënyrë që ato të rrinë tejet të freskëta dhe shpërthyese, materiali më i përshtatshëm për të arrit këtë synim u arrit në material sintetik, shumë i përshtatshëm për stinën e pranverës dhe verës. Për fillim është ky material, i cili do jetë për trenerkën e sipërme në sezonin e vjeshtës”.
Lorik Sylejmani që deri më tani ka krijuar një karrierë të gjatë dhe mjaft të suksesshme edhe në arte vizuele, dizajn, gazetari dhe muzikë, synon të arrijë suksese edhe në fushën e modës teksa shprehet se do të ishte i kënaqur sikur t’i shihte të rinjtë nëpër Prishtinë teksa parakalojnë me dizajnët e tij.
“Qëllimet janë nga më të ndryshmet, duke u nisë nga ai më baziku për një artist, që vepra e tij të multiplikohet në sa më shumë hapësira, pra të jetë afër më konsumatorin. Do isha shumë i kënaqur po sikur nesër të shihja gjithandej Prishtinës të rinjtë më dizajnet e mia në maica duke shëtitur nëpër qytet. Por, synimi final është që ky brend, ndoshta jo në këtë sezonë, por në sezonin tjetër të jetë i pëlqyer gjithandej botës. Besoj se do jetë një ndjesi që do më shtyjë të krijoj akoma më shumë. Po më pëlqen të punoj në këtë drejtim. Po më jep kënaqësi çdo koment apo pëlqim i punëve qe po i bëjë, e të cilat janë në numër të madh”.
Madje, ai i inkurajon dhe përkrahë edhe artistët e rinj që të marrin iniciativa të tilla.
“I inkurajoj dhe i përkrahë shumë. Secili nga ne kemi publikun dhe blerësit e veprave tona. Një medium tjetër i pasimit të tyre do ishte edhe një përvojë më shumë dhe një kënaqësi e bukur”, përfundon ai. /KultPlus.com
Mbylli sytë, kyçe derën, mendjen fare mos e vrit, sonte yti do të jem.
Abazhurin shuaje, dritë të mos ketë, dhe krejt ta lëshosh veten se sonte i tëri yti do të jem.
Atë zogun që vërdallë fluturon e kemi harruar për fare, sipër nesh hëna e plotë farfurin, por ne as që ia hedhim sytë dhe ti për asgjë s’bëhesh pishman.
Hiq këpucët, hidhi tutje, mos u druaj asnjë grimë a s’po ma afron atë shishe tapën t’ia heq? Se sonte yti do të jem…
Grua, e kam vështirë të shprehem, duke u dridhur nga emocionet e përziera, unë jam përgjithmonë borxhli ndaj teje.
Grua, po përpiqem që të shprehem e t’i shpërfaqë ndjenjat e mia dhe falënderimet për ty, ti ma ke treguar kuptimin e suksesit.
Oh, mirë. Sa mirë.
Grua, ti e di mirë që unë jam një vocërrak i fshehur brenda burrit, të lutem shumë mbaje në mend se jeta ime është në duart tua.
Më mbajë në zemrën tënde, grua. Sado qoftë distanca ne s’mund të rrimë larg njëri-tjetrit, në yjet sipër nesh është shkruar kështu.
Oh, mirë. Vërtet shumë mirë.
Grua, të përgjërohem, më lër të të shpjegohem, nuk kam menduar kurrë të të shkaktojë dhimbje apo pikëllim dhe ja ku po ta them përsëri përsëri dhe përsëri:
Unë të dua, sot dhe përgjithmonë, të dua sot e përgjithmonë…
Ajo ka aso buzëqeshje që m’i sjell para syve të gjitha kujtimet fëmijërore, atëherë kur gjithçka qe e freksët dhe qielli blu ndriçonte sipër nesh.
Kur e sodis fytyrën e saj tani honepsem dhe largohem nga këtu, ajo më dërgon atje tej drejt një vendi krejt të veçantë, por kam frikë ta sodis gjatë nga frika se mos thyhem dhe më njomen sytë.
Oh, fëmija im i ëmbël e ëmbla dashuri e imja…
Sytë e saj janë ngjyrë blu e dendur ashtu sikur qielli më blu, por po ta mendonin shiun do e urreja t’i shikoja dhe dhimbja do të ishte e madhe.
Floknaja e saj ma kujton një vend ku buron ngrohtësia dhe gjithçka është e sigurtë, aty ku porsi fëmijë do të fshihesha duke u lutur që të ndalen bubullimat e shiu, dhe qetësia të pasojë…
Fëmijë i ëmbël, e ëmbla dashuri, më thuaj.
Ku po shkojmë? Tani, kah do të shkojmë? /KultPlus.com
Siç dihet, praktika e përkthimit është mjaft e hershme. Ajo daton që nga periudha e Renesancës. Kur flitet për përkthimet letrare na vjen në mendje shprehja e poetit francez Pol Valeri. “Të përkthesh do të thotë të prodhosh me mjete të ndryshme efekte të ngjashme”, thoshte ai.
Kurse profesori i letërsisë së krahasuar Yves Chevrel, teksa flet për përkthimin thotë se teksti varet nga një tekst tjetër që ka ekzistuar më parë. Ndaj dhe bën klasifikimin në:
a) Teksti që del nën emrin e autorit, i shoqëruar me atë të përkthyesit pa pasur ndonjë shënim, apo ndërhyrje të përkthyesit, dhe
b) Teksti i përkthyer që shoqërohet nga një rrjet pak a shumë i dendur me komente që sipas Zhenetit quhen peritekst. Aty kemi hyrjen, parathënien, shënimet që i përkasin veprimit të përkthyesit. Tutje, profesor Chevreli konsideron se “tekstet e përkthyera përbëjnë një sektor kryesor të këmbimeve kulturore”.
Kur një përkthyes letrar ulet dhe nis të përkthejë një tekst, ai ka parasysh se po hyn në një proces të vështirë për shkak të funksionit gjuhësor figurativ që e dallon tekstin letrar nga ai jo letrar. Teksti letrar kur përkthehet, duhet ta ruajë veç mesazhit që përçon, edhe funksionin stilistik dhe estetik, pra duhet t’i transmetojë edhe efektet letrare.
Kështu, përkthyesi letrar del të jetë rishkrues i tekstit në gjuhën që e përkthen. Ai kërkon ndryshime në bazë të dallimeve mes traditave letrare dhe kulturave duke u përpjekur që t’i përputh me stilin e autorit dhe normat letrare.
Duke qenë se gjuha shqipe është mjaft e pasur, përkthyes të afirmuar ndër vite i kanë sjellë lexuesit shqiptar vepra të rëndësishme të letërsisë botërore. Që nga Fan S. Noli si autori i parë që trasoi rrugën e përkthimit e deri tek përkthyesit e sotëm, korpusi i veprave letrare botërore të përkthyera në shqip është i pasur.
Lista e përkthyesve të afirmuar që i kanë sjellë lexuesve shqiptarë vepra të vlefshme botërore është mjaft e gjatë, që nga Noli, Konica, Kuteli, Kolevica, Çetta, Zheji, Koli, Kadare, Ristani, Kryeziu e të tjerë…
Naim Kryeziu është profesor në Universitetin e Prishtinës në Departamentin e Gjuhës dhe Letërsisë Gjermane. Si përkthyes letrar, deri më sot ai ka sjellë disa prej veprave të rëndësishme të letërsisë gjermane. Me përkushtim të madh dhe njohje të mirë të sintaksës së gjuhës shqipe, Kryeziu solli për publikun shqiptar poetin e madh gjerman Hajnrih Hajne, nobelistin Kaneti, romancierin dhe dramaturgun e shquar zviceran Dyrrenmat, si dhe autorë të tjerë për të cilët flet gjerësisht në këtë intervistë ekskluzive për KultPlus.
Mes tjerash, Kryeziu flet për fillimet e tij në fushën e përkthimeve, modelet që ka ndjekur, autorët që ka përkthyer, fitimin e bursës “Schritte 2015”, lidhjen e tij me letërsinë gjermane, vështirësitë gjatë procesit të përkthimit, e shumë gjëra tjera me interes.
KultPlus: Si filloi karriera juaj në fushën e përkthimeve letrare?
Karrierën time të përkthimit e kam filluar në vitin 1994 dhe këtë vit nuk mund ta harroj, meqë nga ky vit kam filluar të punoi edhe si përkthyes i licencuar në Zvicër, kryesisht në rajonin e Bazelit. Së pari kam filluar të merrem me përkthime të dokumentacioneve të ndryshme të bashkëvendësve, më vonë edhe me përkthime të teksteve komerciale e dikur rreth vitit 2003-2004 edhe me përkthime në fushën e letërsisë.
KultPlus: E mbani mend se cili ka qenë teksti i parë që e keni përkthyer?
Patjetër se më kujtohet. Në fillim të karrierës sime si përkthyes letrar kam përkthyer nga gjuha shqipe në gjuhën gjermane. Veprën e parë që kam përkthyer ka qenë vepra lirike me titullin “Ndiz dritën magjike” e poetit kosovar Sali Bashota. Përveç pasionit tim që kisha për të përkthyer letërsi, dëshira dhe qëllimi im ishin që edhe krijimtaria letrare e krijueseve shqiptarë të promovohej në Perëndim, ku nëpërmjet këtij arti të bukur edhe lexuesi në këtë pjesë të Evropës do të njihej me realitetin e shoqërisë kosovare. Poezia e poetit Bashota në këtë vepër përshkruante në mënyrë të jashtëzakonshme fatin e njeriut dhe fatin e popullit të tij, ajo përfaqësonte idenë dhe konceptin e formësimit të realitetit të përjetuar, ku simbol kryesor kishte dinjitetin e njeriut dhe të pavdekshme bëheshin dashuria, besimi, shpresa, humanizmi dhe liria.
Pastaj vazhdova edhe me përkthime të tjera letrare dhe kështu në vitin 2007 përktheva veprën lirike me titullin “Zogj të plagosur” të poetit nga Maqedonia Agim Vinca, ndërsa në vitin 2007, në kuadër të Festivalit Ndërkombëtar të Letërsisë 2005, Bazel, përktheva një cikël të poezive nga Ali Podrimja, Ibrahim Berisha, Sali Bashota dhe Basri Çapriqi, kurse në vitin 2010 përktheva edhe një libër nga fusha e publicistikës me titullin “Shteti i Kosovës – Një realitet i ri ndërkombëtar” të autorit Sylë Arifi. Pas këtyre përkthimeve letrare nga gjuha shqipe në gjuhën gjermane, fillova edhe përkthimin nga gjermanishtja në gjuhën shqipe të veprave të autorëve të ndryshëm gjermanë.
