Nga Erlind Sulko
Të gjitha përgjithësimet janë të pasakta. Por disa përgjithësime të pasakta kanë qëllime të sakta: ato vënë në dukje diçka që përndryshe do të shpërfillej. Disa përgjithësime janë të domosdoshme. Prandaj, kritika letrare ka nevojë për përgjithësime të pasakta për të vënë rrregull dhe t’i japë një trajtë të caktuar asaj që përndryshe do ishte një rrokopujë e pakuptueshme letrare.
Në librin “Albanian Literature: A Short History,” Robert Elsie e pagëzon me të drejtë letërsinë bashkohore shqiptare vetëm me dy fjalë: Liria dhe Kaosi. Për t’i dhënë kuptim lirisë dhe për ta tejkaluar këtë pështjellim të stërmadh, letërsia shqiptare sot ka nevojë për trajta përgjithësuese.
Përgjithësimi më pak i pasaktë për poezinë shqiptare është ky: poezia shqiptare është një premtim i papërmbushur.
Shumica e poetëve më të mirë shqiptarë kanë pikërisht këtë gjë të përbashkët: në poezitë e tyre të shkëlqyera shikon një premtim për diçka që do t’i përmbushë gjithë poezitë e tyre, vargjet e tyre premtojnë një plotësim përfundimtar të veprës së e tyre. Por, ky premtim askurrë nuk përmbushet.
Poezia e Jeronim De Radës asnjëherë nuk arriti ta përmbushë premtimin që jepte vepra e tij e hershme Këngët e Milosaos: Këngët e Serafina Topisë e shikoj vetëm si një zhvillim të motiveve, simboleve, figurave dhe qasjeve të paraqitura më parë edhe tek Këngët e Milosaos. Ndërkohë, vepra Skënderbeu i Pafan është vepër e dobët në krahasim me Këngët e Milosaos dhe Këngët e Serafina Topisë.
Naim Frashëri ende ngelet si një nga poetët më të mëdhenj të gjuhës shqipe vetëm për shkak të një vepre jashtëzakonisht të bukur, por të shkurtër: Bagëti e Bujqësi. Gjithëçka, tjetër që ai ka shkruar është ose një përsëritje më e dobët e Bagëti e Bujqësi ose thjesht diçka tmerrsisht e keqe dhe e palexueshme, si vepra e tij Istori e Skënderbeut.
Vepra poetike e Gjergj Fishtës, pavarësisht se sot ngrihet në qiell për arsye politike, nuk mund të futet as tek më të mirat në letërsinë e gjuhës shqipe. Fishta është një njeri me një rëndësi të madhe historike dhe kombëtare, por kjo gjë nuk e bën edhe poet të madh. Edhe premtimi i tij për të krijuar një epikë të madhe shqiptare, nëpërmjet Lahuta e Malcis, dështoi në një vepër me vlera gjuhësore, por gati asnjë letrare. Fatkeqësisht, Lahuta e Malcis është një vepër e mërzitshme historike, tejmbushur me thirrje për luftë,- gjë që, mbase, ka kuptim historik nëse e shikon nëpërmjet rrethanave ku ndodheshin shqiptarët në atë kohë, por s’ka kuptim brenda rrjedhës së letërsisë.
Një premtim i paplotësuar është edhe vepra e Migjenit,- megjithëse ato pak poezi që ai la, futen tek majat e poezisë shqiptare. Poezia e Migjenit asnjëherë nuk u përmbush dot pasi u nda nga jeta tepër i ri. I njëjti përcaktim vlen edhe për poezin e Lasgush Poradecit: ai asnjëherë nuk i tejkaloi dot lirikat e tij të ëmbla djaloshare. Mund të vazhdoj kështu edhe me shumë poet të tjerë, por po e lë me kaq.
Siç u mundova të rrëfej, një dënim, një fat i zi, një vdekje e parakohshme e ka pllakosur poezinë shqiptare: ajo gati përherë thyen fatin që parathotë. Në këtë kuptim, poezia shqiptare është një parathënie e papërmbushur, një veprim i pakryer, një vështrim drejt një shtegu të madh e hyjnor ku askush nuk arriti të udhëtonte.
