Ai ishte bufoni më i madh i epokës bashkohore, me sytë e mëdhenj dhe zërin e tij, atë përzierje fjalësh dhe tingujsh, që jehon përgjithmonë në veshët e pasardhësve.
Nëse dikush mendon për Dario Fo (lindur më 24 mars 1926), mendja i vete pashmangshmërisht tek grammeloti i tij, ai grumbull tingujsh, të huazuar nga gjuhë të ndryshme, rezultat i marrëzive dhe palaçollëqeve (gjeste zhurmuese me buzë), ajo furi gjuhësore dhe satirike që trondiste gjithçka (së pari shastisi pushtetin, kundër të cilit shakaxhiu u godit i paepur dhe gojëndyrë). Një shpikje që i dha çmimin “Nobel” në vitin 1997, me motivacionin e mëposhtëm: “duke ndjekur traditën e shakave mesjetare, ai u tall me pushtetin duke i kthyer dinjitetin të nënshtruarve”.
Dario Fo ishte krenar për nderimin e Akademikëve të Suedisë, të cilët me atë motivim treguan se e kuptonin misionin e tij, më mirë akoma misionin e tyre, të tijin dhe të Franka Rames. Ai u shpreh menjëherë: ai çmim nuk ishte vetëm i tiji, por ishte edhe i Frankës, Frankës së tij, partneres së tij, këshilltares së tij, gruas së tij, bashkautores së shumë dramave, engjëllit të tij, gruas që pas vdekjes do t’i shfaqej në ëndërr çdo natë, si për të hedhur poshtë ateizmin e tij.
Dario Fo dhe Franka Rame e kryen së bashku misionin e tyre: të tallen me pushtetin, të lëkundnin moralin, të tregonin forcën shpërthyese të asaj që i shpëton të zakonshmes, të asaj që i shpëton sanksionimit. Ishin vitet gjashtëdhjetë kur ata filluan të vënë në skenë teatrin e tyre të absurdit, duke e epuar atë në një dimension komik, me konotacione të forta klounistike. Dimensioni i absurdit (të trashëguar nga Jarry) shprehej që në tituj (“Kryeengjëjt nuk kërcejnë pupthi”, “Kush vjedh një këmbë, ka fat në dashuri”, “Zonja duhet dëbuar”, “Fajin e ka gjithmonë djalli” ), ndërsa aktrimi dhe skenari ishin të orientuar drejt satirës dhe kritikës sociale. Suksesi i madh erdhi me “Zotëria qesharak” në ‘69, kur Fo, në vazhdën e shakave dhe tregimeve, luajti me materiale fetare, duke treguar, të shenjta dhe profane, histori të papëve pompozë dhe fshatarëve harbutë. Pikërisht atëherë satira u shfaq me gjithë fuqinë e saj subversive, duke ngjallur pakënaqësinë e Italisë Demokristiane dhe Papale, të cilat e dëbuan çiftin Fo-Rame nga qendra e vëmendjes televizive dhe nga i gjithë qarku i teatrove bardh e zi. Më pas, erdhën vitet e protestës, me masakrën e “Piazza Fontana” dhe strategjinë e tensionit.
Teatri i Fosë iu drejtua lajmeve dhe gazetës.
Satira drejtohej drejt një objektivi të ri: nga tallja e hipokrizisë fetare, kaloi në sulm kundër politikës, institucioneve, shërbimeve sekrete. Lindi pjesa “Vdekja aksidentale e një anarkisti” (për vdekjen e Pinelit); “Rrëmbimi i fanfanit”; “Nuk paguaj, nuk paguaj”, “Kush është?” etj. Grammelot dhe satirë: me këto armë, të rafinuara ndër vite, e ndërtoi Dario Fo teatrin e tij, duke e zgjedhur atë si vendin suprem për misionin etik, civil dhe politik. Një mision që nuk pësoi kurrë disfatë, edhe pas vdekjes së Franka Rame (e cila u nda nga jeta më 29 maj 2013).
Deri në fund Dario Fo punoi, shkroi libra, pikturoi (duke rizbuluar profesionin e tij të parë, pasi kishte ndjekur liceun artistik dhe Akademinë Brera). Në ditët e fundit, ai vuri në skenë tekstin e tij më të dashur, “Zotëria qesharak”. Dhe kjo, përkundër mendimit të mjekëve, pavarësisht insuficiencës respiratore dhe pavarësisht se i mungonte fryma në atë përmbytje përrallore që e bëri unik dhe të papërsëritshëm. / KultPlus.com
Një nga shembujt më të bukur të kësaj mirënjohjeje vjen nga Albert Camus, njeriu me dhuntinë e miqësive të rralla, që e kaloi jetën duke mësuar si të jetonte me një qëllim dhe duke kërkuar kuptimin e lumturisë dhe dashurisë.
Kur Camus nuk ishte as një vjeç, i ati u vra në betejë gjatë LIB. Ai dhe i vëllai u rritën nga një mama analfabete, pothuajse e shurdhër dhe një gjyshe despotike, kushte ku nuk mund të pretendohej një e ardhme e ndritur, por si provë e asaj që mund të ndodhë kur arsimi nxit potencialin më të mirë të një njeriu duke fisnikëruar shpirtin, një mësues, Louis Germaine, pa te Albert-i i ri diçka të veçantë dhe ndërmori detyrën për të nxjerrë një thelb të konsoliduar dhe një qëllim nga ai djalë, detyra e çdo mentori të mirë. Nën krahët e mësuesit të tij, Camus i i hodhi poshtë letrat e errëta që i kishin ngecur në duar dhe filloi të shndërrohej në gjeniun e ardhshëm që të gjithë e njohim.
Tridhjetë vjet më vonë, Camus u bë njeriu i dytë më i ri në botë që kishte fituar çmimin Nobel, që iu dha për “seriozitetin e sinqertë” të punës së tij, që “ndriçon problemet e koshencës së njeriut.” Pak ditë pasi kishte marrë vlerësimin më të lartë të njerëzimit, Camus bëri të njohur ndikimin e mësuesit të tij me ka “seriozitet të sinqertë” në një letër të mahnitshme, që është përfshirë në faqet e fundit të librit të tij The First Man.
19 nëntor, 1957
I dashur Zoti Germain,
Po i lë emocionet e forta të këtyre ditëve të qetohen pak para se t’ju flas nga thellësia e zemrës sime. Mua, sapo më kanë dhënë një nderim shumë të madh, që as e kisha kërkuar dhe as isha përpjekur ta merrja, por kur e mora vesh lajmin, mendimi im i parë, pas mamasë sime, ishit ju. Pa ju, pa dorën plot dashuri që ju i zgjatët atij djali të vogël të varfër që isha unë, pa mësimet dhe shembullin tuaj, asgjë nga të gjitha këto, nuk do kishte ndodhur. Unë nuk para bëj shumë nga këto lloj falënderimesh, por të paktën ky më jep mundësinë t’ju tregoj çfarë keni qenë dhe çfarë ende jeni për mua dhe t’ju siguroj që përpjekjet tuaja, puna juaj dhe zemra bujare që vutë në të, jeton ende te një prej nxënësve të vegjël, i cili, pavarësisht që kanë kaluar shumë vite, nuk ka ndaluar kurrë së qeni nxënësi juaj mirënjohës. Ju përqafoj me gjithë zemrën time.
Narrator dhe autor teatral, revolucionarizoi teatrin e shekullit XX, duke u bërë një nga dramaturgët më të mëdhenj të të gjitha kohërave. Më 1934 iu dha çmimi Nobel për letërsinë. Ndër romanet e tij më të famshme, ne kujtojmë “Il fu Mattia Pascal” dhe “Uno, nessuno e centomila”.
Më poshtë mund të lexoni disa nga thëniet e tij më të famshme:
Para se të gjykosh jetën time apo karakterin tim, vish këpucët e mia, ec rrugëve ku kam ecur unë, jeto dhimbjen, dyshimet, të qeshurat e mia. Jeto vitet që kam jetuar unë, rrëzohu atje ku jam rrëzuar dhe ringrihu ashtu si unë.
Kushdo mund të jetë hero herë pas here, por të jesh zotëri është diçka që duhet t’a kesh gjatë gjithë kohës.
Kur thua që je i dashuruar me njerëzimin, je më se i kënaqur me veten tënde.
E paraqes veten tek ju në formën më të përshtatshme për marrëdhëniet që dëshiroj të arrij me ju.
Një fakt është si një thes – nuk do të ngrihet nëse është i zbrazët. Për ta bërë atë të ngrihet, së pari duhet të vendosni në të të gjitha arsyet dhe ndjenjat që çuan atë në atë gjendje.
Në çmendurinë e tij ai u bë një aktor i tmerrshëm!
Dashuria ime e vërtetë ka qenë gjithmonë gjumi që më shpëtoi duke më lënë të ëndërroja.
Ju nuk e vlerësoni faktin që çmendurit janë me shumë fat.
Drama është veprim, zotëri, veprim dhe jo filozofi e hutuar.
Dhe askush nuk e kupton se ne të gjithë, gjithmonë, duhet të dukemi kështu, secili me sytë e tij plot tmerr në vetminë e tij, të pashmangshme.
