Konfuci (i lindur në 28 shtator 551 para Krishtit në Qufu, vdekur në 479 para KRishtit në Qufu, Lu) ishte një politikan, mësues, botues, filozof kinez. Në filozofinë e Konfucit, prioritet ka disiplina vetiake. Ai besonte se që të udhëheqë, një lider duhet të jetë i vetëdisiplinuar dhe i përulur ndaj ndjekësve të tij. Duke ruajtur disiplinën vetiake dhe dhembshurinë ndaj ndjekësve, ai ruante një mjedis pozitiv, dhe kjo i shtynte ata që ta ndiqnin pas.
Veprat e mëdha të Konfucit janë disa prej klasikeve më të rëndësishme kineze.
Ja disa shprehje për ndërgjegjësimin nga Konfuci, që jo vetëm e kanë ruajtur vlerën me kalimin e shekujve, por edhe kanë fituar gjithmonë e më shumë peshë.
Urtësinë mund ta mësojmë me tre mënyra: Së pari, përmes reflektimit, që është më fisnikja; së dyti përmes imitimit, që është më e kollajta; dhe së treti përmes eksperiencës, që është më e hidhura.
Vullneti për të fituar, dëshira për të patur sukses, nevoja për të arritur potencialin e plotë… këto janë tre çelësat që do të hapin derën drejt përsosmërisë personale.
Kudo ku shkon, shko me zemër.
Zgjidh një punë që e dashuron, dhe nuk do të të duhet të punosh as edhe një ditë në jetë.
Çdo gjë ka bukurinë e vet, por jo të gjithë e shohin.
Eshtë e kollajtë të urresh dhe e vështirë të duash. Kështu funksionon e gjithë skema e gjërave. Të gjithë gjërat e mira janë të vështira të arrihen; dhe gjërat e këqia kapen kollaj.
Nuk ka rëndësi se sa ngadalë ecën, sa kohë që nuk ndalesh.
Lavdia jonë më e madhe qëndron jo në të mos rrëzuarit, por në të ngriturit sa herë që rrëzohemi.
Atij që i di të gjithë përgjigjet, me siguri nuk i janë bërë të gjithë pyetjet.
Unë dëgjoj dhe harroj. Unë shoh dhe kujtoj. Unë bëj dhe kuptoj.
Nëse bën një gabim dhe nuk e korrigjon, ky po që quhet gabim.
Nëse ajo që do të thuash nuk është më mirë se heshtja, atëherë mbaje gojën mbyllur.
Dituria e vërtetë është të dish madhësinë e injorancës tënde.
Jeta është vërtetë e lehtë, por ne këmbëngulim që ta ndërlikojmë.
Mbaj besnikërinë dhe sinqeritetin si parimet kryesorë.
Suksesi varet nga përgatitja e mëparshme, dhe pa këtë përgatitje, e sigurtë që do të vijë dështimi.
Ai që lëviz malin, e fillon duke hequr guralecë të vegjël.
Kur është e qartë se objektivat nuk mund të arrihen, mos ndrysho objektivat, por hapat që ndërmerr për t’i arritur.
Lëndimet harroji, por mirësinë mos e harro kurrë.
Njerëzit më argëtues janë njerëzit më të trishtë.
Studio të kaluarën, nëse do të përcaktosh të ardhmen.
Në një vend të qeverisur mirë, duhet të kesh turp nga varfëria. Në një vend të qeverisur keq, duhet të kesh turp nga pasuria.
Përpara se t’i hysh rrugës së hakmarrjes, hap dy varre.
Njeriu superior është i stresuar prej limiteve të aftësive të tij; ai nuk stresohet nga fakti që njerëzit nuk ia shohin aftësinë që ai ka.
Të shohësh çfarë është e drejtë dhe të mos e bësh, kjo është poshtërsia më e madhe.
Nuk është asgjë të të tregojnë se e ke gabim, nëse nuk vazhdon që ta kujtosh vazhdimisht.
Të dish atë që di dhe atë që nuk di, kjo është dija e vërtetë.
Respekto veten, dhe të tjerët do të të respektojnë.
Nëse mendon për një vit, mbill një farë; nëse mendon për dhjetë vjet, mbill pemë; nëse mendon për 100 vjet, mëso njerëzit.
Heshtja është një mik i mirë, që nuk të tradhëton asnjëherë.
Koha rrjedh si uji në lumë.
Më mirë një diamant që ka një të metë, se sa një guralec që nuk ka asnjë.
Nuk mundesh që të hapësh një libër dhe të mos mësosh diçka.
Epikteti (55-135), filozof greko-romak. Skllav nga Hierapolisi, kishte jetuar për një kohë në zotërimin e një skllavi të emancipuar në oborrin e Neronit. Pasi që e kishte fituar lirinë, ishte vendosur në Nikopolis, ku kishte hapur një shkollë të filozofisë. Mësimet e tij ishin transkpriptuar dhe botuar nga studenti i tij, Arriani. Në moshë të vonë Epikteti ishte tërhequr nga mësimdhënia, e kishte adoptuar një fëmijë jetim dhe i kishte jetuar vitet e mbetura në vetminë shtëpiake.
(Teksti në vijim është diskursi i njëmbëdhjetë nga libri i dytë, me titull, sipas botimit në anglisht, Starting philosophy).
DOMOSDOSHMËRIA E STANDARDIT
Nga Epikteti
Njerëzit që vijnë te filozofia nga rruga e duhur – nga dera e hyrjes, siç duhet të jetë – e fillojnë duke i njohur gabimet dhe kufizimet e veta në zonat e urgjencave më të mëdha. Trekëndëshi parakrahësh dhe shkalla gjysmë toni ose çerek toni – ne nuk kemi njohje relevante për këto tema kur vijmë në këtë botë. Na duhet të mësojmë për to më vonë përmes trajnimeve specialistike; me rezultatin se askush që nuk është i trajnuar në këto tema nuk pretendon se i njeh.
Situata është e kundërt në rastin e ideve tona mbi të mirë dhe të keqen, të drejtën dhe të gabuarën, të përshtatshmen dhe të papërshtatshmen, lumturinë, detyrën dhe obligimin. Ne vijmë në dritë me një kuptim të lindur se cila është domethënia e këtyre fjalëve. Kështu, secili i përdor ato, që do të thotë, secili përpiqet t’ia apikojë prekonceptin përkatës gjësë së caktuar.
‘Veprimi i saj qe i mirë, ishte detyra e saj, nuk ishte detyra e saj, ajo ishte me fat, ajo nuk ishte me fat, ajo është e ndershme, ajo është e pandershme…’. Dëgjojmë fraza të tilla gjithë kohës, ngase askush nuk ka asnjë fije dyshimi se si t’i përdorë fjalët. Askush nuk ndihet se i duhet të presë t’ia tregojnë kuptimin e tyre, në mënyrën se si dikur kemi qenë të detyruar të mësojmë shkronjat, apo të na mësojnë se si shqiptohen. Arsyeja është se ne vijmë në këtë botë duke i ditur disa gjëra që natyra, mund të thoni, veç na i kishte mësuar; dhe, duke e ndërtuar këtë njohje, ne i formojmë opinionet tona.
‘Mirë pra, çkado që të thuash, unë di ta dalloj të mirën nga e keqja dhe e kam një ide mbi të mirën’.
Ti e ke një, e pranoj.
‘Dhe e praktikoj atë’.
Ti e përdor atë në raste të caktuara.
‘Dhe e përdor në mënyrë korrekte’.
Epo, kjo është pika kruciale, ngase pikërisht këtu opinionet bëhen çështje. Duke filluar me idenë që e marrim për të mirëqenë, ne futemi në diskutime kurdo herë që i aplikojmë ato në mënyrë jokorrekte. Nëse, tok me idetë e lindura, ne vijmë në këtë botë me dijen se si do të aplikohen ato, atëherë do të jemi njerëz të mençur të përsosur që nga momenti i lindjes.
Tash, a mendon se ti e posedon atë njohje ekstra se si t’i aplikosh prekonceptet në raste të caktuara. Si e ke gjetur?
‘Është opinioni im’.
Por dikush tjetër e ka një opinion tjetër dhe po ashtu beson se ai është i vetmi që i aplikon në mënyrë korrekte prekonceptet. A kam të drejtë?
‘Ma ha mendja se po’.
Dhe nëse ju përplaseni rreth aplikimit të prekoncepteve, nuk mund të ndodhë që të dy t’i përdorni ato në mënyrë korrekte.
‘Sdo mend’.
Mirë pra, a mund të dalësh me ndonjë qëllim më të mirë të aplikimit të tyre se sa me opinionin tënd? Dua të them, një person i përhanur vepron në harmoni me opinionin e tij mbi atë çka është mirë; por në rastin e tij a mund të funksionojë si një udhërrëfyes adekuat?
‘Jo’.
Atëherë të lëvizim përtej opinioneve; a kemi ndonjë gjë më të mirë?
Ta marrim pikënisjen e filozofisë: ne dimë se njerëzit nuk mund të pajtohen me veten e tyre dhe jemi në kërkim të burimit të mospajtimeve të tyre. Me kohë, ne përbuzim dhe largojmë opinionet e thjeshta, dhe kërkojmë një mënyrë për të përcaktuar nëse një opinion është i drejtë ose i gabuar. Në fund, përqendrohemi të gjejmë një standard të cilin mund ta evokojmë, ashtu siç peshorja është sajuar për të matur peshat dhe vizorja e zdrukthëtarit që është ideuar për ta dalluar të drejtën nga e shtrembëra. Kjo është pikënisja e filozofisë.
A janë opinionet e çdonjërit të korrekte? Po si mund të jenë, kur disa sosh janë në konflikt me njëra-tjetrën?
Mirë pra, jo të gjitha janë korrekte. Por, të tonat janë.
Epo mirë, pse tonat në vend se ato të sirianëve apo egjiptianëve – pse i imi më parë se sa ato të cilido person që mund ta zgjedhim kuturu?
‘Nuk ka asnjë arsye’.
