Ag Apolloni

Ishte koha kur Shtëpia e Bardhë qortohej nga intelektualët publikë dhe nga populli amerikan për ndërhyrje në punët e shteteve të tjera. Presidenti Klinton kishte disponimin e mirë për të na ndihmuar, prandaj kishte vendosur të intervenonte ushtarakisht. Por befas u ndodh mes një sulmi të brendshëm. Për shkak të këtij intervenimi, ai kritikohej ashpër dhe, kështu, e kuptoi se po e humbte besimin te qytetarët e tij. Pra, atij i duhej një figurë e madhe morale për ta justifikuar veprimin e tij, një figurë kundër së cilës nuk mund të dilnin intelektualët dhe populli amerikan. Kjo figurë morale ishte Eli Vizel (Elie Wiesel), i mbijetuar i Holokaustit dhe fitues i çmimit Nobel për paqe. Vetë Bill Klinton, vite më vonë, ka thënë: “Ka qenë një forcë e vetme që e ka ndryshuar rrjedhën e politikës amerikane. Ajo forcë quhet Eli Vizel”.

Eli Vizel, një engjëll amerikan për Kosovën, kur Amerika ende dyshonte në ‘intervenimin humanitar’ të NATOS-së, shkoi në Shtëpinë e Bardhë dhe mbajti një fjalim për domosdoshmërinë e atij intervenimi për ta shpëtuar Kosovën nga spastrimi dhe gjenocidi. Pastaj, me kërkesë të presidentit amerikan, ai erdhi në kampet e shpërnguljes në Maqedoni dhe Shqipëri, për t’i vizituar kosovarët, dhe përgatiti një raport mbi vuajtjet tona. Këtë raport ia dërgoi Shtëpisë së Bardhë. Pak ditë më pas, ndodhi çlirimi i Kosovës.

Më poshtë keni një fragment nga romani dokumentar “Një fije shprese, një fije shkrepëse”, ku, në bazë të dokumenteve të shumta nga arkiva të ndryshme, përfshirë edhe “arkivin e ngrirë të Shtëpisë së Bardhë”, Ag Apolloni ka ndërtuar figurën e shkrimtarit dhe humanistit Eli Vizel në raport me Kosovën. Ky fragment publikohet me rastin e 7-vjetorit të vdekjes së Eli Vizelit, i cili vdiq më 2 korrik 2016. Romani tashmë gjendet edhe në gjuhën angleze.

“Një fije shprese, një fije shkrepëse”

Në anën tjetër të Atlantikut, Eli Vizel shikon TV dhe mendon. Kishte disa ditë që e shmangte darkën. Nuk shkojnë bashkë darka dhe lajmet, thoshte. Si mund të hash rehat duke shikuar në televizor kolona njerëzish të uritur të dëbuar nga shtëpitë e tyre? I kujtohet koha kur bota nuk bëri zë. “Babës tim i shkonin lotët çurg. Ishte hera e parë që e shihja të qante. Kurrë s’e kisha menduar se do të vinte ajo ditë, ndërsa nëna ime ecte pa thënë as edhe një fjalë të vetme, e zhytur thellë në mendime, me fytyrën e ngrirë si një maskë. I hodha një shikim motrës sime, të voglës Cipora, me ato flokët e verdha të krehura me kujdes dhe me atë pallton e saj të kuqe të hedhur krahëve: një vogëlushe shtatëvjeçare. Në shpinë mbante një çantë tepër të rëndë për të. Nofullat i shtrëngonte fort: e dinte shumë mirë që s’ia vlente të ankohej. Aty-këtu policët ishin lëshuar me shkopinjtë e tyre duke goditur majtas e djathtas dhe duke na shtyrë: Nxitoni! Luani këmbët!”   

Njëra duhej shmangur: o darka, o lajmet. Mund t’i shmangte lajmet dhe të hante darkë i qetë, por çfarë do t’i thoshte babës së ndjerë kur të takoheshin një ditë? Që kishte mbyllur sytë dhe veshët dhe s’kishte hapur gojën, si atëherë kur baba në agoni e thërriste emrin e tij? 

Në televizor sheh një luginë plot me njerëz dhe një fëmijë që mban lart një karton me fjalën Help, pastaj dhjetëra duar të ngritura në pritje të një buke, të cilën nuk shihej kush po e mbante matanë telave. Bie në kujtime: “në vagonin ku kishte rënë copa e bukës, nisi një përleshje. Burrat po grindeshin duke shtyrë, kacafytur, gërvishtur dhe sakatuar njëri-tjetrin. Bisha grabitqare që kacafyteshin dhe sytë u xixëllonin nga urrejtja kafshërore. Ata sikur u pushtuan papritur e pa kujtuar nga një gjallëri e jashtëzakonshme, e cila ua mprehu sakaq thonjtë dhe dhëmbët”. Pastaj i kujtohet sesi në vagonin ku ndodhej ai, biri e kishte mbytur babën për t’ia marrë bukën. Në ekran duken burra, gra, fëmijë të mbështjellë me batanije. “Mbi batanijet tona po grumbullohej një shtresë e trashë bore. Na dhanë bukë, racionin e zakonshëm. I kollofitëm sa hap e mbyll sytë. Dikujt i shkrepi një ide se si ta shuante etjen, duke ngrënë borë. Shumë shpejt të gjithë filluan ta imitonin. Meqë nuk na lejohej të përkuleshim, nxorëm lugët tona dhe hëngrëm borën, që kish rënë mbi supet e fqinjëve. Një copë buke e shoqëruar me një lugë bore. Ushtarëve SS, që s’na i ndanin sytë, u pëlqeu shfaqja që po jepnim”.

Mbaron darka, e cila për të kishte mbaruar sapo kishin filluar lajmet. Mbarojnë lajmet, por ai e di se tragjedia zgjat më shumë se edicioni i lajmeve, më shumë se një rrotullim i diellit. Gruaja dhe djali janë të merakosur teksa e shohin ashtu, se e dinë ç’kujtime i ngjallin ato pamje.

Kështu, ai përditë i sheh lajmet me shqetësim dhe gëzohet kur kupton që NATO, më në fund, intervenon. Ka reagime nga qytetarët dhe nga disa intelektualë, se Amerika s’duhet të përzihet në punët e të tjerëve, mjafton t’i rregullojë të vetat që i ka lëmsh. I sheh i mbijetuari i Holokaustit këta intelektualë dhe qytetarë, dhe s’mund t’u besojë syve, as veshëve. I kujtohet Ruzvelti kur, për të mos u përzier në punë të huaja, e ktheu mbrapsht anijen me një mijë hebrenj, të cilët mezi kishin arritur pranë bregut të atij që e konsideronin shpëtimtar, i cili në moment të fundit ua ktheu shpinën. “Nuk e kuptoj. Ruzvelti ishte njeri i mirë, njeri me zemër. Ai i kuptonte ata që kishin nevojë. Pse nuk i la këta refugjatë të zbarkonin? Një mijë njerëz – në Amerikë, në këtë vend të madh, me demokracinë më të madhe, më bujare nga të gjitha kombet në historinë moderne. Çfarë ndodhi? Nuk e kuptoj. Pse kjo indiferencë, në shkallën më të lartë, ndaj vuajtjes së viktimave?”

Cingërrr!, bën telefoni. E thërret Shtëpia e Bardhë, për ta pyetur nëse mund të shkonte të fliste kundër rreziqeve të indiferencës.

