Kritikë nga Driton Fejzullahi për dramën “Kontrolli dhe Makina e dashurisë” nga Besim Ugzmajli:
Duhet thënë se secili krijues, në këtë rast kualifikimi, autori ( Besim Ugzmajli) mund të cilësohet si dramaturg, me dramën autoriale “ Kontrolli dhe Makina e dashurisë” e cila, krijon skemën e vet të kompozicionit mbi botëkuptimin, veprimin dhe ngjarjen, të projektara (abstrahuara) bartura në kohë dhe hapsirë. Në dramën “Kontrolli dhe makina e dashurisë” mund të veçojmë një ndërthurje duale, të kompetencës ideo-tematike dhe ideo-semantike, e cila në tekst na jepet si uni-autorial i cili është tipizuar dhe jepet përmes personazheve në tërësi, kurse si Dr. Guan në veçanti, ku autori shëndërrohet në protagonist( karakter) dhe narrator. Padyshim për ta percizuar dhe ndarë unin-narrativ duhet të verifikojmë tekstin por ajo do të jepet përmes rrafshit narratologjik të kësaj drame.
Siç dihet rëndom, autori ideo-tematikën e tij e ndërton duke konstruktuar botë(k)uptimin ose siç haset shpesh në literaturë, subkejtin e dramës së tij. Personzhet e kësaj drame, janë të gjithë bartës të botëkuptimit-botëkuptimeve të autorit (personazheve) ata-ato inkorporohen dhe paraqiten përmes të folurit dhe veprimit, duke paraqitur percepcionin individual dhe autorial që bartë kjo dramë.
Pesonazhet e dramës, janë njerëz pra që posedojnë “kualitete psiko-fizike” këto kualite duhet të shënjohen sepse kjo dramë dallon për nga tema, diskursi dhe konteksti, me dramat që për temë kanë “mimezisin” dhe “metonimitë” nga jeta reale. Kurse nga tipologjia, autori ka ndjekur renditjen klasike të ndarjes, pozitive-negative: ” protagonist-antagonist, karakter, anti-karakter… por edhe në karakter dinamik dhe statik” …
Uni-narrativizuar karakter-mikst: Dr. Guan, KORI, Akuan, Rela
Uni-individualizuar narrator-karakter:Ela,Oso, Personi, Zaza,
karakteri-narrator: Az, Oz, Ez, Alfa, Dode
Ngjarja:
Drama “Kontrolli dhe makina e dashurisë” nga aspketi ideo-tematik është dhënë nga autori (Besim Ugzmajli) si ngjarje post-apokaliptike, dhe si e tillë paraqet modalitet tejet të veçantë të reagimit dramatik jo vetëm në rrafshin nacional por edhe atë univerzal. Kur flasim për diskursin dhe kontekstin post-apokaliptik, këtë tekst dramatik ( Dramë) duhet ta shohim të fundamentuar në raportin kategorial: kohë-hapsirë, shkak-pasojë, fromë-përmbajtje, fat-faj-fatkeqësi, përjetim-pësim, determinim-interdeterminim.
Post-apokaliptika- Tekstet të cilat kanë si subjekt dashurinë, me diskurs dhe kontekst post-apokaliptik, janë të paraqitura përtej realitetit kosmik, të dhëna në një realitet hipotetik (fiksional) të konstruktuar dhe të fundamentuar nga vet autori përmes lokalizimit topik që në tekst e hasim me emërtimin (Rruga e qumshtit), pastaj me emrat e personazheve të cilit janë përshatur tematikës dhe kontekstit. Si intencë autoriale, teksti “Makina dhe kontrolli i dashurisë” shënjon një vlerë të re në aspektin e reagimit dramatik dhe kështu rrënon secilin diskurs paraprak vleror të eskanonit-eskatologjisë, pra të diskurseve dhe tematikave që kishin të bënin me fundet e mëdha, ose të cilat janë cilesuar si meta-narracione.
Koha-hapsira: si kategori tekstuale-letrare e dramatike, edhe pse janë të dhëna në këtë tekst, në një domen tjeter ( Post), ato vlejnë ngjashëm për të krijuar eksiztencë tematike, sepse tematika e trajtuar është më specifike dhe është më e vështirë për t’u precizuar tekstualisht, por autori na ka lënë disa shenja të cilat bëjnë kapërcimin kohorë, këtë në tekst mund ta vërejmë përmes intertekstualitetit, të cilin do ta paraqesim në vijim.
Shkak-pasoja: gjithçka është e dhënë përmes kauzalitetit tematik e tekstual, ku shkaku është dashuria kurse pasoja është ekzistenca dhe manifestimi i saj, të dhëna si pësim, i determinuar nga fati-fatkeqsia individuale nga (Oso-Ela) si kontrollë i skajshëm teknik-tekonologjik i një raporti thjeshtë emocional.