Poezinë e Fatos Arapit e shikoj si një përjashtim, një çlirim nga kjo parathënie e errët që ndjek nga pas poezinë shqiptare. Jo sepse Fatos Arapi nuk ka poezi të dobëta. Ka shumë të tilla. Por, poezia e Fatos Arapit është një nga ato pak përjashtimet, sepse në ndryshim nga shumë poetë shqiptarë, ai ka një mori të madhe poezish të përkryera. Dhe një poet vlerësohet për poezitë e tij të përkryera, e jo për poezitë e tij të dobëta. Edhe Walt Whitman ka plot poezi të dobëta, siç ka edhe Pablo Neruda. Do ishte një gabim letrar nëse ne do ta vlerësonim gjithë krijimtarinë e tyre duke u bazuar tek veprat e tyre të dobëta. E njëjta gjë vlen edhe për poezinë e Fatos Arapit. Mendoj se vepra poetike e Fatos Arapit arriti të përmbushë vetveten, vargjet e tij arritën të piqen deri në përsosmëri. Gjuha në poezinë e Fatos Arapit arriti të rritej deri në kulmin e përkryerjes së saj dhe na la si dhuratë hyjnore neve, lexuesve mosmirënjohës, një mori të madhe poezish të pavdekshme.
Por, madhështinë e poezisë së Fatos Arapit, nuk e shikoj thjesht tek fakti se arriti të krijojë një mori poezish të mrekullueshme. Më shumë se kaq, vlerën më të madhe të veprës poetike të Fatos Arapit e shikoj tek mundësia që shfaq poezia e tij për t’u ngjizur përfundimisht në një trajtë të përkryer, të caktuar dhe të njëjtësuar. Fjalën trajtë, këtu, jam duke e përdorur në kuptimin e fjalës “mythos” tek Poetika e Aristotelit: një ngjizje, një trajtë e plotësuar, një bashkim organik që lejon veprën të jetë e njëjtësuar. Aristoteli e përdor këtë koncept të mythos vetëm për të përsiatur vepra që janë qartësisht të ndara me një fillim e fund: një epikë e caktuar ose një dramë.
Parimet letrare që Aristoteli zhvilloj tek libri Poetika nuk duhet as të ndiqen verbërisht e as të braktisen tërësisht. Mendoj, se zgjidhja e duhur është që ne t’i zhvillojmë, ndryshojmë dhe përshtasim parimet letrare të Aristotelit,- edhe aty ku ai nuk mundi t’i çonte. Dhe gjëja më frytëdhënëse tani për tani për kritikën letrare mendoj se do ishte pikërisht një zhvillim i konceptit të mythos në letërsi. Në rastin konkret, konceptin e bashkimit organik ose mythos e hasim edhe tek të gjithë poetët e mëdhenj lirikë, megjithëse në një lloj trajte bashkimi ndryshe. Në një vepër si drama, me një krye dhe fund të përcaktuar qartazi, kemi një bashkim organik nëpërmjet zhvillimit linear ose vijëdrejtë. Ndërkohë, që në poezitë e shpërndara lirike kemi një bashkim organik nëpërmjet zhvillimit përsëritës: një zhvillim që bashkon nëpërmjet riardhjes së përhershme, një ripërsëritje që tregon duke u shfaqur në rrethana të reja. Në poezinë e Fatos Arapit shikoj pikërisht këtë mundësi e të pasurit të një bashkimi organik në poezitë e shpërndara lirike nëpërmjet përsëritjes së një trajte të njëjtësuar.
Trajta e njëjtësuar që hasim në poezitë e Fatos Arapit është kjo: poezia si një bashkëbisedim me gjithësinë, një bashkëbisedim i drejtpërdrejtë, i fshehtë dhe i thellë me gjithçka që na rrethon. Poezia e Fatos Arapit është një bashkëbisedim intim me botën. Siç edhe jam munduar ta tregoj në një shkrim të mëparshëm, poezitë e shpërndara lirike të Frederik Rreshpes mund t’i njëjtësojmë dhe kuptojmë si një udhëtim i vazhdueshëm zhgënjimesh dhe vdekjesh së njëpasnjëshme. Ndërkohë, poezitë e shpërndara lirike të Fatos Arapit mund t’i njëjtësojmë dhe kuptojmë si një udhëtim i pareshtur bashkëbisedimesh të drejtpërdrejta dhe të fshehta me gjithësinë. Në pjesën e mëposhtme të shkrimit do mundohem pikërisht të paraqes ndalesat gjatë këtij udhëtimi bashkëbisedimesh në poezinë e Fatos Arapit.
