Nga Anton Cefa
Nëse romantizmin në letërsinë tonë e përfaqësojnë De Rada e Naimi, e themi me plotgojë që klasicizmin e përfaqëson Haxhiademi. Et’hem Haxhiademi është përfaqësuesi i rrymës letrare të klasicizmit në letërsinë shqipe. Në vitet ’30 të shekullit të kaluar, ai botoi tragjeditë “Uliksi”, “Akili”, “Aleksandri”, “Pirrua”, “Skënderbeu”, “Diomedi” dhe “Abeli”. Penës së tij i takojnë edhe një përmbledhje poezish me titullin “Lyra” (1939), dhe përkthimi i “Bukolikeve” të Virgjilit (1932).
Et’hem Haxhiademi është përfaqësuesi i rrymës letrare të klasicizmit në letërsinë shqipe. Në vitet ’30 të shekullit të kaluar, ai botoi tragjeditë “Uliksi”, “Akili”, “Aleksandri”, “Pirrua”, “Skënderbeu”, “Diomedi” dhe “Abeli”. Penës së tij i takojnë edhe një përmbledhje poezish me titullin “Lyra” (1939), dhe përkthimi i “Bukolikeve” të Virgjilit (1932).
Kushtet politike dhe shoqërore të vendit tonë janë bërë gjithnjë pengesë që jehona e zhvillimeve letrare të Europës të dëgjohet në kohën e vet. Kështu ndodhi edhe me klasicizmin. Ardhja e kësaj rryme letrare në letrat shqipe përmes penës së Haxhiademit qe tejet e vonuar. Kjo rrymë letrare që lindi, u zhvillua dhe lulëzoi në Europë, fillimisht dhe kryesisht në Francë, në shekujt XVII-XVIII, tek ne lindi, u zhvillua, lulëzoi dhe përfundoi në dekadën e katërt të shekullit të kaluar, me veprat që përmendëm. Nëse romantizmin në letërsinë tonë e përfaqësojnë De Rada e Naimi, e themi me plotgojë që klasicizmin e përfaqëson Haxhiademi. Nëse Naimi është “pjellë e vonë e romantizmit”, siç e ka cilësuar Çabej, Haxhiademi është pjellë tepër e vonë e klasicizmit. Ashtu si përfaqësuesit e mëdhenj të klasicizmit europian, Rasini, Kornej, Bualo, La Fonteni, Molieri, etj., i lidhen veprat e tyre me problemet e kohës, edhe Haxhiademi, duke i marrë subjektet nga antikiteti grek, bibla ose nga historia jonë e hershme dhe mesjetare, trajtoi probleme aktuale shoqërore e morale të shoqërisë shqiptare. Kështu që veprat e tij kanë karakter të theksuar edukativ dhe didaktik. Edhe në pikëpamje të formës, veprat e tij i kanë qëndruar me besnikëri tragjedisë klasike; ato janë shkruar në poezi, në vargje 12-rrokëshe.