Logjika është e ndarë nga kafsha njerëzore. Ju mjaft lehtë mund të propozoni një zgjidhje logjike për diçka dhe në të njëjtën kohë të shpresoni me zemrën tuaj që nuk do të funksionojë.
Historia e njerëzimit është historia e ideve.
Njeriu, shkrimtari, instrumenti i krijimit do të vdesë, por krijimi i tij nuk vdes.
Asgjëkund! Tregon thjesht se njeriu lind në jetë në shumë trajta, në shumë forma, si pemë, ose si gur, si ujë, si flutur, ose si grua. Kështu që dikush mund të lindë një personazh në një shfaqje.
Jeta është plot me absurditete të çuditshme, të cilat, për habi, nuk kanë nevojë as të duken të besueshme, pasi ato janë të vërteta.
Secili nga ne, kur është përballë të tjerëve, është i veshur me një lloj dinjiteti, por ne i njohim shumë mirë të gjitha gjërat e papërshkrueshme që ndodhin në zemër.
Nëse shikoni në sytë e një kafshe, të gjitha sistemet filozofike rrëzohen.
Besnikëria, besnikëria është një borxh, dhe më e shenjta, ndaj vetvetes, madje edhe para të tjerëve. Tradhëtia është e tmerrshme. Tradhëtia është e tmerrshme.
Natyra përdor imagjinatën njerëzore për të ngritur punën e saj të krijimit në nivele edhe më të larta.
Do të më pëlqente të të shkruar gajtë gjithë kohës; Do të doja të ndaja me ty gjithçka që kalon në mendjen time, gjithçka që peshon në zemrën time, gjithçka që i jep oksigjen shpirtit tim; fantazmat e artit, ëndrrat që do të ishin aq të bukura nëse do të mund të realizoheshin.
Do të mësoni se në udhëtimin e gjatë të jetës do të hasni shumë maska dhe pak fytyra.
Asgjë nuk është më e ndërlikuar se sinqeriteti.
Ka një maskë për familjen, një për shoqërinë, një për punë. Dhe kur jeni vetëm, askush nuk mbetet.
Gratë, si ëndrrat, nuk janë kurrë siç i dëshironi. / KultPlus.com
Çmimi Nobel në Letërsi për 2021 i jepet romancierit Abdulrazak Gurnah, i lindur në Zanzibar dhe aktiv në Angli, “për depërtimin e tij të pakompromis dhe të dhembshur në efektet e kolonializmit dhe fatin e refugjatit në gjirin midis kulturave dhe kontinenteve”, transmeton KutlPlus.
Abdulrazak Gurnah lindi në 1948 dhe u rrit në ishullin Zanzibar në Oqeanin Indian, por mbërriti në Angli si refugjat në fund të viteve 1960. Pas çlirimit paqësor nga sundimi kolonial britanik në dhjetor 1963 Zanzibar kaloi një revolucion i cili, nën regjimin e Presidentit Abeid Karume, çoi në shtypje dhe persekutim të qytetarëve me origjinë arabe; ndodhën masakrat. Gurnah i përkiste grupit etnik të viktimizuar dhe pas mbarimit të shkollës u detyrua të linte familjen e tij dhe të largohej nga vendi, atëherë Republika e sapoformuar e Tanzanisë. Ai ishte tetëmbëdhjetë vjeç. Deri në vitin 1984 nuk ishte e mundur që ai të kthehej në Zanzibar, duke e lejuar atë të shihte babanë e vetëm pak pars vdekjes. Gurnah deri në pensionimin e tij ka qenë Profesor i Letërsive Angleze dhe Postkoloniale në Universitetin e Kent në Canterbury, duke u përqëndruar kryesisht në shkrimtarë të tillë si Ëole Soyinka, Ngũgĩ ëa Thiong’o dhe Salman Rushdie.
Gurnah ka botuar dhjetë romane dhe një numër tregimesh të shkurtra. Tema e përçarjes së refugjatit shtrihet gjatë gjithë punës së tij. Ai filloi të shkruante si një 21-vjeçar në mërgim anglez, dhe megjithëse suahilishtja ishte gjuha e tij e parë, anglishtja u bë mjeti i tij letrar. Ai ka thënë se në Zanzibar, qasja e tij në letërsi në suahilisht ishte praktikisht zero dhe shkrimet e tij më të hershme nuk mund të llogariteshin rreptësisht si letërsi. Poezia arabe dhe persiane, veçanërisht ‘Netët arabe’, ishin një burim i hershëm dhe domethënës për të, ashtu siç ishin edhe suret e Kuranit. Por tradita në gjuhën angleze, nga Shekspiri tek V. S. Naipaul, do të shënonte veçanërisht punën e tij. Thënë kështu, duhet theksuar se ai ndërpret me vetëdije konvencionin, duke ngritur perspektivën koloniale për të nxjerrë në pah atë të popullatave autoktone. Kështu, romani i tij “Shkretëtira” (2005) për një lidhje dashurie bëhet një kontradiktë e hapur me atë që ai e ka quajtur “romanca perandorake”, ku një hero konvencionalisht evropian kthehet në shtëpi nga arratisjet romantike jashtë vendit, mbi të cilat historia arrin në pashmangshmërinë e saj, tragjike zgjidhjen. Në Gurnah, përralla vazhdon në tokën afrikane dhe kurrë nuk përfundon.
Shkrimi i Gurnah është nga koha e tij në mërgim, por ka të bëjë me marrëdhënien e tij me vendin që kishte lënë, që do të thotë se kujtesa është e një rëndësie jetike për gjenezën e veprës së tij. Romani i tij debutues, “Kujtimi i Nisjes”, nga viti 1987, ka të bëjë me një kryengritje të dështuar dhe na mban në kontinentin Afrikan. Protagonisti i ri i talentuar përpiqet të shkëputet nga dëmtimi shoqëror i bregdetit, duke shpresuar se do të merret nën krahët e një xhaxhai të begatë në Nairobi. Përkundrazi, ai poshtërohet dhe kthehet në familjen e tij të thyer, babai alkoolik dhe i dhunshëm dhe një motër e detyruar të prostituojë.
Gurnah shpesh lejon që narracionet e tij të ndërtuara me kujdes të çojnë në një pasqyrë të fituar me vështirësi. Një shembull i mirë është romani i tretë, “Dottie” (1990), një portret i një gruaje zezake me prejardhje emigrante që rritet në kushte të vështira në Anglinë e viteve 1950, të ngarkuar me racë, dhe për shkak të heshtjes së nënës së saj që nuk ka lidhje me historinë e saj familjare. Në të njëjtën kohë, ajo ndihet pa rrënjë në Angli, vendi ku lindi dhe u rrit. Protagonistja e romanit përpiqet të krijojë hapësirën dhe identitetin e saj përmes librave dhe tregimeve; leximi i jep asaj një shans për të rindërtuar veten. Emrat dhe ndryshimet e emrave luajnë një rol qendror në një roman që tregon dhembshurinë e thellë dhe aftësinë psikologjike të Gurnah, plotësisht pa sentimentalizëm.
Në trajtimin e përvojës së refugjatëve nga Gurnah, fokusi është në identitetin dhe imazhin e vetes, dukshëm jo më pak në “Admirimi i Heshtjes” (1996) dhe “By the Sea” (2001). Në të dy këta romane të personit të parë heshtja paraqitet si strategji e refugjatit për të mbrojtur identitetin e tij nga racizmi dhe paragjykimet, por edhe si një mjet për të shmangur një përplasje midis së shkuarës dhe së tashmes, duke prodhuar zhgënjim dhe vetë-mashtrim katastrofik.
Përkushtimi i Gurnahut ndaj së vërtetës dhe neveria e tij ndaj thjeshtësimit janë goditëse. Kjo mund ta bëjë atë të zymtë dhe pa kompromis, në të njëjtën kohë kur ai ndjek fatet e individëve me dhembshuri të madhe dhe angazhim të paepur. Romanet e tij tërhiqen nga përshkrimet stereotipike dhe na hapin shikimin drejt një Afrike Lindore të larmishme kulturore, të panjohur për shumë në pjesë të tjera të botës. Në universin letrar të Gurnah, gjithçka po ndryshon – kujtimet, emrat, identitetet. Kjo ndoshta sepse projekti i tij nuk mund të arrijë përfundimin në asnjë kuptim përfundimtar. Një eksplorim i pafund i nxitur nga pasioni intelektual është i pranishëm në të gjithë librat e tij, dhe po aq i spikatur tani, në ‘Afterlives’ (2020), si kur filloi të shkruante si një refugjat 21-vjeçar./KultPlus.com
Giorgos ose George Seferis, pseudonimi i Georgios Seferiades ishte një poet dhe diplomat grek. Ai ishte një nga poetët më të rëndësishëm grekë të shekullit të 20 -të, dhe fitues i çmimit Nobel.
Seferis ishte një diplomat karriere në Shërbimin e Jashtëm Grek, duke kulmuar me emërimin e tij si Ambasador në Mbretërinë e Bashkuar, një post të cilin e mbajti nga 1957 deri në 1962.