Forma-përmbajtja: edhe ky tekst dramatik nuk mund të anashkaloj dhe tejkaloj këto kategori, ku për nga forma i takon natyrës funksionale, ku autori nuk ka ruajtur dhe ndjekur identitetin ose paradigmen strukturale- klasike, duke krijuar një kompozicion të “ri” rrënues; të prologut-epilogut, heqjen e akteve, kori luan vetëm rol dekorativ formal, kurse fokusi është më shumë te konflikti, veprimi dhe pësimi tragjik, ku me qëllim mungon zgjidhja e këtij konflikti, për shkak te determinimit teknik-teknologjik. Kurse sa i përket përmbajtjes tematike që trajton kjo dramë, atëherë mund të themi se që nga antikiteti, preokupimi më i madh i gjinisë njerëzore ka qenë dihotomik; dashuria (erosi) dhe vdekja (tanatosi) dhe njeriun si bartës të gabimit (hermatisë) (ARISTOTELI, POETIKA. fq.44.)
Në realitetin e dhënë post-apokaliptik, të kësaj drame, njeriu tashmë është shëndërruar në homo-duplex, gjysmë njeri, gjysmë makinë, ka ruajtur vetëm formën, kurse sa i përket përmbajtjes ai është robotizuar. Insituti post-apokaliptik, tashmë po bënë eksperimentin e tij me një çift (Oso-Ela), të cilët për insitutin të udhëhequr nga (Dr. Guan) janë relikt ose mbetje emocionale e një raporti dashuror tashmë klasik, të cilët kishin ruajtur identitetin e tyre primordial, duke trashëguar gabimin, që për Insitutin paraqet sfidë laboratorike.
Fati-faji-fatkeqësia- fati padyshim në këtë dramë është dhënë si faj dhe fatkeqësi. Fati është që Oso dashuron Elën dhe anasjelltas, ky fat për Insitutin dhe për vet ata kalon në faj sepse dashuria (erosi) dhe vdekja ( tanatosi) të dashurosh deri në vdekje, dhe të vdiset për dashurinë, për institutin nënkuptonte fatkeqësinë. Autori i kësaj drame, heqë të rinjohurit si ndëshkim për oso-elan, sepse pas testit të dashurisë, oso më nuk njeh elën, dhe kështu raporti dashuror përfundon në fatkeqësi.
Përjetim-pësim- padyshim se përjetimi është dhënë si një konflikt në mes të emocionales- dashurisë, bartës të saj (oso-ela) dhe racionales ( survejimit dhe ndëshkimit) teknik-teknologjik nga insituti dhe ndëshkues ( Dr.Guan). Përjetimin emocional e gjejmë vetëm te Oso-Ela, si protagonistë të kësaj drame, duke manifestuar dhe pësuar fatin-fajin për një raport emocional- dashuror.
Determinimi-interdeterminimi- determinimi në këtë dramë jepet si kontroll në të gjitha domenet, duke kontrolluar çdo gjë, përmes mbikqyrjes teknologjike nga makina e dashurisë. Kjo makinë e sofistikuar, mundësonte matjen dhe tregonte të vërtetën. Pra autori ka përzgjedhur një konflikt në mes të emocionales si interdeterminim dhe racionales si paraqitje të së vërtetës. Ky konflikt ekziston që nga antikiteti e deri në sot…
Në aspektin e kritikës që është shkruar dhe që sot ende shkruhet, modaliteti i cili në shumicën e kohës ndiqet është ai modalitet që përqendrohet te ana semantike (kuptimore) që shpreh teksti dramatik. Kjo dramë, është e karakterit të veçantë sepse jepet me diskurs dhe kontekst post-apokaliptik dhe si e tillë tematika e saj, e përcakton edhe anën vlerore. Të sfidohesh me një tematikë të tillë, është një ndërmarrje shumë e vështirë për krijuesin, dhe shumfish më e vështirë për lexuesin, që në realitetet e dhëna është shpesh e pa konceptushme, përceptushme dhe e kuptushme për lexuesin në veçanti dhe për shikuesin (spektatorin) në përgjithësi.
Duke ditur këto sfida, këto keqkuptime në këtë raport lexues-shikues, që përmban trajtimi i kësaj tematike, që në diskurset tona nuk gjendet fare, edhe nëse gjendet është trajtimi ose prania e përciptë përmes citateve ose perifarazimeve dhe asgjë më shumë. Andaj duke qenë e veçantë duhet të jetë paradigmë ideo-tematike dhe sfide për inskenime në teatër.
Intertekstualiteti në dramën “Kontrolli dhe makina e dashurisë”
Raportin intertekstual në këtë dramë do ta bëjë nga qasja hermeneutike, duke interpretuar secilen shenjë që ka mundur të linte autori me kategori ose dije të ndryshme.