Në vitet ’30 të shek. të kaluar, kur u botuan dhe u shfaqen në skenë, tragjeditë e Haxhiademit patën jehonë në mendimin kritik letrar, pozitiv e negativ, ndër gazetat e revistat e kohës si në gazetat “Arbënia” dhe “Drita”, në revistat “Minerva”, “Perpjekja shqiptare”, etj. U prit jashtëzakonisht mirë dhe u shoqërua me një entuziazëm të papërshkruar popullor drama “Skënderbeu”, që u shfaq në Tiranë, Korçë, Elbasan, Gjirokastër, Delvinë, Sarandë, etj. Më vjen mbarë të bie këtu një vlerësim të njërit prej yjeve më të shkëlqyer të gazetarisë sonë të viteve ’30, Branko Merxhanit, për këtë vepër: “Libri i fundit dhe ma i bukur i dramaturgut t’onë Etem Haxhiademit asht “Skënderbeu”, tragjedi me pesë akte, Tiranë, 1935. Fëtyra e çuditçme e fatozit t’onë legjendar, symbolizon typin e njeriut tragjik, të cilit nuk i mungon elementi demonik për të frymëzuar tragedinë ma të goditur, jo vetëm të jetës së tij private, por edhe të mjerimeve historike të së gjithë jetës së populit shqiptar. Vepra e Haxhiademit, që zë një vend të posaçëm nëpër botime letrare të vitit të kaluar, asht prova e parë guximtare për të krijuar një Typologi të shpirtit rreth epokës karakteristike të Skënderbeut. Fatozi i ynë kombëtar, ky burrë i math me origjinën e tij shqiptare, me edukatën bizantino-islamike dhe me shpirtin e shqiptarit të kulluar dhe ‘par excenllence’, produkt gjigand i mythit primitiv të Malsisë s’onë, është Titani që ngreh lart grushtin e vet kundrejt dënimit të fatit, që tyranizoi qysh prej shekujve Gjenin t’onë dhe që ka mbyllur, me zemrim dhe me keqdashje, udhën e madhështisë s’onë mun në pragun e historisë. Njerz që rrojnë jetën si nji tragjedi, kanë vdekjen e nji heroit…”Branko Merxhani (1894-1981)
Në vitet e diktaturës, veprat e Haxhiademit u hoqën nga qarkullimi dhe shkrimtari atdhetar që vuante në Burgun e Burrelit si “Armik i Popullit” u mohua plotësisht. As studentët që kryen fakultetin e letërsisë shqipe gjatë atyre 50 viteve të çmendura nuk mësuan se letërsia shqipe ka pasur edhe rrymë klasiciste dhe një përfaqësues të saj. Në tekstet e historisë së letërsisë sonë u kritikuan ashpër shkrimtarë si Fishta, Konica, Vinçenc Prenushi, Anton Harapi, Bernardin Palaj, gazetarët e shquar të viteve ’30 si Branko Merxhani, Vangjel Koça, Tajar Zavalani, etj., po emri i tij nuk u përmend asnjëherë. Haxhiademi fatkeqësisht vdiq në burgun e Burrelit. Ish të burgosur kanë folur edhe për dy vepra të shkruara në burg: “Jeta e njeriut” (roman) dhe “Koha e premtueme” (dramë), të cilat nuk i njohim. Mbetet detyrë e dorës së parë po aq letrare sa edhe patriotike, që historia e letërsisë dhe kritika letrare të pasqyrojnë e të analizojnë veprimtarinë letrare të shkrimtarit Etëhem Haxhiademi, që ky të jetojë në letërsinë dhe në kujtesën e popullit tonë për të cilin punoi dhe vdiq.
Pak rreshta për “Lyrën” dhe Haxhiademin
Nga Jozef Radi
“Lyra” e Et’hem Haxhiademit, e botueme në vitin 1939, asht pa as ma të voglin diskutim nji prej monumenteve të poezisë shqipe… E shkrueme në nji kohë të vështirë, kur ende poezia shqipe ishte në nji fazë ngjizjesh dhe kërkimesh, kur Bota, me të edhe vetë Shqipnia, po i futesh nji tragjizmi dhe nji kasaphane të papame, Et’hem Haxhiademi botoi “Lyrën” e tij. Nji libër poezish që ndoshta as nuk u lexue, as u kuptue dhe as u respektue si dhe si duhet, mbasi menjiherë mbas botimit do të vinte pushtimi dhe bashkë me të edhe kriza ma e madhe morale e shoqnisë shqiptare., kështu që kjo vepër nuk mori jo mirnjoftjen e kohës kur ajo u shfaq, po as të krejt kohnave që erdhën ma pas. Praktikisht kjo vepër sot e kësaj dite asht e palexueme, e