Pas pak, ai e gjen veten në dhomën e punës duke shkruar: “Ç’është indiferenca? Etimologjikisht, kjo fjalë do të thotë  ‘no difference’. Një gjendje e çuditshme dhe e panatyrshme që e zhbën kufirin mes dritës dhe errësirës, mes mugëtirës dhe zbardhjes, mes krimit dhe ndëshkimit, mes egërsisë dhe dhembshurisë, mes të mirës dhe të keqes”. E shikon orën, pastaj shkruan, fshin dhe shton: “Por gjatë këtij shekulli kanë ndodhur edhe gjëra të mira, si humbja e nazizmit, rënia e komunizmit, rilindja e Izraelit në tokën stërgjyshore…”    

Nëpër mendje i kalojnë: varrosja e orës në kopsht, deportimi me tren, ndarja nga nëna dhe motra, fëmija i varur në litar, i vdekuri i ngrirë pranë violinës, kalimi në Buhenvald, vendosja e numrave, kokat e rruara, vrasja e babës…, mandej  fotografitë me rreshtat e njerëzve duke hyrë në dhomat e gazit, oxhaqet e furrave të kampit dhe… ftesa e presidentit Klinton për të mbajtur ligjëratë në Shtëpinë e Bardhë, ku para pak ditësh ishte marrë vendimi për të intervenuar ushtarakisht diku në Ballkan, për ta shpëtuar Kosovën nga spastrimi etnik dhe gjenocidi. Kur ky ishte fëmijë në kampin e përqendrimit në Buhenvald, Kosova ishte pjesë e Shqipërisë dhe kishte strehuar dhe mbrojtur plot familje hebreje. Ato, familjet shqiptare, e kishin thënë fjalën e vet, kur bota heshtte. Ai e dinte këtë, prandaj ndihej i lumtur që presidenti i tanishëm nuk po ua kthente shpinën viktimave.  

Dora e tij vazhdon të shkruajë: “…dhe pastaj, natyrisht, vendimi i përbashkët i Shteteve të Bashkuara dhe NATO-s për të ndërhyrë në Kosovë dhe për t’i shpëtuar ato viktima, ata refugjatë, ata që u rrënuan nga një njeri për të cilin besoj se për shkak të krimeve të tij, duhet të akuzohet për krime kundër njerëzimit. Këtë herë, bota nuk heshti”.

 I kujtohen dita e lirisë, valët e jetës, pastaj zgjimi në mesnatë dhe kthimi në vendlindje për ta kërkuar orën e varrosur. Sheh veten duke shkuar në kopsht para mëngjesit dhe duke gërmuar. Ora është aty ku e ka lënë, por në shtëpinë e tij nuk janë më as baba, as nëna, as motra. Ai e rivarros orën, sepse ajo orë e vjetër mat një kohë tjetër.   

Ai palos letrën dhe shpalos mendjen: “Ky intervenim a do të thotë që kemi mësuar nga e kaluara? A do të thotë që shoqëria ka ndryshuar? Që njeriu është bërë më pak indiferent dhe më shumë njerëzor? A kemi mësuar vërtet nga përvojat tona? A jemi më pak të pandjeshëm ndaj vuajtjeve të viktimave të spastrimit etnik dhe formave të tjera të padrejtësive në vendet afër dhe larg? A është kjo ndërhyrje e arsyeshme në Kosovë, e udhëhequr nga ju, zoti President, një paralajmërim i qëndrueshëm se kurrë më nuk do të lejohet dëbimi, terrorizimi i fëmijëve dhe prindërve të tyre kudo në botë? A do t’i dekurajojë kjo diktatorët e tjerë në vendet e tjera që bëjnë të njëjtën gjë?”

Në East Room, në Shtëpinë e Bardhë, mes presidentit Klinton dhe Zonjës së Parë, Hillari, para një publiku të zgjedhur, shkrimtari hebre e mbyll fjalimin me fjalët: “Dhe kështu, mendoj edhe një herë për djaloshin hebre nga Malet e Karpateve. Ai e ka shoqëruar plakun, që jam unë, gjatë gjithë këtyre viteve të kërkimit dhe të luftës. Dhe së bashku ne të dy ecim drejt mijëvjeçarit të ri, me frikë të thellë dhe shpresa të jashtëzakonshme”.  

Zëri i tij i butë, si i një rabini që lexon Talmudin, ka hyrë nëpër veshë dhe ka depërtuar në zemra.  

Heshtje.

Pastaj duartrokitje. 

Teksa dalin nga East Room, Presidenti pret që Shkrimtari ta kapë prapë për krahu, si disa vite më parë, kur në një takim, i emocionuar nga ajo që kishte parë në Bosnje, i kishte thënë: Bëj diçka, zoti President!

Tani Presidenti po e shihte të njëjtin njeri që i dridhej zëri duke folur për atë që po ndodhte në Kosovë. Duke e parë se sa shumë i kishte përjetuar lajmet e mbrëmjes, me pamjet përplot masakra e refugjatë shqiptarë, Presidenti i afrohet dhe i thotë me zë të ulët:

– Pse nuk shkon atje?

Shkrimtari ngre kokën, shikon fytyrën e përzemërt të Presidentit dhe e kupton që e ka seriozisht.

– Sikur të mund të bëja diçka, do të shkoja,- ia kthen. 

– Sigurisht që mundesh,- i jep zemër Presidenti.

Kur e sheh veten në avion, mbi retë e bardha që i japin ndjesinë e parajsës dhe paqes, laureati i Nobelit për paqe e kupton se nuk po udhëton vetëm nëpër hapësirë, por edhe nëpër kohë. Nuk po udhëton thjesht nga Amerika në Ballkan, por nga Lufta e Dytë Botërore në Luftën e Kosovës.

Kur zbret nga qielli dhe futet mes refugjatëve shqiptarë, e kupton se ky është udhëtimi më i gjatë në jetën e tij, nëpër një rrugë që zgjati pesëdhjetë e katër vjet, nga dita kur doli nga kampi i shfarosjes deri tash kur po shkonte drejt kampeve të shpërnguljes. 

Për shkak të ngjashmërisë së persekutimit, Presidenti e kishte angazhuar atë të shkonte në kampet e shqiptarëve, për të bërë një raport në lidhje me gjendjen e refugjatëve. Shkoni, shihni, dëgjoni dhe flisni me ta!, i kujtohen të mbijetuarit të Buhenvaldit fjalët e Presidentit, derisa ecën mes fëmijëve në kampin e Çegranit, në Ditën e Fëmijëve. Ky është një nga kampet më të mëdhenj në Maqedoni, me mbi pesëdhjetë mijë refugjatë, rreth dyzet për qind e të cilëve janë fëmijë.

– Qindra fëmijë morën pjesë në këtë ngjarje të organizuar nga UNICEF-i dhe organizata të tjera në kampin e Çegranit. Ky ishte një rast që fëmijët shqiptarë të argëtoheshin sadopak. Aktivitetet e tyre përfshijnë ngjyrosjen e fytyrës dhe këndimin e këngëve tradicionale shqiptare. Emisari amerikan, i mbijetuar i Holokaustit, thotë se është prekur shumë nga ajo që ka parë në kamp,- raporton gazetarja e Associated Press.

Duket Shkrimtari duke ecur mes fëmijëve, dy prej të cilëve ua ka hedhur duart mbi supe. Ecën dhe flet: 

– Jam këtu për t’i parë fëmijët, këta ma copëtojnë zemrën.