Një nga bashkbisedimet më të rëndësishme dhe më të hershme në poezinë e Fatos Arapit është bashkbisedimi me dashurinë. Ky bashkëbisedim nis që në zanafillën e vetë veprës së Fatos Arapit, në veprën e tij të parë Shtigje Poetike, botuar në 1962. Ja një poezi nga ky libër:
TI DO VISH
Ti do vish, e dashur, si s’do vish?
Kur e di se unë ty të pres
duke ndjer’ frymëmarrjen e vet mbrëmjes
duke ndjer’ frymëmarrjen e vet pritjes
duke ndjer’ frymëmarrjen e vetmisë
Ti do vish, e dashur, si s’do vish?
Kur e di që unë po të mundnja,
rreth vetvetes rruzullin do vërtitnja
si një portokall’ në dorën time-
të rrjedhë koha shpejt
e ti të vish…
Në këtë poezi, kemi pikërisht një bashkëbisedim me dashurinë,- ku e dashuruara ka marrë trajtën e dikujt që s’po vjen, pavarësisht përmallimit të tejskajshëm të rrëfyesit. E dashura nuk vjen edhe nëse ai do mund të ndryshonte vetë rrjedhën e kohës duke rrutulluar botën si një portokalle në dorën e tij,- dhe nuk mund të mos theksoj këtu bukurinë e vargjeve dhe shfaqjes që ato përcjellin. Siç e shikojmë në këtë poezi por do e hasim edhe në poezitë e tjera të Fatos Arapit, ky bashkëbisedim poetik është përherë i drejtëpërdrejtë. Vetë kjo poezi fillon me një pyetje që i drejtohet drejtpërdrejt të dashurës: Ti do vish, e dashur, si s’do vish?
Ky bashkëbisedim për dashurinë rishfaqet sërish në librin Poema dhe Vjersha botuar në 1966.
MBI SUPIN E KOHËS SIME
Mbi supin e kohës sime
kryet pështeta.
S’dremita. Nuk fjeta.
Mbi supin e kohës sime,
si mbi supin e Asaj,-
rashë në mendime.
Kjo poezi është një bashkëbisedim për dashurinë, por jo më drejtuar Tjetrit ose Asaj, por drejtuar nga vetvetja. Këtu rrëfimtari i rrëfen vetvetes. Edhe kryet ai i mbështet mbi supin e kohës së tij, e jo mbi supet e Asaj,- megjithëse rrjedha e kohës së tij e kujton pikërisht për atë ku ai do të ishte. Rrëfimtari bie në rrjedhën e mendimeve të vetvetes. Kjo zhytje brenda kohës së brendshme është në thelb një rënie në kujtimet e tij,- dhe këtu nuk duhet të anashkalohet lidhja që bëhet midis kujtesës dhe kohës. Pavarësisht, nëse koha në vetvete mund të vazhdojë ose jo pa kujtesën tonë, një gjë është e sigurtë: përjetimi jonë i kohës nuk mund të vazhdojë pa kujtesën. Pa kujtesë nuk ka një rrjedhje të brendshme të ngjarjeve e si pasojë nuk mund të ketë as ndonjë përfytyrim të kohës, se vetë koha nuk është asgjë më shumë se sa mënyra se si rrjedh diçka.
Kemi sërish një rikthim tek bashkëbisedimi me dashurinë në veprën Duke Dalë Prej Ëndrrës, botuar në 1989, me poezinë “Ti do t’më dashurosh patjetër”.
TI DO T’MË DASHUROSH PATJETËR
Ky qiell i prillit pa ty ësht’ i vjetër.
Shkon një trishtim e ja ku vjen një tjetër.
Në mallin tënd ky karafil i egër. –
Ti do t’më dashurosh patjetër!
