Si nënë të Dionisit mitet sjellin disa, por në më të përgjithshmen njihet Semele (Hëna), vajza e mbretit të Tebës, Kadmos (Hes. Theo. 940-942). Asaj iu afrua Zeusi nën shëmbëlltyrën e një njeriu të zakonshëm. Kur Hera mësoi për këtë lidhje të fshehtë, iu afrua Semeles, si një fqinjë e mirë, dhe e këshilloi që ta pyeste të dashurin e vet e t’i zbulohej se kush ishte ai në të vërtetë.
Ajo ia dëgjoi këshillën dhe iu lut Zeusit t’i përmbushte një kërkesë. Ai ishte i dashuruar marrëzisht pas saj, ndaj i premtoi, duke u betuar mbi Styksin, betim që nuk mund ta thyenin më pas as dhe vetë Perënditë. Atëherë, ajo iu lut që t’i shfaqej se kush ishte në të vërtetë. Zeusi nuk kishte më rrugë tjetër, ndonëse e dinte fare mirë se as një i vdekshëm nuk mund t’i rezistonte fuqisë së rrufesë së tij e të mbijetonte.
Në çastin që gëlltiti lutjen e saj, ai zbuloi natyrën e tij me bubullima e rrufe, nga të cilat ajo e trembur, në vdekje e sipër dështoi, kur ende foshnja ndodhej në muajin e gjashtë të barrës. Kështu lindi Dionisin para kohe, foshnjën me sy të mëdhenj. Mirëpo Hermesi i shpëtoi jetën foshnjës gjashtëmuajshe, duke e fshehur nga Hera në një plagë të thellë, nën kofshën e të atit, Zeusit, për ta rihapur atë, kur t’i vinte koha e duhur për të lindur, pas tre muajsh të tjerë.
Kështu, nga kjo lindje e dytë Dionisi përfitoi pavdekësinë si ati i tij, duke ruajtur njëkohësisht në emrin e tij edhe emrin e të atit nga gjinorja e Zeusit (Dios : Διός) dhe Nysa (mali legjendar i prejardhjes së tij) për të nënkuptuar kështu emri i tij, “Hyjnori nga Nisa”. Sipas këtij miti, Dionisi mbetet i vetmi Hy i pavdekshëm i lindur prej një nëne të vdekshme dhe i fundit Hy që hyri në Olimp.
Figura e Dionisit ka frymëzuar poetë, filozofë, piktorë e skulptorë, muzikantë e plot artistë të tjerë, që nga antikiteti në kohët tona, por një nga veprat e para më të mirëfillta e themelore, me material mjaft të pasur për figurën e tij, mbetet “Bëmat e Dionisit”, një epos me 48 këngë, gati sa “Iliada” dhe “Odisea” së bashku, shkruar nga Nonnos, banor i Panopolisit në Egjypt.
Si nga grekët, ashtu dhe nga romakët, përmendet edhe me emrin Bromios (Zhurmues), për zhurmën që shkaktonte, e njëkohësisht Bakus (Thirrës). Shpesh në literaturë e në poezi e gjejmë dhe me emrin Lysios dhe Lyeos (Halllehtësues) nga greqishtja λυαῖος. Gjithashtu, ai njihet dhe me emrin Keci, për shkak se Zeusi, për ta mbrojtur nga përndjekja e Herës, e transformoi në këtë kafshë, si dhe nga lidhja që për ta fshehur e rritur ia besoi dhisë Amalthea, të njëjtës që kishte rritur po Zeusin e përndjekur nga Kronosi, prandaj dhia mbetet një nga simbolet më të rëndësishme të Dionisit.
Dashuria më e madhe e Dionisit mbetet lidhja e tij me Ariadnën, ajo që ndihmoi me një shpatë Teseun të vriste Minotaurin e me fillin e lëmshit të ridilte nga Labirinti, e që më pas u braktis nga Tezeu në ishullin e Naksosit, edhe pse i kishte premtuar martesë. Si përfundim, ajo martohet me Dionisin, i cili e merr në karron e tij në qiell, duke e kthyer edhe atë në një Hyjneshë.
Në një nga ndodhitë e shumta të Dionisit, ku ia vlen të ndalesh shkurtimisht, është takimi i tij me Midasin, mbretin maqedonas të Brigerve. Në fëmijëri, ndërsa flinte mbi lëndinë, një kolonë milingonash, si në procesion, shkonte e vinte, duke i futur në gojë Midasit të mitur kokrriza drithi. Që atëherë kjo u mor si shenjë se këtij njeriu nuk do t’i mungonte kurrë bereqeti e në fakt kështu ndodhi, ndonëse në shpirt ai ngeli tamahqar.
Rastësia e sjell, që në vendin e tij kalon dhe Dionisi me ndjekësit e tij. Silenosi, që ishte më i moshuari, mësuesi dhe ndjekësi i parë i Dionisit, mbeti pak mbrapa grupit dhe i përhumbur nga dehja, ra në kopshtin e famshëm të trëndafilave të Midasit, që ishin nga më të rrallat e kultit të Afroditës. I mahnitur nga bukuria dhe aroma e tyre, bëri një kurorë me to, e vuri në kokë, u shtri dhe e zuri gjumi. Të nesërmen në mëngjes, e gjen kopshtari dhe e padit te padroni i tij.