Prandaj, fakti se dikush i përmbahet këtij a atij opinioni nuk është i mjaftueshëm për ta bërë të vërtetë atë, për më tepër kur ne jemi të prirë të besojmë fjalën e një personi gjatë pazarllëkut tonë me peshimin dhe matjen. Në të dy rastet, pra, kemi zhvilluar një standard objektiv. Atëherë, a ka ndonjë standard për rastin tonë përtej opinionit? A janë vetëm vlerat njerëzore më të rëndësishme ato që do të mbesin të vagullta dhe subjektive? Duhet të ketë ndonjë. Pra, eja të shkojmë në kërkim të tij; dhe pasi ta kemi gjetur, le ta marrim përsipër që kurrë të mos bëjmë as edhe lëvizjen më të vogël pa iu referuar atij. E konceptoj këtë zbulim si një antidot të marrëzisë që rezulton nga mbështetja ekskluzive tek opinioni si kriter i së vërtetës. Dhe nga këtu, duke filluar me prekonceptet familjare, të përcaktuara qartë, do të vazhdojmë t’i aplikojmë ato te ngjarjet dhe te gjërat e veçanta në një mënyrë metodike.
Ma jep tash një temë për diskutim.
‘Kënaqësia’.
Mirë, le ta testojmë, le ta peshojmë. Që diçka të jetë e mirë, duhet të jetë diçka tek e cila varim shpresat dhe i besojmë.
‘Pajtohem’.
A mund të kemi besim në gjithçka që vjen e shkon.
‘Jo’.
A është kënaqësia konstante?
‘Jo’.
Atëherë hiqe nga peshorja dhe dëboje nga mbretëria e të mirave.
Por nëse ti nuk je aq mendjemprehtë dhe s’e kap herën e parë, le ta provojmë një test tjetër. Diçka e mirë duhet të jetë burim krenarie, e saktë?
‘Po’.
A mundet dikush të krenohet me një kënaqësi momentale? Të lutem, mos thuaj po, ose atëherë do të mendoj se ti mezi e meriton të konsiderohesh në të njëjtin nivel me kafshët e barrës.
Kjo është mënyra se si gjërat maten dhe mospajtimet zgjidhen – kur vendosen standardet. Filozofia mëton të testojë dhe të vërë standardet e tilla. Dhe njeriu i urtë këshillohet t’i përdorë gjetjet e tyre menjëherë.
/Marrë nga Epictetus, “Discourses and Selected Writings” (me përkthim të Robert Dubbin), Penguin, 2008 /Përkthimi Gazeta Express/ KultPlus.com
Një shekull e gjysmë para fetishizmit ndaj dështimit tonë modern, një çështje thelbësore kjo dhe filozofike për vlerën që mbart.
Filozofi, poeti, kompozitori dhe shkrimtari Friedrich Nietzsche (15 tetor,1844-25 gusht,1900) është burri më i qëndrueshëm dhe me më shumë ndikim në shoqërinë njerëzore. Është mjaft e njohur konsiderata që ai ka për masën e filozofëve, ku ai ju referohet atyre si “kokë-lakra“ dhe një herë është qarë duke thënë:”Është fati im që të jem njeriu i parë i denjë. Kam një frikë të tmerrshme se ndoshta një ditë do të konsiderohem si i shenjtë.”
Në një letër, ai i konsideron brezat e ardhshëm të begatë, që i përkasin një niveli të lartë mirëqenieje meqë kanë mundësi të shijojnë punën e tij:“Mua më duket se të marësh një nga librat e mi në dorë, është nderi më i madh që mund t’i bësh vetes. „
Një shekull e gjysmë më vonë, egoja e shëndetshme e Nietzsche-s është vërtetuar bindshëm, me një arsyetim çuditërisht mjaft modern: siguria me të cilën ai pohon se shpërblimet më të mëdha të jetës vijnë nga dora e mjerimit.
Më shumë se një shekull para “dhuratës së dështimit” dhe fetishizmit ndaj dështimit si një kanal drejt paturpësisë, Nietzsche lavdëroi këto vlera në mënyrë të barabartë, si pjesë të madhështisë dhe të qartësisë.
Në një nga shumë aforizmat tij emblematike, të shkruara më 1887 dhe të botuar në përzgjedhjen pas vdekjes nga fletoret e tij ”The Will to Power”,Nietzsche shkruan nën titullin kryesor: «Llojet e dishepujve të mi»:
“Për ato qenie njerëzorë që përbëjnë sadopak shqetësim për mua, dëshiroj dhe ju uroj vuajtje, shkatërrim, sëmundje, keqtrajtim, fyerje dhe ofendim. Dëshiroj të mos mbeten të panjohur me vetëpërbuzjen dhe torturën e dyshimit të personit të vet apo mjerimin e pasmposhtjes. Nuk kam as grimcën më të vogël të mëshirës për ta, sepse ju uroj të vetmen gjë që mund të provojë sot nëse dikush ka sado pak vlera apo jo, në qoftë se reziston.” / KultPlus.com
Në mesin e shekullit IV para Krishtit, kur filozofi Epikuri hapi sytë në këtë botë, Greqia po rrënohej nga grushtet e shtetit, luftërat civile dhe fushatat e pandërprera ushtarake të Aleksandrit të Madh dhe pasardhësve të tij, të cilat do ta fundosnin në kaos total. Banorët e saj nuk kishin zgjidhje tjetër veçse të duronin fatkeqësinë me dorëzim, dhe shpresë se fati do t’i lejonte të mbeteshin gjallë pa u gëzuar shumë, për të mos ngjallur zilinë e perëndive.
Sidoqoftë, për Epikurin të gjithë mund të gjenin lumturinë brenda vetes: do t’u duhej vetëm të çliroheshin nga frika dhe dëshirat dhe të mësonin të ishin të vetë-plotësuar, duke u çliruar kështu nga fati i paqëndrueshëm. Mjetet për të arritur lumturinë përbëheshin nga disiplina e palëkundur dhe praktikimi i vazhdueshëm i filozofisë. Dhe për të mbështetur kërkimin e mjeteve të tilla Epikuri vendosi të themelojë Kopshtin pranë Athinës, i cili nuk ishte një shkollë e vërtetë filozofike, por një vend strehimi shpirtëror ku shkonte kushdo që aspironte këtë gjendje.
Një familje modeste
Epikuri lindi në Samos, një ishull shumë afër brigjeve të Azisë së Vogël dhe qyteteve joniane të Miletit dhe Efesit, që kishte qenë djepi i filozofisë greke në shekullin e 6 para Krishtit. Ai ishte djali i dytë i një çifti kolonësh nga Athina, që kishin marrë një ngastër toke në Samos pas pushtimit të ishullit nga Athina në vitin 365 para Krishtit, dhe dëbimit të mëvonshëm i popullsisë vendase.
Familja e tij ishte modeste dhe mjaft tradicionale. Krahas kultivimit të tokës, babai i tij, Neokli, ishte edhe mësues. Nëna, Chestrata, ishte një shëruese që praktikonte ritet e pastrimit. Epikuri qëndronte gjithmonë shumë pranë familjes së tij: kjo dëshmohet nga letrat e përzemërta drejtuar nënës, ose nga fakti se vëllezërit e tjerë të tij, Neokli, Cheredemosi dhe Aristobulusi, do të bëheshin më vonë dishepuj të tij. Interesi i Epikurit për filozofinë lindi që herët. Sipas një anekdote, ndodhi kur ai pyeti mësuesin e tij të parë të letërsisë, se çfarë do të thoshte vargu i parë i Teogonisë së Hesiodit: “Në fillim ishte Kaosi”. Në pamundësi për t’ia shpjeguar, profesori e dërgoi te filozofët për të sqaruar dyshimet e djalit.
Në Samos Epikuri ishte dishepulli i parë i një farë Pamfili, i cili e njohu me filozofinë idealiste të Platonit. Kur mbushi tetëmbëdhjetë vjeç shkoi në Athinë, në qytetin e prindërve të tij, për të përfunduar efebinë, ose dy vite shërbim të detyrueshëm ushtarak. Athina ishte selia e shkollave më të rëndësishme filozofike. Akademia e Platonit dhe Liceu i Aristotelit ndodheshin atje, megjithëse nuk ka gjasa që Epikuri t’i ketë ndjekur ato.
Ishin ditë të vështira për polisin. Pararendësi krenar i demokracisë ishte shembur përpara pushtetit të Filipit të Maqedonisë dhe më pas të djalit të tij, Aleksandrit të Madh. Një vit para ardhjes së Epikurit ai kishte kërkuar që t’i jepeshin nderime hyjnore nga Lindja e largët dhe athinasit e kishin shenjtëruar si perëndi. Oratori Demosteni, armiqësor ndaj sovranit maqedonas, thirri me sarkazëm se do t’i jepte të drejtën “të ishte bir i Zeusit dhe i Poseidonit, po të kishte dëshirë”. Disa muaj më vonë erdhi lajmi se Aleksandri kishte vdekur në Babiloni.
Shumë njerëz që kishin pasur marrëdhënie me pushtuesin maqedonas, si Aristoteli, mësuesi i tij, u larguan nga qyteti nga frika e raprezaljeve. Dhe ndërkohë Perdikasi, gjenerali i Aleksandrit, urdhëroi që kolonistët athinas që ishin vendosur dekada më parë në Samos të braktisnin ishullin në mënyrë që banorët e lashtë të rimerrnin tokat e tyre, një rrethanë që e shtyu familjen e Epikurit të emigronte në qytetin jonian të Kolofonit. Aty u shpërngul edhe i riu nga Athina. Gjatë dhjetë viteve të ardhshme Epikuri përfundoi edukimin e tij filozofik në shkollën e Nausiphanes të Theusit, një dishepull i filozofit Demokritus.
Nausiphanes i tregoi se si dija vjen nga informacioni që marrim falë shqisave, dhe në të njëjtën kohë i nguliti konceptin e një të urti që duhet ta sodisë botën me një shpirt të patrazuar. Nuk ka dyshim se kalimi i Epikurit nëpër shkollën e Nausifanesit ishte vendimtar për zhvillimin e mendimit të tij.
Filozof në të drejtën e tij
Rreth moshës tridhjetë vjeç, tashmë i formuar plotësisht si filozof, Epikuri vendosi të hidhte hapat e parë i vetëm dhe të hapte shkollën e tij në Mytilene, në ishullin e Lesbosit. Megjithatë, armiqësia e banorëve dhe e dishepujve të Aristotelit, të cilët ishin vendosur atje prej disa kohësh, bëri që akademia të mbyllej. Më pas Epikuri shkoi në Lampsacus, në rajonin e Trojës, ku u rrethua me grupin e tij të parë të ndjekësve, të cilët, përveç vëllezërve dhe skllevërve të tij, përfshinin Hermarkun, i cili i ishte bashkuar nga Mytileni.