Në vitin 1963, Seferis iu dha Çmimi Nobel për Letërsinë “për shkrimet e tij të shquara lirike, të frymëzuara nga një ndjenjë e thellë për botën helene të kulturës.”
Seferis ishte greku i parë që mori çmimin (i ndjekur më vonë nga Odisea Elytis, i cili u bë nobelist në vitin 1979). Por në fjalimin e tij të pranimit, Seferis zgjodhi më tepër të theksojë filozofinë e tij humaniste, duke përfunduar: “Kur ishte në rrugën e tij drejt Tebës, Edipi takoi Sfinksin, përgjigjja e tij në enigmën e tij ishte:” Njeri “. Ajo fjalë e thjeshtë shkatërroi përbindëshin. Ne kemi shumë përbindësha për të shkatërruar. Le të mendojmë për përgjigjen e Edipit. “
Ndërsa Seferis nganjëherë është konsideruar një poet nacionalist, ‘helenizmi’ i tij kishte të bënte më shumë me identifikimin e tij të një fillesë unifikuese të humanizmit në vazhdimësinë e kulturës greke dhe letërsisë.
Pesë finalistët e tjerë për çmimin atë vit ishin W. H. Auden, Pablo Neruda (fituesi i vitit 1971), Samuel Beckett (fituesi i vitit 1969), Yukio Mishima dhe Aksel Sandemose.
Më poshtë KultPlus ju sjell disa poezi të zgjedhura nga Jorgos Seferis pikërisht në përvjetorin e vdekjes së këtij poeti nobelist:
MYTHISTOREMA
1. Engjëllin – tre vjet e pritëm, me vëmendje të fiksuar, tek vëzhgonim nga pranë pishat bregun yjet. Dikush me plor parmende, dikush me kiç t’anijes rrëmonim të gjenim dhe një herë farën e parë që drama e kahmotit të mund t’ia niste prapë.
Në shtëpitë tona u kthyem rraskapitur, gjymtyrëmpirë, buzëplasur prej shijes së ndryshkut, prej ujit të njelmët. e kur u zgjuam ecëm drejt veriut, të huaj mbështjellë në mjegullën e flatrave të panjolla të mjellmave që na kishin plaguar. Netët e dimrit na marroste e forta erë e lindjes behareve humbnim n’agoni të ditëve që s’dinin të vdisnin.
Sollëm me vete këto relieve të gdhendura të një arti modest .
2. Ja dhe një tjetër pus brenda në shpellë. Dikur na ish kaq lehtë të pikturonim idhuj edhe ornamente e të kënaqnim ata pak miq që qëndruan besnikë.
Litarët janë këputur; veç gdhendjet në buzë të pusit na kujtojnë për lumturitë që kanë shkuar: gishtat në buzë të pusit, siç do thoshte poeti. Gishtat ndjejnë për pak çaste ftohtësinë e gurit, Pastaj ethja trupore ngadhënjen mbi të e shpella vë në lojë shpirtin e saj dhe e humbet në çdo moment, me heshtje plot, e ujë asnjë pikë
3. Mbaji mend banjat ku të kanë vrarë U zgjova me kët’kokë mermeri në duar; m’i lodhka bërrylat e s’di se ku ta lëshoj. Po zhytej në ëndërr bash kur unë po dilja prej saj kështu që jeta jonë u bë një e vështirë do ta ketë të ndahet sërish.
Shikoj sytë: as të hapur, as të mbyllur i flas gojës që rreket e rreket të flasë mbaj faqet që lëkurën tashmë e kanë thyer. Kaq mundem të bëj.
Duart më zhduken dhe vijnë drejt meje të gjymtuara.
4.
Argonautë
Dhe një shpirt në dashtë ta njohë vetveten duhet të kqyrë brenda shpirtit të vet: të huajin dhe armikun, se atë e kemi parë në pasqyrë.
Ata qenë të mirë, shokët, kurrë nuk u qanë për punën a etjen a ngricën, ata qenë të qëndrueshëm si pemët a valët që mbajnë dhe shiun dhe erën që mbajnë dhe natën dhe diellin pandryshuar në mes të ndryshimit. Qenë shumë mirë, për ditë të tëra djersitën tek rremat me sytë e përulur frymëmarrje ritmike dhe gjaku iu përskuqte një lëkurë të nënshtruar. Ndonjëherë këndonin, me sytë të përulur ndërsa lundronim ishullin e shkretë plot gjembaçë bregdeti drejt perëndimit, përtej kepit të qenve që lehin. Në dashtë të njohë vetveten, thanë duhet të shohë në shpirtin e vet, thanë dhe rremat përplasen me arin e detit në perëndim. Ne lamë pas shumë kepe shumë ishuj dete që çonin në dete të tjera, zgalemë e lundra. Ndonjëherë gratë e dëshpëruara vajtonin qanin fëmijët e tyre të humbur të tjerë të hutuar kërkonin Aleksandrin e Madh dhe lavditë e varrosura në thellësi të Azisë.
Ankoruam në brigje përplot ndodhi-nate zogj që këndonin, me ujëra që na lanë nëpër duar kujtimet prej një lumturie të madhe. Por udhëtimet nuk mbaruan. Shpirtrat e tyre u njësuan me rremat e kllapat e rremave me fytyrën solemne të bashit me fletën e timonit me ujin që ua thyente imazhet copë-copë. Shokët vdiqën një nga një me sy të përulur. Rremat e tyre shënojnë vendin ku prehen në brigje.
Askush s’i mban mend. Drejtësi
5. Ne nuk i njihnim thellë brenda nesh, neve shpresonim t’i kishim njohur që kur ishim foshnjë. I kemi parë një a dy herë, më pastaj ata morën detin: ngarkesa me qymyr, me grurë edhe miqtë tanë humbën përgjithnjë matanë oqeanit. Agu na kap tek rrimë karshi kandilit tek vizatojmë në letra dhimbshëm edhe panatyrshëm, anije sirena apo guaska deti; muzgjeve zbresim poshtë tek lumi se ai na e rrëfen kah rruga për në det; e netët i kalojmë bodrumeve, era katran.
Miqtë na kanë lënë ndoshta s’i kemi parë kurrë, ndoshta i kemi pjekur veç atëherë kur gjumi ende na çonte drejt valës që merr frymë ndoshta ne deshëm miq sepse kërkonim një jetë tjetër përtej statujave.
6. M.R.
Kopshtin me shatërvanë nëpër shi ke për ta parë veç përtej mjegulltisë së xhamit të dritares poshtë. Dhoma jote do të ndriçohet veç prej flakës së oxhakut dhe ndonjëherë të largmet vetëtima kanë për të nxjerrë në pah rrudhat në ballin tënd, o Miku im i vjetër.
Kopshti me shatërvanë që në pëllëmbët e tua ish ritm’i jetës tjetër përtej të plasariturave statuja e përtej kollonave tragjike përtej valles në mes oleandrave pranë guroreve të reja – qelqi i avullt tash e ndan prej jetës tënde. Ti s’do të marrësh frymë; dheu dhe rrëshira e drurëve pranë do të rrjedhin prej kujtesës tënde e do të godasin këtë dritare që bota e jashtme po e godet me shi.
7. Era e jugës
Kah perëndimi deti bëhet njësh me një vargmal. Majtas fryn juga që po na marros, ajo soj ere që dhe ashtin zhvesh prej mishit. Shtëpia jonë rri mes pishash edhe mes bishtajash. Dritare të mëdha. Tryeza të mëdha për të të shkruar letrat që filluam të shkruajmë tash sa muaj, letra që i hedhim në honin që zë vend mes nesh, e derisa të mbushet.
Yll i agimit, kur ti i ule sytë teposhtë orët tona qenë më të ëmbla se vaji mbi plagë, më të ëndshme se uji i ftohtë në gjuhë, më paqtuese se flatrat e mjellmës. Ti mbajte jetën tonë në pëllëmbë të dorës. Pas bukës së hidhur të syrgjynosjes, netëve nëse rrimë ballë murit të bardhë zëri jot qaset si shpresa për një zjarr; edhe sërish kjo era po na kthehet e nervat na i pret, njëjtë si me brisk.
Prej nesh secili të shkruan ty të njëjtën gjë, nga ne secili hesht kur në prani të tjetrit, duke parë, secili, të njëjtën botë ndaras dritën dhe terrin mbi maja t’vargmalit edhe ty. Kush do t’na i zhveshë zemrat prej dhimbjes që i ka mbuluar? Mbrëmë ra shi i rrebeshtë, edhe sot sërish qielli i vranët na brengos. Mendimet tona – si halat e pishave që soll rrebeshi i djeshëm që janë bërë kapicë të panevojshme mu në prag të derës – do të ngritnin një kullë që rrënohet.
Në këto katunde të dhjetuara në kët’grykë mali, që e rreh fort juga ndërsa i rrimë karshi vargmalit e të fshihemi, kush do ta çmojë për ne dënimin me harresë? Kush e pranon flijimin tonë tash që vjen fundi i vjeshtës?
8. Çfarë po ndjekin shpirtrat tanë që udhëtojnë hipur mbi anije të rrëgjuara stërmbushur me gra çehreverdha e kalamaj që qajnë që s’mbërrijnë dot t’ia heqin mendjen vetes as me peshqit fluturues as me yjet drejt të cilëve direkët kanë kthyer majat; gërvishtur në disqe gramafonesh përkushtuar pelegrinazheve të paqena, padashje pëshpëriten copëza mendimesh nga gjuhë të panjohura.