Në sytë e tu mijra diej të vegjël
e ndezën natën dhe ditën e ndezën.
Mirë sot, po si durohet pa ty nesër? –
Ti do t’më dashurosh patjetër!
Kapërcej ty e kapërceva veten,
dhe përtej vetes kapërceva jetën,
dhe përtej jetës kapërceva vdekjen. –
I hapa krahët të pushtoj ty vetëm:
Ti do t’më dashurosh patjetër.
Poezitë e dashurisë janë më të vështirat për t’u përsiatur, pasi ato shpesh s’kanë asgjë për të shkoqitur: ato zakonisht shprehin vetëm një thjeshtësi ndjenjash të hijshme. Dhe thjeshtësia e dashurisë shpesh kriset dhe thyhet nga kritika letrare të lodhshme. Poezitë e dashurisë nuk janë për t’u menduar, por për t’u jetuar. Pavarësisht kësaj, mund të them se në këtë poezi shohim sërish një bashkëbisedim të drejtpërdrejtë me Atë. Rrëfimtari i drejton Asaj një pyetje: Mirë sot, po si durohet pa ty nesër?
Gjithashtu, dua të them se në poezinë e mësipërme të Fatos Arapit dashuria shfaqet si një mënyrë për të tejkaluar vetveten, jetën dhe vdekjen. Njeriu përjeton dashuri të ndryshme në jetën e tij: dashuria si bashkim vllazëror me tjetrin (philia), dashuria si flijim për tjetrin (agape) apo dashuria si njëjtësim me tjetrin (eros). Në rastin e kësaj poezie kemi pikërisht një dashuri erotike, ku vetë rrëfimtari vdes, tejkalon vetveten, jetën dhe vdekjen, për t’u njëjtësuar me tjetrin. Dashuria erotike përherë kërkon vdekjen e unit, pasi uni duhet të braktiset si shkëmbim për njëjtësimin e ri. Siç i mëshon edhe George Bataille në librin e tij të njohur Erotizmi: nga dashuria erotike përherë humb vetvetja.
Në librin Ku Shkoni Ju Statuja, botuar në vitin 1990, prapë rishfaqet bashkëbisedimi me dashurinë, por sërish në një trajtë tjetër. E kam fjalën për poezinë “Penelopës”.
PENELOPËS
Nuk ka mbaruar endja e pëlhurës, Penelopë.
Ende nuk është kthyer nga Troja Odiseu.
Ishujve të kohës endet…
Po vuri këmbën mbi bregun e thatë
me vdekje dhëndurësh do ta mbjellë Itakën.
Vazhdo të endësh, Penelopë.
Rrahja e avlëmendit tënd
është krismë e përjetshme e valëve të Jonit.
Ti mos u mërzit, mos u lodh duke pritur, o grua.
Kemi nevojë për një ëndërr malli në sy,
dhe vetë ajo, Dashuria, ka nevojë për pafajsinë tonë.
Mos më moho, Penelopë.
Në këtë poezi, e përfshehta Ajo, Asaj që Arapi shpesh i drejothet në poezitë e tij, ajo Tjetra e dashuruar, merr një trajë të përcaktuar: ajo shndërrohet në Penelopën. Bashkëbisedimi me dashurinë tani merr trajtën e një bashkëbisedimi me Penelopën. Penelopa është gruaja e Odises, e cila pavarësisht mungesës së gjatë të Odises në Itakë dhe trysnisë së mëtonjsve të tjerë që duan të martohen me të për të marrë pushtetin, ende i ngel besnike dashurisë për Odiseun dhe beson në rikthimin e tij. Në librin Odiseja, tregohet se Penelopa për të larguar mëtonjësit, i thotë atyre se do martohet me një nga ata kur ajo ta ketë përfunduar endjen e një pëlhure për Laertin, atin e Odises. Por Penelopa e end këtë pëlhurë gjatë ditës dhe e [tjerr gjatë natës. Vargu i parë i kësaj poezie të Arapit, rrëfimtari i kërkon së dashurës të presë, të durojë një përsëritje të pafund: se ai, Odiseu, do të kthehet. Tjeri këtu merr trajtën e Penelopës, ndërkohë rrëfimtari është një bashkëbisedues i paqartë: mbase, një shërbëtore e Penelopës, mbase i ati ose biri i Odiseut. Ose mbase vetë Odiseu që flet për veten e tij në fillim në vetën e tretë, por që më pas i drejtohet Penelopës në vetën e parë që mos ta mohoj. Pavarësisht kësaj, udhëtimi i Odises në këtë poezi është vetë koha. Odiseu ende nuk është kthyer në Itakë sepse ka humbur nëpër ishujt e kohës. Prandaj, ajo që e ndanë Penelopën nga Odiseja është vetë koha. Nuk dua të lë pa përmendur edhe këto dy vargje të shkëlqyera:
“Po vuri këmbën mbi bregun e thatë
me vdekje dhëndurësh do ta mbjellë Itakën.”