KultPlus: Është më i vështirë përkthimi i një vëllimi poetik apo i një romani?
Është çështje e padiskutueshme se përkthimi i lirikës është shumë më i vështirë sesa përkthimi i epikës, por së pari dua t’i them disa fjalë për përkthim letrar në përgjithësi. Përkthimi letrar është mirëfilli një bartje ose transmetim i frymëzuar i një vepre letrare-artistike nga një gjuhë në një gjuhë tjetër. Përkthimi është një lloj “rikrijimi”, dhe me këtë duhet nënkuptuar ajo lloj vepre që ndodhet njëherazi në varësi të tekstit origjinal, megjithëse ka peshë edhe në letërsinë e përkthyer, ku kërkon njëfarë lirie të përshtatjes e të ndryshimit.
Përkthimi letrar, sipas letërsisë krahasuese, mund të quhet edhe si një shprehje gjuhësore e letrare midis dy kulturave të ndryshme. Përkthimi është një akt leximi, interpretimi e rishkrimi, është rezultat i një game të gjerë shndërrimi e përzgjedhjeje gjuhësore, stilistike dhe estetike.
Prandaj, të përkthesh ashtu siç duhet e me sukses të plotë një vepër letrare do të thotë të shkruash përsëri me frymëzim një vepër në saje të shtysave që merren nga autori i origjinalit. Natyrisht, kalimi i një vepre të një shkrimtari në një letërsi tjetër nuk është kurrsesi ndonjë punë aq e thjeshtë dhe e lehtë. Ndërkaq, ai që ka përkthyer vepra letrare është i vetëdijshëm se me çfarë vështirësish, sfidash e problemesh ballafaqohet përkthyesi në veprimtarinë e vet.
Dihet se gjëja themelore që kërkohet nga përkthyesi është që përkthimi i tij të jetë besnik ndaj origjinalit. Në më të shumtën e rasteve, përkthyesit dhe kritikët e përkthimit nuk kanë mendime të njëjta lidhur me fjalën “besnikëri”, por zakonisht mendohet se, kur përmbushet një kërkesë e tillë, kur janë përcjellë përmbajtja, forma dhe stili i origjinalit, atëherë një vepër në prozë mund të quhet si përkthim i pranueshëm e normal.
Kur përkthen poezi, përkthyesi ballafaqohet me një numër edhe më të madh sfidash e peripecish, për arsye se, sikurse shprehet lidhur me këtë Zhukovski, një specialist rus i kësaj fushe, “përkthyesi i prozës është rob, kurse përkthyesi i poezisë është rival”. Sado paradoksal të tingëllojë ky pohim, këtu ka edhe një të vërtetë. Është më se e qartë dhe dihet përgjithësisht se të përkthesh mirë një poezi do të thotë të krijosh një poezi të re.
Përkthimi i poezisë në tërësi duhet të jetë besnik ndaj përmbajtjes dhe të ketë pak a shumë një formë të njëjtë si origjinali. Përveç kësaj, në përkthimin e poezisë duhet të spikatë edhe një cilësi e veçantë – zëri i përkthyesit. Përkthyesi dhe eseisti i njohur rus Brusov ka dhënë këtë mendim lidhur me përkthimin e poezisë: “Është e pamundur të përcjellësh një poezi nga një gjuhë në një gjuhë tjetër, por njëherazi është po aq e pamundur të heqësh dorë nga një ëndërr e tillë. “I pyetur për këtë çështje, poeti i njohur amerikan Frosti është përgjigjur: “Poezia është ajo që pëson humbjen më të madhe në përkthim.”
Dihet se përkthyesi i poezisë do të hasë në më shumë vështirësi sesa përkthyesi i prozës, sepse ai do të ketë punë me formën, me stilin, me numrin e vargjeve, me vargëzimin, me eufoninë, me ritmin e me rimat, me figurat e me simbolet, me lojën e fjalëve e të tingujve, etj. Ndërsa përkthyesi i prozës mund t’i përmbahet më lehtë tekstit të origjinalit dhe t’i rikrijojë në njëfarë mënyre veçoritë kryesore të veprës së origjinalit në gjuhën e përkthimit, përkthyesi i poezisë nuk ka mundësi që brenda një kohe të caktuar t’i përkthejë të gjitha elementet ose veçoritë e gjuhës së origjinalit, sepse forma e poezisë është më e ndërlikuar, kurse shtresat dhe pjesët përbërëse të saj janë një sfidë e veçantë gjatë procesit të përkthimit.
Përkthimi s’mund të trajtohet vetëm si një kopje e origjinalit, për arsye se Shekspiri i përkthyer është në njëfarë mënyre një Shekspir i ri, Servantesi i përkthyer është po ashtu një Servantes i ri që na flet shqip, Dantja i përkthyer është njëherazi një Dante shqiptar, po njësoj edhe Gëtja i përkthyer është pjesë përbërëse e letërsisë shqipe.
Megjithëse puna e përkthyesit nuk bie në sy dhe nuk bëhet objekt i analizave, vetë përkthyesi ndodhet nganjëherë përballë vështirësish mjaft të mëdha kur merret me përkthimin e ndonjë vepre të një letërsie me traditë shumë të pasur letrare, estetike, kulturore e filozofike. Në raste të tilla, përkthyesi detyrohet të krijojë fjalë, nocione, shprehje e ndërtime të reja gjuhësore. Përballë sfidave të vështira, zakonisht përkthyesi i aftë arrin t’i zgjidhë problemet dhe të japë një përkthim të suksesshëm. Në këtë mënyrë, ai e begaton gjuhën kombëtare, letërsinë dhe kulturën e vendit të vet. Në fund mund të themi se përkthimet i hapin çdo letërsie portat e kulturës e të qytetërimit botëror.
KultPlus: Çfarë e bën një përkthyes që të cilësohet si i mirë?
Meqë përkthimi i poezisë është një lloj arti kompleks, shumë përkthyes që nuk kanë talent në këtë fushë i shmangen përkthimit të poezisë. Sidoqoftë, edhe përkthyesit e rëndomtë që nuk janë poetë, kanë të drejtë të përkthejnë poezi nëse u pëlqen poezia dhe janë lexues e njohës të mirëfilltë të saj.
Këtij lloj përkthyesi të poezisë nuk i mjafton vetëm njohja shumë e mirë e të dy gjuhëve, ai duhet të njohë thellë edhe veçoritë kryesore të gjinisë së poezisë, të poetikës, të traditës letrare të origjinalit, të teorisë së letërsisë dhe të stilistikës.
Përkthimi filologjik i një poezie ose i një cikli poezish kërkon nga filologu jo vetëm erudicion, por edhe njohjen e kontekstit e të traditës letrare nga e cila ai e përkthen poezinë. Puna është se filologët, ndonëse kanë kulturë gjuhësore, duke u orvatur ta përkthejnë në mënyrë sa më besnike poezinë, rrallëherë kanë sukses në përkthimin e formës dhe të stilit të saj. Ka raste kur përkthyesi beson se, duke përkthyer vetëm kuptimin e një poezie, ia ka dalë mbanë detyrës së tij. Mirëpo në këtë mënyrë jo vetëm që nuk është përkthyer origjinali, por në aspektin e poezisë përkthimi ka humbur shumë më tepër nga ç’ka fituar, sepse përkthyesi nuk ka pasur parasysh edhe elemente të tjera të poezisë, elemente që kanë rëndësi për poezinë, siç janë, për shembull, eufonia, figurat, simbolet, etj., dhe, në vend që të marrë një liri të justifikueshme gjatë përkthimit, mundohet t’i mbetet besnik në mënyrë të verbër tekstit të origjinalit, duke shpresuar së në këtë mënyrë do t’u shmanget vështirësive që i dalin gjatë procesit të përkthimit.
Në vend që të bëjë zhvendosje, zëvendësime, shndërrime dhe këmbime të anasjella të figurave ose të leksikut, përkthyesi i poezisë përpiqet nganjëherë të rikrijojë patjetër leksikun dhe domethënien e fjalëve, por në këtë rast harron se poezia nuk përbëhet vetëm prej fjalëve të thjeshta, harron se ajo ka edhe një strukturë emocionale, e cila duhet të riprodhohet në mënyrë dhe formë poetike. Përveç kësaj, përkthyesi i afrohet poezisë së autorit të origjinalit si me ndjenjat emocionale poetike, ashtu edhe me gjykimin e vet kritik. Këto elemente kanë të njëjtën rëndësi, sepse mungesa e çdonjërit prej tyre do ta linte përkthimin pa veçori poetike dhe artistike, meqë dihet që bota poetike e autorit është më e gjerë dhe më e pasur sesa bota poetike e përkthyesit.
Në asnjë mënyrë dhe kurrë s’duhet harruar se përparësia artistike dhe poetike e veprës së përkthyer varet tërësisht nga përkthyesi, nga vullneti e nga dëshira e tij për të shfrytëzuar mundësitë që i ofron origjinali. Një ndër dëshmitë më të sigurta se përkthimi i një poezie ka dalë me sukses, është kur atë poezi e pëlqen ai lexues që, edhe pse nuk e njeh origjinalin e saj, ka shije estetike. Zakonisht, një poezi e përkthyer mirë e bukur lë përshtypje të thellë te lexuesi. Kur e përkthen poezinë duke bërë të mundur që numri më i madh i elementeve, i formave, i figurave dhe i shprehjeve poetike të origjinalit të riprodhohen edhe në versionin e përkthyer, atëherë përkthyesi ka arritur të përcjellë si idenë e autorit, ashtu edhe imazhet dhe shprehjet figurative.
Kësisoj, përkthyesi ka për detyrë të hyjë në thellësi të botës shpirtërore të autorit e të veprës së tij, në mënyrë që t’ia dalë mbanë për të gjetur fjalët e sakta, fjalët e përshtatshme gjatë procesit të përkthimit. Kështu, përveç njohjes së profesionit, të cilin e pasuron pareshtur me përvojën e vet, përkthyesi duhet të ketë edhe prirje, shkathtësi e aftësi të tjera. Në radhë të parë, duhet të jetë i ndjeshëm, të ketë intuitë të mprehtë, të ketë fantazi të pasur, të jetë mendjehollë dhe të ketë kulturë gjuhësore e letrare.