pakuptueme, e pavlersueme… ende e pangulun në kujtesë kolektive jo veç të lexuesve, po as të elitave (po i quejmë të tilla) që e kanë pasë ma së pakut detyrë të merren me përhapjen dhe zbërthimin e saj. Kështu pra, “Lyra” mund të konsiderohet ende vepër e pambrritun dhe e pavumere ndër shqiptarë! Ajo ka gjithsej vetëm 11 poezi… as ma shumë e as ma pak. Asnji libër poetik s’ka pasë kaq pak poezi, dhe asnji libër poetik nuk të jep ma shumë mundsi me u shprehë se “Lyra”. Edhe pse dy – tri prej poezive mund t’i quejmë edhe poema, si fjala vjen “Nymfat e Shkuminit”, “Elegji për Naim Frashërin” apo “Nata e zezë”, prap se prapë për poezinë e Haxhiademit duhet hapë nji kapitull i ri njohjeje, dashnie, vlersimi dhe interpretimi… përndryshe ne nuk bajmë asgja tjetër veçse i mbyllim sytë përpara nji vepre të madhe që s’mund të kapërcehet ma me heshtje, prej atyne që tash ju duhet me ju uluritë në birë të veshit për çka kanë ba…Po kjo punë mendoj se asht në rrugë e sipër, dhe s’ma merr mendja se flamurtarët e heshtjes kanë me pasë po at sukses të dikurshëm në “lavdinë” e tyne…Haxhiademi asht poet elitar, sqimatar, kokfortë, solemn dhe njerzor… e shpesh teksa lexon vargjet e tij, krijon përshtypjen se Ai jeton në nji realitet të përtejmë, të duket sikur asht ngjitë maje nji piedestali dhe na e reciton kumbueshëm magjinë e vargjeve te veta me shpirtin e nji gjuhe që ai e beson hyjnore… Edhe pse ndjehet i lanun mbasdore, ai rri midis atij sheshi të madh ku s’guxon me u afrue askush… dhe sheh mirë se rreth tij s’janë veç do ziliqarë e do salierve diku në skaje që i gëzohen atij sheshi të mbetun bosh dhe atij njeriu të mbetun vetëm… e megjithatë, në kangën e vet, Ai asht i bindun se jehu i saj, në mos sot, nesër; në mos nesër… dikur ka me u ndje si duhet… e sigurisht ka me u ndje fuqishëm. Si duket, Haxhiademi ka dalë me koshiencë të plotë jashtë kohës së vet, dhe ka zgjedhë Poezinë si armë hyjnore komunikimi, pse atij i ka ra për hise me ndërtue at tempull të rrënuem prej nga ku i jep hov fjalës shqip, duke dëshmue se Gjuha e tij, s’i len asgja mangut Kangëve të Lashtësisë Ballkanase, bile asht ma se i bindun se ajo asht bartsja ma e denjë e asaj Kange.Gjuha e Haxhiademit, po edhe poezia e tij, (më pëlqen ta theksoj kët gja), asht e Mesmja e Artë midis Fishtës, Koliqit dhe Camajt në njenën anë dhe Frashërit, Poradecit dhe Kutelit në anën tjetër… veç me nji mision shumë ma ta madh, ma largpamës, ma hyjnor: përbashkimin dhe njehsimin sa ma të natyrshëm të gjuhës së letrave shqipe!
I jam në gjunjë misionit të këtij Njeriu të Madh, që edhe sot vërtet mundet me u lexue si jashtë kohe, po… i sigurt se ka me mbetë i të gjitha kohnave…!
Qershor-Shtator 2015
Lyra – Poezi – (1939)
Parathanëje
Në nji kohë si kjo e jona, me u marrë njeriu me poezí a me ç’do art t’jetër të bukur, asht nji punë e kotë e nji mundim i pafrytshëm. Artisti apo shkrimtari shqiptar, qi t’i banjë ballë nevojavet të jetës, duhet mâ përpara të merret me ndonji “punë qi ep bukë”, si ç’flitet këtu në Shqipni, dhe për mjeshtërin qi i flet zemra të punojë nëpër orë pushimi ose të lanjë mangut gjumin e natës.
Me fjalë të t’jera të banjë nji sakrificë dhe nji sakrificë të madhe. Të rrijë pa dëfrime jete, të rrijë pa prehje e qetsi, të rrinjë ma në funt edhe pa gjumë, për të krijue diçka të bukur dhe artistike.
Epoka e jonë materiale të tillë njerëz i quën të sëmundë. Dhe deri diku asht e drejtë. Mundimi i vazhdueshëm duhet të pjelli në funt frytin e shpërblimit. Pse me u mundue me mjellun në kopshtin e jetës pemë qi nxjerrin gjithmonë lule dhe nuk lidhin kurrë as ndonji kokërr të vogël?