Për më tepër, aty ishin edhe Leonteo dhe gruaja e tij Themista, që i përkisnin një familjeje të rafinuar nga Lampsacusi; Polyenus dhe e dashura e tij, prostituta e famshme Edea, si dhe Colote dhe i riu Pitocles. Epikuri i respektoi të gjithë, pavarësisht nga gjinia, orientimi seksual dhe statusi social ose ekonomik. Pasi u largua nga Lampsacusi, la pas një kujtim të mirë dhe një “familje” të vërtetë që do t’i qëndronte besnike gjatë gjithë jetës së tij.
Kopshti i Athinës
Kur ishte tridhjetë e pesë vjeç, Epikuri vendosi të kthehej në Athinë. Ai bleu tokë në periferi të qytetit, pranë Akademisë së Platonit, dhe themeloi shkollën e tij atje, së cilës i dha emrin ndjellës “Kopshti”. Në hyrje ai kishte vendosur këtë mbishkrim: «Mysafir, do të ndihesh shumë rehat këtu; këtu e mira supreme është kënaqësia”.
Por Kopshti i Epikurit nuk ishte një Eden parajse në të cilin dishepujt jetoninmes kënaqësive të rafinuara. Në të vërtetë, gjatë vizitës në shkollë, dikush hasi në një kopsht të vogël përreth një shtëpie, në të cilin kultivoheshin lloje të ndryshme perimesh nën hijen e një ulliri ose fiku. Kopshti gjysëm urban ishte shprehja e natyrshme e llojit të lumturisë për të cilën aspironte Epikuri, domethënë se gjithçka ishte e këndshme për shqisat, por edhe e dobishme. Në këtë mënyrë çdokush do të përgatitej për kohë zie buke, të cilat nuk ishin shumë të rralla në Athinë.
Në Kopsht mbi të gjitha u kultivua miqësia e cila, siç thoshte filozofi, “me vallëzimin e saj rrethon botën e njerëzve, një lajmëtare që u shpall të gjithëve: zgjohuni, festoni lumturinë tuaj”. Prandaj, nuk bëhej fjalë për të shijuar shoqërinë e zgjedhur apo biseda të kulturuara, por për të jetuar të gëzuar si anëtarë të një komuniteti harmonik.
Në Kopsht, burrat, gratë, skllevërit, fëmijët dhe të moshuarit ishin të mirëpritur dhe trajtoheshin në mënyrë të barabartë, pasi filozofi nuk është ai ose ajo që e do mençurinë, por kushdo që aspiron lumturinë si të mirën supreme, të aftë për ta çuar drejt urtësisë. Epikuri pranoi se, në një kërkim të tillë, miqësia mund të lindte nga nevoja ose komoditeti. Por ai argumentonte se ne nuk kemi nevojë për ndihmën e miqve tanë, por besimin në atë ndihmë, sepse vetëm shkëmbimi i dashurisë dhe mendimeve na garanton paqen dhe sigurinë.
Për më tepër, të filozofosh me miqtë mund të ndihmojë të kuptojmë se një jetë e lumtur nuk drejtohet nga kënaqësitë e tepërta: sipas Epikurit, kënaqësia e vërtetë konsiston në mungesën e dhimbjes fizike dhe shqetësimit shpirtëror, dhe gjithçka që qetëson vuajtjen është një kënaqësi e natyrshme dhe e nevojshme.
Dihet që Epikuri ishte mjaft i kursyer dhe se i mjaftonin pak bukë e ujë për të plotësuar nevojat e tij dhe për ta kënaqur. Përkundër kësaj, ai ndonjëherë i lejonte vetes një trill: “Më dërgoni një pjatë djathë”, i kërkoi një shoku, “që të mund të shijoj një banket luksoz kur të dua”. Për Epikurin këto kënaqësi të vogla, si një pije e ftohtë ose një gotë verë gjatë vakteve, ishin të natyrshme, edhe pse nuk ishin të nevojshme, dhe për këtë arsye lejoheshin.
Përkundrazi, ai nuk i konsideronte të natyrshme apo të nevojshme teprime të tilla si banketet bujare, të cilat, në planin afatgjatë, ishin të dëmshme. Ai kishte një mendim të ngjashëm për ankthin e pushtetit, famës apo pasurisë. “Nëse doni ta bëni Pitokliun të pasur”, këshilloi ai një herë, “mos i shtoni diçka asaj që ai zotëron, por zbrisni diçka nga ajo që ai dëshiron”, sepse ata që nuk mund të ngopen me pak, nuk ngopen me asgjë dhe bien në humnerën e vuajtjes.
Prandaj, Kopshti ofronte një strehë larg “vajtje-ardhjeve të ndjesive” të qytetit, veçanërisht në atë periudhë lufte dhe fatkeqësie në të cilën Athina varfërohej gjithnjë e më shumë me çdo pushtim apo revoltë. Shkurt, ajo “jetë e fshehur” që mbështeti Epikuri ishte baza e kërkimit për një shoqëri më të drejtë: nuk ishin vetëm kënaqësitë që duheshin kufizuar, por mbi të gjitha dëshirat që, si tirane të shpirtit, i shkaktojnë dhimbje vetes dhe të tjerëve, sepse i imponohen gjithçkaje.
Të jetosh pa frikë
Nëse duhet t’i shmangim të këqijat që godasin trupin, duhet të shmangim edhe frikën që kaplon shpirtin: frikën nga dhembja, nga vdekja, nga perënditë dhe nga jeta e përtejme. Sipas Epikurit, nuk ka nevojë të kesh frikë nga dhimbja, sepse ajo që shkakton vuajtje intensive është jetëshkurtër dhe madje mund të zbehet. Ky është rasti i urisë apo etjes. Nga ana tjetër, dhimbja që zgjat me kalimin e kohës shkakton një ndëshkim të lehtë dhe të tolerueshëm (sidomos nëse një person ka mbështetjen e miqve).
Ndërgjegjësimi mbi këta kufij na lejon të gjejmë ngushëllim në fatkeqësitë tona të tanishme, qoftë në kujtesën mirënjohëse të momenteve të këndshme të së kaluarës, ose në shpresën se në të ardhmen vuajtjet do të përfundojnë, qoftë edhe me vdekje. Por a nuk duhet të kemi atëherë frikë nga vdekja? Epikuri i përgjigjej kështu pyetjes: «Dhe mësohu të besosh se vdekja nuk është asgjë për; sepse çdo e mirë dhe e keqe është në ndjesi;nga ana tjetër, vdekja është një privim i ndjesive”.
Epikuri siguronte që, në botën tonë materiale, të vetmet gjëra të mundshme ishin vetëm zbrazëtia dhe atomet, të cilat grumbullohen për të formuar trupa dhe që ne i perceptojmë këto trupa falë atomeve që shkëputen prej tyre dhe përplasen me shqisat tona. Në momentin e fundit, të gjitha atomet tona, duke përfshirë ato më delikatet e shpirtit, shpërbëhen dhe ne nuk ndjejmë më asgjë.
Prandaj nuk duhet t’i frikësohemi vdekjes, sepse ajo nuk është një dhimbje e madhe, por më tepër kufiri përfundimtar i ekzistencës sonë.
Së fundi, në lidhje me hyjnitë, Epikuri nuk e mohonte ekzistencën e tyre, por besonte se ato nuk ishin ashtu siç i imagjinonin njerëzit. Ata nuk duheshin pasur frikë, sepse ata nuk na ruajnë, as nuk ndëshkojnë apo shpërblejnë veprimet tona në jetën e përtejme. Ata thjesht banojnë të lumtur në hapësira ndërkozmike, larg ekzistencës së të vdekshmëve. Në fund të fundit, Epikuri zhvilloi një filozofi materialiste “të përtejme”, në të cilën ata perëndi që jetonin në një bashkësi harmonike dhe të pavarur u bënë një model përsosmërie për të urtët e Kopshtit. Kjo nuk do të thotë që ne duhet të ndalojmë së luturi, ose të marrim pjesë në festa fetare, pasi të kremtosh jetën në gjithçka që është më sublime dhe që mund të mendohet në konceptin e “Zotit” është një kënaqësi sublime që lartëson çdo qenie njerëzore.
Idetë për jetën dhe vdekjen
Epikuri kaloi shumë vite duke zhvilluar ide të ngjashme për jetën dhe vdekjen. Dhe ai i shpërndau ato jo vetëm në biseda me anëtarët e Kopshtit, por edhe përmes korrespondencës dhe shkrimeve të shumta filozofike, të cilat, sipas burimeve të lashta, zinin më shumë se treqind rrotulla papirusi. Epikuri u bë aq i famshëm në botën greke, saqë shumë njerëz shkuan tek ai për ta takuar dhe, të prekur nga mirësia dhe butësia e tij, mbetën përgjithmonë pranë tij.
Ai vetë shkoi për të vizituar disa komunitete që ishin krijuar në bazë të Kopshtit. Shëndeti i tij, i cili kishte qenë gjithmonë i dobët, përfundoi në vuajtje, deri në atë pikë sa iu desh të pajisej me një karrige me tre rrota, sepse nuk mund të qëndronte më në këmbë. Në mjedisin intelektual të qetë dhe miqësor të Kopshtit, vitet e fundit të Epikurit ishin vërtet të lumtura.
Filozofi personifikoi modelin e një të urti të patrazuar, pothuajse një njeriu të shenjtë. Një pasqyrim i mënyrës së të qenurit të tij ishte mënyra se si i tha lamtumirë jetës dhe miqve përpara se të vdiste në moshën shtatëdhjetë e një vjeç. “Në një ditë të bekuar që është edhe e fundit e jetës sime, ju shkruaj këto rreshta. Dhimbjet e fshikëzës dhe zorrëve janë aq të forta sa asgjë nuk mund ta shtojë intensitetin e tyre. Por shpirti im i reziston të gjitha këtyre të këqijave, i lumtur në kujtesën e bisedave tona në të kaluarën”, shprehet ai në një letër.