Gazetarja e pyet:

– A keni folur me njerëzit derisa jeni endur nëpër kamp?

Ai përgjigjet:

– Ende s’kam folur me të rriturit. Tash për tash po flas me këta fëmijë. I dua fëmijët. Po e shoh pafajësinë e këtyre fëmijëve të sulmuar, të izoluar dhe të keqtrajtuar… 

Në kuadrin tjetër duket një fëmijë që këndon Oj Kosovë, o djep lirie… dhe një tjetër që reciton një vjershë për Adem Jasharin, ndërsa Shkrimtari i shikon me dashamirësi dhe mban veshin te përkthyesja. 

Në kuadrin e radhës, ai flet për udhëheqësin serb: 

– Millosheviqi është një njeri që dëshiron të sundojë, të sundojë patjetër, qoftë edhe mbi një varrezë. Ai është i çmendur.

Dhe kështu ai vazhdon të endet përditë nëpër kampe, në Maqedoni dhe Shqipëri. Njëri nga shoqëruesit, duke i parë fëmijët, i thotë:

– Këta duken mjaft të lumtur, shihi si qeshin! Nuk duket se janë të traumatizuar.

– Fëmijët e jetojnë të tashmen më shumë se ne. Ata qeshin sot, i përshtaten frymës së festës, por nesër do t’u kujtohet çfarë kanë parë, si i kanë dëbuar dhe kjo do të lërë pasoja. Ata kanë nevojë për terapistë, dhe ne duhet t’ua sigurojmë, sepse trauma godet pas festës.  

– Pse po ua bën Millosheviqi këtë?

– Sepse dëshiron të hyjë në histori.

– Do t’ia arrijë?

– Po, ai do të hyjë në histori për turpin e tij.

Një gazetar i New Yorker raporton për vizitën e humanistit hebre nëpër kampet e refugjatëve shqiptarë. Ai thotë se zyrtarët e administratës kanë thënë se vizita ka për qëllim ta përqendrojë vëmendjen në argumentin moral të fushatës së bombardimeve të NATO-s kundër Jugosllavisë. Nga katër rrjetet kryesore televizive amerikane, vetëm CNN e mbulon vizitën e emisarit amerikan, dhe zyrtarët atje thonë se zbehja e interesit për historinë e Kosovës po i ndërlikon përpjekjet e tyre për ta ndërtuar një konsensus të fortë publik mbi veprimet ushtarake. Njerëzit e kanë të paqartë pse ne po bëjmë atë që po bëjmë, thotë një zëdhënës i Ambasadës së Shteteve të Bashkuara. I pyetur nga reporteri se pse e kishin zgjedhur pikërisht laureatin e paqes për ta dërguar mes refugjatëve të luftës, ai i përgjigjet: Na duhej një person si ai për ta mbajtur në vijë filozofinë morale.   

– Kam mësuar diçka nga përvojat e mia si bashkëkohës i kaq shumë ngjarjeve,- i thotë Shkrimtari reporterit amerikan.- Kur e keqja e tregon fytyrën e saj, ju s’duhet të prisni, s’duhet ta lejoni të forcohet. Duhet të ndërhyni.

Duke ecur nëpër kamp, atij i kujtohen kampet naziste, pastaj i kujtohen njerëzit e ngrirë në borë dhe, ndonëse ka tri orë që rri në diellin përcëllues, shpreh një kërkesë të befasishme dhe urgjente për refugjatët kosovarë:

– Ne nuk duhet të lejojmë që dimri t’i gjejë këtu.

Dhe, sapo e thotë këtë, shpejton hapin për të mbledhur histori, për t’i dokumentuar krimet dhe për ta përshpejtuar fundin e luftës. Ecën nga njëri kamp te tjetri, dëgjon histori dhe bën pyetje. Kur e sheh një burrë duke i vënë në gjumë fëmijët, e pyet:

– A u tregon përralla fëmijëve?

– Po.

– Për çka flasin ato përralla?

– Për shtëpinë.

Më tutje e ndal një vajzë gjashtëmbëdhjetë vjeçe.

– Si e ke emrin?

– Bahrije.

– Çka mendon kur zgjohesh në mëngjes?

– Mendoj se do të kthehem në shtëpi.

Shkon më tutje dhe e ndal një refugjat tjetër.

– Si të quajnë?

– Besim.

– Çka mendon për atë që po bëjnë serbët?

– Mendoj si mund ta bëjë këtë dikush që ka zemër.

Ndërsa, gazetari që e përcjell, e pyet Shkrimtarin: 

– Çfarë mendoni për intervenimin amerikan?

Shkrimtari sheh kampin me refugjatë, pastaj kafshon buzën nga dhembshuria për ta dhe rrudh sytë nga rrezet e forta:   

– Për amerikanët, Kosova është një luftë morale. Ne s’përfitojmë asgjë nga Kosova, por, nëse s’do të intervenonim, do të humbnim shumë moralisht.  

Si i dërguar special i presidentit amerikan, duke bashkëndier me refugjatët si të ishte ndonjë shenjtor me rroba moderne, ai endet nga njëri kamp në tjetrin, në Maqedoni e Shqipëri, ku janë dëbuar shqiptarët e Kosovës, për t’u dhënë zemër, për t’u dhënë shpresë. Nga këto kampe ai ndërton pamjen e fytyrës njerëzore të luftës.

– Veç unë dhe djali kemi mbetë…, – i thotë një nënë një ditë, dhe ende pa e mbaruar fjalinë, fjalët i bëhen lot. Ndërsa Shkrimtari sheh djalin e saj të vogël, i hedh krahun, e mbështet për gjoksi dhe me dorën tjetër ia përkëdhel kokën. Pastaj i afrohet një plaku me plis dhe e pyet nëse i ka shpëtuar familja. Plaku s’do të flasë, por kur merr vesh se është amerikan, thotë:  

– Niqin’ e tetëdhetë burra u vranë, veç dy kanë pshtue. Unë jam njani prej tyne…

Shkrimtari i vë dorën në sup, për t’i thënë që megjithatë, në atë fatkeqësi, paska qenë me fat, por plaku pasi gëlltitet një herë, shton:

– …djali jem shkoi me t’shumtit.

Plakut i rrjedhin lotët. Shkrimtari kafshon buzën, por s’mund t’i fshehë skuqjen e syve dhe një lëng të kthjellët që ia mjegullon shikimin. Ia shtrëngon dorën plakut. Nga këndvështrimi mjekësor, ai e di që nëse tjetrit i dhemb, mjeku s’duhet ta bëjë edhe veten që t’i dhembë, sepse kështu s’do të përfitonte asnjëri. Por, nga kënd-vështrimi moral, human, ai e di që pacienti dhe mjeku duhet ta ndajnë dhimbjen së bashku, që ta përballojnë më lehtë. Çka domethënë të mos ndjesh? Të jesh i vdekur. Nëse nuk e ndiej dhimbjen tuaj, s’e ndiej as timen, mendon dhe vazhdon endjen nga njëri shator në tjetrin. 

– Nuk e di se kush je, por mbasi je amerikan, je njeri i mirë,- i thotë një burrë.

