Dukagjin Geca
Entela Kasi është shkrimtare, përkthyese dhe eseiste. Deri më tani botuar në gjuhën shqipe librat me poezi “Ëndërr e paemër” (1992), “Koha e kalit” (1998) dhe “Muzg pikëllimi” (2005).. Me romanet trilogji “Të korrat e Krishtlindjëve”, “Hannah K” ka tërhequr vëmendjen e kritikës shqiptare dhe të huaj. Poezitë e saj janë përkthyer dhe botuar në antologji dhe revista letrare nëshumë gjuhë të huaja.
Vetë titulli i veprës “Nëna e atit” mund të lexohet në disa forma, duke u nisur nga fjala nënë prej të cilës fillon njerëzimi, është zanafilla e jetës, qeliza e krijimit të shoqërisë, njerëzimit, kushti për të ekzistuar, ashtu siç është edhe ati i rëndësishëm, sepse pa atin nuk është as nëna, kjo është jeta, midis këtyre dyve, prej nga lind shoqëria, ashtu edhe kjo vepër sjell ngohtësi te secili lexues, siç sjell ngohtësi nëna dhe ati në familje.
Në këtë libër, Entelën e gjejmë si “autore të brendshme” d.m.th. kur lexon poezitë e saj, duket sikur lexon një pjesë të jetës së saj, sepse fjalët e saj letrare tëndërthurura mirë në vargje, kanë përthithur kujtimet nga çastet e jetës të cilat ajo i pasqyron në poezi. Ajo na e thotë troç e pa frikë të kaluarën e saj, sepse shkrimtari që ka frikë nga përjetmet e veta është një shkrimtar i mjerë, i pasinqertë, sepse të gjitha këto kujtime e përjetime janë ngjizur në kujtesën e saj, kanë mbetur brenda saj, të cilat i shpreh me, pothuajse, të gjitha figurat stilistike, duke na i servuar edhe më bukur më anë të metaforës, krahasimit, alegorisë… në mënyrë që lexuesi të mbajë në vazhdimësi vëmendjen dhe të mos lexojë sipërfaqësisht, por të lexojë mes rreshtash, t’i kuptojë fjalët në burim dhe ta kuptojëporosinë e saj në rrënjë, ta përjetojë apo ta lexojë përjetimin e autorës.
PEISAZHI FAMILJAR
AMIDAH, NËNA E ATIT
Mbështjellë nga drita heshtur
me kandilin ndezur shkonte tek bariu…
…Flokët e saj si një kurorë kallinjsh gruri
Mbështjellë kokës së bukur
Nën dritë yjesh
Ai mbante një kapë të zezë,
Përherë
Të premteve mbrama
Të bardhë
Tash është koha të heshtim
Të dëgjojmë…
këngët…
Një hyrje madhështore, plot metaforë e krahasim, e gruas fisnike, me dinjitet, si zanë mali që reflekton dritë, me flokët si kurorë kallinjsh: Amidah – lutje e heshtur., ndoshta sepse heshtja është më e bukur se fjalët, e në këto raste lutjesh, më shumë i shkon për shtati heshtja gruas, që pret lutjet e burrit. Amidah, ashtu është edhe gjyshja, nëna e atit, që brenda vetës gjithmonë mbarte qetësinë dhe maturinë.
Me anë të kesaj poezie autorja na e skicon një mbrëmje të një familjeje që bëhen gati për lutje. Ata pothuajse janë të vetëm apo të braktisur, megjithatë të qetë dhe të lumtur, janë hebrenj dhe përderisa kanë mbaruar punët e lodhshme të ditës, fillojnë të bëhen gati për leximin e librit të shenjtë. Nuk duhet të bëjnë asgjë, duhet thjesht të luten, t’i bëjnë çapat e llogaritur, sepse tashmë i kanë bërë gati të gjitha gjërat, dhe ky është momenti që sapo kanë mbaruar ushqimin, kanë përgatitur gjithë atmosferën, kanë vendosur librat që do t’i lexojnë me zë të lartë dhe gjyshi, në këtë rast, ka vendosur kapën e zezë kostum tipik i besimtarit hebre dhe po bëhet gati të lexoje Toran, ndërsa gjyshja, nëna e atit, pasi ka mbaruar të gjitha punët do të dëgjojë zërin e librit të shenjtë që vjen përmes burrit.