Në testamentin e tij, Epikuri ia la Kopshtin dhe pasuritë pasuesit të shkollës, Hermarkut nga Mytilene, i cili ruajti kujtesën e tij dhe vazhdoi të përhapte doktrinën e Epikurit. Për shekuj me radhë, dishepujt e tij vazhduan të mblidheshin në Kopsht në ditën e njëzetë të çdo muaji për të kryer flijime, për të marrë pjesë në bankete dhe për të folur për filozofinë, siç ishte bërë kur mësuesi ishte gjallë. Në këtë mënyrë ata i demonstruan botës se sa pak u duhej për të qenë të lumtur: një pemë plot me degë për t’u mbrojtur nga dielli, bar i freskët për t’u shtrirë dhe pak ujë, pak bukë dhe herë pas here një prekje djathi. / bota.al/ KultPlus.com
Filozofi, poeti, kompozitori dhe shkrimtari Friedrich Nietzsche (15 tetor,1844-25 gusht,1900) është burri më i qëndrueshëm dhe me më shumë ndikim në shoqërinë njerëzore. Është mjaft e njohur konsiderata që ai ka për masën e filozofëve, ku ai ju referohet atyre si “kokë-lakra“ dhe një herë është qarë duke thënë: ”Është fati im që të jem njeriu i parë i denjë. Kam një frikë të tmerrshme se ndoshta një ditë do të konsiderohem si i shenjtë.”
Në një letër, ai i konsideron brezat e ardhshëm të begatë, që i përkasin një niveli të lartë mirëqenieje meqë kanë mundësi të shijojnë punën e tij: “Mua më duket se të marësh një nga librat e mi në dorë, është nderi më i madh që mund t’i bësh vetes. „
Një shekull e gjysmë më vonë, egoja e shëndetshme e Nietzsche-s është vërtetuar bindshëm, me një arsyetim çuditërisht mjaft modern: siguria me të cilën ai pohon se shpërblimet më të mëdha të jetës vijnë nga dora e mjerimit.
Më shumë se një shekull para “dhuratës së dështimit” dhe fetishizmit ndaj dështimit si një kanal drejt paturpësisë, Nietzsche lavdëroi këto vlera në mënyrë të barabartë, si pjesë të madhështisë dhe të qartësisë.
Në një nga shumë aforizmat tij emblematike, të shkruara më 1887 dhe të botuar në përzgjedhjen pas vdekjes nga fletoret e tij, “The Will to Power”, Nietzsche shkruan nën titullin kryesor: «Llojet e dishepujve të mi»:
“Për ato qenie njerëzorë që përbëjnë sadopak shqetësim për mua, dëshiroj dhe ju uroj vuajtje, shkatërrim, sëmundje, keqtrajtim, fyerje dhe ofendim. Dëshiroj të mos mbeten të panjohur me vetëpërbuzjen dhe torturën e dyshimit të personit të vet apo mjerimin e pasmposhtjes. Nuk kam as grimcën më të vogël të mëshirës për ta, sepse ju uroj të vetmen gjë që mund të provojë sot nëse dikush ka sado pak vlera apo jo, në qoftë se reziston.”/BrainPickings-Bota.al/ KultPlus.com
Gaston Bachelard (1884-1962), filozof francez i shkencës dhe poezisë, epistemolog i njohur, autor i shkrimeve të shumta që lidhen me njohjen dhe hulumtimin.
Momenti Poetik dhe Momenti Metafizik
Nga Gaston Bachelard
I
Poezia është metafizikë çastësore. Në një kompozim të shkurtër duhet të transmetojë një vizion të botës dhe sekretin e një shpirti. Nuk mund të kufizohet në përmbushjen e kohës së jetës; për ta kapërcyer jetën duhet ta bëjë të palëvizshme, duke e jetuar në të njëjtën kohë dialektikën e gëzimeve dhe dhimbjeve. Vetëm në këtë mënyrë poezia bëhet fillimi i një simultaniteti esencial, në të cilin edhe të qenët më i çarë arrin të fitojë integritetin e saj.
Përderisa të gjitha përvojat e tjera metafizike janë prezantuara nga parathënie të pafundme, poezia i refuzon preambulat, fillimet, metodat, eksperimentet. Refuzon dyshimin. Më e shumta, ka nevojë për një prelud të bërë me anë të heshtjes. Fillimisht, duke ritmuar fjalët kavie, poezia e bën të heshtë prozën dhe mërmërimën e vazhdueshme që e shpërqendrojnë shpirtin. Pastaj, pas tingullsive boshe, poezia e prodhon çastin e saj. Poeti e shkatërron vazhdimësinë e thejshtë të kohës pikërisht për të ndërtuar një çast të tillë kompleks.
Në çdo poezi të vërtetë gjenden elementet e një pauze kohore, të një kohe që do ta quajmë vertikale, për ta dalluar nga koha e rëndomtë që rrjedh horizontalisht si uji i lumit, si era. Nga këtu një paradoks që duhet parashtruar qartë: derisa koha e prozodisë është horizontale, ajo e poezisë është vertikale. Prozodia i organizon vetëm tingullsitë vijuese, i rregullon kadencat, i mbarështon vrullet dhe turbullimet, shpesh në mënyrë të pavend. Duke i pranuar pasojat e çastit poetik, prozodia mund të rilidhet me prozën, me mendimin e shpalosur, me dashuritë e vuajtura, me jetën sociale, ikanake, lineare dhe të vazhdueshme. Por të gjitha rregullat prozodike nuk janë tjetër veçse mjete arkaike. Qëllimi është vertikaliteti, në thellësi ose në lartësi; është momenti kur simultanitetet e ndryshme, duke u sistemuar, demonstrojnë se çasti poetik e ka një perspektivë metafizike.
Çasti poetik është domosdoshmërisht kompleks, ngase mallëngjen, inkurajon, ngushëllon, habit sado që është familjar. Thelbësisht, momenti poetik është një raport harmonik i dy të kundërtave. Në çastin e pasionit të poetit kapet përherë një aspekt racional; në refuzimin e arsyeshëm përherë mbetet diçka nga pasioni. Anitezat vijuese i pëlqejnë poetit. Por për rrëmbimin, ekstazën, lypset që antitezat të shndërrohen në ambivalenca. Atëherë lind çasti poetik… Momenti poetik është vetëdija e një ambivalence. Në të vërtetë është diçka më shumë, meqë është një ambivalencë e nxitur, aktive, dinamike. Momenti poetik e detyron qenien të vlerësojë ose zhvlerësojë. Në të, qenia ngrihet ose fundoset, pa e pranuar kohën e botës që do të çonte sërish ambivalencën te antiteza, simultanen te vijuesja.
Nuk është zor të verifikohet ky raport i antitezës dhe ambivalencës, me kusht që të pranohet të komunikohet me poetin që, me shumë gjasë, i jeton në një çast të vetëm dy termat të antitezave të tij. Termi i dytë nuk kërkohet nga i pari. Të dy termat lindin bashkërisht. Momentet e vërteta poetike të një poezie bashkohen në të gjitha pikat ku zemra njerëzore mund t’i përmbysë antitezat. Në mënyrë më intuitive, ambivalenca e plotë jepet në karakterin e saj kohor: në vend të kohës mashkull dhe trimërore që turret dhe thyen, në vend të kohës së ëmbël dhe të shtruar që brengoset dhe ankohet, kemi çastin androgjin. Misteri poetik është një androgjini.
II
Po a i takon ende kohës ky pluralizëm ndodhish kundërthënëse të ngujuara në një çast të vetëm? A është kohë e gjithë kjo perspektivë vertikale që qëndron mbi momentin poetik? Po, ngase simultanitetet e grumbulluara janë simultanitete të sistemuara? I japin çastit një dimension, një rend të brendshëm. Koha nuk është veçse rend. Pikërisht kohën vertikale e zbulon poeti kur e refuzon kohën horizontale, do të thotë të ardhmen e të tjerëve, të ardhmen e jetës dhe botës. Ja tri rendet e eksperiencave vijuese që duhet të çlirojnë qenien e lidhur për kohës horizontale:
-të mësuarit me atë që të mos i referohet koha vetanake kohës së të tjerëve – të thyhet kuadri social i kohëzhgjatjes;
-të mësuarit me atë që të mos i referohet koha vetanake kohës së gjërave – të thyhen skemat fenomenologjike të kohëzgjatjes;
-të mësuarit – ushtrim i rëndë – me atë që të mos i referohet koha vetanake asaj të jetës – të mos dihet më a rreh zemra, a lulëzon gëzimi – të thyhet kuadri jetësor i kohëzgjatjes.
Vetëm kështu mund të arrihet te një referim autosinkronik; të përmblidhemi në qendrën e vete sonë, pa jetë perfierike më. Papritur i gjithë horizontaliteti i rrafshët zhduket, koha nuk rrjedh më: gufon.
III
Për ta mbajtur, o më mirë, për ta rigjetur një çast poetik stabil, ka poetë, si Mallarme, që e brutalizojnë dhe detyrojnë kohën horizontale, e përmbysin sintaksën, e ndalin a i shmangin pasojat e momentit poetik. Prozoditë e komplikuara janë si papërdhokë në fund të përroit: i shpërbëjnë imazhet e kota, plasaritjet banale, i devijojnë reflektimet. Jo rrallë, kur lexojmë Mallarmen, kemi përshtypjen e një kohe të përsëritshme që vjen t’i përfundojë çastet e përmbysura. I përjetojmë kështu, me vonesë, çastet që do të duhej të kishim përjetuar; përshtypje edhe më e vaçantë përsa është pa keqardhje, pendesë a nostalgji. Ajo përbëhet thjesht nga koha e punuar, që shpeshherë na lejon të dëgjojmë jehonën para zërit, të perceptojmë refuzimin e lejes.
Poetë të tjerë, më të lumtur, e kapin me natyrshmëri çastin e papenguar. Baudelaire, si kinezët, është i zoti të lexojë orën në syrin e maceve, orën e pandjeshme ku pasioni është kaq komplet sa refuzon të realizohet:
Në fund të syve të tij të adhurueshëm shoh përherë orën e qartë, gjithmonë e njëjta, një orë e gjerë dhe solemne, e paanë si hapësira, e pandarë as në minuta, as në sekonda – një orë e ndalur në fushë, e pa shënjuar…
Për poetët që e kapin me kaq lehtësi çastin, poezia në vend se të shtriqet, lidhet nyje, gërshetohet. Drama e tyre nuk realizohet, e keqja e tyre është një lule e qetë…
Në ekuilibër në mesnatë, pa pritur gjë nga frymëmarrja e orëve, poeti çlirohet nga jeta e kotë; e ndien ambivalencën e të qenit dhe të mos qenit. Në errësirë ia del ta shquajë më mirë dritën e saj. Vetmia ia ofron mendimin vetmitar, pa rravgime, që ngrihet, qetohet në ekzaltim të pastër.