Çfarë po ndjekin shpirtrat tanë që udhëtojnë mbi dru të kalbur, zhytur n’ujë të njelmët prej portit – në port?
Duke shmangur shkëmbinjtë e thyer, duke thithur freskinë e pishave çdo ditë e më vështirë, duke notuar në ujërat e këtij deti dhe të atij deti, pa ndjesinë e prekjes pa njerëz në një vend që s’është më i joni as i yti.
E dinim që ishujt qenë të mahnitshëm këtu, thuajse diku afër ku ledhatonim paksa më poshtë a paksa më lart, një hapësirë të vockël.
9. Limani është i vjetër, tash s’mundem më të pres mikun që shkoi prej ishullit plot pisha mikun që shkoi prej ishullit plot rrape mikun që shkoi e dol në det të hapur. Ledhatova topat e ndryshkur, ledhatova rremat që ta këndell trupin e të marr vendim. Velat që bien vetëm kundërmim kripe prej stuhisë që kaloi.
Në zgjodha të rri vetëm, ajo që doja qe vetmia, e jo ky soj padurimi, shpirtin grimcuar përmbi horizont, këto linja, këto ngjyra, kjo heshtje.
Yjet e territ më kthejnë tek Odiseu, që i priu të vdekurve në fusha t’asfodelit. Lundruam gjer këtu me shpresën që mes asfodeleve do gjenim ujin që rrodhi prej plagës s’Adonisit.
10. Vendi ynë është i mbyllur, gjithandej male që ditë e natë kanë për tavan qiellin e rëndë. S’kemi lumenj, s’kemi puse, s’kemi burime, vetëm ca sterna që ne i adhurojmë – dhe ato bosh – e aty kumbon zëri. Tingull i ndenjtur e i zgavërt, njëjtë si vetmia jonë njëjtë si dashuria jonë, njëjtë si trupat tanë. Duket habi se si dikur qemë në gjendje të ndërtonim shtëpitë tona, tbana edhe vatha. Martesat tona, kurorat dhe unazat u bënë enigma që s’ia shpjegojmë dot shpirtit. Si lindën fëmijët tanë, si u rritën kaq të fortë?
Vendi ynë është i mbyllur. Dy të zinj Symplegadë e kanë zënë. Kur zbresim poshtë te portet ditëve të diela që të marrim frymë lirisht ne shohim, kur ndriçon agimi, anije të shkatërruara prej udhëtimesh që kurrë s’mbaruan, trupa që tash nuk dinë më si dashurohet.
11. Ndonjëherë gjaku të ngrin siç ngrin hëna në natën e paanë gjaku yt shpërhap flatrat e tij të bardha mbi shkëmbinjtë e zinj, mbi silueta pemësh e shtëpish, me pakëz dritë prej kohës kur ishim të vegjël.
12. Shishe në det
Tre shkëmbinj, ca pisha të përzhitura, një këmbanore vetmitare dhe më përpjetë e njëjta pamje e përsëritur fillon edhe një herë: tre shkëmbinj në formën e një shtegu, ngjyrë ndryshku ca pisha të djegura, zezë dhe verdhë, dhe një kupolë katrore lyer me gëlqere; akoma më lart, shumë herë përsëritet e njëjta pamje rishfaqet shtresë përmbi shtresë gjer në horizont, gjer në qiellin e agimtë.
Këtu e ankoruam anijen që të riparojmë rremat që u thyen që të pimë ujë e të flemë. Deti shijehidhur mbet i thellë e i panjohur shtjellë paskajshëm në qetësi. Këtu, mes zajeve gjetëm një monedhë luajtëm zarat se kush kish për ta marrë. Më të riut i ra shorti, e menjëherë u zhduk.
Dolëm në det sërish, me rremat tanë të thyer.
13. Hydra
Delfinë, flamuj dhe topa që gjëmojnë. Deti, dikur për shpirtin tënd i hidhur shumë bartte anijet që feksnin ngjyrashumë i l’kundte, i shkundte e i rrotullonte, i gjithi blu e flatrabardhë dikur për shpirtin tënd qe kaq i hidhur e tash plot ngjyra deti shndrit nën diell.
Vela të bardha rreze dielli e direkë të lagur godasin me ritm tupanash valët që u platitën.
Sytë e tu, po të shihnin dot, do t’ishte bukuri krahët e tu, po të dilnin dot, do të shkëlqenin drite, buzët e tua do të ngjalleshin, siç ishin mësuar, po të shihnin këtë mrekulli: ti gjithë kërkoje ta shihje kët’ditë këtë deshe të shohësh kur ke qenë ballë shkrumbit apo në shi, në mjegull e stuhi madje edhe kur dritat shkonin drejt venitjes dhe qyteti po mbytej e në sheshin e gurtë e Nazareni kur ta rrëfeu zemrën, çfarë po kërkoje? pse s’vjen? çfarë po kërkoje?
14. Tre pëllumba të kuq nën diell shkruajnë fatin tonë nën rreze me ngjyrat dhe gjestet e njerëzve që dikur deshëm.
15. Quid πλατανων opacissimus *
Gjumi të fshtolli me gjethe të gjelbra si pemë merrje frymë si pemë nën qetësinë e rrezeve në dritën e pranverës unë ta kundroja f’tyrën: qepallat e mbyllura, qerpikët që fërkonin ujin. Në barin e butë gishtërinjtë e mi gjetën gishtat e tu ta preka pulsin për një çast e ndjeva që zemra jote tjetërkund dhemb.
Nën rrap, pranë ujit, mes pemëve të dafinës gjumi të mor me vete edhe të shpërndau rreth meje, pranë meje, e qenia ime e paaftë të të prekte tërësisht – një, ashtu si ishe me heshtjen tënde; të shihte hijen tënde tek rritej e zvogëlohej, tek humbte në hije të tjera, në tjetrën botë që të la të shkoje e gjithsesi të mbajti veç për vete.
Jetën që na dhanë të rronim, e jetuam. Gjynah ca që pritën me kaq shumë durim humbur në dafina gjethezeza, poshtë rrapesh hijerëndë dhe ata, vetmitarë, që flasin me sterna e puse dhe mbyten në rrathë të zërit. Gjynah shokët që ndamë skamjen dhe djersën dhe u zhdukën drejt diellit si korbat që shkuan tej gërmadhave pa shpresën e mbërritjes së shpagimit.
Falna, veç gjumit, qetësinë.
*Si e kam rrapin hijerëndë? (Plini i Ri, Letër Kanin Rufit)
16. Emri është Orest
Udhëtim, sërish udhëtim, udhëtim, kush e di sa herë, sa prehër njollosur n’gjak, sa zezona që radhiten; njerëzit që më shohin, që më kanë parë asokohe kur prej koçisë ngrija dorën, fitimtar, e ata brohoritnin triumfalisht.
Më habisin kuajt që nxjerrin shkumë, kur do të lodhen kuajt? Rrotat kërcasin, rrotat nxehen, kur do të digjen rrotat? Kur do të këputen frerët, kur do të shkelin thundrat e kuajve pak më ngadalë mbi dhe mbi barin e butë, mes lulëkuqeve aty ku në pranverë ti këpute një luledele ishin të këndshëm sytë e tu, po ti s’dije ku të vështroje as unë s’dija ku të vështroja, unë, pa një atdhe, unë që vazhdoj përleshjet këndejpari, e kushedi sa herë? i ndjej gjunjtë tek i lëshojnë udhë boshtit të koçisë dhe rrotave, i hapin udhë pistës gjunjtë thyhen lehtësisht kur kështu duan zotat, askush s’shpëton dot, s’të hyn në punë forca, s’i shpëton dot detit që të ka përkundur foshnje, detit që kërkon në këto kohë gjykimesh, ndërsa kuajt turfullojnë, me frerët që tingëllonin vjeshtave nota në shkallë lidiane detin që nuk e gjen dot, sado që të vraposh e t’endesh sado të vërtitesh tej Eumenideve të zeza e t’mërzitshme, i pafalur.
17. Astyanaks
Tash që po shkon, merre me vete djalin, birin që dritën e pa përposh rrapit, atë ditë kur frynin trumbetat dhe armët vizllonin dhe kuajt e djersitur epoheshin që të preknin me flegrat e njoma syprinën gjelbëroshe të ujit.
Pemët e ullinjve mbajnë rrudhat e etërve tanë shkëmbinjtë mbartin urtësinë e tyre e gjaku i vëllezërve ende i njomë mbi dhe një gaz jetëdhënës, një udhë kaq e plotë për shpirtra që e dinë kujt t’i luten.
Tash që po shkon, tash që dita e shpagimit lind, sot kur askush s’e di kë do të vrasë a si do të vdesë, merre me vete djalin që dritën së pari pa nën gjethet e atij rrapit edhe mësoje që t’i njohë mirë pemët.