Me gjithë këtë, në këtë Shqipnin t’onë ka disa të pakët qi i ka kapun nji sëmundje e tillë. Dhe kur të kujtohet se këtu ke na përveç satisfakcionit material ke mrapa dhe urrejtjen e publikut për veprën qi i fale me kujdes e dhimbje shpirti, ahere gjendja e shkrimtarit shqiptar bahet sá mâ tepër tragjike.Drama e Ipsenit “Armiku i Popullit” e shpreh mjaft bukur në këtë rast botën shqiptare kundrejt puntorit të Muzavet.Dikur nëpër perioda t’errta të vendevet t’jera gjindesh ndonji Mecen a Richelieu, të cílët i murën puntorët e pendës ndën mprojtje. Dhe vetëm për këtë mprojtje këta bamirës e lidhën vehten e tyne me historín e literaturës romake e frange. Këtu tek ne ngjanë e kundërta. Mprojtja mâ e madhe qi munt t’i bahet nji shkrimtari asht t’a çojnë mësuës asè sekretar në ndonji zyrë të vogël. Nga nji herë ngjanë qi e qisin jasht fare dhe nga kjo punë e thjeshtë dhe e lanë pa bukë në të katër rrugët. Po a munt të lulëzojë në këtë mënyrë literatura shqiptare?Sigurisht jo. Ndër të tilla kushte puna e letrave asht nji heroizëm, nji idealizëm pa kufi. Dhe deri sá në kohën e soçme idealizma quhet nji marrëzi,duhet t’a këtë dhe shkrimtari fatkeq vendin në çmendinën e Vlonës.Me gjithë këto sá u tha sipèr, un prap përmblodha nji volum të vogël të vjershavet të mija dhe ja paraqis publikut shqiptar. Nji punë e pakët, por e kujdesëshme, qi besoj se do t’i vlejë mjaft literaturës s’onë të vorfën.
Et’hem Haxhiademi
*Elbasan, 14 Mars 1937
Skënderbeu
Tragjedi me pesë akte
Parathanëje
Këtë rradhë këndonjësvet të ndershëm u parashtroj nji tragedi tjetër, subjekti i të cilës asht heroi i ynë kombëtar Skënderbeu; themë e marrun prej historis s’onë mâ të këthjellët. Në trageditë e mija të maparëshme mâ tepër më ka tërhekun landa në vetëvehte se sá themat kombëtare. Me “Ulisin” e “Akilin” kam dashun të thur dy tragedi me dy kryetrimat e epopevet homerike Odyssen e Iliada. Me “Aleksandrin” e “Pirron” dy tragjedi qi të kenë për protagonista dy kreshnikë të historis s’onë përpara Krishtit, ndonse për ta dyshohet vërtetësija Shqiptare.
Këtë herë, tyke e ditun se popullit t’onë i pëlqejnë themat kombëtare, paraqis tragedin “Skënderbeu” me protagonist heron t’onë kombëtar. Landën e kësaj tragedije do t’a kallxojmë me pak fjalë: Ahere kúr Turqit kishin pushtuë gjithë siujdhesën e Ballkanit dhe i kërcnohesh rrezik i madh Shqipnis dhe kúr gjithë shpresat e Europës së Krishtenë ishin varun vetëm ke Shqipnija e ke krahu i Skënderbeut kundrejt rrezikut të Turqvet, Moisiu, kushërini i Skënderbeut dhe generali mâ i mirë i tij, tradhtoi atdhen e vet dhe iku në prehnin e Sulltanit. Shkaqet e tradhtis së Moisiut simbas dokumentavet historike ishin këto: nakari kundrejt Skënderbeut për famën qi fitonte për ditë, lakmija për t’u bâ Mbret i Shqipnis dhe kallzimet qi i fuste përditë e shoqja Zanfina, mbassi kjo e urrente Skënderbeun, për shkak se ky e ndau prej burrit të parë Karol Muzakë Topis për t’i dhanë të