Koha vertikale është një ngjitje. Nganjëherë edhe një rënie. Mesnata, për atë që e ka lexuar Korbin, nuk bie kurrë në kuptimin horizontal. Jehon në shpirt si një zbritje e pandërprerë… Të rralla janë netët kur kam guximin të shkoj deri në fund, deri tek e rëna e dymbëdhjetë, plaga e dymbëdhjetë, kujtimi i dymbëdhjetë… Atëherë kthehem te koha e rrafshët: ankorohem, rilidhem, kthehem në botën e të gjallëve. Të jetosh do të thotë gjithmonë të rradhtosh fantazmat…
Në kohën vertikale vihen në skenë mundimet më të këqija, mundimet pa shkak kohor, mundimet e mprehta që e therin zemrën pa u topitur dot. Te koha vertikale – në përpjetë – konsolidohet ngushëllimi pa shpresë, ky lehtësim bizar autokton pa mbrojtje. Shkurt, e gjithë ajo që na largon nga shkaku dhe nga kompensimi, ajo që e mohon historinë intime dhe vetë dëshirën, e gjithë ajo që privon nga vlera të kaluarën dhe të ardhmen është e pranishme te momenti poetik.
Për ta thelluar studimin e kohës poetike vertikale, le ta shqyrtojmë çastin e brengës buzëqeshëse, kur nata përgjumet dhe e qeton errësirën, kur orët mezi marrin frymë dhe vetmia tashmë është në vetvete një brejtje ndërgjegjeje. Polet ambivalente të brengës buzëqeshëse pothuajse preken. Lëkundja më e vogël bën që ta zëvendësojnë njëra-tjetrën. Brenga buzëqeshëse është pra njëra prej ambivalencave më të ndjeshme të zemrës, që zhvillohet, qartë, në një kohë vertikale, duke qenë se asnjëri prej dy momenteve, ai i buzëqeshjes dhe ai i brengës, nuk mund ta mbajë veten më të mëparshëm se tjetri. Këtu ndjenja është e kthyeshme, ose, thënë më mirë, kthyeshmëria e qenies është ndjenjë: buzëqeshja është e dhimbshme, dhimbja buzëqesh, dhe ngushëllon. Asnjëra prej dy kohëve të shprehura pastaj nuk është shkak i tjetrës dhe kjo tregon sa jnë në të vërtetë të shprehura keq në një kohë të mëpastjame, në kohën horizontale. Në mes të dy momenteve ekziston një e ardhme, që mund të eksperimentohet vetëm vertikalisht, në përpjetë, duke risjellë përshtypjen se dhimbja po zbutet, se shpirti po ngrihet lart, se fantazma po humbet. Atëherë zezaona lulëzon. Një metafizik i ndjeshëm do të gjejë kështu te brenga buzëqëshëse bukurinë formale të zezonës. Në funksion të shkakshmërisë formale do ta kuptojë vlerën e çmaterializimit në të clin duhet të dallohet momenti poetik. Kjo konfirmon se shkakshmëria formale lidhet me çastin, në kuptimin e një kohe vertikale, ndërsa shkakshmëria efikase shpaloset në jetë dhe në gjëra, horizontalisht, duke mbledhur çaste të instensitetit të ndryshueshëm.
Në perspektivën e çastit mund të eksperimentohen ambivalencat e rrezeje më të gjatë: «Sa isha ende fëmijë ndieja në zemrën time dy ndjenja kundërthënëse: tmerrin e jetës dhe ekstazën e jetës». Çastet në të cilat kët ndjenja provohen në të njëjtën kohë e bëjnë të palëvizhme kohën, ngase eksperimentohen që të dyja të lidhura me interesin dhe magjinë e jetës. E bartin qenien matanë kohëzgjatjes së rëndomtë. Një ambivalencë e tillë nuk mund të përshkruhet në kohë pasuese, si një bilanc vullgar i gëzimeve dhe mundimeve kalimtare. Të kundërta kaq të gjalla dhe fundamentale u përkasin një metafizike imediate. E eksperimentojmë lëkundjen e saj në një çast të vetëm, me atë të ekstazave dhe rënieve që madje edhe mund t’iu kundërvihen zhvillimeve: neveria e jetës na kap për fyti me të njëjtin fatalitet me të cilin krenaria nxjerr kokën në zezonë. Temperamentet ciklile që zhvillohen në kohëzgjatjen e zakonshme, duke ndjekur hënën, në gjendje kundërthënëse, nuk paraqesin tjetër pos ca parodi të ambivalencës fundamentale. Vetëm një psikologji e thelluar e çastit do të mund të na i japë skemat e domosdoshme për ta kuptuar dramën poetike esenciale.
IV
Njëri prej poetëve që më fuqishëm ka ditur të kapë çastet vendimtare të qenies është poeti i korrespondencave. Korrespondenca baudelairiane nuk është, siç pohojnë shumëkush, një transpozim i thjeshtë që krijon një kod analogjish seksuale. Është shuma e qenies së ndjeshme në një çast të vetëm. Simultanitetet e ndjeshme që mbajnë tok parfumet, ngjyrat dhe tingujt, nuk bëjnë tjetër veçse tërheqin simultanitetet më të largëta dhe më të thella. Në këto dy njësi të natës dhe të dritës gjendet përjetësia e dyfishtë e të mirës dhe të së keqes. Ajo që është e «gjerë» te nata dhe te kthejlltësia sidoqoftë nuk duhet të na sugjerojë ndonjë vizion hapësinor. Nata dhe drita nuk evokohen për shtrirjen e tyre, infinitin e tyre, por për unitetin e tyre. Nata nuk është hapësirë. Është kërcënim i përjetësisë. Nata dhe drita janë çaste të palëvizshme, çaste të zeza ose të qarta, të lume ose të trishta, të zeza dhe të qarta, të lume dhe të trishta. Çasti poetik kurrë s’ka qenë kaq komplet si në këtë varg në të cilin mund t’i asociohet një kohe pafundësia e ditës dhe natës. Ambivalenca e ndjenjave, manikeizmi i parimeve kurrë nuk janë eksperimentuar me kaq intensitet.
Duke medituar në këtë rrugë arrihet te një përfundim: çdo moral është çastësor. Imperativi kategorik i moralit nuk di ç’të bëjë me kohëzgjatjen. Nuk përmban asnjë shkak të ndjeshëm, nuk pritet kurrfarë pasoje. Shkon drejt përpara vetes, në drejtim vertikal, në kohën e formave dhe personave. Atëherë poeti është udhërrëfyesi natyror i metafizikut që dëshiron të kuptojë të gjitha fuqitë e nyjave çastësore, vrullin e flijimit, pa e lënë veten të përçahet nga dualiteti filozofik i subjektit dhe objektit, pa e lënë veten të ndalet nga dualizmi i egoizmit dhe detyrës. Poeti e gjallëron njëfarë dialetike të hollë. Ia zbulon një kohe, në të njëjtin çast, solidaritetin e formës dhe personit. Ai tregon se forma është person dhe personi formë. Kështu poezia bëhet çast i shkakut formal, i fuqisë personale. Poezia humb interesin për atë që çan dhe tret, për njëkohëzgjatje që i shkapërderdh jehonat. Nuk i duhet asgjë më shumë se momenti, prandaj e krijon atë. Përtej momentit poetik nuk ka tjetër veçse prozë dhe këngë. Poezia gjen dinamizmin e saj të veçantë në kohën vertikale të një çasti të bërë të palëvizshëm. Ekziston një dinamizëm i poezisë së pastër. Dhe është ai që zhvillohet vertikalisht në kohën e formave dhe të personave.
/Marrë nga Gaston Bachelard, “Il diritto di sognare”, Edizioni Dedalo, 1975/Përkthimi: Gazeta Express/ KultPlus.com
Immanuel Kant ishte filozof i madh gjerman dhe njëri ndër filozofët më të shquar të historisë së njerëzimit. Ai lindi më 22 prill 1724 në Konigsberg, shkruan KultPlus.
Vepra e tij Kritikë e Aryes së Kulluar shënon pikë-kthesën qendrore në historinë e filozofisë dhe fillimin e filozofisë moderne. Rëndësia e tij qëndron në ndihmesën që dha në metodologjinë e re të studimit të gonselogjsë, themeluar mbi kriticizmin.
Veprimtaria e tij u zhvillua kryesisht në dy periudha. Periudha e parë, e cila përkon me emërimin “Periudha Praktike” ka filluar që nga fillimet e punës së tij deri më 1770. mbas këtij viti fillon edhe periudha e dytë e veprimtarisë së tij e cila emërohet si “Periudha Kritike”. Kjo e fundit vazhdoi deri në fund të jetës së tij. Gjatë periudhës “praktike”, ai do të parashtronte ide dhe hipoteza të shumta. Engelsi këto varg idesh dhe hipotezash i quajti si “idetë që i dhanë idesë sundimin absolut të mënyrës metafizike të mendimit në shkencat e natyrës.
Si një filozof idealist , për Emanuel Kantit (flitet për periudhën e mbas vitit 1770) fillon “Periudha Kritike” solli risi të reja dhe deri më 1781 ai kishte arritur të botonte dy vepra të rëndësishme duke u përfshirë në përpunimin e Idealizmit Transcendental. Sipas këtyre mendimeve, Kanti predikonte se sendet në vetvete nuk mund të njihen prej njerëzve sepse konceptimi jonë shqisor nuk ka lidhje të drejtpërdrejtë me këto të fundit (pra me sendet). Dijet teorike të sakta në limitin e të vërtetës (pra nënkupton se e vetmja ide e vërtetë), sipas tij mund ta pasqyrojnë vetëm shkenca të tilla si matematika dhe shkencat e natyrës sepse këto shkenca mbështeten në format apriori të arsyes
Ai ishte personi i cili hartoi për herë të parë prezumimin e pafajsisë për të gjithë njerëzit (e shprehur edhe në nenin 30 të kushtetutës së Repuplikës së Shqipërisë ku thuhet qartë se: “Kushdo quhet i pafajshëm përderisa nuk i është provuar fajësia me vendim gjyqësor të formës së prerë”). Imperativi Kategorik është gjithashtu parim i formuluar nga Kanti.