18. Më vjen keq që mes gishtash lashë një lumë të gjerë të më rridhte e s’piva as dhe një pikë ujë. Tash po zhytem në shkëmb. Një fidan pishe mbjellë në dhe të kuq e vetmja shoqëri që kam. Gjithçka desha u zhduk bashkë me shtëpitë që ishin të reja verën që shkoi e që u rrënuan nën erëra vjeshte.
19. Edhe nëse fryn era për ne s’ka freski e vogël është hija që lëshojnë selvitë e kodrat rreth e rrotull që ngjiten gjer në male;
barrë mbi shpinë i mbajmë miqtë që tashmë nuk dinë më si të vdesin.
20. Prapë m’hapet plaga që kam në krahëror kur yjet vijnë poshtë e m’i motërzohen trupit kur heshtja rrëzohet nën hapa njerëzorë.
Këta shkëmbinj që zhyten në kohë më zvarrisin pas tyre – sa larg? Detin, detin, kush do të mundë ta zbrazë e ta terë? Shoh duar të shkunden tërhequr nga zhgaba e skifterë i lidhur siç jam pas shkëmbit që timin e ka bërë vuajtja shoh pemët, frymëmarrin të zezën qetësi të të vdekurve e pastaj kaq të ngrirat buzëqeshje të statujave.
21. Ne q’u nisëm për pelegrinazh duke parë statujat e thyera u habitëm dhe thamë se jeta s’përhumbet kaq lehtë se vdekja ka shtigje të pazbuluara ende dhe drejtësinë e saj të veçantë;
domethënë që kur ne, teksa ende më këmbë, po vdesim, të lidhur në shkëmb bashkuar në ashpërsi e dobësi, të vdekurit e vjetër dolën prej zinxhirit e tash janë ringritur buzëqeshin mes heshtjes allasoj.
22. Kaq shumëçka kaloi para syve tanë sa asgjë s’na panë sytë veç përtej dhe përmbas qe kujtesa si një çarçaf i bardhë që mbështjell gjithë një natë kur na u shfaqën vizione dhe më të çuditshme se ti, që kalojnë dhe zhduken në gjethnajën e ngrirë të piperit të zi;
meqë e dinim kaq mirë ç’fat na priste tek endeshim mes thepave të shkëmbinjve për tre a gjashtë mijë vjet tek kërkonim në rrënoja që dikur ndoshta kanë qenë shtëpitë tona duke u përpjekur të kujtojmë data e bëma heroike: a do të mundemi?
teksa na kanë lidhur e na kanë shpërndarë ndërsa ne luftuam, siç na thanë, me vështirësi të paqena humbur, pastaj e rigjetëm një udhë plot regjimente të verbra tek mbytemi në moçalet e liqenet e Marathonës vallë do jemi në gjendje që të vdesim siç duhet?
23. Pak m’andej ne do të shohim lulet e bajames tek çelin shëndritjen e mermerit përnën diell detin tek copëtohet nëpër valë
pak m’andej le të ngrihemi pak më lart.
24. K’tu mbyllen punët e detit, punët e dashurisë. Ata që ndonjëherë do jetojnë këtu ku po e mbyllim ne – në iu errësoftë gjaku e në ua përmbyttë kujtesën – le të mos i harrojnë shpirtrat tanë të brishtë në mes asfodelesh, le t’ua kthejnë viktimave kokat drejt Erebit:
Ne që s’patëm hiç do u japim mësim, kështu, qetësisht.
“MËLLENJAT”
O pjellë fluturake e një demoni të lig dhe e një ore të ashpër pse m’detyron të them çka do t’ish mirë për ty që kurrë mos ta dije. (Sileni i drejtohet Midës)
A.
SHTËPIA PRANË DETIT
Shtëpitë që kisha m’i morën. Kohët duket se qenë të papërshtatshme: luftë, shkatërrim, syrgjynosje; ndonjëherë gjahtari shtje mbi shpezët që shtegtojnë, ndonjëherë del huq. Gjuetia shkonte mirë në vaftin tim, shumë i rrokën saçmat; të tjerë fluturonin nëpër rrathë apo çmendeshin në foletë e tyre.
Mos m’i dëfte mua bilbilin apo laureshat apo bishttundësin që me bishtin e tij vizaton figura nëpër dritë; S’di shumë për shtëpitë E di që kanë natyrën e tyre, asgjë tjetër. Në fillim të reja, si foshnjat që luajnë në kopshtije me xhufkat që lëshon dielli. ditës ia qëndisin tenda ngjyrëplota dhe dyer që shëndrisin. Kur arkitekti mbaron punë, ato ndërrojnë, vrenjten a qeshin, a bëhen kokëforta me ata që ndenjtën, me ata që shkuan me të tjerët që do të ktheheshin po të kishin mundësi a me ata që u zhdukën, tani që bota është bërë një hotel i pafundmë.
Nuk di shumë për shtëpitë, Mbaj mend gazmendet dhe trishtimet e tyre ndonjëherë kur ndal të mendoj; sërish ndonjëherë, pranë detit, në dhoma të zhveshura veç me një shtrat të hekurt e asgjë që të më përkasë ndërsa shoh merimangat mbrëmjes, unë imagjinoj që dikush po bëhet gati e po vjen, e që po e veshin me rroba të bardha e të zeza, me xhevahirë shumëngjyrësh, rreth tij zonja të adhurueshme flokë të përhime dhe shaje dantellash, që murmurisin zëulët, se ai po bëhet gati të vijë e të më thotë lamtumirë; apo se një grua – qepallapërpëlitur, belhollë, tek kthehet prej limaneve të jugut, Smirnës Fodit Sirakuzës Aleksandrisë, prej qyteteve të mbyllura si grilat në kohë dielli, me aromë frutash të arta dhe barërash – ngjit shkallët pa vënë re ata që i zu gjumi përfundi shkallëve.
Shtëpitë, e dini, bëhen lehtë kokëforta kur i zhveshin cullak.
B.
ELPINORI SENSUAL
E pashë dje ke rrinte aty te dera poshtë dritares sime; ishte thuajse ora shtatë; me vete kish një grua. Dukej bash si Elpinori para se të binte e të copëtohej, mirëpo s’qe i pirë. Po fliste shpejt, dhe ajo shihte e përhumbur andej nga gramafonët; herë pas here e ndërpriste dhe thoshte ndonjë fjalë pastaj shihte e padurimtë andej nga po fërgohej peshku: si macet. Ai turfullonte me një bisht cigare nëpër buzë: – “Dëgjo. Kam dhe këtë. Në dritën e hënës statujat ndonjëherë përkulen si kallinjtë kur piqet kohë e korrjes – statujat; dhe flaka mund të shndërrohet në oleandër të bukur e kam fjalën, flaka që të djeg.” – “Është thjesht dritë… hijet e natës.” – “Ndoshta është natë që çahet e hapet, si një shegë blu, një kraharor i errët që të mbush me yje, ngjitur pas kohës. E prapëseprapë statujat përkulen ndonjëherë, e ndajnë dëshirën në dy pjesë, si një pjeshkë; dhe flaka bëhet një puthje në gjymtyrë, një psherëtimë, pastaj një petal i bukur që tutje e fryn era; përkulen; bëhen të lehta sa një trup njerëzor. Mos e harro.”
– “Statujat janë në muze.”
– “Jo, ato po të ndjekin, pse s’mundesh t’i shikosh? e kam fjalën, me gjymtyrët e tyre të thyera, me formën prej një kohe të qëkurshme, një formë që ty s’të kujton gjë mirëpo dije. Është sikur në ditët e fundme të rinisë të kesh dashur një grua që ish ende e bukur, e të kesh qenë gjithnjë i trembur, kur lakuriq e përqafoje në mesditë, e prej kujtimeve që ringjalleshin nga përqafimi jot; t’zu frika se puthja mund të t’kish tradhtuar në shtretër të tjerë, që tash kanë shkuar që gjithsesi mund të t’përndjekin kaq lehtësisht, kaq lehtësisht, t’i japin jetë imazheve nëpër pasqyrë, trupa dikur të gjallë: sensualitetin e tyre. Është sikur tek kthehesh në shtëpi prej një vendi të huaj e të ndodh që të hapësh një sënduk të vjetër që ka qenë kyçur për një kohë të gjatë e të gjesh rrobat e rreckosura që ke pas veshur dikur në raste gëzimesh, në festivale ku drita shumëngjyrëshe pasqyroheshin, e tash janë zbehur, dhe gjithçka që mbet është aroma e mungesës së një forme të re. Vërtet them, ato statuja nuk janë fragmente. Vetë ti je relike; që të përndjekin me një virgjëri të çuditshme në shtëpi, në zyrë, në pritjet që mbahen për raste celebrimi, në terrorin e parrëfyer të gjumit; ata flasin për gjëra që ti do të doje të mos ishin apo që të ndodhnin shumë vjet pasi të kishe vdekur, dhe kjo është shumë e vështirë sepse…”
– “Statujat janë në muze Natën e mirë.”
– “…sepse statujat nuk janë më fragmente. Ne jemi të tillë. Statujat përkulen lehtësisht… Natën e mirë”.