motrën për gruë Mamicën. Këto shkaqe pra e shtynë mâ në funt Moisin jo vetëm të tradhtojë atdhen e vet, por të vinjë mâ vonë dhe si komandant i ushtris turke për të luftuë me Skënderben. Në luftën qi u bâ afër Dibrës së poshtme ushtrija turke u thyë e u prish. Moisiu, mbassi kishte frikë të shkonte prap në Turqi dhe i munduëm prej vetëdijës, u këthyë përsëri në Shqipni dhe i ra ndër kambë Skënderbeut për t’i falë fajin e madh qi bani. Ç’do tjetër mbret kundrejt nji tradhtije të tillë do t’a dënonte pa mëshirë Moisin, por Skënderbeu tepër shpirtmadh u mallengjyë prej tij dhe e ngriti me durët e veta e e puthi në ballë tyke ja dhanë prap gradën qi pat mâ përpara. Ndërsa Moisiu luftonte kundër Skënderbeut e shoqja e tij përpiqesh gjithnji me intriga qi t’i mbushi mendjen dhe Hamzait për t’a tradhtuë t’ungjin Skënderben. Zanfina u përpoq pa pushuë për të ja arritun qëllimit, por vetëm se kur iu mbush mendja Hamzait për të trathtuë t’ungjin, burri i Zanfinës Moisiu, u këthye nga Turqija dhe erdhi i ra ndër kambë Skënderbeut. Prá Moisiu u penduë dhe Hamzai e filloi tradhtinë. Nga ky dëshprim ahere Zanfina marrohet dhe therë vehten me thikë. Kjo asht me pak fjalë landa e kësaj tragedije.
Gjinokastër, 1 Maj 1935
*Shkëputur nga Dossieri që Revista Poeteka i ka kushtuar shkrimtarit Et’hem Haxhiademi, në nr. e saj të 36-të , verë 2015
Koha e kaluëme
Lyra, 1939
IX
Shpesh her’ mallngjehem kur në mendje m’sillet,
E bukra kohë e artë e rinis s’ime
Dhe vaja ke qerpikët më mbështillet.
Ah të kallxohet asht e rand’ me shkrime,
Se sá e mallshme e kaluëmja çfaqet
Dhe sá të ban t’thellohesh në mendime.
Prandaj sá her’ mendoj m’rrëqethen faqet,
Për moshën t’ime t’vogël qi s’këthehet
Dhe me të tashmen shpirti s’më kënaqet.
Kur nis pranvera e ambël të dëftehet
Me manushaqe t’çelme nëpër ara
E kumbulla në lule të zbërthehet;
Ahere m’flururon në koh’ të para
Muë zemra dhe zbavitjet më kujtohen,
Midis kodrinash të rrethuë me mara.
As qi kujtimit t’im do t’i largohen
Të hershmit foshnje qi m’shoqnuën në lodra
Nëpër livadhe qi me garth qarkohen.
E kur së bashku ngjiteshim ndër kodra,
Për t’mbledhun lule t’laguna prej vesës,
Këndojshim porsi nand hyjneshat motra.
Por kush mendonte kushtet e jetesës,
Ahere qi veç gazi na pushtonte
Dhe fatin t’on’ të ngjom’ ja varshim shpresës?
Curritshin zoqt dhe pylli krejt gjimonte,
Nga melodit e tyne rritesh shija,
E n’orizontin dielli perëndonte.
Ahere dhe puntorët nga shtëpija
Këtheheshin prej punës tyk’ këndumun,
Ku gjithsecilin e priste fëmija.
E mbas atyneve na të vargumun,
Me tufa lulesh ecnim nëpër durët
E me fëtyr’ të çelët e t’gëzumun.
Lëviznim si maqiku në pëlhurët,
Me brohoritje t’madhe n’koh’ të vona,
Tyk’ na gufmuë prej gazit krahanurët.
Në funt këtheheshim në votrat t’ona,
Ku shpirt i lodhun dëshiron të prehet
Dhe ku mësalla priste rrethuë n’frona;
Por koh’e till’ për muë mâ nuk këthehet!
* Botuar për herë të parë në Revistën Poeteka nr:36 / KultPlus.com