Në rininw e tij Kanti ishte një nxënës i mirë, megjithëse jo i shkëlqyer. Ai u rrit në një shtëpi pietiste, një Lëvizje pas Luteriane që dallohej për një përkushtim të fortë, perultesi vetjak, dhe një lexim të hollësishëm të Biblës. Për pasoje, Kanti mori një edukim të ashpër dhe të rreptë, ndëshkues dhe disiplinor gjë që e ndihmoi atë në mësimin fetar dhe të latinishtes rreth shkencave dhe matematikës.
Kanti ka ndikuar shumë në filozofinë botërore. Filozofia e tij është shprehur në vazhdim nga neokantistët, në idetë pozitiviste dhe mahizmi./KultPlus.com
Anaksimandri, filozofi vizionar i Greqisë së lashtë (rreth 610-546 p.e.s.), vlerësohet për punimin e një prej hartave më të hershme të njohura të botës, duke shënuar një moment kyç në evolucionin e hartografisë.
Ajo që e bën këtë arritje veçanërisht të rëndësishme është dizajni rrethor, me Detin Egje në bërthamën e tij dhe tokat e njohura të botës që rrezatojnë nga jashtë, të përqafuara nga hapësira e madhe e oqeanit.
Kjo ide e re e hartës shërbeu për një shumëllojshmëri qëllimesh. Para së gjithash, doli të ishte një mjet praktik për të përmirësuar lundrimin dhe për të lehtësuar tregtinë midis kolonive në zhvillim të Miletus dhe atyre të shpërndara rreth Detit Mesdhe dhe Detit të Zi. Përfaqësimi rrethor, që përfshin të gjithë tokën e banuar të njohur nga grekët e lashtë, u bë një ndihmë e domosdoshme për marinarët dhe tregtarët që lundronin në ujërat e ndërlidhura.
Për më tepër, zgjuarsia hartografike e Anaksimandrit kishte një rëndësi strategjike. Në një epokë të karakterizuar nga kompleksitetet gjeopolitike dhe kërcënimi i Medes, harta shërbeu si një instrument bindës për Thalesin, filozofin bashkëkohor dhe me ndikim të Anaksimandrit, në bashkimin e qytet-shteteve të Jonit. Ideja e një federate të bashkuar, të fortifikuar kundër kërcënimeve të jashtme, gjeti rezonancë përmes paraqitjes vizuale të gjeografisë së përbashkët.
Përtej dobisë së saj pragmatike, harta mishëronte një bazë të thellë filozofike – një shprehje e kërkimit njerëzor për njohuri dhe kuptim. Përfaqësimi global i Anaksimanderit nuk ishte thjesht një ndihmë lundrimi ose një mjet politik; ishte një dëshmi e kureshtjes së lindur njerëzore që kërkon të kuptojë pafundësinë e botës për hir të njohurive.
Në duart e Anaksimandrit, harta rrethore i kapërceu kufijtë e saj fizikë, duke u bërë një kanal për eksplorimin, tregtinë, unitetin politik dhe kërkimin e përjetshëm të mençurisë. Kjo mrekulli e lashtë hartografike mbetet një dëshmi e ndërlidhjes së prakticitetit, filozofisë dhe dëshirës së pangopur njerëzore për të eksploruar botën e njohur.
Lev Shestov (1866-1938) është një nga figurat më të shkëlqyera të mendimit ekzistencialist, filozofi i vetmuar dhe i pavarur që vijoi në kundërrymë me konceptimet e Rusisë së epokës kur jetoi. Pas hamendësimeve racionale, ai denoncon një pozicion metafizik bazuar në dorëzimin. Për të, filozofia e vërtetë është revolta: ajo lind nga vetëdija tragjike.
Lev Shestov është filozofi që luftoi arsyen, ai u përpoq të kthehej në burimin e mendimit dhe të vinte në dyshim drejtimin që ajo merrte. Në këtë kuptim, ai ishte një antifilozof, sepse nuk reshti kurrë së luftuari traditën racionaliste në historinë e mendimit. Gjithnjë ishte paksa jashtë kontekstit: nuk ishte i krishterë, ishte brenda një filozofie fetare, por që në të vërtetë ishte formë e filozofisë ekzistenciale, ai është pararendësi i mendimit të ekzistencializmit”.
Filozofia e tij ka frymëzuar, ka motivuar dhe ka ushqyer më shumë se gjithkush mendimet e shkrimtarëve. Lev Shestov është lloji i filozofit që nuk shkon në shkollë, por që bëhet bashkudhëtar rruge. Ai frymëzoi Albert Kamynë, Bataj, Merlo-Ponti dhe Sartrë, pasi ishte pikërisht ai që e bëri të njohur Husserl në Francë. Pra, ai ishte më shumë një lundërtar dhe frymëzues, sesa model. Në formën e filozofisë së tij ekziston një lloj maksimalizmi, ndihet një burim intelektual rus, kjo formë e racionalizmit ekstrem e bën atë të mos jetë një filozof i lehtë për t’u ndjekur. Filozofi rus Lev Shestov njihet për faqet mbresëlënëse në “Filozofia e tragjedisë te Niçe dhe Dostojevski”, në “Ideja e të mirës te Tolstoi dhe Niçe” ose “Kierkegaard dhe filozofia ekzistenciale”. Nga libri i parë i autorit ndihet menjëherë theksi që vihet mbi tragjedinë, mbi ekzistencën e secilit individ, si e vetmja mënyrë për të eksploruar për filozofin, por këtu Shestov nuk niset as nga Dostojevski, as nga Tolstoi apo Niçe… por nga ai që e konsideronte atëherë si “profesorin e tij të parë të filozofisë”, Shekspirin.
“Mbarë bota është një teatër, të gjithë, burra e gra, janë aktorë”… – shprehet Shestov. Para së gjithash qasja e tij është, siç thotë ai vetë: “një kërkim i trazuar, i paduruar, i ethshëm”, i denjë për një personazh tragjik që kundërshton leximin racionalist dhe shkencor të Shekspirit, pasi dikush kundërshton domosdoshmërinë e fatit. Shestovit nuk i interesojnë ligjet, nuk është domosdoshmëria e botës së jashtme, por shansi, teatri i botës së brendshme, i cili luhet në botën shpirtërore të secilit. Objekti i filozofisë së tij: Është mirë të ndjekësh fatet e individëve deri në fund, të mësosh të shohësh jetën dhe të mos verbohesh nga mendimi, gjë që lejon vetëm tragjedinë, e cila të mundëson të zbulosh vetëm një Hamlet në gjendje të meditojë, por të paaftë për ta parë jetën ashtu siç është. /Hejza/KultPlus.com
Sot janë bërë 152 vite nga vdekja e filozofit, inxhinierit, Charles Babbage, shkruan KultPlus.
I lindur më 26 dhjetor 1791 Babbage, ishte një matematicien, filozof, shpikës dhe inxhinier mekanik anglez që më së miri njihet nga hedhja e idesë së konceptit të një kompjuteri të programueshëm. Ai konsiderohet si “Babai i Kompjuterit”.
Atij i jepet merita si shpikësi i të parit kompjuter mekanik, motori i ndryshimit, që më pas çoi në dizajne më të ndërlikuara me kalimin e kohës. Puna e tij në një sërë fushash që i dhanë atij emrin si ndër më të zotët matematicienë të shekullit të tij.
Pjesë nga punët e Babbage gjenden në Muzeun e Shkencave në Londër (London Science Museum). Në vitin 1991 u ndërtua një nga motorrët diferencialë duke u bazuar në planet dhe skicat origjinale të Babbage.
Ai ishte një nga katër fëmijët e Benjamin Babbage dhe Betsy Plumleigh Teape. Rreth moshës tetë vjeç, Babbage u dërgua në një shkollë të vendit në Alphington pranë Exeter për t’u rikuperuar nga një ethe kërcënuese për jetën. Për një kohë të shkurtër ai ndoqi Shkollën Gramatikore King Edward VI në Totnes, por shëndeti i tij e detyroi atë të kthehej te tutorët privatë për një kohë./KultPlus.com
Aristoteli është i fundit nga filozofët e mëdhenj të antikitetit dhe konsiderohet si biologu i parë.
Ai themeloi shkencën e logjikës, shtroi terrenin për metodën shkencore dhe shkroi rreth shumë subjekteve.
Aristoteli ishte gjithashtu mentori i Aleksandrit të Madh për disa kohë. Ai ka pasur influencë të madhe në mendimin e Tomas Akuinit dhe për rrjedhojë mbetet një ndër influencat kryesore në edukimin dhe teologjinë katolike.
Aristoteli, një nga mendjet më të ndritura dhe më të thella të të gjitha kohëve, shkroi mbi shumë probleme dhe nga më të ndryshmet.
Me përjashtim të matematikës, lëroi të gjitha fushat e dijes, si politika, shkencat e natyrës, artin etj.
Rreth 120 veprat e tij formojnë një lloj enciklopedie, ku përfshihen njohuri nga të gjitha fushat e diturisë. Në të gjitha veprat e Aristotelit të bie në sy dashuria për të mirën dhe të vërtetën. Megjithëse e adhuronte dhe e nderonte shumë mësuesin e tij, filozofin Platon, në mjaft pikëpamje filozofike dhe estetike nuk ishte në një mendje me të. Në një nga veprat e tij thotë se midis miqve dhe së vërtetës është gjë e shenjë të duash më shumë të vërtetën.
Aristoteli, besonte se gjithçka ndodh për një arsye, gjithmonë. Dhe se çdo eksperiencë në jetën tënde, vjen për të të formuar dhe për të të sjellë në versionin tënd më të mirë. E vetmja gjë që e pengon këtë, është të kesh zgjuarsinë për ta parë.
50 thëniet më të bukura të Aristotelit
1- Është e vështirë që të ndodhë diçka pa një arsye apo pa një parim.
2- Fillimisht ki një objektiv të qartë. Së dyti, gjej mjetet për ta arritur. Së treti përshtat mjetet.
3- Demokraci është atëherë kur sundues janë të varfërit dhe jo të pasurit.