Psikoligjia është aq e thellë sa përmes kësaj pamjeje ja jepët pasqyra, thujase, e tërë librit, apo e jetës në të kaluarën: Familje e vogël, e qetë, punëtore, gruaja përfaqëson qetësinë, prehjen, dashurinë, urtësinë, ndërsa burri si baza, shtylla e shtëpisë dhe mbështetja me e madhe e gruas dhe prijës i familjes. E mbi të gjitha këto që e personalizojnë familjen, nuk mungon besimi, të drejtuarit Zotit për paqe, qetësi shpirtërore e harmoni.
Ndoshta këto janë elementet që i mungojnë nga e kaluara famlijes së sotme!
MELANKOLIA
Ta lexosh Entelën në këtë vepër, do të thotë të lexosh ndjenjat e brendshme të saj, të gjitha sfilitjet e saj shpirtërore të strukura në xhepin e shpirtit, të kaluarën e saj, herë-herë tëdhimbshme, si një kohë e vranët dhe më shi, melankolike, përmalluese, fjalë të pathëna, lot të derdhur, dhimbje të strukura, dashuri e dështuar, e largët… melankoli e dashuri, e shprehur me litotë, metaforë, alegori, simbol, krahasim… lirizëm i thellë brenda secilës strofë, ndërsa metafora e krahasimi ndihen të përsëritura dhe të pranishme, gati në secilin varg. Vjeshta dhe vetmia, rënia e gjetheve, flladi vjeshtor të gjitha këto elemente na sjellin melankolinë e shpirtit të saj mes rreshtash:
PËR TË FUNDIT HERË
…Si kristale rrëzëllejnë lotët harrimit
E pa ëndërrt dridhem si violina në shi
Si tingull që humbet në terr gjersa meket
Që shuhet e vdes gjersa tretet…
TIS I NATËS
… Qelq i natës tis krejt i përhumbur
Nëpër vetëtima mbushur plot zjarr
Tutje djeg njëëndërr të gremisur
Në ç’pikëllim e dëshpërim pa cak…
Entela,duke u tretur në lirizëm, sikur krahason gjendjen e saj shpirtërore me peisazhin, ashtu siç ndjehet brenda vetës, ashtu është edhe peisazhi që e rrethon,dhe kjo, për arsye se ky lirizëm është në pajtim me horizontet e saj.
REVOLTA
Entela është e jashtëzakonshme nga mënyra se si e ndërton poezinë, si e organizon, si e përdor fjalën në funksion të idesë, si e ndërton frazën pa asnjë tepri. Ajo arrin me sa më pak fjalë e fjali maksimumin e përcjelljes së mesazhit te lexuesit. Ia arrin qëllimit.
Gjithçka në poezinë e saj është funksionale dhe në shërbim të konstruktit të krijimit.
ATLANTIS
Që kur u fundos,
mori me vete edhe “ca kamare turpi”
me koka njerëzish
si në teatër
kur hyjmë nërend.
Poetja vëren në bashkëkohësinë e saj moderne se njeriu nuk është përmirësuar shumë, pavaräsisht katastrofave, që i ka shkaktuar vetes gjatë shekujve, katastrofa këto që po ky njeri i ka shqyrtuar e pasqyruar në letërsinë e vet historike, biblike e mitologjike, por pa nxjerrë mësime të dobishme prej tyre.