Shkrimtari qesh me përzemërsi, pastaj ua shtrëngon duart pleqve, ua hedh dorën në sup burrave, u buzëqesh grave, ua përkëdhel kokat fëmijëve, ndërsa kur në mbrëmje, i vetëm në dhomë, fik llambën dhe ndez kujtesën, askush s’mund ta dijë se si ndihet një i mbijetuar i kampeve naziste pas bredhjes gjithë ditën nëpër kampe. Nuk dihet nëse më shumë e mundon pamja e trishtuar e fëmijës që pa sot, apo fëmija i trishtuar që ishte ai vetë dikur; fati i tanishëm i familjeve shqiptare, apo fati i dikurshëm i familjeve hebreje. Apo ndoshta dy fëmijët e trishtuar, dy kombet e persekutuara, dy luftërat e çmendura, dy llojet e kampeve, shkrihen brenda në mendjen e tij dhe bëhen një.  

Të nesërmen, ulur para një shatori e sheh një burrë të moshës së mesme duke pirë duhan i zhytur në mendime. 

– Çka po mendon?, e pyet.

– S’ka randësi çka mendoj unë, po çka mendon Amerika.

– Kur mendon se do të kthehesh në shtëpi?

– Krejt kjo mvaret prej Zotit…dhe Klintonit. 

Shkrimtari buzëqesh dhe ia rreh shpatullat. 

– Dy djemtë m’i kanë marrë prej dore, s’di ku i kanë çue…, – thotë një nënë që s’mund t’i ndalë lotët.

Shkrimtari ulet dhe e dëgjon historinë e saj. Para se t’ia përkthejnë, ai e kupton duke i lexuar shenjat e dhimbjes: rrjedhjen e lotëve dhe dridhjen e zërit. Ai e di se pamja e fundit mbetet e përjetshme, dhe e merr me mend se sa e vështirë do të jetë për këtë grua të jetojë gjithë jetën me një kujtim të tillë. 

Një tjetër grua, kur merr vesh se ky është amerikan, i afrohet dhe e pyet:

– Çka po ndodh me ne? Çka kemi bâ? Çka kemi bâ që ta meritojmë këtë?

Shkrimtari e sheh me dhembshuri dhe i thotë: 

– E di që jeni të pafajshëm dhe nuk e di pse duhet të vuani. Unë, mjerisht, nuk mund ta zë vendin tuaj, por dua të jem i pranishëm në vuajtjen tuaj.

Një shoqërues e pyet Shkrimtarin:

– Çfarë mesazhi doni të jepni me mbledhjen e këtyre historive?

– Dua që këtyre njerëzve t’u jap shpresë, t’u them që viktimat kurrë s’janë vetëm.

– Por ju keni qenë. 

– Hm.

– E keni menduar pse po ndodh ky spastrim etnik, kjo luftë?

– Krejt kjo po ndodh se Millosheviqi do Serbi të Madhe, ai dëshiron të bëjë histori.

– Tash që po bombardohet, s’ka si të mos tërhiqet nga kjo ide.

– Edhe nëse dorëzohet, ai prapë duhet të dënohet. Ai njeri është kriminel.

– E quajnë Kasap i Ballkanit…

– Jo, ai nuk është kasap, ashtu siç nuk ishte as Ajkmani Kasap i Aushvicit.

– Pardon?

– Millosheviqi dhe Ajkmani, edhe pse s’duhen krahasuar tragjeditë, janë përgjegjës, jo kasapë. Kasapi pret dhe s’i jep llogari kujt, kurse këta s’mund t’i shmangen llogaridhënies. Ne s’duam, s’mund e s’duhet t’i lëmë. 

Dhe ecën hebreu nga kampi në kamp, si prifti i madh i Shilohut që dukej se nga dhembshuria, do t’i merrte të gjithë fëmijët e t’i rriste në Tabernakull. Vetëm imagjinojeni me kostume antike dhe, natyrisht me mjekër, dhe krahasojeni pastaj me pikturën e Jan Viktorsit! Është e njëjta pamje, e njëjta dashuri, vetëm kostumet kanë ndryshuar. “Unë i dua fëmijët, më copëtohet zemra për ta”, thotë duke shkuar nga shatori në shator, nga kampi në kamp, për t’i parë, për t’i  dëgjuar, për t’i prekur dhe për të folur me ta. Kështu, ai duket sikur ka ardhur këtu, në tokë, me një mision mesianik, për t’i mbledhur dhimbjet tona dhe për t’i marrë me vete e për t’i çuar në Shtëpinë e Bardhë, së cilës i raporton: “Në këtë botë të tmerrshme të refugjatëve të Kosovës, të rriturit qanin. Fëmijët nuk qanin. Ata këndonin. Ata luanin. Ata qeshnin. E unë nuk e di se çfarë na lëndon më shumë: e qeshura e fëmijëve, apo lotët e prindërve të tyre. Sa u përket torturuesve të tyre, ti s’mund ta kuptosh: si munden qeniet njerëzore t’u shkaktojnë aq shumë vuajtje qenieve të tjera njerëzore?” Dhe i tronditur pyet: “a mos vallë ky është leksioni i shekullit tonë që po mbaron: se është njerëzore të jesh jonjerëzor?” Në fund, pyet veten: “a ishte misioni im i suksesshëm? Mendoj se ishte domethënës”. Dhe e mbyll me fjalën shpresë: “a ka shpresë për refugjatët kosovarë? Ka një ndjenjë të shpresës. Ajo vjen nga Amerika dhe aleatët e saj. Fitorja jonë mbi krimet e Millosheviqit u jep atyre shpresë”.   

Kështu shkroi shkrimtari hebre Eli Vizel një natë qershori, nga Shkupi. Kështu i raportoi Shtëpisë së Bardhë. Pas pak ditësh trupat tokësore të NATO-s hynë në Kosovë.

Një vjet më vonë, te “Letër mikut kosovar”, ai e kujton vizitën e tij kështu: “Ju kam vizituar në kampin tuaj të refugjatëve. Kam takuar shumë prej shokëve dhe miqve tuaj, në Shqipëri dhe Maqedoni. Me zemër të thyer i kam dëgjuar tregimet e tyre të poshtërimit dhe agonisë: e quaja të patolerueshme egërsinë shtazarake të serbëve. Shpesh viktimat e fillonin tregimin me zë të qetë, por nuk arrinin ta përfundonin: shpërthenin në ngashërime. Në thellësi të shpirtit tim, në heshtje, lotët e mi përziheshin me të tyret”./KultPlus.com

Përgatiti: Ermal Mulosmani

“Elizer, o biri im, eja këtu! Dua të të them diçka… Vetëm ty… Eja, eja, mos më lër vetëm…! Elizer…”

Ia dëgjova mirë zërin dhe e rroka kuptimin e fjalëve të tij, edhe përmasën tragjike të çastit. Por megjithatë nuk luajta vendit.

Kishte qenë dëshira e tij e fundit për të më pasur pranë gjatë agonisë së tij, në çastin kur shpirti po i shkëputej nga trupi I bërë copë dhe prapëseprapë unë nuk ia plotësova dëshirën.

Kisha frikë.

******

Marshimi i Vdekjes – 17 Janar 1945!

Episodi më i tmerrshëm i evakuimeve të hebrenjve të kampeve të vdekjes drejt Gjermanisë ndodhi më 17 Janar 1945.