Secili tekst, pa marrë parasysh mediumin me të cilin shprehet, ka një raport intertekstual me : periudha kohore, kultura dhe dije të ndryshme, autorë dhe vepra, ide dhe tema me të cilat autori komunikon dhe i inkorporon brenda në tekest. Sipas Geranrd Genette intertekstualiteti është “mardhënie bashkëpranie ndërmjet dy apo disa teksteve, domethënë, thelbësisht dhe më e shpeshta, nëpërmjet pranisë së mirëfilltë të një teksti në një tjetër” ( GROS-PIEGAY NATHALIE, POETIKA E INTERTEKSUALITETIT, Parnas, 2011. Prishtnë, fq 24.)
Përcaktimi i intertekstit në dramën “Kontrolli dhe makina e dashurisë” padyshim se arrihet duke e lexuar dhe kështu, lexuesi e heton dhe përcakton intertekstin në tekstin dramatik që është duke e lexuar ose që ka ndërmend për ta inskenuar.
Pë ta dalluar qartë raportin intertekstual, ose të themi semantikën intertekstuale në dramën “Kontrolli dhe makina e dashurisë” duhet ta shohim të modeluar në kategoritë e të shpjeguarit, të kuptuarit dhe të interpretuarit tekstual.
Intertekstualiteti në këtë rast del të jetë “kualitet semantik”, të cilin e ka ndërtuar me shumë kujdes autori, ky kualitet semantik, dallohet nga modelet intertekstuale të dhëna në tekst si citimi apo kompleksiteti citatësorë. “ Në formën e tij më të shkoqur dhe me të mirëfilltë, intertekstualieti është praktika tradicionale e citimit ( me thonjëza, ose me referencë të saktë) ( POETIKA E INTERTEKSTUALITETIT, vepër e cituar, po aty)
Në dramën “Kontrolli dhe makina e dashurisë” semantika intertekstuale është e dhënë në raport me semantikën tekstuale dhe kontekstuale, kështu duke e bërë dramën në raporte të shumfishta vlerore. Kur flasim për raportin intertekstual në këtë dramë, ajo modelohet në këto fusha të dijeës dhe kulturës botërore që interferojnë me botëkuptimin e autorit.
Raportin intertekstual, e ndajmë sipas pranisë më të madhe, respektivisht më të vogël në këtë tekst. Praninë intertekstuale e gjejmë në relacion me filozofinë antike, konktretisht me sofistët grekë, që në tekstin dramatik është dhënë si problematikë e skepticizmit dhe relativizmit për fenomene të ndryshme.
“ PERSONI: … jam një person, një njeri, njeri që bartë ide, ide të bukura, që gjenjë hapsirë në kohën e masës njerëzore. Jam njeriu më i mirë që keni parë ndonjëherë.”
Pra teksti na lë të kuptojmë se kemi të bëjmë me relativizmin e gjithçkaje, qoftë fenomen, çështje, botëkuptim, besim, moral etj. Personi konsideron njeriun si masën e çdo gjëje, kjo ishte maksima kryesore e sofistit Protagora. Kur gjithçka është relative, qoftë si dije, qoftë si gjykim moral, atëherë mund të themi se autori i dramës bartë këtë ide si gjykim apo si botëkuptim individual në raport me individin, shoqërinë, periudhat kohore e historike, dhe dijet e kulturat e ndryshme.
Por, autori në tërë tekstin bënë një kombinim të kulturave, përmes teksteve të ndryshme, përmes personazheve të cilat ngjajnë në ide, përjetim dhe pësim sikurse në tekstet paraprake. Të krijosh një dramë, dhe si subjekt të jetë dashuria, fati-fatkeqsia, dashuri e parealizuar për shkaqe-pasoja nga më të ndryshmet, nuk mund të mos ishte aluzion Shekspiri, tragjedia, Romeo dhe Zhulieta.
“ELA: ka shumë rëndësi, çka nëse ti je një Montag, e unë jam një Kapulet! Ne mund të duhemi tash e të shpëtojmë, po duhet të vetëvritemi për shkak të një dashurie të pamundur në të ardhmën.” Interteksti është i qartë, veçse këtu kemi një vetëdije të personazhit (ELA) se si do të përfundojë dashuria e tyre. Pra autori ka zgjedhur me qëllim këtë tragjedi, që si subjekt ka dashurinë për ta ndërtuar subjektin e dramës së tij.
Në vazhdimësinë e narracionit dramatik, ku kompetenca narrative përshakllzohet përmes personazheve poashtu balancohet përmes tyre, konstelacioni vjen duke u përhapur me çështje që e preokupojnë autorin (Besim Ugzmali) në këtë rast në intertekst me etno-psikologjinë kolektive, në rapot me gjakun. Siç dihet, “gjaku ishte tabu te njerëzit primitiv, të cilët e quajnë gjakun si selinë ku ka zënë vend jeta”. ( FROJD ZIGMUND, JETA DASHURORE DHE SEKSUALITETI, fq. 122.) Gjaku del të jetë një tabu-problem etno-psikologjik, një tundim që nga antikiteti e deri më sot, për të gjitha kulturat pa përjashtim, atë e gjejmë në tekst të dhënë përmes personazhit.