KËTU KU JEMI
“Thuhet se liria këtu është jo thjesht një fjalë, duket,
Kyçur kemi gojën me shtatë dryna
(Çelësat dihet i kanë ata që ulur janë mbi jetët tona)
Ndaj këtu
Ne robër
Ne skllevër
Të njëjtë, të sotëm, të djeshëm.”
Edhe Migjeni donte një grusht të fortë t’i binte malit që s’bëzanë… ashtu edhe Entela shpreh revoltën e saj ndaj politikbërësve dhe ndaj gjendjes së tanishme të atdheut, sepse siç duket, edhe pse si popull i vuajtur e i shtypur, përjetues i gjenocideve e padrejtësive të shumta nga popuj të tjerë, ne shqiptarët nuk kemi mësuar, sidomos ata që merren me fatet e shoqërisë apo krijuesit e politikave për shoqërinë, kudo qofshin ato, në cepe të ndritura apo të errëta të vendit.Sepse ne si qënie humane kemi trashëguar trauma nga gjenocidet, prandaj kur shikon tëkaluaren, kujtesen dhe je në pikën reale të së sotmës, në realitet dallojmë se nuk është përmirësuar shumë sjellja, dhe problematika është gati e njëjtë, dhe thua nuk paskemi mësuar ende.Shqipëria e sotme ende i ka gjërat jo të qarta, jo të paqta, jo mirë me vetveten.
Kualitet i veçantë, pra, i disa poezive të Entela Kasit janë ironia e satira, që ndonjëherë, përshkak të angazhimit emocional të autores, ngrihen në nivelin e sarkazmit dhe të akuzës së tërë sistemit shoqëror të kohës. Kjo ironi e saj nuk i pason skenat komike të jetës, ajo nuk rrjedh prej humorit, andaj as nuk e ka atë qëllimin e rëndomtë të satirës: përmirësimin e jetës me anë të kritikës. Ironia e Entelës vjen prej tragjikes së vërejtur në realitet, prej shqetësimit që ndjen ajo ndaj shkaktarëve të mjerimit, prej turbullirave të saj shpirtërore dhe, në fund, prej dëshirës së nxitur nga pezmi që ai realitet të mohohet, të ndryshohet.
KTHIMI I POEZISË NË PROZË
Tiparet respektuese të dy gjinive nuk janë kategorike, pasi ato migrojnë sa nga njëra te tjetra, ndaj edhe një prerje e ftohtë dhe përfundimtare mes tyre është e vështirë të gjendet. Meqenëse ky “mes i artë” nuk ekziston, për të dalluar prozën nga poezia, deri në njëfarë pike, mund të aplikohen metoda formale e logjike.
Po marr një shembull dhe me të do të përpiqem të kryej një shndërrim, jo për të treguar se e gjithë poezia e Entelës mund të kthehet në prozë, por thjesht për të vërtetuar karakterin prozaik të poezisë së saj.
PËRTEJ
Nuk mund t’i gjej sytë e gjelbër të fëmijës lypës, as skalpin pa flokë në hollet e galerisë së shtetit, ku burra e gra, me gazeta palosur në dosjet bosh, ngjitnin shkallët e ligjit pa vepra origjinale.
Zemra e fëmijës lypës, e përcaktuar si organ, do të rrahë diku për një tjetër shëndetlig të botës. Skalpi pa flokë, ngjyrë bari, do të endet nëpër rrugë vazhdimisht në sheshin “Nëna Tereza. Në të majtë, në të djathtë, në qendër.
Në themel të kësaj qëndron ideja domethënëse sa i përket faktit që poezia e Entelës nuk është tërësisht një gjini e pastër dhe se mbi të gjitha, ky tipar (sistematik) i poezisë së saj, nuk mund të mos cilësohet si një tjetër “provokim estetik”.
Shënim: Punimi është paraqitur në lëndën “Letërsi aktuale”, tek Prof. Dr. Sali Bashota, në studimet e nivelit master, dega e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë. /KultPlus.com