Në këtë çast ata u ndanë. Ai mori rrugën që çonte përpjetë, drejt veriut e ajo lëvizi drejt plazhit përmbytur me dritë ku valët janë zhytur në zhurmën e radios:
RADIOJA
– “Si velat që flladi prin mendimet në tru lëvrijnë. Aromë pishash, qetësi melhelm shpirtin përtëri tash detari në det del trishtil, trumcak, harabel. O grua, moj e shastisur Dëgjo erën që ka nisur”.
“Qyp’i arit është sosur edhe dielli është rreckosur që një zonjë e mban gjerdan e që kolla po e ngan; ajo qan behar’n e shkuar vithe e sup flori mbuluar. Grua moj, dritëshkurtër moj Këngën të verbrit dëgjoja”.
“Mbylli grilat, dolën yjtë; prej kallamat e gdhend fyejt mos ua hap sado trokasin: s’kanë se ç’thonë sado bërtasin. Merr çiklamina dhe zambakë, yje deti për merak; O grua pa mjaltë në hoje shpirtin e ujit dëgjoje…”
– “Athinë. Populli e mori vesh lajmin me alarm; frikësohesh mos afrohet kriza. Kryeshefi deklaroi: “Nuk ka kohë sa t’ju dojë qejfi…” Merr çiklamin… hala pishe Zambakë… hala pishe… O grua… – … është shumë më e fortë Lufta…”
C.
RRËNOJAT E “MËLLENJËS”
“Kjo erë që më freskon ballin në orët kur damarët m’i nxeh mesdita lulëzon në tjera duar. Merre, po ta fal; shih, është dru i pemës së limonit…” Ia dëgjova zërin ndërsa këqyrja detin e rrekesha të përfytyroja një anije që fundosën vjet më parë; quhej “Mëllenja”, një rrënojë e vogël; direkët, e thyer, shpërndarë më kahe të pazakonta thellë nën ujë, si tentakula, apo si mbamendje ëndërrore, që shënojnë kiçin: gojë e mjegullt e kufomës së një bishe detare gjigande që ka vdekur në ujë. Qetësia shpërndahet ngado.
Dora-dorës i vjen radha zërave të tjerë që erdhën më pas pëshpërima të holla e të etura që mbijnë prej anës tjetër të diellit, prej anës së errët; mund të mendosh se i ka marrë malli për të pirë një pikë gjak; zëra të njohur, po s’po mundja t’i dalloja njërin prej tjetrit. Dhe atëherë zëri i një burri erdh pranë meje; e ndjeva qetë-qetë tek binte në zemër të ditës, thuajse i palëvizshëm: “Dhe në më dënofsh që të pi farmak, të falënderoj. Ligjet e tua do të jenë ligjet e mia; e si mund të shkoj e të endem nga një shtet i huaj në tjetrin, një gur që gremiset. më mirë të vdes. Kush ia del më mirë, zoti e merr vesh”.
Vendet e diellit, e prapë përballë s’i dilni diellit Vendet e njerëzve, e prapë përballë s’i dilni njeriut.
DRITA
Ndërsa viti shkon gjyqtarët që të dënojnë shtohen në numër; vitet ikin, e ti bisedon me gjithnjë e më pak zëra, e sheh diellin me sy të tjerë: ti e di se ata që ndenjtën pas po të mashtronin deliri i mishit, vallëzimi i dashur që përfundon në zhveshje. Ngjan sikur, ndërsa merr kthesë natën në një autostradë të zbrazur, sheh befasisht sytë e një kafshe që shëndrijnë, sy tashmë të shkuara; prandaj ndjen sytë e tu: sheh diellin, pastaj përhumbesh në terr. Kitoni dorik që valëzonte si malet kur e prekje me gishta statujë mermeri me trupin në dritë, po me kokën n’errësirë. Dhe ata që e braktisën stadiumin për të kapur armët qëlluan vrapuesin e maratonës që e pa pistën tek lundronte mbi gjak, botën që zbrazej si me qenë hënë, kopshtijet e fitores largohen i sheh në diell, përtej diellit. Dhe djemtë që kridhen nga kiçet e anijeve si furka që ende spërdridhen, trupa të zhveshur që zhyten në dritën e zezë me një monedhë ndër dhëmbë, dhe ende notojnë ndërsa dielli me gjilpërën e artë qep vela dhe dërrasa të njoma dhe ngjyrat e detit; edhe sot ata shkojnë thellë në drejtim të lakuar shtamba të bardha drejt zajeve në shtrojën e detit.
Dritë, engjëllore dhe e zezë, qeshje e valëve në shtigje të detit qeshje e larë me lot, lypësi plak po të sheh ndërsa ecën për të kaluar përtej fushave të padukshme – drita pasqyrohet në gjakun e tij, gjaku që i dha jetë Eteoklit dhe Polinikut. Ditë, engjëllore dhe e zezë; shija e kripur e gruas që helmon të burgosurin del përmbi valë një degë interesante zbukuruar me pika. Këndo Antigonë e vogël, këndo, o këndo… S’po të rrëfej gjëra që kanë shkuar, po flas për dashuri; zbukuroji flokët me gjemba diellorë, vajzë e errët; zemra e Akrepit ka lindur tiranin e nxorën prej trupit të njeriut dhe gjithë vajzat e detit, Nereidat, Graiat nxitojnë drejt shkëlqimit të perëndeshës që po lind ai që s’deshi kurrë do të dashurojë në dritë: do ta gjesh veten në një shtëpi të madhe, me shumë dritare të hapura tek bredh nga dhoma në dhomë, pa ditur ku të shohësh më parë sepse pishat do të zhduken, dhe malet e pas- qyruara, dhe cicërimat e zogjve deti do të thahet, qelqe të thyera prej veriut në jug sytë e tu do të zbrazen dritës së ditës njësoj si gjinkallat që befasisht, të gjitha bashkë, heshtin.
Saul Bellow, lindur më 10 qershor 1915 në Quebec, Kanada, ishte romancier amerikan të cilin e karakterizonte njeriu modern urban i pakënaqur nga shoqëria, por jo i shkatërruar në shpirt, e ky karakterizim i personalitetit të tij i dha Çmimin Nobel për Letërsi më 1976.
I rritur në një familje hebraike dhe i rrjedhshëm në gjuhën Yiddish, që ndikoi në stilin e tij energjik anglez, ai ishte përfaqësues i shkrimtarëve hebrenj amerikanë, veprat e të cilëve u bënë qendrore në letërsinë amerikane pas Luftës së Dytë Botërore.
Prindërit e Bellow emigruan më 1913 nga Rusia në Montreal. Kur ai ishte nëntë vjeç ata u transferuan në Chicago.
Ai ndoqi Universitetin Chicago dhe Universitetin Northwestern dhe më pas kombinoi shkrimin me një karrierë mësimore në universitete të ndryshme, përfshirë Universitetin Minnesota, Universitetin Princeton, Universitetin e New York, Bard College dhe Universitetin Boston.
Bellow fitoi një reputacion në mesin e një grupi të vogël lexuesish me dy romanet e tij të para, “Dangling Man”, një histori në formë ditari të një njeriu që pret të futet në ushtri dhe romani “The Victim”, një studim delikat i marrëdhënies midis një judeu dhe një hebrei, ku secili prej të cilëve bëhet viktimë e tjetrit.
“The Adventures of Augie March” , sollën një vlerësim më të gjerë dhe fituan një National Book Award. Kjo është një histori aventuriere e një të riu të varfër hebre nga Chicago, përparimi i tij ndonjëherë shumë komik në botën e shekullit të XX, dhe përpjekjet e tij për ta kuptuar atë.
Në këtë roman, Bellow përdori për herë të parë një stil të lirshëm, të errët në revoltën e vetëdijshme kundër preokupimit të shkrimtarëve të asaj kohe me përsosjen e formës së tij të shkrimit.
“Henderson the Rain King” vazhdoi qasjen picareske në përrallën e tij të një milioneri ekscentrik amerikan në një kërkim në Afrikë.
Ai gjithashtu shkroi një vëllim me tregime të shkurtra “Mosby’s Memoirs” dhe “To Jerusalem and Back” në lidhje me një udhëtim në Izrael.
Në romanet dhe novelat e tij të mëvonshme, “Herzog”, “Mr. Sammler’s Planet”, “Humboldt’s Gift”, “The Dean’s December”, “More Die of Heartbreak” , “A Theft”, “The Bellarosa Connection” dhe “The Actual”, Bellow arriti në venën e tij më karakteristike.
Heronjtë e këtyre veprave janë shpesh intelektualë hebrenj, monologët e brendshëm të të cilëve shkojnë nga sublime në absurde. Në të njëjtën kohë, bota e tyre përreth, e populluar nga realistë energjikë dhe të pakorrigjueshëm, vepron si korrigjues ndaj spekulimeve të tyre intelektuale.
Ky kombinim i sofistikimit kulturor dhe urtësisë së rrugëve e përbën origjinalitetin më të madh të Bellow.
Në “Ravelstein” ai paraqiti një version imagjinar të jetës së mësuesit dhe filozofit Allan Bloom. Pesë vjet pas vdekjes së Bellow, më shumë se 700 letra të tij, të redaktuara nga Benjamin Taylor, u botuan në “ Saul Bellow: Letters ”.