4- Shtresat e ulëta ngrenë krye për të qenë të barabartë, dhe të barabartët ngrenë krye sepse duan të jenë shtresë sunduese. Kjo është gjendja mendore që i krijon revolucionet.
5- Njerëzit i krijojnë zotat sipas vetes, jo vetëm për nga pamja, por edhe për nga mënyra e jetesës.
6- Edukimi i mendjes pa edukimin e zemrës nuk është aspak edukim.
7-Miku i të gjithëve nuk është miku i askujt.
8- Një qytet i madh nuk duhet ngatërruar me një qytet të populluar.
9-Miku i vërtetë është një shpirt në dy trupa.
10- Të gjitha veprimet njerëzore kanë një ose më shumë prej këtyre shkaqeve: fati, natyra, detyrimi, zakoni, arsyeja, pasioni, dëshira.
11- Në më të mirën e tij, njeriu është më fisniku i të gjitha kafshëve; po të mos ishin ligji dhe drejtësia ai do të ishte kafsha më e keqe.
12- Ka vetëm një mënyrë për të shmangur kriticizmin: mos bëj asgjë, mos thuaj asgjë dhe ji thjesht asgjë.
13- Gabimi vjen në shumë mënyra, ndërsa për të bërë gjërat siç duhet ka vetëm një rrugë.
14- Familja është shoqata e krijuar nga natyra për të siguruar nevojat e njeriut.
15- Dinjiteti nuk matet me titujt që zotëron, por me vetëdijen që i meriton.
16- Mirë është që në jetë ashtu si në gosti, të mos dalësh as i etur as i dehur.
17- Të këqijtë binden prej frikës, të mirët prej dashurisë
18- Droja është një stoli për të rinjtë, por një turp për të moçmit.
19- Trimëria është cilësia e parë njerëzore, sepse ajo është cilësia që i garanton të gjitha cilësitë e tjera.
20 -Demokraci është atëherë kur sundues janë të varfërit dhe jo të pasurit.
21- Shkollimi është parapërgatitja më e mirë për pleqërinë.
22- Ashtu si sytë e lakuriqëve janë të verbuar nga drita, për të njëjtën arsye edhe shpirtrat tanë janë të verbër përballë gjërave të cilat shihen më qartë se gjithçka.
23- Sikurse një dallëndyshe e vetme nuk sjell pranverë, sikurse si një ditë e vetme nuk sjell pranverë; ashtu një ditë, një kohë e shkurtër nuk e bën njeriun të bekuar e të lumtur.
24- Sikurse ne i duam sa të vërtetën aq edhe miqtë tanë, nderi na thotë që të parën ta respektojmë të vërtetën.
25- Lumturia varet nga ne.
26- Ai që ka shumë miq, nuk ka asnjë.
27- Ai që do të ishte një sundimtar i mirë, duhet së pari të ketë qenë i sunduar.
28- Ai që është i paaftë të jetojë në shoqëri, ose ai që nuk ka nevojë ngaqë i mjafton vetvetja, duhet të jetë ose një bishë, ose një perëndi.
29- Homeri i ka mësuar të gjithë poetët e tjerë artin e të treguarit të gënjeshtrave me zotësi.
640px-Aristotle_Altemps_Inv8575
30- Shpresa është një ëndërr që nuk fle.
31- E quaj më të zotin atë që i tejkalon dëshirat e tij se atë që i pushton armiqtë e tij; sepse fitorja më e vështirë është ndaj vetvetes.
32- Për të hartuar një fjalim njeriu duhet t’i studiojë tri pika: së pari, mjetet e arritjes së bindjes; së dyti, gjuha; së treti, organizimi i përshtatshëm i pjesëve të ndryshme të fjalimit.
33- Nga nëntë raste në dhjetë, gruaja shfaq më shumë dashuri sesa ndjen.
34- Shtresat e ulëta ngrenë krye për të qenë të barabartë, dhe të barabartët ngrenë krye sepse duan të jenë shtresë sunduese. Kjo është gjendja mendore që i krijon revolucionet.
35- Është shenja e një mendje të ditur të jetë e aftë që ta mirëpresë një mendim pa u pajtuar me të.
36- Njeriu nga natyra është një kafshë politike.
37- Njerëzit veprojnë më shumë për shkak të frikës se për shkak të respektit.
38- Fatkeqësia i tregon ata që nuk janë miq të vërtetë.
39- Shumë njerëz parapëlqejnë të japin më shumë dashuri se të marrin.
40- Nënat janë më të dashura se etërit për fëmijët e tyre, sepse ato janë më të sigurta se ata janë të tyret.
41- Natyra nuk bën asgjë kot.
42- Asnjë shpirt i shkëlqyer nuk është i përjashtuar nga përzierja me çmendurinë. Nuk ka ekzistuar kurrë një gjeni i madh pa njëfarë çmendurie.
43- Bukuria vetjake është rekomandimi më i madh se çdo letër reference.
44- Qëllimi i të mençurve është jo për të sjellë kënaqësi, por për të shmangur dhimbjen.
45- I ditur ndryshon nga i padituri sa i gjalli nga i vdekuri.
46 – Rrënjët e shkollimit janë të hidhura, por frutet janë të ëmbla.
47- Sekreti i humorit është befasia.
48- Shpirti nuk mendon kurrë pa një përfytyrim.
49- Ato që i di, bëji. Ato që nuk e kupton, mësoji.
50- Ne bëjmë luftë që të jetojmë në paqe./RTK/KultPlus.com
Sot janë bërë 80 vite nga lindja e një prej figurave më të shquara të kombit shqiptar, Ukshin Hotit, shkruan KultPlus.
Ukshin Hoti ka lindur në Krushë të Madhe më 17 qershor 1943. Ai ka qenë filozof dhe aktivist shqiptar, profesor i të drejtës ndërkombëtare dhe më pas i filozofisë në Universitetin e Prishtinës, si dhe themelues i UNIKOMB, një partie politike në Kosovë.
Për shkak se përkrahu demonstratat e vitit 1981 në Prishtinë, u arrestua për të parën herë nga autoritetet jugosllave më 21 nëntor tok me Halil Alidemaj, Ekrem kryeziu, etj. Më 1994 u dënua me 5 vite në burgun e Dubravës. Më 16 maj 1999, kur dënimi i tij mbaronte dhe duhej të lirohej, u mor peng nga rojet e burgut dhe prej atëherë nuk dihet asgjë për fatin e tij.
Është i pari që shkroi për konceptin e demokracisë autentike në viset shqiptare që nga 1994. Si studjues mbahet mend për veprën ‘Filozofia politike e çëshjes shqiptare’ botuar më 1995 në Tiranë.
Ukshin Hoti lindi në Krushë të Madhe të Rahovecit. Ishte i biri i Nazif Hotit dhe Fatime Rrustem Danës nga Xërxa. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, ndërsa të mesmen në Prizren dhe më pas në Prishtinë. Pas diplomimit vijoi studimet në vitin 1964 në Zagreb ku u diplomua për shkencat politike dhe u dallua si student i veçantë. Më pas, në vitin 1968, kreu dhe dy vite postuniversitare në Beograd ku ndoqi fushën e tij të preferuar të marrëdhënieve ndërkombëtare në fushën e ekonomisë dhe politikës.
Nisi punë në administratën e parlamentit të Kosovës dhe më 1975 nisi të jepte të drejtën ndërkombëtare në Universitetin e Prishtinës. Më 1978/1979 vijoi specializime postlaureate për shkenca politike dhe marrëdhënie ndërkombëtare në Chicago, Harvard dhe Washington, pasi kishte fituar bursen Fulbright.
Në vitet ’70 Ukshin Hoti kishte qenë i angazhuar në disa pozita të ndryshme politike dhe arsimore në Kosovë ku fillimisht kishte rënë në kundershtim me udhëheqesit jugosllavë në Kosovë dhe me sistemin e regjimit jugosllav në Kosovë.
Kujtojmë që Ukshin Hoti për aktivitetin e tij atdhetar ishte arrestuar disa herë nga regjimi serb i Titos dhe i Millosheviçit. Për herë të fundit ishte arrestuar në vitin 1994 nga policia serbe me akuzën e ushtrimit të veprimtarisë armiqësore kundër Jugosllavisë dhe për pjesëmarrjen e tij në lëvizjen për Republikën e Kosovës, me ç’ rast ishte dënuar 5 vjet burg.
Me 16 maj 1999, atëherë kur lufta po zgjaste që gati një vit, Ukshin Hoti arrin tek fundi i dënimit të tij, ai do të shoqërohet nga dy roje drejt daljes, ditën e diel, me 16 maj, një ditë jo e zakonshme për lirimin e të burgosurve. Ai edhe sot vazhdon të figurojë në listën e Personave të Pagjetur, nga lufta e vitit 1998-1999 në Kosovë./KultPlus.com
Shkollimin fillor e bëri në Aleancën Izraelite në Izmir. Mësoi dhe pak në gjimnazin Gallatasarai të Stambollit. Kur kryente studimet e larta në Mylkiye më 1888, u përjashtua nga fakulteti për motivin se lexonte vjersha e shkrime liridashëse, përparimtare të Namik Qemalit. Më pas kaloi në fakultetin e mjekësisë dhe mezi u diplomua, se ishte një shpirt rebel.
Për shak se kishte vizituar Ismail Qemal Vlorën në Stamboll, provoi dhe burgun e sulltan Abdylhamitit. Dr. Riza Tevliku që punonte si mjek në zyrën e doganës, që në rini të tij u mor me aktivitet letrar, kulturor, thurte poema popullore, shkruante artikuj letrarë e kritikë, duke i botuar në revistat e asaj kohe si “Serveti Funun”, “Malumat”, “Peyami Ati”, etj.
Regjimi tiranik i sulltan Abdylhamitit e detyroi Riza Tevfikun të bashkëpunojë me xhonturqit që vepronin ilegalisht. Më 1908 u zgjodh deputet i Edrenesë, mbante fjalime të zjarrta për demokracinë shumë partiake. Por shpejt u prish me Partinë “Bashkim-Përparim” që kishte zënë një rrugë hipokrite. Më 1911 mori pjesë në partinë liberale-përparimtare demokratike “Hyrriyet ve Ittihat” (Bashkim e Liri), ku bënte pjesë edhe I. Q. Vlora. Dr. R. Tevfiku njëkohësisht dha mësime edhe në shkollën amerikane “Robert Kolezh” të Stambollit. Gjithashtu jepte leksione në shumë disiplina shkencore e letrare në Universitetin e Stambollit.