I ulur përballë Midasit, me kurorën e trëndafilave ende në kokë, Silenosi filloi t’i tregonte për vendin se nga vinte, duke i përshkruar natyrën e mrekullueshme të maleve me përrenj e lumenj të shumtë, që i zbresin si fije flokësh, për qytetet e ndërtuara me gurë ciklopikë e me mure të lartë, të pakapërcyeshëm, për jetën e barabartë që bëhej në to, me sistemin më të përkryer të drejtësisë, për gëzimin e papërshkrueshëm të fëmijëve dhe për pemën e veçantë buzë lumit, që bënte dy fruta të ndryshme.
Njëra prej tyre shijonte aq sa s’thuhet e të lejonte të plakeshe pa u sëmurë kurrë, ndërsa frutin tjetër kur e haje, të rikthente fëmijë, ndaj ky vend ishte i mbushur me cicërimat e tyre. Kështu vijoi të tregonte për vendin e tij Silenosi e Midasi ta dëgjonte me kureshtje për pesë ditë e netë pa ndërprerje. Pas kësaj, Midasi, i mahnitur nga rrëfimtari, i dërgoi lajm Dionisit, ku i kumtonte që këtë njeri ai nuk e lëshonte kurrë më.
Dionisi i shqetësuar, u kthye menjëherë e iu lut mbretit ta lëshonte, me kushtin se do t’i plotësonte çdo dëshirë tjetër që ai të kishte. Midasi i sigurtë se nuk mund t’i realizohej, i kërkoi se dëshironte që çdo gjë që të prekte, të kthehej në ar. Dionisi ja përmbushi dëshirën e Midasi, në një kohë të shkurtër, u mbush me një pafundësi ari. Por shpejt kuptoi se sa më i pasur bëhej, aq më shpejt po i afrohej vdekjes, pasi transformonte në ar jo vetëm gurët e çdo gjë tjetër, por dhe të gjitha gjërat e shijshme që i vendosnin mbi tavolinë, madje dhe ujin, sepse sapo binte në kontakt me to, ato ktheheshin në ar e kështu filloi të rrezikohej nga uria dhe etja, se nuk mund të ushqehej dot më.
Atëherë i dërgoi lajm Dionisit të vinte e ta çlironte nga ky bekim, që me rrugën drejt vdekjes po kthehej në një mallkim, pavarësisht se ishte njeriu më i pasur i botës. Dionisi i tha se duhej të zhytej i tëri në burimin e lumit Paktolos, me ujëra të kristalta, pranë malit Tmolos. Midasi e dëgjoi dhe mbasi e kreu detyrën, shpëtoi nga e çuditshmja dëshirë për të kthyer në ar çdo gjë. Sot e kësaj dite tregohet se në atë vend, rëra ka përmbajtje të pasur ari.
Pas pak kohësh, Midasi, sëbashku me shumë ndjekës, u shpërngul në Azi dhe u birësua nga mbreti i frigëve, Gordios, i cili nuk kishte fëmijë e trashëgimtarë. Ky mbret ka mbetur në histori për nyjen e famshme gordiane, e cila ishte një shirit lëkure i bërë nyje nga Dionisi, në formën e mistershme të kultit të tij dhe që përfaqësonte njëkohësisht edhe emrin e tij. Askush nuk mund ta zgjidhte këtë nyje, deri me ardhjen e Aleksandrit të Madh, i cili e preu, duke zëvendësuar përfundimisht kultin fetar me forcën e shpatës.
Tek etruskët, pranë Tinias, që ishte Perëndia më e rëndësishme, del dhe Fuflunsi, Perëndia e verës, që është versioni i tyre për Dionisin. Është pikërisht Plini (Nat. 14,1), i cili thekson se Perëndia më e rëndësishme e qyteti etrusk Populonia nuk ishte Tinia, por Fufluna, nga emri i të cilit vjen dhe emri i qytetit.
Grekëve u njihet edhe kultura e mbjelljes së vreshtave dhe prodhimit të verës, si gjaku i vreshtave, deri dhe emri i saj i zbuluar në një vazo të Graviskës të shekullit të VIII pr. Kr., mbi të cilën është shkruar fjala vinun marrë direkt nga greqishtja dorike voinon (kjo e prejardhur nga fjala krete oinos), të cilën e trashëgoi latinishtja e gjuhët simotra latine dhe që është mjaft e ngjashme me shqipen venë.
Figura e Dionisit mbetet shumë enigmatike për sa i takon misionit dhe bëmave të tija. Ndërkohë, ajo është dhe një hallkë lidhëse edhe me figurat e kulturave të tjera. Historia e rilindjes së tij nga kofsha e Zeusit, të kujton Perëndinë hetite të Erës, që lind nga kofsha e Kumarbisit. Njëkohësisht, me rilindjen e tij brenda plagës dhe me fitimin e përjetësisë, ngjason me Krishtin e ringjallur të dalë nga varri, si dhe me faktin i lindur nga një Zot me një grua të vdekshme, nga zjarri i rrufesë, si Shpirti i Shenjtë.