Autori vdiq më 5 prill 2005, në Brooklyn, Massachusetts. / cbc.al / KultPlus.com
Courtesy of University of Chicago Special Collections Research Center
Thomas Mann (Lübeck, 6 qershor 1875 – Zürich, 12 gusht 1955), shkrimtar gjerman. Fitues i Çmimit Nobel për Letërsi për vitin 1929. Tomas Mani, ky “poeta doctus” klasik, është ndër shkrimtarët, pa të cilët panorama letrare e shek.XX do të qe e mangët. Autori i romaneve Mali magjik, Budenbrokët, Doktor Faustus, i katërvëllimëshit Jozefi dhe vëllezërit e tij, etj, i novelave Tonio Krëger, Tristani, Vdekje në Venecia etj.
KultPlus ju sjell sot disa nga thëniet më të mira të Thomas Mann:
“Njeriu jeton jo vetëm jetën e tij personale, si individ, por gjithashtu, me apo pa vetëdije, jetën e epokës së tij dhe të bashkëkohësve të tij.”
“Një vetmitar, pa e pasur zakon të flasë për atë që ai e sheh dhe e ndjen, ka përvoja mendore të cilat janë njëkohësisht më intensive dhe më pak të artikuluara se ato të një njeriu të shoqërueshëm.”
“Një shkrimtar është dikush për të cilin të shkruarit është më i vështirë se për njerëzit e tjerë.”
“I gjithë interesi për sëmundjen dhe vdekjen është vetëm një shprehje tjetër e interesit për jetën.”
“Një art mjeti i të cilit është gjuha, gjithmonë do të tregojë një shkallë të lartë të krijimtarisë kritike, sepse të folurit në vetvete është një kritikë e jetës: ai emron, ai karakterizon, ai gjykon, kështu ai krijon.”
“Demokracia është përjetësisht humane, dhe përjetësia gjithmonë nënkupton një sasi të caktuar të një rinie të mundshme.”
“Sepse unë duhet të them se ne artistët nuk mund të shkelim në rrugën e Bukurisë pa Erosin që na jep shoqëri dhe e emëron veten si udhërrëfyesin tonë.”
“Miti është themeli i jetës; është skema e përjetshme, formula e devotshme në të cilën jeta rrjedh kur ajo riprodhon tiparet e saj të pavetëdijës.”
“Për hir të mirësisë dhe dashurisë, njeriu nuk do ta lërë vdekja të ketë sovranitetin mbi mendimet e tij.”
“Për të qenë të gatshëm kundër fatalitet, për të përmbushur kushtet e pafavorshme hijshëm, është më shumë se durim i thjeshtë, por është një akt agresioni, një triumf pozitiv.”
“Ka ndryshuar ndonjëherë bota nga ndonjë gjë përveç mendimit dhe automjetit të tij magjik Fjalë?”
“Arsyeja njerëzore ka nevojë vetëm të dëshirojë më fuqishëm se fati, dhe ajo është fati.”
“Unë e dua dhe i përulem me nderim Fjalës, bartëses së shpirtit, asaj që është mjeti dhe pluga e shkëlqyer e progresit.”
“Unë kurrë nuk mund ta kuptoj se si dikush nuk mund të pijë duhan, çka e privon një njeri nga pjesa më e mirë të jetës. Me një puro të mirë në gojën e tij një njeri është krejtësisht i sigurt, asgjë nuk mund ta prekë, absolutisht.”
“Nëse jeni i zotëruar nga një ide, ju e gjeni të shprehur atë kudo, ju madje e joshni atë.”
“Është një fakt i çuditshëm që liria dhe barazia, të dy idetë themelore të demokracisë, janë në një farë mase kontradiktore. Logjikisht, liria dhe barazia janë reciprokisht përjashtuese, ashtu si shoqëria dhe individi janë reciprokisht ekskluzive.”
“Dashuria, jo arsyeja, është më e fortë se vdekja.”
“Letërsia … është bashkimi i vuajtjes me instinktin për formën.”
“Dikush gjithmonë ka idenë se njeriu i trashë ka shëndet të përkryer dhe është i rëndomtë, dhe sëmundja e bën të rafinuar, të mençur dhe të pazakontë.”
“Opinionet nuk mund të mbijetojnë në qoftë se dikush nuk ka asnjë shans për të luftuar për to.”
“Sjellja e njerëzve ka kuptim, nëse ju mendoni për të sa iu përket qëllimeve të tyre, nevojave dhe motiveve.”
“I respektuar do të thotë i pasur, dhe i mirë do të thotë i varfër. Unë duhet të vdes në qoftë se dëgjoj familjen time të më quajë i mirë.”
“Vetmia lind origjinalin në ne, bukurinë e panjohur dhe të rrezikshme – poezinë. Por gjithashtu, ajo lind të kundërtën: çoroditjen, të paligjshmen, absurden.”
“Lufta është vetëm një ikje frikacake nga problemet e paqes.”
“Ne nuk i dashurojmë cilësitë, ne i dashurojmë personat, nganjëherë për shkak të defekteve të tyre, sikurse dhe të cilësive të tyre.” / KultPlus.com
Thomas Mann (Lübeck, 6 qershor 1875 – Zürich, 12 gusht 1955), ishte shkrimtar gjerman.
Fitues i Çmimit Nobel për Letërsi për vitin 1929. Tomas Mani, ky “poeta doctus” klasik, është ndër shkrimtarët, pa të cilët panorama letrare e shek.XX do të qe e mangët.
Autori i romaneve madhore si Mali magjik, Budenbrokët, Doktor Faustus, i katërvëllimëshit Jozefi dhe vëllezërit e tij, etj, i novelave Tonio Krëger, Tristani, Vdekje në Venecia etj.
Mann iu dha Çmimi Nobel në Letërsi në 1929, pasi ai ishte nominuar nga Anders Österling, anëtar i Akademisë Suedeze, kryesisht në njohje të arritjes së tij popullore me epikën Buddenbrooks (1901), Mali Magjik (Der Zauberberg, 1924) dhe tregimet e tij të shumta të shkurtra.
(Për shkak të shijes personale të një anëtari me ndikim të komitetit, vetëm Buddenbrooks u citua në çdo gjatësi të madhe.)
Bazuar në familjen e Manit, Buddenbrooks tregon rënien e një familje tregtare në Lübeck gjatë katër brezave. Mali Magjik (Der Zauberberg, 1924) ndjek një student inxhinierie i cili, duke planifikuar të vizitojë kushëririn e tij tuberkular në një sanatorium zviceran për vetëm tre javë, e gjen largimin e tij nga sanatoriumi i vonuar. Gjatë asaj kohe, ai përballet me mjekësinë dhe mënyrën se si ai e shikon trupin dhe takon një sërë personazhesh, të cilët shfaqin konflikte ideologjike dhe pakënaqësi të qytetërimit bashkëkohor evropian.
Tetralogjia Jozefi dhe Vëllezërit e Tij është një roman epik i shkruar gjatë një periudhe prej gjashtëmbëdhjetë vjetësh, dhe është një nga veprat më të mëdha dhe më domethënëse në veprën e Manit. Më vonë, romane të tjerë përfshinin Lotte në Weimar (1939), në të cilën Man u rikthye në botën e romanit të Gëtes, Dhimbjet e Rinisë Werther (1774); Doktor Faustus (1947), historia e kompozitorit fiktiv Adrian Leverkühn dhe korrupsioni i kulturës gjermane në vitet para dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore; dhe Rrëfimet e Felix Krull (Bekenntnisse des Hochstaplers Felix Krull, 1954), e cila ishte e papërfunduar me vdekjen e Mann.
Këto vepra të mëvonshme nxitën dy anëtarë të Akademisë Suedeze të nominojnë Mann për Çmimin Nobel në Letërsi përsëri në vitin 1948.
Pas ditëlindjes së tij të 80 -të, Mann shkoi me pushime në Noordwijk (Holandë). Më 18 korrik 1955, ai filloi të përjetonte dhimbje dhe ënjtje të njëanshme në këmbën e majtë. Gjendja e tromboflebitit u diagnostikua nga Dr. Mulders nga Leiden dhe u konfirmua nga Dr. Wilhelm Löffler.
Mann u transportua në një spital të Cyrihut, por shpejt zhvilloi një gjendje shoku (qarkulluese). Më 12 gusht 1955, ai vdiq. Pas vdekjes, gjendja e tij u zbulua se ishte diagnostikuar gabimisht. Diagnoza patologjike, e bërë nga Christoph Hedinger, tregoi se ai në të vërtetë kishte pësuar një aneurizëm të arteries iliake të shpuar duke rezultuar në një hematoma retroperitoneale, kompresim dhe trombozë të venës iliake. (Në atë kohë, kirurgjia vaskulare shpëtuese nuk ishte zhvillua).
Më 16 gusht 1955, Thomas Mann u varros në Varrezat e Fshatit, Kilchberg, Zvicër/ KultPlus.com
Në vitin 1964, Çmimin Nobel për Letërsi, Akademia Suedeze ia dha shkrimtarit francez Zhan Pol Sartër, për veprën e tij, e cila, e mbushur me frymën e lirisë dhe kërkimin për të vërtetën, ka ushtruar një ndikim shumë të gjerë në kohën tonë.