Të burgosurit e Aushvicit, kampit nazist më të famshëm të vdekjes, dëgjonin çdo natë të shtënat e topave dhe flakët e luftimeve që gjëmonin fare afër kampit, sa të gëzuar aq edhe të frikësuar. Mos vallë po vinte liria edhe për ata të shkretë? Bash atëherë kur fjala e tmerrshme “Përzgjedhje”, e pasuar me erën e rëndë të trupave të djegur dhe tymin e zi që dilte nga oxhakët e tmerrit u kishte fashitur çdo shpresë për jetë? A do mbërrinin rusët të çlironin edhe kampin e tyre dhe të jepnin lirinë? Apo afrimi i rusëve deri në rrethinat e Aushvicit përkonte me fundin e pashmangshëm të të burgosurve të mbetur, në një asgjësim masiv, të fundit? A ishte kjo tallja e fundit që po bënte fati në agoninë e pafund kur shpresat për jetë ishin venitur tërësisht?

Për këtë ngjarje, dëshminë më të çmuar e ka dhënë ish i burgosuri 16 vjeçar i Aushvicit të asaj dite, nobelisti hebre Eli Vizel, me librin më të çmuar të shkruar për genocidin nazist – Nata!

Libri “Nata” i Eli Vizel është përfshirë në të gjtiha programet shkollore të ShBA-së. Ajo është dëshmia më autentike dhe e tmerrshme, e një kasaphane çnjerëzore të ndodhur vetëm 80 vjet më parë, në Evropën e qytetëruar, ku kasapët e veshur me uniforma moderne, që dëgjonin muzikë klasike apo lexonin letërsi romantike në kohën e lirë, pasditeve, paradite mund të kishin dërguar në furrat e tmerrit me dhjetëra të burgosur dhe e kishin zbatuar detyrën e ngarkuar me një zell të admirueshëm!

Libri “Nata” është i përkthyer në shqip nga përkthyesi Edvin Shvarc.

Do të veçoj dy momente nga ai libërth, momente që më kanë lënë mbresë të pashlyeshme.

I pari ka të bëjë me ngjarjen e Moishe Rojtarit si parathënie e dramës dhe neglizhencën njerëzore për të kuptuar tmerrin që po afrohej dita ditës.

*********

Ndodhi nga fundi i vitit 1942. Ngjarjet zhvillohen në Sighet, një qytet i vogël në kufirin rumuno-hungarez, në zonën e Transilvanisë.

Atë ditë, policia hungareze dhe grumbulloi të gjithë hebrenjtë e ardhur në Sighet, që nuk kishin pasaportë hungareze akoma.

Mes tyre ishte edhe Moishe Rojtari, miku i Elit, mësuesi i tij i Kabalës, rojtari i urtë i sinagogës. Të rrasur kapicë në vagonë bagëtish nga policia hungareze, ata qanin mbyturazi në heshtje. Bashkëqytetarët e tyre në platformë qanin me zë e dënesë….

Ditët kaluan dhe hebrenjtë e Sighetit i harruan bashkëqytetarët e tyre të deportuar. Thashethemet thonin se i kishin dërguar për të punuar në Galici dhe mbylleshin me komentin “Këto ka lufta…”.

Jeta filloi sërish me të njëtin ritëm. Dyqanxhinjve po u ecte puna mbroth, studentët jetonin ndër libra e fëmijët luanin në rrugë të gëzuar. Koha ishte e mrekullueshme dhe lajmet nga fronti lajmëronin veç disfata të ushtrisë gjermane.

Por, një ditë, në Sighet, Eli takon befas në rrugë Moishe Rojtarin!

Moishe i tregon Elit fatin e tij dhe të bashkëudhëtarëve të tij.

Treni kishte përshkruar territorin hungarez dhe sapo ishte futur në Poloni, e kishte marrë në dorëzim Gestapo.

Hebrenjtë ishin ngarkuar në disa kamionë dhe i kishin dërguar në një pyll galician. Pastaj i kishin detyruar të hapnin një gropë të madhe dhe i vrisnin buzë gropës….

Po Moishe Rojtari si ia kishte arritur të shpëtonte gjallë? Në sajë të një mrekullie! Ai ishte plagosur në këmbë, ishte shtirur i vdekur dhe ata e morën për të tillë.

Ditë pas dite, natë pas nate, ai shkonte nëpër hebrenjtë e Sighetit dhe ua tregonte të gjithëve historinë e tij të tmerrshme…

Moisheja nuk ishte më ai i pari. Xixëllima e gëzimit në sytë e tij ishte zhdukur njëherë e përgjithmonë. Nuk këndonte më, madje as Zotin dhe Kabalën s’i zinte më në gojë…Fliste vetëm për ato që i kishin parë sytë por njerëzit jo vetëm nuk donin ta besonin rrëfenjat e tij por as nuk donin ta dëgjonin më! Madje, disa shkuan aq larg saqë hapën fjalë se Moisheja kërkonte vetëm mëshirën e tyre, se ai ato llahtare vetëm i përfytyronte…

Ndërsa ai vetëm u përgjërohej:

“O hebrenj, më dëgjoni, vetëm kaq po ju kërkoj. Nuk dua as para e as mëshirë. Dua vetëm të ma vini veshin!

As Eli që e donte si të afërmin e vet, nuk i zinte besë. Ulej pranë tij e dëgjonte tmerret që tregonte Moishe duke u rrekur të kuptonte pikëllimin e tij. Por ndiente vetëm mëshirë për të si për një të çmendur!

-“Ata kujtojnë se jam marrosur”- shtonte Moishe i mirë dhe lotët i binin rrëke…

Eli e pyet:

“E pse kërkon kaq shumë të të besojnë? Po të isha si ti nuk do e çaja kokën nëse më besonin apo jo…”

“Ti nuk e kupton” përgjigjej Moishe i dërrmuar nga dëshpërimi.

“Unë shpëtova për mrekulli dhe erdha në Sighet që t’ju përshkruaj vdekjen time në mënyrë që ju të bëheni gati sa ka ende kohë…Mua nuk më bëhet vonë shumë për të jetuar. Jam vetëm dhe dëshiroja me mish e me shpirt për tju paralajmëruar. E keqja është se askush nuk ma vë veshin…”

Pas kësaj jeta u fut sërish në rrjedha normale. Moishe Rojtari u harrua….

*****

Lufta nuk kishte mbërritur atyre anëve deri në Mars 1944. Banorët e Sighetit jetonin si hebrenjtë e gjithë botës, me besimin në Zot, ritet hebreje, Kabalën, sekretet e misticizmit hebraik, dashurinë për prindin, të afërmin…

Ata përcillnin pa shqetësim lajmet nga fronti dhe bënin parashikime për të ardhmen e botës, gjeopolitikën, sionizmin, thashethemet… Edhe 1944-a dukej si një vit i zakonshëm, pranvera erdhi më shpejt, pemët lulëzuan, filluan fejesat, martesat gjithçka ishte në normalitet.

Shumë prej hebrenjve bënin shaka me forcën e Hitlerit dhe dëshirën e tij për të zhdukur të gjithë racën hebreje…Si u bëkërka kjo gjë në mes të shekullit të njëzetë?!!

Aso kohe mund të bliheshin mjaft çertifikata për në Palestinë ku i priste një jetë pa andralla dhe frikëra. Por pak kush preferonte ta bënte një gjë të tillë. Kur Eli i ri ia hodhi një ditë fjalën të atit, ky refuzoi kategorikisht : “Nuk kam kohë biro të nis jetë prej fillimit”.

Me të tilla kotësira ishte mbushur dita e hebrenjve të Sighetit.