Mirëpo përkthyesi që nuk ka prirje të njëjtësohet, që s’është në gjendje ta përjetojë përmbajtjen e origjinalit, zor se mund të jetë i aftë t’i sjellë në gjuhën e re formën dhe stilin e veprës që përkthen. Si pasojë, përkthyesi letrar duhet të ketë prirje e përvojë të veçantë të përkthimit, të jetë jo vetëm njohës i gjuhës e i letërsisë së origjinalit, por edhe i traditës së vet. Prandaj përkthyesit do t’i duhet të përkthejë jo vetëm fabulën, formën dhe idetë e veprës, por shpeshherë është i detyruar të rikrijojë edhe atmosferën e epokës e të vendit të veprës origjinale.
KultPlus: Mendoni se gjuhës shqipe ende i mungon përkthimi i shumë prej veprave të mëdha botërore?
Dihet që një numër i madh lexuesish njihen me letërsinë e huaj dhe sidomos me kryeveprat e saj vetëm nëpërmjet përkthimeve. Zanafillat e mjaft letërsive kombëtare janë veprat e përkthyera ose të përshtatura. Kështu, edhe zanafillat e letërsisë sonë janë të lidhura me përshtatje veprash të huaja.
Një numër jo i vogël përkthyesish, me veprimtarinë e tyre në fushën e kulturës, kanë zënë një vend të denjë në historinë e letërsisë kombëtare.
Në letërsinë shqipe kanë luajtur një rol të tillë Konica, Mosi, Noli, Luarasi, Zavalani, Caci, Kuteli, Kokona, Shvarci, Klosi, Ristani, etj. Ata kanë dhënë një ndihmesë të madhe edhe në formimin e në zhvillimin e gjuhës letrare.
Duke u ballafaquar me idetë, me dukuritë e me problemet që shpeshherë s’kishin të bënin me problemet e mjedisit ku jetonin, duke u ballafaquar me kulturën e me gjuhën e huaj, duke kërkuar me vëmendje e me përkushtim fjalë e shprehje të reja, duke e përshtatur gjuhën e nisjes me gjuhën e mbërritjes, zakonisht përkthyesit u kanë bërë ballë sfidave të shpeshta dhe kanë arritur që, me forcën e dijes e të fjalës së tyre, të shqipërojnë bukur dhe të shndërrohen kësisoj në virtuozë të gjuhës kombëtare. Prandaj, veprat dhe kryeveprat e përkthyera të letërsisë botërore, me gjithë reagimet, vërejtjet dhe kritikat e herëpashershme, po e zgjerojnë horizontin kulturor të njerëzve, duke u dhënë mundësi të pasurojnë edhe shijen e tyre artistike.
Pothuajse në çdo vend ka shkrimtarë e përkthyes që kanë dhe po zënë një vend të shquar në letërsinë e tyre vetëm në saje të përkthimit, si për shembull Amioi në Francë, Shlegeli në Gjermani, Noli në Shqipëri, etj.
Ne kur dinim vetëm gjuhën tonë amtare dhe s’ishim në gjendje të lexonim vepra në gjuhë të huaja, kemi pasur mundësinë të lexojmë në shqip vepra e kryevepra të letërsisë së huaj vetëm falë përkthyesve. Ndër këto vepra mund të përmendim “Robinson Kruzonë” e Defosë, “Hamletin” e Shekspirit, “Rubairat” e Kajamit, “Zemrën” e De Amiçit, “Tom Sojerin” e Tuenit, “Çajlld Haroldin” e Bajronit, “Sonetet” e Petrarkës, “Komedinë hyjnore” të Dantes, “Don Kishotin” e Servantesit, “Don Zhuanin” e Molierit, “Afritë përzgjedhëse” nga Gëtja, etj.
Prandaj, unë mendoj se gjuha shqipe po pasurohet gjithnjë e më shumë me përkthime të veprave të mëdha të letërsisë evropiane dhe botërore.
KultPlus: Keni qenë fitues i bursës “Schritte 2015”, me projektin e përkthimit të veprës “Vetëdija e fjalëve”, të nobelistit Elias Kaneti. Mund të na flisni më gjerësisht për këtë projekt?
Po, ky ka qenë një projekt shumë i rëndësishëm për një vepër shumë të rëndësishme e laureatit të Çmimit “Nobel”. Nuk njoh as edhe një shkrimtar tjetër që flet aq hapur dhe në mënyrë objektive për çështjet që trajton në veprën e tij me përmbledhje esesh sociologjiko-letrare “Vetëdija e fjalëve”. Kaneti është një ndër të paktët autor që flet pafundësisht hapur për të gjitha fenomenet shoqërore, madje edhe për ngjarjet dhe çështjet familjare.
Me këtë projekt në vitin 2015 kam fituar bursë nga Kolegji Letrar i Berlinit, pra, një qëndrim njëmujor, me bursën “Hapat” nga Fondacioni S. Fischer, në Kolegjin Letrar të Berlinit. Po në këtë vit me këtë projekt kam fituar edhe një bursë nga kolegji ndërkombëtar i përkthyesve “LOOREN” në Wernetshausen të Zvicrës. Kjo bursë kishte të bënte me vazhdimin e përkthimit të veprës së nobelistit Elias Kaneti me titull “Vetëdija e fjalëve”. Dhe në nëntor 2016 m’u dha Çmimi nga Kancelaria Federale e Austrisë. Çmimi i dytë (ndër pesë çmimet vjetore) nga Kancelaria Federale e Austrisë për përkthimin e veprës “Vetëdija e fjalëve”, përmbledhje esesh sociologjike-letrare, të shkrimtarit austriak Elias Kaneti, Laureat i Çmimit “Nobel”.
KultPlus: Keni pasur ndonjë përkthyes që e keni ndjekur si model?
Të gjithë përkthyesit nuk mund të jenë njësoj të shkolluar, nuk mund të kenë përvojë të njëjtë, nuk mund të kenë njësoj kulturë gjuhësore e letrare, nuk kanë qëndrim njësoj e të mjaftueshëm në vendet përkatëse nga ajo gjuhë nga e cila ose në të cilën përkthejnë, prandaj është shumë e natyrshme se të gjithë përkthyesit nuk janë njësoj të aftë. Por një këmbim idesh, mendimesh e përvojash me ndonjë përkthyes me përvojë të gjatë në fushën e përkthimit letrar, pa dyshim se është shumë frytdhënës. Përkthyesit mund të mësojnë shumë nga përkthyesit me përvojë.
Si përkthyes më të njohur shqiptarë që kanë përkthyer vepra artistike nga gjermanisht në gjuhën shqipe njihen: Konica, Mosi, Noli, Luarasi, Poradeci, Shvarci, Klosi dhe Ristani. Sipas mendimit tim, pa u hyr në hak të tjerëve, një ndër përkthyesit më të aftë është Ristani, ai ka përvojë të gjatë në fushën e përkthimit, njeh shkencërisht gjuhën shqipe dhe gjermanishte, njeh gjithashtu shkencërisht edhe gjuhët klasike si dhe ka përkthyer vepra të vështira nga gjermanishtja, një ndër to është edhe kryevepra e Gëtes “Afritë përzgjedhëse”. Përkthimet e zotit Ristani më pëlqejnë jashtëzakonisht shumë, ku nga përkthimet e tij dhe nga krahasimet që mund të bëhen me origjinalin, përkthyesit kanë mundësi ideale të mësojnë artin e përkthimit. Por patjetër duhet thënë se në letërsinë shqipe një kontribut të madh kanë dhënë edhe përkthyes të tjerë, për shembull: Konica, Noli, Shantoja, Zavalani, Caci, Kuteli, Kokona e shumë e shumë të tjerë.
KultPlus: Mund ta përmendni ndonjë vepër nga ato që i keni sjellë në shqip, që e konsideroni si më të veçantë?
Si vepra më të rëndësishme që kam shqipëruar nga gjermanishtja mund të përmendim këto: Romani kriminalistik i Fridrih Dyrrematit “Dyshimi”, përmbledhja me ese sociologjike-letrare me titull “Vetëdija e fjalëve” e nobelistit Elias Kaneti, “Histori e një dashurie” nga letrat e Franc Kafkës për Felicen, nga autorja zvicerane Ivonë-Denize Këhli “Gra, edhe sa vjet doni të prisni?” me nëntitullin, Mishlinë Kalmi-Rej për barazinë e mirëfilltë gjinore, si edhe përkthime ciklesh të ndryshme lirike të poetëve gjermanë e zviceranë.
KultPlus: A mendoni se ka përkthyes të mirë në trojet shqiptare?
Unë mund të flas vetëm për përkthyesit që përkthejnë nga gjermanisht në gjuhën shqipe dhe me siguri se ka përkthyes të mirë, ndër ata janë edhe ata që i zura edhe më herët në gojë: Konica, Mosi, Shantoja, Noli, Poradeci, Shvarci, Klosi, Ristani, etj. Kur shqipërimi i një përkthyesi këndon dhe vallëzon në gjuhën shqipe, atëherë mund të themi se kemi të bëjmë me përkthyes të aftë.
KultPlus: Keni në plan ndonjë krijim tuajin artistik?
Puna e përthyesit është si puna e një shkencëtari, pra, përkthyesi duhet gjithmonë ta ushtrojë zanatin e vet, nëse nuk e ushtron zanatin në mënyrë të përhershme, ai fillon edhe të shuhet. Unë merrem gati çdo ditë me përkthime të ndryshme, por në veçanti me ato letrare. Edhe shkrimtarët më të mëdhenj si Gëtja, Hajne, Mani, Cvajgu, Hese, Kaneti, etj, në fillim të karrierës së tyre letrare janë marrë së pari me artin e përkthimit e pastaj me krijimtarinë letrare. Tani për tani nuk kam synimin për të shkruar, prioritet kam mjeshtërinë e përkthimit, por dihet se edhe përkthimi është një lloj krijimtarie.
KultPlus: Çfarë ju ka tërhequr te letërsia dhe kultura gjermane dhe zvicerane në përgjithësi?
Meqë kam gati një jetë të tërë që jetoj në trekëndëshin Gjermani-Zvicër-Francë respektivisht në qytetin veriperëndimor të Zvicrës, pra, në Bazel, dhe më ka pëlqyer populli gjermanishtfolës, ku tani pas 31 vjetësh jete në këtë trekëndësh shtetesh, njoh edhe traditën dhe kulturën e këtij populli të vyeshëm. Kuptohet se përkthyesi së pari e admiron shkrimtarin dhe veprën e tij e pastaj fillon edhe me përkthimin e krijimtarisë së tij letrare. Dihet botërisht se krijimtaria artistike gjermane, austriake e zvicerane ka dhënë shumë për kulturën evropiane e botërore. Shumë vepra të autorëve nga këto vende janë bërë madje edhe pjesë e letërsisë botërore, siç janë veprat e Kantit, Lesingut, Gëtes, Shilerit, Niçes, Manit, Hajnes, vëllezërve Grim, Kelerit, Heses, Cvajgut, Brehtit, Kanetit, Brohut, Dyrrenmatit, Frishit, etj.