Në një njoftim publik, të botuar në “Le Figaro” të datës 23 tetor 1964, Sartri shprehu keqardhjen e tij, bashkë me arsyet e refuzimit të çmimit, dhe dëshironte që ato të bëheshin të ditura. Ai kishte dërguar një letër në adresë të Akademisë Suedeze, për të penguar zgjedhjen e tyre. Në këtë letër, ai specifikoi se refuzimi i tij nuk vinte për shkak të Akademisë Suedeze, por ishte i bazuar në arsye personale dhe objektive të tijat.
Letra e Sartrit drejtuar Akademisë Suedeze:
“Më vjen shumë keq, për faktin se incidenti është bërë pjesë e një skandali: Çmimi u dha, por unë nuk pranoj atë.
Kjo ndodhi sepse unë nuk isha i informuar më herët, për atë që ishte në proces. Kur kam lexuar më 15 tetor në “Figaro littéraire”, në kolonën Korrespondenti i Suedisë , se zgjedhja e Akademisë Suedeze ishte duke u vërtitur përreth emrit tim, por se nuk ishte vendosur ende, kam menduar t’i shkruaj një letër Akademisë, dhe ua kam dërguar një ditë më pas. Në letër i kam bërë gjërat e qarta dhe se nuk do të kishte diskutime të mëtejshme. Unë nuk isha në dijeni në atë kohë se Çmimi Nobel jepej pa u konsultuar me mendimin e marrësit, dhe kam besuar se ishte koha për të parandaluar që të ndodhte kjo gjë. Por unë tani e kuptoj se Akademia Suedeze ka marrë një vendim, të cilin nuk munda ta anuloj më herët. Arsyet e mia për refuzimin e çmimit nuk kanë të bëjnë as me Akademinë suedeze, as me Çmimin Nobel në vetvete, siç kam shpjeguar në letrën time drejtuar Akademisë. Në të, unë aludoj për dy lloje arsyesh: personale dhe objektive.
Arsyet personale janë këto: refuzimi im nuk është një gjest impulsiv, gjithmonë i kam refuzuar medaljet zyrtare. Në vitin 1945, pas luftës, kur më është ofruar “Legjioni i Nderit”, e kam refuzuar edhe atë, edhe pse ishte në favor të qeverisë. Në mënyrë të ngjashme, unë kurrë nuk kam kërkuar që të hyj në College de France, si disa nga miqtë e mi. Ky qëndrim është bazuar në konceptin tim të sipërmarrjes së shkrimtarit.
Një shkrimtar i cili miraton poste politike, sociale, ose letrare duhet të veprojë vetëm me mjete që janë të tijat – domethënë fjala e tij e shkruar. Të gjitha nderimet që ai mund të marrë, e ekspozojnë lexuesin e tij ndaj një presioni, që unë nuk e konsideroj të dëshirueshëm. Nëse unë firmos për veten time me “Zhan Pol Sartri”, kjo nuk është e njëjta gjë, sukur të firmos me “Zhan Pol Sartri, fitues i çmimit Nobël”.
Shkrimtari pra nuk duhet të lërë veten të shndërrohet në një institucion, edhe në qoftë se kjo ndodh në rrethanat më të nderuara, si në rastin në fjalë. Ky qëndrim është sigurisht tërësisht i imi, dhe nuk përmban kritika ndaj atyre që e kanë marrë çmimin. Unë kam shumë respekt dhe admirim për disa nga laureatët, të cilët kam nderin t’i njoh. Arsyet e mia objektive janë si më poshte:
Beteja e vetme e mundshme sot në frontin kulturor, është beteja për bashkëjetesën paqësore të të dy kulturave, asaj të Lindjes dhe të Perëndimit. Unë nuk po them që ato duhet të përqafojnë njëra-tjetrën – unë e di se konfrontimi i këtyre dy kulturave nuk duhet domosdoshmërisht të marrë formën e një konflikti – por ky konfrontim duhet të ndodhë mes njerëzve dhe midis kulturave, pa ndërhyrjen e institucioneve. Unë vetë jam thellësisht i prekur nga kontradikta mes dy kulturave: unë jam i përbërë nga kontradikta të tilla. Simpatitë e mia të pamohueshme shkojnë drejt socializmit dhe atij që quhet blloku Lindor,por unë jam lindur në një familje borgjeze dhe në një kulturë borgjeze. Kjo më lejon që të bashkëpunoj me të gjithë ata që kërkojnë të afrojnë dy kulturat. Unë ende shpresoj, natyrisht, se “njeriu më i mirë fiton.” Ky është socializmi. Kjo është arsyeja pse unë nuk mund të pranoj një nder të dhënë nga autoritetet kulturore, ato të Perëndimit më shumë se sa ato të Lindjes, edhe në qoftë se jam në favor të ekzistencës së tyre. Edhe pse të gjithë simpatitë e mia janë në anën socialiste, në të njëjtën mënyrë, unë duhet të jem po aq refuzues për të pranuar, për shembull Çmimin Lenin, në qoftë se dikush do të donte ë ma jepte, gjë që nuk ndodh.
Unë e di se Çmimi Nobel në vetvete nuk është një çmim letrar i bllokut perëndimor, por kjo është bërë prej tij, dhe ka ngjarje të cilat mund të ndodhin janë jashtë krahinës së anëtarëve të Akademisë Suedeze. Kjo është arsyeja pse, në gjendjen e tanishme, Çmimi Nobel qëndron objektivisht, si një vlerësim i rezervuar për shkrimtarët e perëndimit apo rebelët e Lindjes. Çmimi nuk i është dhënë për shembull, Nerudës, i cili është një prej poetëve më të mëdhenj të Amerikës së Jugut. Nuk ka qënë kurrë çështje serioze as për Louis Aragon, edhe pse ai me siguri e meriton atë.
Është për të ardhur keq se çmimi i është dhënë Pasternakut dhe jo Sholokhovit, dhe se e vetmja vepër sovjetike e nderuar në këtë mënyrë dueht të jetë ajo e botuar jashtë dhe ndaluar në vendin e vet. Një ekuilibër mund të krijohej nga një gjest i ngjashëm në drejtimin tjetër. Gjatë luftës në Algjeri, kur ne kishim firmosur “deklaratën 121”, unë duhet të kisha pranuar një mirënjohje apo çmim, sepse kjo do të kishte nderuar jo vetëm mua, por edhe lirinë për të cilën ne ishim duke luftuar. Por gjërat nuk shkuan në këtë mënyrë, dhe vetëm pasi që beteja përfundoi, mua mu dha medalja. Në diskutimet e motiveve të përmendura nga Akademia Suedeze për lirinë, sugjerohen shumë interpretime. Në perëndim nënkuptohet vetëm një liri e përgjithshme. Përsonalisht, unë do të doja një liri më konkrete, e cila përbëhet nga e drejta për të pasur më shumë se një palë këpucë për të ngrënë më mirë. Mua më duket më pak e rrezikshme që ta refuzoj çmimin, se sa ta pranoj atë. Nëse unë e pranoj, unë e ofroj veten time për atë që unë do e quaj “një rehabilitim objektiv.” Sipas artikullit të “Figaro littéraire”, “një e kaluar e diskutueshme politike nuk do të përmendet si argument kundër meje”. Unë e di se ky artikull nuk shpreh mendimin e Akademisë, por në mënyrë të qartë tregon se pranimi im do të interpretohet nga qarqe të caktuara të djathta.
Unë e konsuideroj këtë “të kaluarën e diskutueshme politike” si ende të vlefshme, edhe në qoftë se unë jam mjaft i përgatitur që të pranoj gabimet e shokëve të mi në të kaluarën. Rrjedhimisht nuk po them se Çmimi Nobël është një “Çmim borgjez”, por interpretimi është borgjez, pasi në mënyrë të pashmangshme jepet nga qarqe të caktuara me të cilat unë jam shumë i njohur.
Së fundi, kam ardhur tek çështja e parave; ajo është një barrë shumë e rëndë që Akademia imponon mbi laureatin, teksa i cili shoqëron medaljen e tij me një shumë të madhe, dhe ky problem më ka torturuar, ose e pranon Çmimin dhe me partë e Çmimit mund të mbështetësh organizata apo lëvozje që i konsideron të rëndësishme – mendimi im shkoi tek komiteti i Aparteidit në Londër. Ose nuk e pranon Çmimin mbi parime bujare, dhe në këtë mënyrë privon një lëvizje nga mbështetja që e ka kaq të nevojshme. Por, unë besoj që ky është problem i gënjeshtërt.
Padyshim heq dorë nga 250.000 korona, sepse unë nuk dua që të instucializohem, në Lindje apo Perëndim. Por, nga na tjetër, nuk mund të më kërkohet që, për 250.00 korona, të heq dorë nga parime të cilat janë jo vetëm të miat, por edhe ndahen nga ë gjithë miqtë e mi. Kjo është ajo që e ka bërë aq të dhimbshëm për mua Çmimin dhe refuzimin e tij, që jam i detyruar ta bëj.
Unë dëshiroj që ta përfundoj këtë deklaratë me një mesazh të ndjerë për publikun suedez.