Qyteti jetonte si para lufte. Lufta si dëm kolateral kishte mbërritur vetëm një herë në Sighet. Por edhe ai rast ishte harruar tashmë. Po i vinte fundi luftës. Edhe Moishe Rojtari kishte rënë squk. Sorollatej poshtë e përpjetë sa në sinagogë e sa në rrugë, i kërrusur, me sytë përdhe, sikur të donte t’i shkëpuste prej njerëzve.

Befas, një ditë, në Radio Budapesti, u dëgjua një lajm jo i këndshëm: Regjenti Miklosh Horty ishte detyruar t’i kërkonte një udhëheqësi të një Partie pro-naziste të krijonte një qeveri të re!

Prapëseprapë hebrenjtë nuk e prishën gjakun. E gjitha kjo ishte si ndërrimi I drejtuesve të një Ministrie…

Por, kur të nesërmen, drejtuesi i Qeverisë lejoi hyrjen e trupave nazistë në Hungari, lajmi ishte fort turbullues! Shqetësimi u bë real për herë të parë që nga fillimi i luftës. Dalngadalë erdhën lajmet për situatën e terrorit dhe frikës ku jetonin hebrentë e Budapestit. Nazistët po sulmonin lokalet hebreje, sinagogat, situate po bëhej serioze…

Por edhe kjo frikë nuk zgjati shumë. Gjermanët nuk do të arrijnë të vijnë kaq larg, në Sighet. Do të qëndrojnë në Budapest, sigurisht, për arsye strategjike…

Derisa, tri ditë më vonë, gjermanët mbërritën rrugëve të Sighetit…

Ankth. Ushtarë gjermanë me helmetat me stemën me kafkën e vdekjes ishin të frikshëm. Megjithatë, pas pak, përshtypjet e tmerrit u relaksuan. Gjermanët dukeshin të qetë. Ata u strehuan në shtëpitë private dhe i respektonin banorët. Qëndrimi ishte i sjellshëm por i ftohtë. Një oficer gjerman i strehuar te një shtëpi hebreje, tri ditë pas strehimit i solli të zonjës së shtëpisë një kuti me çokollata. Lajmi mori dhenë. Optimistët filluan avazin:

“E shikoni? Ç’ju patëm thënë? Po ju nuk merrnit vesh. Ja ku janë gjermanët tuaj. Po tani ç’do të thoni ë? Ku e keni atë egërsinë e tyre të tmerrshme?”

Hebrenjtë vunë buzën në gaz sërish. Megjithëse me gjermanë në shtëpi…Ata hanin pinin dhe këndonin. Ishte Mars i 1944-ës.

Por, ditën e shtatë të Pashkëve, gjermanët arrestuan kryetarin e bashkësisë hebraike. Që nga ai çast çdo gjë mori rrokopujën me një shpejtësi marramendëse. Sapo kishte nisur turravrapi i pandalshëm drejt vdekjes!

Urdhri i parë: Hebrenjve u ndalohet të dilnin nga strehët e tyre, përndryshe I priste vdekja.

Moishe Rojtari erdhi me vrap në shtëpinë e Vizelit:

“Ju pata paralajmëruar” – bërtiti me sa kishte në kokë dhe u largua pa marrë asnjë përgjigje…

********

Episodi i dytë i pashlyeshëm nga libërthi “Nata” ka të bëjë me datën 17 Janar 1945.

Jeta në kampin e Aushvic dhe Birkenau tejkalon mundësitë e një teksti të shkurtër. Po ndalem vetëm te dita e fundit në Aushvic, 17 Janari, dhe vdekja e babait të shkrimtarit.

Mëngjesi i asaj dite gdhin me një borë të dendur dhe mjegull që e shtonte edhe më shumë ankthin e frikën. Ishte tmerrësisht ftohtë, rrobat e të burgosurve ishin rrecka që nuk mbronin asgjë. Nata e kaluar kishte qenë me luftime të ashpra në rrethinat e Aushvicit. Gjëmimet e topave dhe flakët e luftës ishin në kodrat aq afër kampit sa të burgosurit po shpresonin se rusët do të mbërrinin përpara nisjes së planifikuar për në orën 6 pasdite, sapo errësira të binte…

Por asgjë e tillë nuk ndodhi. Muzgu erdhi shpejt dhe të burgosurit e veshur me ç’të mundnin u nisën drejt vdekjes, në një borë të dendur, në një rrugë të tmerrshme dhe nën thundrën e oficerëve nazistë që nuk ua përtonin plumbat atyre që fuqitë i braktisnin. Ohhh, sa do të donin ata njerëz të jetonin, me çdo kusht!

Në një rast djali pa babanë ti dobësoheshin fuqinë, dëgjoi zërin e tij t’i lutej e, megjithatë, bëri sikur nuk dëgjoi dhe vazhdoi vrapin, i bindur se babai i kishte larë duart me këtë botë. Dëgjoheshin çdo minutë të shtëna në kokën e hebrenjve të pamundur dhe skërmitja e tmerrshme e qenve që ndërseheshin nga oficerët nazistë sapo dikush dilte nga rreshti. Kufomat e hebrenjve nxinin peizazhin e bardhë në gjithë gjatësinë e rrugës…Duheshin përshkruar dhjetëra kilometra brenda nate, duhej mbërritur në stacionin e trenit pa mbërritur dita kur rrezikonin të zbuloheshin nga aviacioni i aleatëve.

Ata shpirtra të etur për jetë të mbërthyer në trupa të drobitur në kufinjtë e vdekjes, mblodhën gjithë fuqitë që u kishin mbetur dhe mendonin vetëm një gjë: të shpëtonin gjallë! Kjo rutinë mbijetese kishte filluar 7 muaj më parë me të njëjtin intensitet dhe me shpresën e shuar. A mos vallë edhe ky marshim ishte udhëtimi final drejt vdekjes?! Mos vallë nazistët po i çonin drejt furrave në brendësi të Gjermanisë në pamundësi për t’i djegur në Aushvic të 60 mijë të burgosurit nën presionin e ushtrisë ruse?!

Oficerët nazistë të veshur e ushqyer mirë ecnin vrap dhe kërkonin nga të burgosurit të mbanin ritmin e tyre. Duhej që t’i mbijetonin ritmit të cmendur të vrapimit, të ftohtit të tmerrshëm, ulërimave të qenve që i tmerronin dhe kërcënimit të plumbave nazistë që aspak nuk e fshihnin dëshirën për t’i vrarë! Ishin 55 kilometra për tu bërë deri në stacionin e tmerrit të trenit në Glajvic.

3000 prej këtyre të harruarve nga Zoti vdiqën gjatë marshimi të vdekjes në temperature -20 gradë!

Ja si e përshkruan Vizel momente nga ai marshim:

“Ideja e vdekjes, e të pushuarit së qeni, nisi të më dukej tërheqëse, për të mos gjalluar më, për të mos e ndjerë më dhimbjen e tmerrshme të këmbës sime, për të mos ndjerë më asgjë, as të ftohtin, as lodhjen asgjë prej gjëje, për të dalë nga rreshti dhe për ta lënë veten të rrëshqisja anës rrugës.”

E vetmja gjë që më ndaloi ishte prania e tim eti. Ai po vraponte para meje, ashtu pa frymë, pa forca, i zhytur në dëshpërim. Nuk e kisha të drejtën ta lija veten të vdisja, sepse, çfarë do të bënte ai pastaj pa mua? Unë isha mbështetësi i tij i vetëm! Sa shumë që ishte plakur nga mbrëmja e kaluar! Trupin e kishte të përdredhur, të kruspullosur përbrenda. Sytë i kishte të qelqtë, buzët e plasaritura, të kalbura. Çdo gjë e tij shprehte rraskapitje.”