KultPlus: Cilët janë autorët (shqiptarë dhe të huaj) tuaj të preferuar?
Kjo çështje ka të bëjë me shijen e lexuesit dhe është shumë subjektive. Mua personalisht më pëlqejnë shumë autorë gjermanë, ndër ta do të veçoja, Lesingun, Kantin, Gëten, Shilerin, Hërderlinin, Lencin, Tikun, Novalisin, Brentanon, Ajhendorifin, Byhnerin, Bërnen, Kelerin, Hauptmanin, Bëlin, Tuholskin, Dëblinin, Hesen, Niçen, Brehtin, Cvajgun, Dyrrenmatin, Frishin, Kanetin, Shtamin, e tjerë. Në asnjë mënyrë nuk dua t’i lë anash edhe shkrimtarët e letërsive të tjera. Nga autorët shqiptarë do të veçoja Kadarenë, Kutelin, Arapin, Agollin, Bogdanin, Budin, Sermben, Çajupin, Asdrenin, Nolin, Poradecin, Mjedën, Naim Frashërin, Spasen, Kongolin, Camajn, Vincën, Podrimjen, Çapriqin, Bashotën, e të tjerë.
KultPlus: Si shikohet nga prizmi juaj letërsia e sotme shqipe?
Nuk jam ekspert i letërsisë shqipe. Por mund të them me plotë gojë se ka shumë tema për të cilat mund dhe do duhej të shkruhej, për shembull për luftën e fundit në Kosovë, për vështirësitë shoqëroro-politike në botën shqiptare. Pra, sa kam vërejtur unë, në krijimtarinë letrare pas vitit 1999 janë trajtuar shumë pak këto probleme që sa po i përmenda, kur dihet se letërsia është formë e shprehjes dhe e formësimit të realitetit shoqëror. Krijimtaria artistike do të duhej t’i trajtonte në thellësi të gjitha fushat e jetës në shoqërinë tonë, ajo duhet ta ketë zotësinë që t’i nxjerrë në pah dobësitë e shoqërisë, të arsimit, të ekonomisë e të politikës shtetërore, por duhet të ketë edhe guximin që këto dobësi t’i kritikojë pa mëshirë, nëse ajo vepër artistike dëshiron të mbetet krijimtari e mirëfilltë artistike e pavdekshme, e jo të bëhet krijimtari servile. Veprat artistike duhen të lexohen e të mos harrohen, të kenë gjithmonë lexuesin e vet e të shprehin të vërtetën shoqërore.
Për fat të keq edhe institucionet shtetërore që janë kompetente për kulturën nuk po e përkrahin në masë të duhur krijimtarinë artistike e letrare. Nuk po ndihmohet promovimi i vlerave tona kulturore e artistike. Nuk po ndihmohet gati fare promovimi i krijimtarisë sonë artistike, e nëse ne, vet si komb, nuk promovojmë vlerat tona kulturore, atëherë nuk mund të presim nga të tjerët që ata të ndihmojnë shkrimtarët e artistët tanë.
KultPlus: Një përkthyes i ri, ç’duhet të ketë parasysh kur t’i hyjë kësaj pune?
Para se të fillojë një përkthyes i ri me përkthime letrare, ai duhet të ketë dëshirën dhe vullnetin për përkthime letrare, duhet të jetë i përgatitur shumë mirë nga aspekti i arsimimit, të zotërojë thellësisht dy gjuhët, të njohë kulturën dhe traditën e gjuhës nga e cila përkthen, por të njohë shkëlqyeshëm edhe gjuhën amtare. Pra, përveç që duhet të njohë shumë mirë zanatin e vet, përkthyesi duhet të pasurojë pareshtur edhe përvojën e vet, por duhet të ketë edhe shkathtësi, aftësi e prirje të tjera. Prandaj përkthyesi si prioritet të parë duhet ta këtë ndjeshmërinë, të njohë mirë ndërtimin e fjalëformimeve, të njohë poliseminë e fjalëve, të ketë ndjenjë të hollë në kuptimin e nuancave gjuhësore e kuptimore, të ketë aftësi për përfytyrimin e zhvillimit të ngjarjeve, të njohë mirë ekuivalencën e frazeologjisë gjuhësore e mbi të gjitha të ketë kulturë gjuhësore e letrare.
KultPlus: Keni përkthyer shkrimtarë të mëdhenj si Hajne, Dyrrenmat, Kaneti, Morano, Ivonë-Dënizë Këhli. Çfarë ju lidh me këta emra?
Më duket se e ceka edhe më herët që më rëndësi të veçantë është kur përkthyesi e admiron autorin dhe i pëlqen ngjarja në veprën që ai vendos të përkthejë. Me Hajnen dhe me veprën e tij më lidh magjistratura dhe teza e disertacionit. Hajnia është ndër poetët më të mëdhenj të letërsisë gjermane dhe evropiane dhe ka hyrë zëshëm në letërsinë botërore. Hajnia ka qenë i pari shkrimtar i madh gjerman me prejardhje hebraike. Ai bën pjesë ndër ata përfaqësues të mendimit e të kulturës gjermane që i kanë kaluar në mërgim ditët e fundit të jetës dhe që, për pasojë, e kanë vëzhguar me një sy edhe më zhbirues gjendjen në vendin e tyre. Hajnia trajton vazhdimisht çështjet themelore të epokës së vet, dhe mprehtësinë e tyre e vë në dukje me një ndjenjë provokimi e me një zgjuarsi të pakrahasueshme, qoftë kur bëhet fjalë për lidhjet midis revolucionit dhe restaurimit, midis historisë dhe filozofisë, qoftë kur kemi të bëjmë me problemin e kombit e të fesë, me çështje sociale ose edhe me pozitën e artistit e të individit përgjithësisht në shoqëri. Hajna me njërën këmbë i takonte epokës së romantizmit, ndërsa me tjetrën epokës së pararevolucionit dhe të restaurimit gjerman. Ai ka qenë një novator në fushën e gazetarisë moderne dhe të letërsisë artistike të angazhuar politikisht. Hajna ishte ndër të parët në kontinentin evropian që nisi të hidhte bazat e profesionit të gazetarit me prirje letrare.
Ndërsa me veprën “Dyshimi” të shkrimtarit zviceran Fridrih Dyrrenmat më lidh stili i të shkruarit të kësaj vepre dhe ngjarja që zhvillohet në të. Për mua shkrimtari Dyrrenmat qysh tani është i madh, por pas një ose dy dekadash jehona e tij do të bëhet edhe me famshme. Dyrrenmati nga kritika letrare gjermane vlerësohet si “Frymë e letërsisë zvicerane”.
Kurse vepra e Kanetit me titullin “Vetëdija e fjalëve” sipas mendimit tim është vepër hije rëndë. Kaneti më pëlqen si asnjë shkrimtarë tjetër, është i sinqertë, flet tepër hapur për problemet shoqërore, është një studiues i mprehtë i fenomeneve shoqërore dhe i luftës për pushtet. Në këtë përmbledhje sociologjike-letrare Kaneti na jep një pasqyrë shumë esenciale për esetë e tij që kishte shkruar në vitet 1962-1974. Kaneti aty shkruan për Herman Brohun, për pushtetin dhe mbijetesën, për Kafkën, për realizmin dhe realitetin e ri, për Hitlerin sipas Shperit, për Harkun e Triumfit, divizionet, skllevërit, për dhomat e gazit, për Konfucin në “Dialogët” e tij, për Tolstojin, stërgjyshin e fundit, për Ditarin e dr. Haçijës nga Hiroshima, për Goerg Bynerin që vdiq aq i ri, për librin e tij të parë “Verbimi”, për Karl Krauzin e ri dhe për Misionin e shkrimtarit.
Ndërsa romani i Moranos i takon letërsisë triviale. Kurse librin e autores zvicerane Ivonë-Dënizë Këhli, me titullin “Gra, edhe sa vjet doni të prisni?”, Mishelinë Kalmi-Reji për barazinë e mirëfilltë gjinore, e kam përkthyer me qëllim që lexuesi dhe shtresa politike e gruas në Kosovë e Shqipëri të njihen me përpjekjet dhe luftën e gruas zvicerane për të realizuar të drejtat e veta qoftë të pjesëmarrjes së saj në pushtet, qoftë edhe për fitimin e të drejtave të saj në barazinë gjinore.
KultPlus: Fridrih Dyrrenmat është shkrimtar dhe dramaturg i shquar zviceran, por tek ne është pak i përkthyer, rrjedhimisht pak i njohur. Si lindi ideja që ta sillni në shqip romanin e tij “Dyshimi” dhe pse pikërisht këtë vepër?
Fridrih Dyrrenmati dhe Max Frishi janë shkrimtarët dhe dramaturgët më të shquar zviceran që kanë dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm në zhvillimin e kulturës dhe të letërsisë gjermanë në periudhën e pasluftës së Dytë Botërore. Dyrrenmati me tragjikomedinë e tij solli një lloj të ri në letërsinë bashkëkohore gjermane. Ai si dramaturg është i njohur për shikuesin dhe lexuesin shqiptarë. Janë përkthyer edhe veprat më kryesore të tij në gjuhën shqipe, si për shembull “Vizita e zonjës plakë”, “Gjykatësi dhe xhelati”, “Fizikanët” dhe “Dyshimi”. Tragjikomedia e tij “Vizita e zonjës plakë” është shfaqur shumë herë në teatrot e Shqipërisë.
Karakteristikë e rëndësishme në romanin “Dyshimi” është vendosmëria e komisarit Hans Berlah, edhe pse i sëmurë nga kanceri, edhe pse e dinte se pas një viti do të vdiste, këmbëngul që të sjellë fajtorin para drejtësisë, pra, ky ishte motiv kryesor që vendosa për ta përkthyer këtë roman. Romani “Dyshimi” i shkrimtarit zviceran me famë botërore Fridrih Dyrrenmat është po aq tërheqës sa edhe romani paraardhës “Gjykatësi dhe xhelati i tij”. Personazhi kryesor në këto dy romane është Hans Berlahu, komisar i policisë së Bernës. Temën bazë të romanit “Dyshimi” e përbën lufta midis dy palësh, njëra prej të cilave është komisar Berlahu, një deduktiv i vetmuar, i cili mishëron atë që quhet “pala e mirë”, ndërsa pala tjetër janë keqbërësit. Me humanizmin që e karakterizon, ai na kujton Megrenë e Zhorzh Simenonit. Njësoj si Megreja, edhe Berlahu është “burrë zamani”, në radhë të parë “konservator”, sepse nuk vepron në bazë rregullash juridike, nuk u jep edhe as shumë rëndësi teknikave moderne të kriminalistikës dhe i pëlqen më fort t’i besojë nuhatjes së vet të mbrehtë e të sprovuar dhe t’i bindet logjikës së shëndoshë njerëzore. Kritika letrare këtë roman të Dyrrenmatit e quan si një roman të përsosur policor me tablo rrëqethëse filozofike.