Siç dihet edhe nga libri Odiseja, mbasi kthehet në Itakë, Odiseu i vret mëtonjësit e gruas dhe pushtetit. Por, ajo që është e bukur në këto dy vargje është mënyra se si kjo ngjarja ritregohet poetikisht: sa të prekë këmba e Odises bregun e Itakës, do ta mbjellë atë vend jo me jetë, por me vdekje. Por edhe më e rëndësishme në këtë poezi është se vetë rrëfimtari thotë se kjo largësi kohore midis Penelopës e vetë atij është e nevojshme. Rrëfimtari nuk thotë se ne kemi nevojë për njëri-tjetrin, nuk thotë se ai është i etur për dashuri, por se ne të gjithë kemi nevojë për një ëndërr malli. Kështu shprehet paradoksi më i madh i dashurisë: ne e duam Tjetrin më fortë pikërisht kur Tjetri nuk është pranë nesh. Kur qëllimi i dashurisë arrihet, atëhere dashuria përmbushet dhe ngel vetëm zbrazëtira. Prandaj, ne kemi nevojë jo për përmbushjen e dashurisë, por për një dashuri të përjetshme që s’do përmbushet asnjëherë: një ëndërr malli në sy. Ky është edhe flijimi që të dashuruarit i bëjnë Dashurisë: ata pranojnë të duan tjetrin me kusht se do pranojnë zbrazëtinë brenda vetes. Se nëse vetvetja është e përmbushur, atëhere s’ka as nevojë për t’u bashkuar me Tjetrin. Pranimi i këtij paradoksi të dashurisë është edhe arsyej pse Dashuria ka nevojë për pafajsinë tonë.
Në veprën poetike të Fatos Arapit kemi sërish një rikthim tek bashkëbisedimi me dashurinë në librin Më duhet një gjysëm ëndrre, botuar në vitin 1999. Në këtë libër, bashkëbisedimi me dashurinë arrin majën e praruar me anë të dy poezive: “E paëndërrta ime” dhe “Mos eja në ëndërr.”
E PAËNDËRRTA IME
Më duhet një gjysëm ëndrre,
e paëndërrta ime.
Vë kokën në gjoksin tënd
e aty përplasem
te koka e një tjetri.
Më duhet një gjysëm ëndrre.
Shigjetat e orës së dorës
tutje i shtyjnë kalimtarët,
në ditë të rrëpirta tiranase.
Shpirtra joshpirtra që shkojnë…
Bri meje dikush flet me vete,
pa e kuptuar besoj në rrëfimin e tij.
Dikush, prej zhgënjimi të egër,
mbërthen kryqe të reja.
I hedh një gjysëm leku
dhe blej kryqin tim.
Tani që ta ngre
më duhet një gjysëm ëndrre,
e paëndërrta ime.