Ose rasti i rabinit Eliahu që kishte humbur të birin gjatë marshimit dhe e kërkonte në mëngjes, kur u dha urdhëri për pushim.

Ja sesi e përshkruan Vizel këtë rast:

“Pastaj mu kujtua edhe diçka tjetër, që i biri e kishte parë të atin të mbetej pas, duke u zvarritur në fund të rreshtit. Po, po, e kishte parë për bukuri! I biri kishte vazhduar të vraponte në krye duke e zmadhuar distancën mes tyre hap mbas hapi. Në mendje më feksi një mendim i tmerrshëm. Po sikur ai do të kishte dashur ta hiqte qafe të atin? Sikur ta kishte kuptuar që të atin po e linin fuqitë dhe se i kishte ardhur vakti, të kishte menduar ta hiqte qafe me anë të kësaj ndarjeje, barrën që mund tia zvogëlonte shansin për mbijetesë? Në shpirt më mbiu një lutje një përgjërim për atë Zot, në të cilin nuk besoja më:

O Zot i gjithëfuqishëm, o Zot i gjithësisë, më jep forca të mos bëj kurrë atë që bëri i biri i rabinit Eliahu”…

Udhëtimi me trenin e bagëtive drejt Bukenvaldit ishte një skëterrë tjetër, vazhdim i Marshimit të Vdekjes, ndoshta edhe më i tmerrshëm se i pari!

Nëse gjatë galopit rraskapitës, 4-5 ditor në këmbë, natën, vdiqën rreth 3000 persona, gjatë udhëtimit me tren vdiqën më shumë se 7000 të burgosur!

Vagonët e bagëtive u mbushën secili me nga 100 të burgosur dhe lufta për mbijetesë çoi në vdekje të panumërta. Të burgosurit e vdekur hidheshin nga treni që të krijonin hapësirë mbijetese për të gjallët. Këtë punë e kryenin me zell të veçantë të burgosurit.

Madje, në një moment ata morën edhe babanë e Vizelit për ta hedhur. Vizel e qëllon me shpulla, I ati ishte bërë akull, nuk jepte asnjë shenjë jete. Të burgosurit këmbëngulin për ta hedhur ndërkohë që babai mezi hap pak sytë, jep shenjë jete. Varrmihësit largohen të mërzitur. Detaje të tilla mbijetese që ishin gati të vrisnin për pak hapësirë në tren kishte plot.

Udhëtimi me tren vazhdoi përmes qyteteve gjermane. Këtu ndodh një ngjarje që nuk mund të lë pa e shkruar. Punëtorët gjermanë që shkonin në punë shkëmbeheshin me trenin e vdekjes dhe kufomat e pakallura që udhëtonin në të dhe i shikonin pa kurrfarë habie!

Njëri prej tyre, nxjerr nga trasta bukën që i kishte bërë gati gruaja dhe ua hedh të burgosurve brenda trenit. Aty u bë nami! Një dyzinë burrash të dërrmuar urie luftuan për ca thërrime, si bisha grabitqare me sytë që u xixëllonin nga urrejtja kafshërore!

Punëtori e ndoqi me vëmendje shfaqjen.

Cirku nxiti punëtorë të tjerë të imitonin të parin. Me dhjetëra copa buke prodhuan një shfaqje të paparë sesi këta kocka njerëzore ishin gati të vritnin njëri tjetrin për një koriçkë bukë…

Një copë ra edhe në vagonin e Vizelit. Djaloshi nuk lëvizi, ishte i bindur se nuk i kishin mbetur thërime fuqie për të luftuar me atë duzinë të uriturish që të çanin.

Jo edhe larg tij, një i burgosur po zvarritej këmbadorasi pas luftimeve për koriçkën. Dukej i dëmtuar dhe shkrimtari mendoi se po jepte shpirt. Por, pas pak kuptoi se i burgosuri fshihte një copë koriçkë të fshehur në gjoksin e tij. Me një shpejtësi të rrufeshme e nxjerr koriçkën dhe e kullufit në gojë nga frika se dikush do ta sulmonte. Fytyra i shndriti për një çast, një buzëqeshje që i ngjante më shumë një ngërdheshjeje ia ndriti fytyrën bojëhiri. Befas u shua menjëherë. Një hije iu afrua pranë tij. Kjo hije iu hodh përsipër. I trembur nga goditjet plaku zuri të qante e përgjërohej:

“O Majer, Majeri im i vogël….Nuk po më njeh? Po ia merr shpirtin babait tënd të gjorë…Gjeta bukë… edhe për ty…edhe për ty….”

Plaku rrëzohet përtokë. Në grusht ai shtrëngonte akoma fort një kore bukë. U përpoq ta ngrinte ta fuste në gojë por tjetri iu hodh përsipër. Burri plak seç mërmëriti rënkoi dhe dha shpirt. Askujt nuk iu bë vonë fare. I biri e kontrolloi mirë e mirë, ia mori koriçken e bukës dhe nisi ta kullufiste. Por edhe ai nuk e vazhdoi dot gjatë. Dy burra nuk ia kishin shqitur sytë për asnjë çast. Ata i kërcyen përsipër. Të tjerë të burgosur i pasuan me zell. Kur u zmbrapsën, në fund të kësaj skene makabre dy trupa dergjeshin të palëvizur.

Ishin babë e bir.

********

Dhe më në fund, pas mbërritjes në Bukenvald, ndodh momenti më i trishtueshëm i Vizelit, vdekja e babait të tij. Ai kishte mbërritur më shumë i vdekur sesa i gjallë në fund të atij udhëtimi, as mendohej mbijetesa e tij përtej disa ditëve. Një natë të tmerrshme, kur vdekja e kishte marrë ndër krahë dhe po jetonte orët e jermit të fundit ndodh episodi i mëposhtëm i rrëfyer nga shkrimtari te libërthi “Nata”:

Ishte nata më e llahtarshme e shkrimtarit. 28 Janar 1945,

Bukenvald. Ja si e përshkruan Vizel atë kujtim turpi që do ta mbartë gjithë jetën me vete:

“Më kujtohet fare mirë ajo natë, më e llahtarshmja e jetës sime.

“Elizer, o biri im, eja këtu! Dua të të them diçka… Vetëm ty… Eja, eja, mos më lër vetëm…! Elizer…”

Ia dëgjova mirë zërin dhe e rroka kuptimin e fjalëve të tij, edhe përmasën tragjike të çastit. Por megjithatë nuk luajta vendit.

Kishte qenë dëshira e tij e fundit për të më pasur pranë gjatë agonisë së tij, në çastin kur shpirti po i shkëputej nga trupi I bërë copë dhe prapëseprapë unë nuk ia plotësova dëshirën.

Kisha frikë.

Isha i friguar nga goditjet.

Prandaj edhe e bëra veshin e shurdhër përpara përgjërimeve të tij.

Në vend që të flijoja jetën time të mjerë dhe të turresha për tiu gjendur pranë, për t’ia marrë dorën në timen, për t’i dhënë pak zemër duke i treguar se nuk duhej të ndihej i braktisur, që po i gjendesha pranë dhe po ndaja brengat me të; në vend të ketyre gjërave unë qëndrova i shtrirë në kurriz, duke iu lutur Zotit ta bënte tim atë të pushonte, të mos më thërriste më në emër, të pushonte së përgjëruari e së qari. Kaq shumë frikë kisha se mos ngjallja tërbimin e esesit.