KultPlus: Sa ju merr kohë procesi i përkthimit dhe a e shihni atë, përkthimin, si rikrijim?
Përkthyesit nuk duhet t’i interesojë se sa kohë shpenzon kur përkthen një vepër letrare. Atij duhet t’i interesojë dhe duhet të përpiqet të jap maksimumin në bartjen e tekstit nga gjuha e huaj në gjuhën amtare ose anasjelltas. Përkthimi është jo vetëm bashkudhëtar, por edhe interpretuesi më kompetent i letërsisë e i veprës letrare në shoqëri, pra, të përkthesh një vepër letrare ashtu siç duhet e me sukses të plotë do të thotë të shkruash përsëri, të rikrijosh, me frymëzim një vepër që më nuk flet në gjuhën e origjinalit por flet në gjuhën e përkthyer.
KultPlus: Po autorë shqiptarë keni përkthyer në gjuhën gjermane?
E thash edhe më herët se në fillim të karrierës sime si përkthyes letrar kam përkthyer nga gjuha shqipe në gjuhën gjermane. Së pari kam përkthyer veprën lirike me titullin “Ndiz dritën magjike” të poetit kosovar Sali Bashota, pastaj veprën lirike me titullin “Zogj të plagosur” të poetit nga Maqedonia Agim Vinca, ndërsa në vitin 2007, në kuadër të Festivalit Ndërkombëtar të Letërsisë 2005, Bazel, përktheva një cikël të poezive nga Ali Podrimja, Ibrahim Berisha, Sali Bashota dhe Basri Çapriqi, kurse më vonë përktheva edhe një libër nga fusha e publicistikës me titull “Shteti i Kosovës – Një realitet i ri ndërkombëtar” të autorit Sylë Arifi. Në lidhje me këtë çështje më duhet të them se kjo fushë, pra, promovimi i krijimtarisë artistike e letrare të krijueseve e të shkrimtarëve tanë jashtë trojeve shqiptare thuajse gati fare nuk mbështetet nga institucionet përkatëse shtetërore.
KultPlus: Cilat janë planet tuaja, a do të ketë lexuesi shqiptar së shpejti në duar ndonjë vepër të përkthyer nga ju?
Jo, së shpejti nuk do të ketë, por më vonë me siguri se po. /KultPlus.com
Nëse s’do të kishe qenë ti, vogëlushja ime, derën s’do e gjeja, madje as dyshemenë dot s’do e dalloja, nga ndjenjat e trishta dhe mërzia do të kaplohesha, nëse s’do të kishe qenë ti.
E dashur, natën gjumë s’do të bëja, do të rrija duke pritur agimin të zbardhte e të ndriçonte gjithçka tej e tej, por kjo s’do të ishte asgjë e re nëse s’do të kishe qenë ti.
I gjithë qielli mbi kokën time do të binte dhe retë e mbushura do të lëshonin rrebesh, pa dashurinë tënde askund s’do të isha, si një i humbur do të sorollatesha, kjo është e vërtetë dhe ti e di. Ah! A thua vallë çfarë do të bëja nëse s’do të kishe qenë ti?
Pranvera pas dimrit s’do të vinte nëse s’do të kishe qenë ti, as cicërima e trumcakut s’do të dëgjohej e unë toruan fare do ta humbisja, nëse s’do të kishe qenë ti…
Kur jam në krahët e tu jam në fund të botës, kur jam në krahët e tu nuk ekziston gjë tjetër përveç teje, nga trupat tanë që afrohen dhe bashkohen lind ekstaza brenda nesh nga vdekja dhe dashuria.
Kur jam në krahët e tu shpirti im bëhet rebel, në krahët tu kur jam më kaplon zjarri i zemrës tënde.
Bredh e bredh i dehur dhe për ty ëndërroj me sy gjysmë të mbyllur, kam nevojë të jetoj gjatë kaq shumë dashuri ndiej brenda vetes…
Kur jam në krahët e tu shkrihem nga kënaqësia dhe dridhem si purtekë e ëndërroj kur ti natën vonë m’i thua në vesh ato fjalë që ndryshojnë jetën time.
Jam krejt i pushueshëm dhe i çlodhur në krahët e tu, jeta pezullohet dhe ikë nga toka për në një tjetër planet.
Sikur në ëndërr jetoj kur jam në krahët e tu, nuk kam lodhje as rraskapitje, vetëm buzëqesh ngrohtësia jote më siguron, Zoti im jam aq mirë.
Të lumtur të lumtur në delirium, nocionin e realitetit e humb mespërmes lotëve dhe qeshjeve, ti më bën ta zbuloj qiellin.
Në krahët e tu dua të jem derisa të agoi dita, në krahët e tu dua të qëndroj për dashurinë tonë të thellë deri në fund të botës deri atje ku nuk ka gjë tjetër përveç përjetësisë… /KultPlus.com
French-Armenian singer Charles Aznavour poses during a photo session in Paris on November 16, 2017. / AFP PHOTO / JOEL SAGET
E di se ka diçka në buzëqeshjen tënde, seç marrë një shikim nga sytë e tu që sikur don të thotë se ke ndërtuar një dashuri por ajo është rrënuar dhe pjesëza jote e parajsës ndjeshëm është errësuar.
Dëgjoje zemrën tënde kur ai ty të kërkon, dëgjoje zemrën tënde s’ke gjë tjetër që mund të bësh. Nuk e di ku po shkon as cilën udhë po e merr, dëgjoje zemrën tënde para se ajo të të thotë lamtumirë…
Ngandonjëherë pyet veten nëse ia vlen kjo luftë? Gjithë momentet e bukura janë humbur, oh. Ato janë larguar tashmë, dhe asgjë nuk është ashtu siç duket në të vërtetë.
Ka disa zëra që duan të jehojnë, janë shumë gjëra për t’i përmendur por si të gjenden fjalët? Aroma e magjisë ka qenë aq e këndshme atëherë kur dashuria vërshëllente më shumë se era…
Dëgjoje zemrën tënde kur ai është duke të thirrur, zemrën tënde dëgjoje, asgjë tjetër s’ka që mund ta bësh. Nuk e di se për ku je nisur apo ku do të shkosh, por para së gjithash, zemrën tënde dëgjoje…
Dëgjoje zemrën tënde, dëgjoje. Ah…
Tekstin e këngës e ka shkruar dyshja Per Gessle dhe Mats Persson. /KultPlus.com
Recension nga Bujar Meholli për romanin “Dëshmon Pereira” të Antonio Tabukit
Sistemet totalitare e kanë ndrydhur individin dhe e kanë shndërruar në një marionetë që do t’iu bindet rregullave që sistemi i vendos, ndryshe ai qe bërë copë e thërrime. Një jete të tillë nën presion dhe censurë a mund t’i thuhet jetë? Definitivisht, jo!
Gjatë këtyre sistemeve, më së vështiri e kanë pasur artistët, sepse ata është dashur në të shumtën e herëve të shpërfytyrohen, pra të dalin nga vetja e tyre për t’iu përshtatur sistemit.
S’ka se si të përshkruhet më mirë kjo sesa në romanin e autorit italian Tabuki “Dëshmon Pereira”, i botuar në vitin 1994. Tabuki arrin mjeshtërisht ta krijojë një tablo të asaj kohe të zymtë të Portugalisë fashiste nën regjimin e Salazarit. (Kryeministri autoritar portugez).
Si një shkrimtar me prirje antifashiste, Tabuki, përmes një ironie të hollë që shndërrohet në sarkazëm, skalit personazhe herë-herë tragjikomike si drejtori i gazetës “Lisboa”, një ndjekës i pushtetit i cili mendon së gjërat “e huaja” nuk i bëjnë mirë Portugalisë.
Pereira, një gazetar me përvojë të gjatë, pajtohet në gazetën “Lisboa” si drejtues i faqeve të kulturës. Ai bën punën e tij në një zyrë të vogël, me ajër të zënë e të mundimshëm, i vetëm. Për këtë aq i bën drejtorit i cili ka vajtur për pushime në një ishull të bukur, dhe s’i intereson për kushtet në të cilat Pereria punon, ai s’merr fort erë në letërsi dhe art, mjaft që në gazetën e tij të botohen shkrimtarët me ide pro-pushtetit salazarist.
Tabuçi provon të eksperimentojë me gjuhën dhe strukturën e romanit, ai nuk i ndan fare dialogët që janë të shumtë në roman, derisa në fund të çdo kapitulli përsëritet fraza “Dëshmon Pereira”.
Kjo frazë është interesante sepse në mendjen e lexuesit krijohet një përfytyrim i Pereiras, sikurse të ishte para dikujt duke e rrëfyer historinë e tij gjatë atyre ditëve të vështira që i ka jetuar. Me pak fjalë, Pereira mbetet pa gruan, ajo vdes nga tuberkulozi, dhe ai gjithçka mund të bëjë është ta mbaj portretin e saj dhe t’i flas për çkado që i ndodh në punë e gjetkë.
Situata e rëndë sa vjen e përshkallëzohet, njerëzit vriten, policët ushtrojnë dhunë, Pereira gjendet para një situate të vështirë. Njohja me shkrimtarin e ri Monterio Rosi shënon kthesën e jetës së tij. I riu Rosi nis të shkruajë për gazetën “Lisboa”, njoftohet me Pereiran dhe diskutojnë për ringjalljen e trupit për të cilën Pereira është dyshues.
Shkrimet e Rosit nuk i boton Pereira për shkak të censurës fashiste. Sepse shkrimtarët që përzgjedh Rosi janë anti-regjim, rrjedhimisht armiq të sistemit. Gazeta ku punonte Pereira ishte konservatore katolike që nuk boton asgjë “të huaj” kundër regjimit. Kjo e fut në siklet gazetarin e vjetër i cili nga njëra anë s’do të përzihet në asgjë që lidhet me politikën, nga ana tjetër e mbështet të riun Rosi i cili angazhohet në luftën kundër fashizmit.