“ PERSONI: më duket edhe gjaku nuk ishte mjaftueshëm i kuq, si thoni, ta bëjmë një me gjak të vërtetë, me gjak derri përshembull?!
“PERSONI: e tani si ju duket, çfarë ndjeni brenda përshfaqjes së gjakut si aromë që kënaq qenien e secilit prej juve?
Një shenjim intertekstual e gjejmë të dhënë përmes diskursit ironik në raport dhe në kontekst me religjionin monoteist, të paraqitur në raport me pamjen e zotit përmes krahasimit me një mit të lashtë biblik të cilin e gjejmë në Bibël në pjesën (Zanafilla) ku flitet për Kullën e Babelit, kjo histori rrëfen dëshirën e njerzimit për ta paraë zotin, por qëllimi në shkrim është paksa i koklavitur sepse, me ndërhyrjen e fuqisë metafizike, kjo kullë shkatërrohet dhe kështu krijohet shumëgjuhësia që ka karakter të mosmarrveshjes ndërmjet popujve sesa e kundërta.Pra prijsha ishte destruktive në raport zot-njeri-popuj. Dhe kështu kemi abstenimin e zotit që e gjejmë në tekst kështu:
“ ELA: sa mirë që nuk kemi kohë aq sa duam. Sikur të kishim kohë, sigurisht dikush do të provonte të ndërtonte një palë shkallë të gjata për 324589 vjet, në mënyrë që të shihte nga afër sytë e Zotit atje lart. Pra shakllët janë krahasim me Kullën e Babelit, dhe qëllimin e njerëzve për ta parë dhe kuptuar Zotin, sepse kemi kontekstin gjuhësor të implikuar i cili na jep një konotim tjetër. “ELA: Shkallëndërtuesi, sikur të kishte kohë të palimitueshme do të ndërtonte një palë shkallë aq të larta që të shihte Zotin atje lart, atë Zotin,…, pa sy, pa duar, pa këmbë. Meqë që të u kujtua Maria e Shenjtë, atëherë sigurisht që shkallëndërtuesi do të i shihte një palë testikuj gjigandë të Zotit lart? (qeshin).Këtu vërehet qartë diskursi ironik me kontekstin religjioz dhe tendencën historike të njerëzimit për antropomorfizëm të Zotit.
Pra intertekstualiteti në dramën “Kontrolli dhe makina e dashurisë” është shumë më i gjerë se sa është paraqitur këtu, por me një lexim tjetër besoj se të gjitha linjat intertekstuale do të paraqiten qoftë edhe ato me prezencë tejet te vogël, sepse këto që kam paraqitur më lartë kanë qenë me prezencë më të madhe dhe mendoj se kanë qenë më të rëndësishme për t’u cekur.
Në vazhdën e shpejtësisë së rrëfimit, dhe ngadalsimit të saj, mund të themi se autori ndjekë linjen konstante e cila nuk lejon të dallohen këto elemente. Shpejtesia-ngadalsimi i rrëfimit nuk duhet të shihen si antagoniste njëra me tjetrën sepse, ato i japin tekstit një vlerë dhe lexuesit një ndjenë qoftë të mirë qoftë të keqe kur ajo lexohet. Te disa autor është cilësi të qenit i shpejtë në rrërim, këtë e gjejmë te Eko, “çdo rrëfim artistik është pashmangshmërisht, fatalisht i shpejtë, sepse ndërsa ndërton një botë me ngjarjet dhe personazhet e saj, për këtë botë nuk mund të thotë gjithçka.”(ECO UMBERTO, GJASHTË SHËTITJE NË PYJET E TREGIMTARISË, fq.9.)
Shpejtësia-ngadalsimi, mund të vërehen në tekstin dramatik, deri te ndërtimi fabular, ose në tekst kemi ndarjen, ngadalsimi deri te paraqitja e personazhit DR.Guan, pastaj rrëfimi fillon të shpejtohet. Kjo shpejtësi është intencë e autorit për t’i dhënë dinamizëm ngjarjes që paraqet.
Drama “Kontrolli dhe makina e dashurisë” shënjon një vlerë të re në domenin univerzal të krijimit, dhe si e tillë hapë shtigje për t’i zgjeruar kufinjët e abstrahimit të tematikave të ngashme por me kontekste dhe diskurse të reja, siç ishte ai post-apokaliptik.
Fotografitë nga Meddy Huduti / KultPlus.com