Në këtë poezi, Tjetri i dashuruar, nga Penelopa, shndërrohet në të paëndërrtën. Duket sikur kjo poezi fillon pikërisht aty ku mbaroi poezia “Penelopës”: më duhet një ëndërr. Por, tani zëri i rrëfimtarit është më i dëshpëruar: ai nuk beson më se do mund ta gjejë edhe një ëndërr që lind etjen e amshuar për dashuri. Ai kërkon vetëm një gjysëm ëndrre. Kërkon një ëndërr, jo për t’u përmbushur, por vetëm sa për të mbijetuar. Asgjë nuk e shpeh më mirë këtë bjerrje të rrokakrejtshme të shpresës se sa të kërkosh një gjysëm ëndrre nga e paëndërrta. Rrëfimtari këtu kërkon të pamundurën: kërkon ëndrrën nga e paëndërrta. Rrëfimtari do të qendrojë e të prehet tek Ajo, por vetëm përplaset tek një tjetër. Rrëfimtari nuk ka më një vend ku të qendrojë: çdo gjë e përplas me një gjë tjetër. Prandaj, dhe ai lutet se i duhet një gjysmë ëndrre për të mbijetuar.
Por, shiko si përcaktohen kalimtarët tiranas: “shpirtra joshpirtra që shkojnë”. Ky përcaktim i kalimtarëve tiranas, nëpërmjet vetëkundërshtimit të vetëvetes, sendërgjon mjeshtërisht mjedisin shpirtëror të kësaj poezie: njerëz që ikin drejt diçkaje që as vetë nuk e dinë, kërkimi i një gjysmë ëndrre nga e paëndërrta, njerëz që shtyhen nga shigjetat e orës e jo nga vetëvetja, dikush mbështetet tek gjoksi i asaj por përnfudon tek koka e një tjetri, besimi në në rrëfimin të çfarëdoshëm, lënie dhe rimarrje kryqesh.
Përfaqësia e kryqit këtu ka një rëndësi të madhe. Sigurisht, kryqi këtu lidhet me kuptimin që kryqi ka në botëkuptimin e krishterë. Me pak fjalë, kryqi përfaqëson vuajtjen e hyjnishme. Kryqi është flijimi i Perëndsisë për njeriun. Krishti u detyrua të mbaj kryqin e tij para se të kryqëzohej. Mbas vdekjes së Krishtit, edhe vetë besimtarët mbajnë kryqin e tyre. Mbajtja e kryqit në këtë kuptim është pranimi i vuajtjes dhe flijimit hyjnor. Në poezinë e mësipërme të Arapit, dikush i zhgënjyer mbërthen kryqe të reja, mbërthen vuajtje dhe flijime të tjera, mbërthen një fe tjetër. Edhe rrëfimtari merr kryqin e tij: gjëja më e çuditshme është se atij i duhet ta blejë atë. Pavarësisht kësaj, tani atij i duhet ta mbajë këtë kryq, t’i durojë këto vuajtje hyjnore e të vazhdojë në këtë flijim. Prandaj, dhe atij i duhet një gjysmë ëndrre që të mbijetojë nga kjo vuajtje dhe flijim.
Ndërkohë në të njëjtin libër, botuar në 1999, gjejmë edhe poezinë “Mos eja ne ëndërr,” e cila pavarësisht ngjashmërisë me poezinë “E paëndërrta ime,” përçon një kuptim të kundërt me të.
MOS EJA NË ËNDËRR
Mos eja në ëndërr, e paëndërrta ime.
Nuk jam Safua me zemër të brishtë. –
Ngopur me vdekjen e dashurisë
gjer në grykë, jam!
Edhe në gjumin e vdekjes
trembem nga britma ime
për ty.
Mos eja në ëndërr, e paëndërrta ime.
Mos e bëj shakanë e mbrëmshme.
Si ta duroj ditën,
që më sheh me sy ëndrre?
Sërish, këtu kemi një bashkëbisedim me dashurinë, ku rrëfimtari së dashurës i drejtohet si “e paëndërrta.” Por, ndryshimi i madh këtu është se rrëfimtari nuk i kërkon më Asaj një gjysmë ëndrre, por pikërisht që Ajo mos t’i vijë më në ëndërr. Ëndrra është shndërruar në një ankth. Shohim zhgënjimin e plotë të rrëfimtarit nga dashuria: ai nuk kërkon më as një gjysmë ëndrre malli për të mbijetuar. Ai është i ngopur me vdekjen e dashurisë. Dhe kështu përfundon bashkëbisedimi me dashurinë në veprën poetike të Fatos Arapit./KultPlus.com
Ky shkrim është botuar edhe te Peizazhet.