Pas punësimit të Rosit, ata takohen shpesh në kafene. E bukura Marta, e dashura e Rosit, është nxitësja kryesore e përfshirjes së Rosit në Brigadën Ndërkombëtare kundër Frankos. Ajo madje përpiqet ta nxisë edhe vetë Pereiran në këtë “kauzë”. Pereiras i duhet t’i paguajë nga xhepi i vetë shpenzimet e të riut, i cili shpeshherë mbetet i uritur teksa bredh nëpër qytet. Lisbona e përfshirë nga nxehtësia e madhe, bëhet mjaft e vështirë për Pereirain i cili shkon për të bërë banjë deti dhe atje takohet me doktor Kardoson i cili bëhet personi i parë pas vdekjes së gruas me të cilin Pereira flet haptas për gjërat që e preokupojnë. Kardoso përveçse doktor, është edhe shërues i shpirtit të Pereiras. Ata takohen shpesh. Doktori ka studiuar filozofinë mjekësore në Francë. Doktor Kardoso i thotë Pereiras se qeniet njerëzore kanë më shumë se një shpirt dhe se super-egoja mbizotëron. Pereira kaplohet nga një guxim i jashtëzakonshëm që deri atëherë s’kishte qenë në karakterin e tij. Në këtë roman kemi të bëjmë me konfliktin midis jetës dhe vdekjes, siç e thekson personazhi i djaloshit Rosi: “Nuk mund të shkruaj për vdekjen Dr. Pereira, sepse ajo që dua është jeta”.
Gazetari veteran që deri atëherë përkthente shkrimtarë francezë të shekullit 19, (bile kritikohej pse kishte përkthyer një tregim të Alfons Dodesë, kur kishte mjaft shkrimtarë portugez që ishin të përshtatshëm për sistemin), tani i përfshirë nga guximi kërkon që gradualisht të gjejë një mënyrë për të jetuar ndershëm. Ai vazhdon t’i hajë omëletat në kafenenë e tij të preferuar ku dhe pi lëng portokalli dhe mëson zhvillimet nga kamerieri Manuel i cili i shpjegon se regjimi po i mbështet fashistët në Spanjë sikurse Hitlerin dhe Musolinin. Kryeredaktori ultra-konservator duket hapur se po e injoron kur ky përktheu një histori anti-gjermane të shekullit 19 në fund të së cilës shkruante “Vive la France!” (Rroftë Franca!) e cila kishte kaluar censurën fashiste. Kryeredaktori ia bën me dije se tash e tutje në faqet e kulturës do të botoheshin vetëm shkrimtarë portugez. Kjo është një goditje për gazetarin babaxhan, i cili s’i vlerësonte ata shkrimtarë që ia propozonin. Gradualisht Pereira tërhiqet nga jeta dhe vendosmëria e Rosit, kushëririt të së cilit i gjen një hotel për të qëndruar pasi që ai po kërkohej nga policia për aktivizimin e tij politik.
Fundi i romanit është tejet interesant. Ai nuk ndihet fare fajtor pse e përkrahi Rosin të cilin megjithatë e zunë dhe e vranë. Me të arritur fshehtas në apartamentin e tij, Rosi çlodhet dhe përpiqet t’i telefonojë Martës. Befasia e pakëndshme ndodh kur policia sekrete e arrin atë, dhe i gjen pasaportat e tij të cilat Pereira i kishte lënë pas fotografisë së bashkëshortes, ku mendonte se s’do të gjendeshin. Ata e vrasin Rosin në dhomën e gjumit, inspektori e godet në fytyrë Pereiran pas një konfrontimi. Pereira ndodhet para konfliktit me kryeredaktorin e gazetës dhe përfundimisht gjendet në konflikt me regjimin fashist.
Pas kësaj ngjarjeje të tmerrshme, Pereira ulet dhe shkruan një artikull të detajuar për mizorinë që i kishte ndodhur në apartamentin e tij dhe e shpie për botim, duke vënë në funksion një plan dinak për t’i ikur censurës. Dhe pastaj telefonon doktor Kardoson. Niset te ai.
Antonio Tabuki me këtë rrëfim të jashtëzakonshëm policor na vë përballë një realiteti të hidhur të regjimit salazarist, ku individi shtypej dhe kufizohej çdo veprim i tij. Me thurjen e këtyre konflikteve brenda këtij romani, Tabuki na dëshmon se kurrë nuk është mjaft për të luftuar për lirinë. Sepse jeta nën presion dhe e kufizuar nuk është jetë. “Dëshmon Pereira” është vepër e jashtëzakonshme letrare që me përshkrimin e jetëve njerëzore gjatë një periudhe të caktuar, shfaq kundërshtinë ndaj gjërave të këqija. Me mjeshtërinë e tij të të rrëfyerit që të grish dhe me bindjet e palëkundura politike, Antonio Tabuki dëshmohet si mjeshtër i artit të fjalës. /KultPlus.com
Arti dhe kultura çdoherë kanë dëshmuar se mund t’i ndryshojnë shoqëritë dhe t’i afrojnë njerëzit me njëri-tjetrin me fuqinë që të flasin me gjuhën e secilit, shkruan KultPlus.
Piktura, si një nga format më të lashta artistike, ka qenë gjithmonë prezente në jetët njerëzore, duke përcjellë ngjarje dhe duke i përjetësuar ato.
Edhe në vendin tonë, artistët janë përpjekur të skicojnë ngjarje interesante, apo portrete të njerëzve të dalluar në njërën apo fushën tjetër.
Adelina Canolli është një artiste e talentuar e cila ka vite që e ushtron artin e pikturës. Portretet që i realizon ajo me teknikën laps në letër janë mirëpritur nga publiku. Në punimet e saj mund të shohim personalitete të njohura. Ajo është fituese e disa çmimeve ndërkombëtare me punimet e saj të cilat edhe janë ekspozuar në disa prej galerive evropiane.
Canolli thotë se pikturon atë që sheh dhe që i merr vëmendjen dhe që i duket interesante. Mes një rrugëtimi të gjatë dhe mjaft interesant nëpër Evropë, ajo thotë se jeton me artin dhe se çdo ditë përpiqet të mësojë diçka të re. Së fundmi ajo ka ndërmarrë një iniciativë bamirësie për familjet e prekura financiarisht nga pandemia, dhe i fton të gjithë artistët të kontribuojnë. Artistja Canolli po ashtu ka në plan ta realizojë një ekspozitë në Prishtinë.
1. KultPlus: Si ka filluar rrugëtimi juaj artistik dhe lidhjet e para me pikturën?
Është një rrugëtim shumë i gjatë, pothuajse gjithë jetën merrem me art. Që nga mosha 4 vjeçare kam filluar vizatimin, mandej kam filluar studimet për art në Leeds College of art and Desin (tani, Leeds Arts University ), mandej diplomova ne Becket University ku specializova në artet e bukura (Fine arts). Mbasi që unë kam pasion shumë për arkitekturën, vendosa t’i vazhdojë studimet në fushën e dizajnit ku magjistrova në Product design, Menagement, Communication and Leadership në Becket University.
Lidhjet e para me pikturën kanë qenë kur isha shume e vogël siç e ceka dhe më lart. Nuk më kujtohet asnjë ditë e vetme që unë nuk kam qenë e lidhur me artin.
2. KultPlus: Disa prej punimeve tuaja janë të punuara me laps në letër. Pse keni zgjedhur këtë teknikë dhe a keni provuar edhe teknika tjera në punimet tuaja?
Kam punime të shumta të punuara me laps në letër. Mediumi laps në letër është bazë për vizatimet e mia. Kam shume eksperiencë në këtë teknikë edhe pse çdo ditë mësoj gjëra të reja nga punime e mia. Kam provuar teknika të ndryshme që janë të shumta. Eksperimente me teknika të ndryshme kam bërë më së shumti kur isha në studime. Meqenëse punoj shumë shpejt një kohë të gjatë kam punuar me ngjyra akrili. Tani më së shumti jam e përqendruar në laps, ngjyra druri dhe ngjyra vaji. Po ashtu përveç përqendrimit në hiperrealizëm, unë punoj vazhdimisht në lëvizjet tjera si në abstrakt dhe artin modern bashkëkohor.
dav
3. KultPlus: Jeni fituese e disa çmimeve për art. A mund t’i ndani këto përvoja me lexuesit tanë?
Jam fituese e çmimit ‘Highly Commended’ për Artisic Exellence of Work në UKCPS United Kingdom Coloured Pencil Society, ku mora pjesë me portretin e bashkëshortit tim të realizuar në ngjyra druri në letër që u mbajt në Menier Gallery, Londër. Kam qenë në listë të ngushtë (shortlist) në këtë garë për disa vite me radhë.
Në vitin 2018 në ekspozitën Derwent konkurruan 1278 artistë me 3.299 punime nga 64 vende të botes dhe unë isha një nder 57 artistet që u pranuam për këtë ekspozitë e cila u mbajt në Mall Galleries të Londrës. Në vitin 2019, isha njëra nga 50 artistet që u përzgjodhëm të ishim pjesë e Artists Of The Year 2019. Në të njëjtin vit punimi im u përzgjodh në Biennial Ruth Borchard Self portrait Exhibition që u mbajt në Mall Galleries. Është një tregim shumë interesant i shkrimtares Ruth Borchard. Jua rekomandoj ta lexoni! Po ashtu ia vlen ta përmend që në vitin 2018 u mbajt ekspozita urbane më e madhe në botë që u realizua në Londër dhe dy punime të mia u përzgjodhën për ekspozitë tri herë radhazi. (Portreti Otto, dhe Mollat).
4. KultPlus: Kemi parë se shumica e punimeve tuaja janë portrete. A keni provuar të punoni edhe forma tjera, fjala vjen, peizazhe?
Asnjëherë nuk i jap vetes kufi se çka duhet dhe nuk duhet të vizatoj apo pikturoj. Lirinë më të madhe e gjen në art. Unë pikturoj dhe vizatoj gjithçka që shoh dhe pëlqej që më duket interesant ose për arsye të ndryshme. Është e vërtetë që shumica e punimeve të mia janë portrete mbasi që edhe marr shumë porosi për portrete. Për ndryshe kam punime tjera nga fashion deri te peizazhet, natyrë të vdekur (still life) dhe dizajne industriale, interior design, urban design, grafik design. Jam shumë e gjithanshme në fushën e artit.
5. KultPlus: Si e shihni artin, respektivisht pikturën në ditët e sotme. A ka pësuar rënie arti i pikturës?
Nuk mendoj që ka rënie. Çdo ditë e më shumë është më lehtë për t’u realizuar një pikturë. Po ashtu galeritë ku shiten pikurat janë të shumta. Sidomos këtu në Angli.