Në të vërtetë im atë nuk ishte më i ndërgjegjshëm. Dhe prapëseprapë, zëri i tij vajtues dhe I bezdisshëm vazhdonte të shponte heshtjen duke thërritur emrin timdhe askënd tjetër.

-“Hë pra? Esesi kishte shpërthyer në tërbim dhe po e godiste tim atë në kokë. Rri urtë plakush i dreqit. Mbylle gojën”!

Im atë nuk i ndjente më goditjet e dajakut; ato i ndieja unë, e megjithatë nuk lëviza as gishtin e vogël. E lejova esesin ta zhdëpte tim atë në dru. E lashë tim atë vetëm në kthetrat e vdekjes. Më keq akoma: isha I inatosur me të, sepse kishte bërë zhurmë, sepse kishte qarë, sepse kishte provokuar zemërimin e esesit…

“Elizer… eja Elizer. Eja, mos më lër vetëm…”

Zëri i tij kishte mbërritur te unë nga shumë larg dhe njëkohësisht edhe aq afër. Por unë nuk kisha luajtur vendit. Kurrë nuk do t’ia fal vetes këtë gjë. Kurrë nuk do t’ia fal as botës, që më kishte vënë me shpatulla për muri, që më kishte shndërruar në një të huaj, që kishte zgjuar te unë instiktet më të ulëta e më primitive….Fjala e fundit kishte qenë emri im, një thirrje për ndihmë të cilës unë nuk iu përgjigja…

Më 29 Janar në shtratin e tim eti dergjej një tjetër i sëmurë. Ata duhej ta kishin larguar prej andej herët në agim dhe e kishin dërguar në krematorium.

Ndoshat akoma duke marrë frymë…/ KultPlus.com

   

        Pesëdhjetë e katër vjet më parë, një djalë i ri hebre nga një qytet i vogël diku në Karpate, u zgjua jo shumë larg vendlindjes së dashur të Gëtes, Wiemar, në një vend të mbuluar tashmë nga turpi i përjetshëm, famëkeqi Buchenwald. Më në fund ishte i lirë, por zemra nuk i gëzonte dhe mendonte se nuk do ta njihte dot më kurrë gëzimin.

I liruar një ditë më parë nga ushtarët amerikanë, ai kujtonte zemërimin e tyre për shkak të asaj që panë në atë vend. Edhe pse nuk e kuptonte gjuhën e tyre, sytë e atyre ushtarëve i thanë atë çfarë donte të dinte: që edhe ata do të kujtonin.

Tani që qëndroj para jush, jam plot mirënjohje ndaj popullit amerikan. Jemi në prag të një mijëvjeçari të ri. Çfarë trashëgimie do të na lërë ky shekull që po lëmë pas? Si do të kujtohet në mijëvjeçarin e ri? Sigurisht që do të gjykohet, madje ashpër.

Dështimet e mëdha kanë hedhur një hije të madhe mbi njerëzimin: dy luftra botërore, dhjetëra civile, atentatet ndaj udhëheqësve të botës, gjakderdhjet në Kamboxhia, Nigeri, Indi, Pakistan, Ruanda, Kosovë dhe Sarajevë; Hiroshima dhe sigurisht, Holokausti. Kaq shumë dhunë! Kaq shumë indiferencë!
…
Është vallë e mundur ta shohësh indiferencën, si të jetë virtyt? Mos vallë është e domosdoshme ta praktikosh, thjesht për të jetuar normalisht, ndërsa bota përreth përjeton trazira? Sigurisht, indiferenca mund të jetë tunduese. Është shumë më e lehtë të shmangësh ashpërsi të tilla. Mbi të gjitha, është e lodhshme të përfshihesh në dhimbjen dhe dëshpërimin e dikujt tjetër…

Indiferenca e zvogëlon kaq shumë personin tjetër. Pas portave të errëta të Aushvicit, më i tmerrshmi dhe tragjiku ndër kampet naziste, ishin ata që i quanin “muselmanner”; të mbështjellë me ca batanije të grisura, shtriheshin në tokë me sytë drejtuar nga qielli, duke mos e ditur më, se kush dhe ku ishin. Nuk ndjenin më dhimbje, uri apo etje; nuk kishin më frikë nga asgjë; ishin të vdekur dhe nuk e dinin akoma.

Të shtyrë nga tradita, disa prej nesh ndjenë se të braktisesh nga njerëzimi nuk është fundi i botës; mendonim se të braktisesh nga Zoti, është më keq sesa të ndëshkohesh prej tij. Më mirë një Zot i padrejtë sesa një Zot indiferent. Për ne, të injoroheshim nga Zoti, ishte ndëshkim më i ashpër sesa të ishim viktima të zemërimit të tij.

Mund të jetojmë larg Zotit, por jo jashtë tij. Zoti është kudo. Edhe në vuajtje? Po, edhe në vuajtje. Në një farë mënyre, të jesh indiferent ndaj asaj vuajtje është çfarë e bën njeriun jonjerëzor.
Indiferenca është më e rrezikshme se zemërimi dhe urrejtja.

Zemërimi, me raste, mund të jetë kreativ. Dikush shkruan një poemë të mrekullueshme, një simfoni ose bën diçka speciale për njerëzimin, sepse është i zemëruar nga padrejtësitë. Indiferenca nuk është kurrë e tillë. Edhe urrejtja, ndonjëherë, mund të shtyjë në përgjigje. Indiferenca nuk është përgjigje. Indiferenca nuk është fillimi, është fundi. Ndaj, si e tillë është gjithmonë “mike” me armikun, sepse i sjell përfitime agresorit, kurrë viktimës, dhimbja e të cilës, shumëfishohet kur ndihet e harruar…

Indiferenca nuk është thjesht mëkat, është ndëshkim. Ky është një nga mësimet më të rëndësishme, të nxjerra nga shekulli që po lëmë pas. Në vendin nga vij, shoqëria përbëhej nga tri kategori njerëzish: vrasësit, viktimat dhe indiferentët. Gjatë kohërave më të zymta, në kampet e vdekjes, ne ndiheshim të harruar, të braktisur.

Ngushëllimi ynë i vetëm, ishte se ato kampe ruheshin mirë, se ishin sekret, se udhëheqësit e botës së lirë nuk e dinin çfarë ndodhte pas atyre gardheve. Nëse do ta dinin, – mendonim, – patjetër që do të lëviznin qiell e tokë, për të ndërhyrë. Por më vonë, mësuam se bota e dinte…

60 vjet më parë, njëmijë hebrenj që ishin në anije në St. Louis, u kthyen mbrapsht. Ajo anije, që ishte në brigjet amerikane, u kthye. Nuk e kuptoj. Presidenti Ruzvelt ishte njeri i mirë, me zemër të madhe. Ai i kuptonte ata që kishin nevojë për ndihmë. Çarë ndodhi? Pse kjo indiferencë?..

Ndërkohë, në këtë shekull traumatik ka pasur edhe ngjarje pozitive: disfata e nazizmit, shembja e komunizmit, rilindja e Izraelit në tokën e paraardhësve…

Shpesh, kujtoj atë djalin e vogël nga Karpatet, i cili, e ka shoqëruar burrin që jam sot, gjatë këtyre viteve të trazuara. Bashkë, ne ecim drejt mijëvjeçarit të ri, të mbushur me frikë të thellë dhe shpresa të mëdha. / KultPlus.com