Ky Zot vreshtak i blertë, vdes me ardhjen e dimrit e rilulëzon përsëri në pranverë, pra vdes e ringjallet si Krishti dhe vreshta e tij duke na dhënë shpresën se asgjë nuk përfundon me vdekjen, provë e jetës së përjetshme, që tregon se shpirti e gëzon atë vetëm mbas tretjes përfundimtare të trupit. Këtë mesazh ai e çon kudo në udhëtimet e tija të pareshtura, si një misionar i Krishtit Evangjelist, duke predikuar sa në njërin vend në tjetrin.
Me varkën e tij në formën e hënës së re e njëkohësisht, të quajtur po me këtë emër “Hënare” (mos harrojmë se dhe Ariadne ishte hyjnesha krete e hënës) dhe bazuar tek episodi i piratëve të detit, shkruar në një hymn të vonshëm homerik, ku piratët i transformon në kafshë të ndryshme, si dhe me kultivimin e vreshtave e prodhimin e verës, ngjan me Noen e me kulturën islamike, për sa i takon formës së lundrës së tij.
Festa kananite e Tabernakulit në Palestinë ngjan me festat e tija bakante. Sipas Euripidit, pamja e kultit të tij përfaqësohej nga një maskë e bërë me drurin e hardhisë e pikërisht pema e tij e shenjtë mbeti hardhia dhe festa e saj festohej në shtator, që në atë kohë i takonte muaji i dhjetë i vitit dhe përkonte me vjeljen e rrushit.
Viti i shenjtë asokohe ndahej sipas 12 lloj pemësh. Simbolikisht gjethja e rrushit me pesë cepa simbolizonte dorën ndjekëse të Herës. Episodi i jetës së tij, kur të përndjekur nga xhelozia e Herës, e hedhin ende fëmijë brenda në një shportë në lumë, në mëshirë të fatit, të kujton Moisiun, apo dhe me shkopin e tij Thyrsos të përdredhur, të kujton stapin e Moisiut, që kthehej në gjarpër.
Kurora e tij me një gjarpër, të sjell ndër mend pamjen faraonike, si dhe copëtimi i trupit të tij nga titanët, me urdhër të Herës, dhe riformimi i tij nga Apoloni, ashtu si dhe për misteret e saja të vdekjes, lidhen me figurën e Osiridës. Ai mbetet dhe një nga heronjtë e rrallë që ka zbritur në botën e të vdekurve, për të marrë e për ta prurë në jetë nënën e tij, të cilën nuk e njohu dot që nga lindja e megjithatë nuk e harroi kurrë.
Ky fakt, së bashku me Ariadnën e braktisur, e interpreton simbolikisht figurën e Dionisit si mbrojtës kundër femrave të dhunuara. Nënën e vuri si të shenjtë në tempullin e Artemisit në Troizen, ku festohej çdo vit ringjallja e saj, e dokumentuar në sa e sa vazo të pikturuara e më pas, e ngjiti dhe në Olimp, duke e kthyer në të pavdekshme, ngjashmërisht me gruan e tij Ariadne, e cila sigurisht do të kishte vrarë veten po të mos e kishte martuar Dionisi. I gjithë riti i festimit në tempull kishte origjinë pellazge. Gëzimi dhe liria e këtij kulti frymëzoi autorët e vjetër grekë e ato modernë dhe nuk është rastësi që vargjet më të bukura janë shkruar për të, ku me gëzim lusin atë që gëzimin dhuron, me yllin e pastër që në kohën e të vjelave ndrit.
Simboli i tij i dhisë dhe flijimi i saj për të e afron me legjendat tona, si dhe bishti i lahutës që përfundon me kokën e dhisë.
Sipas Aristotelit Dionisi është dhe themeluesi i tragjedisë, me këngët korale dhe ritet drejtuar atij. Ai dhe etimologjinë e fjalës “tragjedi” në greqisht tragodia – τραγωδία, e bazon në lidhje të ngushtë me simbolin e Dionisit, cjapin, nga greqishtja trágos “cjap” dhe ode “këngë”, me nënkuptimin “kënga e cjapit”.
Ishte pikërisht kjo kafshë që i sakrifikohej Dionisit në festat e tija, në kujtim të transformimit të dikurshëm nga Zeusi. Në kohërat e mëpasshme, kjo kafshë, për natyrën e saj të shkathët, të ndezur në pjellori, mjaft e lirë në lëvizjet e kryeneçësisë së saj, mori simbolikisht etiketimin teologjik të epshit e të mosbindjes, duke iu veshur gabimisht si shëmbëlltyrë Satanait.
Në fakt, në antikitet, ajo mbahej si krijesë perfeksionisht e pastër, ndaj zgjidhet në Bibël si fli në vend të Isakut, shlyese e mëkateve në festimet hebraike të Jom Kippur-it, sikurse na përshkruhet në kapitullin e 16 të librit Levitiku. / gazetamapo.al / KultPlus.com