Njerëzit gjithmonë dëshirojnë të shohin gjera te reja në art dhe unë mendoj se kjo është në një nivel të mirë. Pritjet janë gjithnjë e më të mëdha për risi në art nga komuniteti i artistëve po ashtu edhe nga publiku.
6. KultPlus: Sa luajnë rol rrjetet sociale për artistët. A janë ato mënyrë e mirë për t’i shpërfaq krijimet artistike?
Asnjëherë nuk ka qenë më mirë. Rrjetet sociale janë thjeshtë online ‘gallery’ ku artistët ekspozojnë artin e tyre. Ke mundësi edhe për të zbuluar punime të ndryshme nga artistë të ndryshëm anë e mbanë botës. Po ashtu edhe tani në kohë pandemie shumë galeri dhe muze nga vende të ndryshime kanë mundësuar online tours.
7. KultPlus: Cilat janë planet tuaja në të ardhmen?
Po gjithnjë kam plane. Këtë vit do të marrë pjesë në një garë të madhe për art. Më vjen keq nuk mundem të zbulojë dhe më duhet t’i përmbahem rregullave të garës.
Sa i përket kohës së pandemisë kam ndërmarrë një iniciativë për bamirësi për familjet e prekura financiarisht nga pandemia.
Bëhet fjalë për ankand të punimeve të ndryshime nga artist profesional dhe artist jo profesional ku të gjitha të ardhurat nga shitjet do të shkojnë për bamirësi.
Do ta shfrytëzoja rastin që t’ju bëjë thirrje të gjithë artistëve shqiptarë në Kosovë dhe jashtë Kosovës që t’i bashkëngjiten kësaj iniciative. Këtu janë të përfshira arti dy dimensional, tre dimensional dhe fotografia. Po ashtu ju bëjë thirrje gjithë publikut brenda dhe jashtë Kosovës që të blejnë punimet në mënyrë që të grumbullojmë sa më shumë ndihma. Të gjitha këto punime kanë hashtagun #artipërtëmirën.
Për më shumë informata dhe për artistët ky është linku ku ata mund t’i ngarkojnë fotografitë e punimeve te tyre.
https://www.facebook.com/brightgiving/
8. KultPlus: A keni planifikuar ta mbani ndonjë ekspozitë?
Po kam plane që ta realizojë një ekspozitë të përhershme në Prishtinë në një objekt ku ka qasje publiku. Është diçka nga e cila do të përfitonte vendi ynë. /KultPlus.com
9 Maji, e njohur si Dita e Evropës çdo vit është shënuar me lloj-lloj aktivitetesh dhe mesazhe që artistët shqiptarë kanë dashur t’i përçojnë, shkruan KultPlus.
Artistët kosovarë, duke qenë se Kosova ngeli vend i izoluar në mes të Evropës, çdoherë kanë shfaqur tendencën që përmes veprave artistike t’ia bëjnë me dije Evropës se populli shqiptar është evropian dhe si i tillë duhet të jetë i barabartë me popujt e tjerë të kontinentit.
Artistja e njohur Blerta Syla-Surroi ka publikuar sot në rrjetin social Facebok një punim të sajin mjaft interesant të vitit 2005 të titulluar “Nusja”, në të cilën ajo shfaqet e veshur si nuse me vello teksa mban flamurin e Evropës të varur poshtë.
Për KultPlus artistja tregon se si u frymëzua për ta realizuar këtë punim, i cili ishte pjesë e ekspozitës kolektive “Arti modern i kohës” në Galerinë e Arteve të Kosovës.
Ajo thotë se ndiente nevojën e të shprehurit nëpërmjet artit për të ardhmen e Kosovës.
“Si qytetare e këtij vendi dhe si artiste ndjeja nevojë të shprehesha nëpërmjet artit për të ardhmen e Kosovës”, thekson ajo duke vazhduar:
“Ideja apo dëshira ka qenë e thjeshtë. Të jemi shtet i pavarur dhe të jemi pjesë e integrimeve evropiane. Pra, të lidhim ‘martesë’ me BE-në. Ishte pyetje dhe preokupim i përhershëm e ardhmja e Kosovës. Kështu më lindi ideja e krijimit të këtij punimi, në të cilin dëshiroja ta gërshetoja traditën dhe modernen”.
Megjithatë, pasi kanë kaluar 15 vjet nga punimi i Syla-Surroit, Kosova vazhdon të mbetet e izoluar, megjithëse populli kosovar konsiderohet si më pro evropiani në rajon.
“Imagjinoni ku jemi sot 15 vjet më vonë dhe ende presim ‘mësit’ politik”, shprehet ajo për këtë paradoks.
Shumë artistë shqiptarë tashmë kanë ‘pushtuar’ skenat evropiane dhe botërore, duke dëshmuar se nga një popull siç jemi ne mund të dalin emra të shquar qoftë në art, kulturë, sport apo shkencë. Andaj porta e BE-së duhet të hapet për popullin shqiptar. /KultPlus.com
Stilet e larmishme arkitekturore të Vjenës i bëjnë jehonë historisë së saj; gjithçka duhet bërë për ta përjetuar të kaluarën e saj intriguese është thjeshtë një shëtitje nëpër rrugët e kryeqytetit austriak, shkruan KultPlus.
Një rrugicë romake, kopshti zoologjik më i vjetër në botë, janë vetëm disa nga vendet më interesante që mund të hasen në Vjenë, e po ashtu edhe shtëpitë e disa prej kompozitorëve më të famshëm në botë.
Që nga themelimi i saj në epokën Romake, Vjena ka pasur histori të gjatë. Ishte qendër kulturore e rëndësishme gjatë mbretërimit të dinastisë Habsburg, dikur ishte kryeqyteti i Perandorisë Austro-Hungareze, atëherë kur mirëpriti mendimtarë dhe artistë të mëdhenj nga mbarë bota.
Kjo trashëgimi e pasur shihet qartë në arkitekturën mbresëlënëse që e popullon qytetin me pallatet baroke, përkrah strukturave moderniste të pasluftës. Këtu janë disa nga vendet më të mira për t’i shijuar nëpër rrugët vjeneze.
Vendndodhja e kësaj kështjelle në historinë e hershme të Vjenës, tregon pasazh të vogël e intim të asaj lavdie të lashtë. E vendosur në të djathtë të Universitetit të Vjenës, kjo rrugë skenike u përdor si lokacion në filmin “The third man” të vitit 1949, ku luajti Orson Welles.
Shumë godina mund të gjenden në “Mölker Bastei”, si Shtëpia “Pasqualati” ku jetonte dikur Betoveni, apo monumenti grandioz “Liebenberg” që i shërbente ish-kryebashkiakut të Vjenës Johann Andreas von Liebenberg.
Pranë Pallatit “Schönbrunn” dhe kopshtit zoologjik më të vjetër në botë “Tiergarten”, gjendet rruga “Altgasse”, njëra nga rrugët më të vjetra në botë. Aty gjenden disa godina me gur të verdhë që t’i kujtojnë muret me ngjyra agrumesh. Përgjatë rrugës ka një përzierje të kafeneve, dyqaneve antike dhe bareve që janë të njohura dhe të frekuentuara nga turistët.
Njëra nga rrugët më të njohura të qytetit është “Kärntner Strasse”, e cila ekziston qysh nga kohërat romake. Për fat të keq, shumica e godinave të asaj kohe janë shkatërruar gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Sot, rruga është e pasur me larminë e saj të arkitekturës historike. Kjo rrugë ka qenë zonë këmbësorësh që nga viti 1974 dhe është shumë e përshtatshme për shëtitje gjatë kohës së lirë.
Natyrisht, “Operngasse” është e famshme për shkak se aty është vendndodhja e Operës Shtetërore të Vjenës, e cila është me famë botërore. Kjo rrugë ka shumë histori, në të kanë ndodhur një mori ngjarjesh, duke përfshirë atentatin ndaj Mbretit Zog të Shqipërisë në vitin 1931, kur ky po dilte nga Opera pasi kish dëgjuar një shfaqje tw Pagliacci-t.
Në gjuhën gjermane, “Fleischmarkt”, do të thotë “Tregu i mishit”. Kjo rrugë mori këtë emër sepse ishte dikur shtëpia e kasapëve të shumtë në vitet 1200. Godinat e bukura të ndërtuara sipas stilit të artit modern i japin shumë bukuri, sikurse Kisha Ortodokse Greke e Trinisë së Shenjtë që është veçanërisht tërheqëse.
Rruga “Graben” është njëra nga më të vjetrat, e mbushur po ashtu me histori. Në shekullin e 18-të aty banonte kompozitori Moxart. Sot, kjo rrugë është e njohur edhe si rrugë tregtare.
Rruga “Blumenstockgasse” është vendndodhja e manastirit të Shën Agnes-it i cili u mbyll më 1783. Arkitektura e saj neoklasike dhe shëtitoret e saj tërheqin mjaft turistë. Rruga gëlon nga kafenetë, aty gjendet edhe kafeneja e parë e njohur si “kafeneja e maceve” e quajtur “Cafe Neko”. Aty pari në një rrugicë të ngushtë mesjetare dikur banonte kompozitori Betoven. Culture Trip /KultPlus.com
Një natë në Napoli kur hëna qe mbi det takova një engjëll që s’mund të fluturonte…
Një natë në Napoli yjet i harrojë ai dhe ashtu pa krahë siç qe për në parajsë më mori…
Lart mbi tokë fluturuam trishtimin mbrëmjesor duke e harruar në parajsë mbi re; çmendurisht zhytur në dashuri.
Sa mund të zgjasë e gjithë kjo? Sa net janë për të ëndërruar? Sa orë, sa ditë? Kur përkëdheljet mbarojnë sytë mbyllen dhe s’mendohet për asgjë më. Koha ikën, s’ka dashuri dhe vallëzimi merr fund!
Një natë në Napoli me hënën mbi det takova një engjëll që s’mund të fluturonte.
Ashtu siç qe, pa krahë, ai i harrojë yjet, për në parajsë më mori atë natë në Napoli…
Oh sa dhimbshëm, gjithçka do të merr fund…
Ai ma theu zemrën në parajsë më braktisi tani jam prapë në tokë oh, nuk do të dashuroj kurrë më!
Shikoj lart!
Sa mund të zgjasë tërë kjo? Sa net për të ëndërruar? Sa orë, sa ditë? Kur përkëdheljet marrin fund dhe dashuria venitet, mbylli sytë, pa menduar asgjë, koha ikën, s’ka dashuri dhe gjithçka përfundon!
Oh, një natë në Napoli kur hëna qe mbi det atë engjëll takova që në parajsë më mori…
Shikoj poshtë gjurmët dhe më bëhet se të shoh teksa vjen – t’i shoh pantallonat teksa vijnë drejt meje. Pa ty, i dashur, nuk mund të ndjej apo të mendoj – apo të jetoj.
Jeta pa ty është sikur t’i kërkohet mëshirë stuhisë, sikur të vritet Bukuria apo të ketë qejf njeriu të plaket. Unë dua të të puth kështu… edhe në pjesën e pasme ku fillojnë flokët, i ëmbli im, dua të ta puth gjoksin tënd.
Unë të dua – por s’mund t’i gjej fjalët për ta përshkruar gjithë atë dashuri që ndjej për ty, madje frikësohem se do të vdes pa arritur të të tregoj se sa të dua në të vërtet. Goofo, ti më ke provuar ndjenjën se unë vlej – eh, sa e pajetë jam prej se ke ikur…
Ka shumë njerëz të këqij në këtë botë, që fatkeqësisht edhe e ndotin atë – por unë s’mund ta urrej askënd, sepse jam e udhëhequr nga dashuria për ty.
Së shpejti ti do të jesh këtu për mua, i dashur. I dashuri im, i ëmbli im.
Largohu nga dritarja ime me shpejtësinë që ta ka qejfi! Unë s’jam ai që ti do, vogëlushe, s’jam ai për të cilin ke nevojë. Thua se je në kërkim të dikujt që është i fortë çdoherë dhe i dobët asnjëherë. Që të ruan dhe të mbron sa herë që ke të drejtë apo lajthit dhe që ta hap secilën derë, por nuk jam unë i duhuri s’jam ai të cilin po e kërkon.
Largohu qetë nga parvazi, vogëlushe! Zbrit dhe ecë ngadalë nëpër tokë, ç’e do që s’jam i duhuri, unë vetëm do të të zhgënjeja. Thua se do dikë që të premton se s’do të lërë kurrë e për ty sytë do t’i mbyllë çdoherë dhe zemrën me çelës do ta kyçë, dikë që do të vdesë për ty, madje do të bëjë më shumë se kaq. E pra, unë s’jam i duhuri vogëlushe, jo, jo, jo, s’jam i duhuri, s’jam ai të cilin po e kërkon.
Shko dyndu prapë në errësirën e natës, çdo gjë brenda prej guri është bërë. Këtu nuk lëviz asgjë, e megjithatë nuk jam krejtësisht i vetëm. Thua se po kërkon dikë që do të të ngritë sa herë rrëzohesh, buqeta lulesh do të të jap çdoherë dhe të vijë kurdo që ti ta thërrasësh, pra një dashnor për jetën tënde asgjë më shumë se kaq, por unë s’jam i duhuri vogëlushe. Jo, jo, jo, nuk jam ai që ti po kërkon.
Zhan Pol-Sartri është njëri ndër intelektualët më të mëdhenj të shekullit 20, i cili pati ndikim mjaft të madh tek artistët tjerë me filozofinë e tij ekzistencialiste, themeltar i së cilës ishte vet ai.
Filozofia ekzistencialiste e Sartrit si lëvizje nisi pas Luftës së Dytë Botërore, ku ai propozon që individi të marrë përgjegjësi për vete, dhe të jetë ai që e bën zgjedhjen për veten.
Si bazament të kësaj filozofie mund të themi që kemi pyetjet “kush jam?”, “për çfarë jam?” dhe “çfarë duhet të bëj?”.
Situata kaotike e individit manifestohet me një mori situatash në të cilat ai zhytet derisa vjen momenti kur ndalet dhe duhet ta bëjë zgjedhjen e duhur. Pra, ekzistencializmi pretendon t’i rrënojë zakonet e traditat, ai bile bie në kundërshtim me idealizmin dhe realizmin.
Zhan Pol-Sartri ka lënë disa vepra interesante ku gërshetohet filozofia dhe letërsia e tij. Ai, veç një sërë librash estetikë-filozofik, shkroi romanin e famshëm “Neveria” si dhe disa novela, mes së cilave veçohet “Muri”. Filozofinë e tij ai e shtriu edhe në dramaturgji, shkroi dy dramat e famshme “Me dyer të mbyllura” dhe “Mizat”.
Do të ndalemi pak tek drama e famshme “Me dyer të mbyllura”.
Drama “Me dyer të mbyllura” si kategori zhanrore shpreh determinimin politik-kulturor në raport me shoqërinë, familjen, grupin e individin. Atmosfera sartriane që krijohet na dërgon kah konkluzioni se njeriu ekziston dhe faktikisht zbulohet se ai nuk është, por thjesht ekziston.
Ky tekst dramatik tërthorazi na flet për lirinë e kufizuar të qenies njerëzore dhe pafuqinë për të dalë nga hapësira e mbyllur dhe për të rendur drejt lirisë. Një lirie së pari vetjake, pastaj shoqërore. Vendosja e tri karaktereve në ferr (jo në ferrin religjioz!) rezulton si simbolikë për të treguar se ferri i vërtetë janë njerëzit që veprojnë mbi tokë.
Andaj, themi se kjo dramë është ndër më tipiket, ku Sartri shfaq idetë e tij ekzistencialiste.
Edhe novelat e përmbledhura nën titullin “Muri” janë jehonë e ideve filozofike për raportet mes individit dhe shoqërisë, ku liria nuk është garanci për jetën e tij. Sartri krijon veprën mbi strukturat që bartin raportet mes individit dhe tjetrit.
Akademia Suedeze vendosi që t’i ndajë çmimin “Nobel” për letërsi Sartrit, “për krijimtarinë e tij të pasur me ide dhe të mbushur me frymën e lirisë drejt kërkimit të së vërtetës, si dhe për ndikimin e madh që ajo ka pasur në epokën tonë”. Por Sartri nuk ngurroi që ta refuzoi, derisa më vonë e dha edhe arsyetimin e tij.
Ishte 22 tetori i vitit 1964 kur Akademia Suedeze në ceremoninë e ndarjes së çmimit prestigjioz në fushën e letrave, thirri emrin e Zhan Pol-Sartrit si laureat. Pra, pas Kamysë që mori “Nobelin” vite më parë, i erdhi radha një filozofi tjetër të madh që ta fitojë.
Nuk u çudit askush me këtë ndarje çmimi për Sartrin, të gjithë u entuziazmuan, shpërtheu shtypi, nuk pati kurrfarë befasie derisa vetë ai doli me një letër që i nisi Akademisë Suedeze, anëtarët e së cilës i falënderonte por i duhej ta refuzonte çmimin prestigjioz. Kjo i befasoi të gjithë.
Shtypi shpërtheu përsëri, këtë herë me titujt me shkronja të mëdha në ballinat e gazetave: “Zhan Pol-Sartri fiton çmimin “Nobel”, por e refuzon atë.
Në një prononcim për shtypin suedez, Sartri tha: “gjithmonë i kam refuzuar nderimet zyrtare, përfshirë edhe Legjionin e Nderit të Francës”.
“Një shkrimtar që përvetëson pozicione politike, shoqërore apo letrare duhet të veprojë vetëm me mjetet që janë të tijat – pra me fjalën e shkruar”, potencon ai.
Andaj, Sartri refuzoi të pranonte çfarëdo nderimi i cili do ta identifikonte si individualist ose që do ta mbivlerësonte vlerën e tij. Dihet se Zhan Pol-Sartri ishte përkrahës i socializmit, ishte marksist, dhe si i tillë ai besonte tek shoqëria e lirë, pra te ajo shoqëri në të cilën qytetarët e saj do të jetonin pa klasa dhe pronat e tyre private do të shfuqizoheshin.
Zhan Pol-Sartri ishte padyshim figura kryesore e kohës së tij në teorinë e ekzistencializmit dhe marksizmit. Mendojmë se ky formim dhe kjo ideologji që ai ndiqte ishin arsye e madhe pse ai i refuzonte nderimet, pasi që në thelb Sartri nuk pajtohej me pozicionet hierarkike.
Në letrën e tij dërguar Akademisë Suedeze, Sartri tregon publikisht se zyrtarisht e refuzon nderimin me çmimin “Nobel” dhe vlerën monetare të tij, derisa falënderon anëtarët e komitetit.
“Nëse e shkruaj Zhan Pol-Sartri nuk është e njëjta gjë sikur ta firmosja veten me Zhan Pol-Sartri, fitues i çmimit ‘Nobel’”, shkruan veç tjerash ai.
Duke mos qenë fare i tërhequr nga shuma e parave, ai shprehet: “Shkrimtari që pranon një nder të këtij lloji merr me vete edhe institucionin nga i cili është nderuar, prandaj ai nuk duhet të shndërrohet në institucion edhe në qoftë se ai është mjaft i nderuar si ky në fjalë”.
“Ky qëndrim – vazhdon ai, është krejtësisht i imi dhe nuk përmban kurrfarë kritike ndaj atyre që tashmë e kanë pranuar këtë çmim. Kam shumë respekt dhe i admiroj disa nga laureatët e çmimit “Nobel” të cilët edhe kam nderin që t’i njoh”. /KultPlus.com
Unë të doja ty në mëngjes, puthjet tona qenë të thella dhe të ngrohta, floknaja jote mbi jastëk binte si stuhi e artë e përgjumur, po, kishte shumë dashnorë para nesh, e di që s’jemi të ri, në qytet dhe në pyll edhe ata buzëqeshnin porsi unë dhe ti, por ç’e do, tani distanca është rritur mes nesh, të dy duhet të përpiqemi, sytë e tu janë aq të butë mbuluar nga pikëllimi. Hej, s’ka asnjë mënyrë për të thënë lamtumirë.
S’po kërkoj tjetër gjersa endem në kohën time, ecë me mua qosheve, ritmi i hapave tonë do të jehojë, e di, dashuria ime të mbështjellë, kur dashuria jote qëndron me mua, vetëm mënyra ndryshon, siç ndryshon vija bregdetare dhe deti, por të mos flasim për dashuri a zinxhirë që s’mund t’i zgjidhim, sytë e tu janë të pllakosur nga pikëllimi. Hej, s’ka asnjë mënyrë për të thënë lamtumirë.
Unë të doja ty në mëngjes, puthjet tona qenë të thella dhe të ngrohta, floknaja jote mbi jastëk binte si stuhi e artë e përgjumur, po, kishte shumë dashnorë para nesh, e di që s’jemi të ri, në qytet dhe në pyll edhe ata buzëqeshnin porsi unë dhe ti, por ç’e do, tani distanca është rritur mes nesh, të dy duhet të përpiqemi, sytë e tu janë aq të butë mbuluar nga pikëllimi. Hej, s’ka asnjë mënyrë për të thënë lamtumirë.