Gjatë jetës ai bëri një gabim të madh-nënshkroi si delegat i qeverisë kukull të Stambollit të Damat Ferid Pashës, Marrëveshjen e Sevreit, e cila përbënte vdekjen e shtetit Osman. Ndaj kësaj marrëveshje u protestua ashpër nga rinia turke dhe ai dha dorëheqjen edhe si profesor i Universitetit dhe si ministër i arsimit.
Dr. R. Tefviku ishte shumë i zgjuar, por me nënshkrimin e Sevreit bëri një gabim që nuk falej, se ajo marrëveshje nuk shfaroste vetëm dinastitë osmane, por copëtonte dhe tokat amtare të turqve të pafajshëm.
Një profesor i letërsisë turke, Ismail Habib, shkruan: “Dr Teviku ka shumë merita letrare, mjekësore, filozofike, kulturore, poetike, folklorike, politike, diplomatike, psiko-sociale, historike, botëkuptimore, elokuente, etj. Gjithë këto cilësi, të ishte e mundur të përziheshin në një kazan, do të dilte vetëm një aliazh: poezia lirike popullore e nivelit të lartë e Riza Tevfikut”.
Ai ishte shkrimtari i parë që bëri të njohur folklorin në një studim të gjatë, të botuar në revistën “Pejam Edebi”, 1913, ku dr Tevfiku nuk e mohon origjinën e tij. Në një vjershë ai thotë: …Kushdo që ka dëshirë ta dijë, babanë e kam shqiptar dhe nënën çerkeze…
Doktor Tefviku sado që nuk pati lidhje efektive me autonomistët shqiptarë ai gjithmonë u interesua për kulturën shqiptare, përkrahu pavarësinë e Shqipërisë.
Botoi shkrime dhe studime turqisht në shtypin shqiptar si tek “Shqiptari” që botohej prej patriotit Dervish Hima në Stamboll. Në librin e përvitshëm “Almanak” ai ka botuar një studim serioz për shqiptarin e madh Hoxhë Hasan Tahsinin.
Siç u përmend shkarazi më sipër Dr Riza Tevfiku më 1918 në kabinetin e Damat Ferit Pashës u bë ministër i arsimit dhe mjerisht mori pjesë si përfaqësues i sadrazemit Ferit Pasha më 10 gusht 1918 në Konferencën e Paqes, të mbajtur në Sevrei dhe nënshkroi marrrëveshjen famëkeqe me të cilën Turqia e Anadolli copëtohej mes grekërve, italianëve, francezëve, anglezëve, etj.
Turqit atdhetarë këtë vendim e hodhën poshtë. Mustafa Qemal Ataturku duke zbritur në Samsun më 19 maj 1919 me 19 gjeneralë patriotë hodhi kushtrimin për çlirimin e Atdheut dhe pasi dëboi të gjithë armiqtë e jashtëm dhe të brendshëm, më 23 tetor 1923 shpalli republikën e Turqisë. Ndër 150 të përzënët jashtë atdheut bënte pjesë dhe Dr. Riza Tevfik.
Ky poet i madh u vendos në Liban dhe gabimin e tij të madh e pranoi në krijimtarinë e tij. Më 1938 Mustafa Qemal Ataturku mëshirmadh, tradhëtarët dritshkurtër, i fali. Dr Rizai mjaft i lodhur dhe i moshuar u kthye në Turqi dhe deri më 31 dhjetor 1949 jetoi në Stamboll. Vitet e fundit botoi shumë kujtime dhe mbajti mjaft ligjërata.
Ai shkruajti shumë vepra të njohura ndër të cilat “Mësimet e filozofisë”, “Fjalori i plotë filozofik”, Një kritikë filozofike për poetin Abdylhakhamit Tarhan, “Rubairat e Omer Khajanit” etj. Për të janë hartuar e botuar mjaft monografi dhe antologji poetike me kritika pozitive. (Shqiptarët në Perandorinë Osmane).KultPlus.com
Homeri ka qenë një personazh që ka ngjallur gjithmonë mosmarrëveshje midis studiuesve. A ka ekzistuar vërtet autori i Iliadës dhe Odisesë? Ky dyshim është ngritur që në kohët e lashta, dhe saktësisht në shekullin VII Para Krishtit kur Kalinusi nga Efesi iu referua qarkullimit të veçantë të dy poezive, të cilat nuk mund të ishin shkruar nga i njëjti person.
Debati u thellua në epokën moderne, me botimin e traktatit “Prolegomena ad Homerum” nga Fridrih Volf në vitin 1795, që shënoi fillimin e një sërë studimesh të kritikës analitike mbi poemat homerike, veçanërisht mbi Iliadën, që ishte teksti më i fragmentuar dhe më asimetrik. “Çështja” ka vazhduar deri në ditët e sotme, dhe mbetet kryesisht ende e pazgjidhur si enigmë.
Çështja homerike sipas grekëve
Çështja homerike filloi që në kohët e lashta, në shekullin III Para Krishtit, kur disa studiues të gramatikës filluan të studionin tekstet greke që gjendeshin në Bibliotekën e Aleksandrisë në Egjipt. Kështu lindi një disiplinë e shkëlqyer e quajtur filologji, por edhe një enigmë e madhe.
Duke analizuar tekstet, studiuesit aleksandrianë Ksenoni dhe Elaniku zbuluan dallime të mëdha midis Iliadës dhe Odisesë, duke ngritur hipotezën se ato nuk i përkisnin të njëjtit autor apo se ky nuk kishte ekzistuar kurrë. Sipas studiuesve vetëm Iliada është shkruar nga Homeri.
Teza e tyre u kundërshtua me vendosmëri nga Arstarku i Samotrakës, që pretendonte se Iliada ishte shkruar kur poeti grek ishte i ri, ndërsa Odisea ishte një vepër e shkruar nga Homeri në një moshë më të pjekur.
Çështja homerike në epokën moderne
Pas shumë vitesh heshtje dhe përpjekjesh intelektuale, çështja homerike u ringjall me forcë në shekullin XVII. Në atë kohë, Abati d’Obinjak shkroi një disertacion pasionant mbi Iliadën, në të cilën ai teorizoi se Homeri nuk kishte ekzistuar kurrë, dhe se në realitet poema e tij ishte një përzierje këngësh të ndryshme të lindura nga tradita gojore të kompozuara në faza të ndryshme.
Ndërkohë Historiani dhe filozofi Xhiambatista Viko hodhi hipotezën se dy poezitë ishin në të vërtetë një vepër kolektive, e krijuar nga i gjithë populli grek. Sipas tij nën emrin Homer, fshiheshin një mori bardësh, këngëtarë që e argëtonin publikun në fillim me bëmat e Akilit dhe më pas me ato të Odiseut.
Viko i justifikoi kontradiktat e brendshme të Iliadës dhe Odisesë me të qënit në fillim rrëfime gojore, të shtjelluara nga disa autorë anonimë. Për më tepër, sipas studiuesit Homeri nuk kishte ekzistuar kurrë, ai ishte një personazh i lindur nga një legjendë. Në shekullin XVIII, kjo hipotezë u mbështet nga filologu gjerman Friedrih Volf.
Çështja homerike në epokën bashkëkohore
Një kontribut interesant në studimet homerike u dha në vitin 1928 nga Milman Perri. Duke analizuar traditën epike sllave të kohës së tij, studiuesi amerikan gjeti disa pika të përbashkëta me poemat homerike. Prandaj sipas teorisë së tij, Iliada dhe Odisea ishin produkt i trashëgimisë orale, siç dëshmohet nga epitetet e ndryshme – formulat e përsëritura për të identifikuar personazhet (p.sh Perëndeshë me krahët e bardhë) – të përdorura për të lehtësuar memorizimin e këngëve.
Ndërkohë në vitet ’90 të shekullit XX, helenisti Vinçenco Di Benedeto deklaroi se Iliada është vepër e një autori të vetëm, të cilin ai e identifikon me emrin e Homerit. Sipas gjykimit të studiuesit, tek kjo vepër kemi një teknikë rrëfimtare unitare që nuk i atribuohet autorëve të ndryshëm anonimë.
Di Benedeto mendon se Odisea mund të jetë vepër e një poeti tjetër. Sot, studimet mbi veprën homerike janë shumë të polarizuara. Sipas analizës gjuhësore të studiuesit britanik Martin L.Uest, këngët e Iliadës dhe Odisesë paraqesin një strukturë të qartë unitare, dhe për këtë arsye arritën në një version përfundimtar përpara se të shpërbëheshin në traditën gojore.
Uest vë në pikëpyetje teorinë e Parrit, duke deklaruar se në bazë të poemave homerike ekziston një projekt i qartë origjinal, më pas i zgjeruar nga trashëgimia popullore orale, që dikur këndonte legjendat e traditës.
Atëherë kush ishte në të vërtetë Homeri?
Një nga dëshmitë historike për ekzistencën e tij na vjen nga Pindari, i cili pretendon se Homeri ka lindur në qytetin e Smirnës në Turqinë e sotme. Nga ana tjetër Herodoti e gjurmon ekzistencën e Homerit 400 vjet më parë para kohës së tij, dhe pohon se ai ka lindur në Melesigenes, në lumin Meleto.
Tregimi i Herodotit, i përfshirë në librin “Vita Herodotea”, thotë se Homeri nuk ishte emri i vërtetë i poetit, por një pseudonim që iu dha më vonë. Në fakt, Homeri rrjedh nga fjala ‘ho mḕ horṑn’ që do të thotë ‘ai që nuk sheh’. Në fakt edhe legjenda thotë se Homeri ishte i verbër .
Ndërkohë poeti Hesiod e konfirmon ekzistencën reale të Homerit, duke pretenduar se ai ishte një nga bashkëkohësit e tij, dhe pretendon se një ditë ata lexuan së bashku poezitë e tyre përkatëse gjatë një konkursi mbi poezinë. Por të gjitha këto rindërtime historike mbi figurën e Homerit janë në kontrast me njëra-tjetrën.
Nuk është ende e mundur t’i jepet një datë e caktuar figurës së tij, dhe as një gjeografi e saktë e përkatësisë etnike. Megjithatë, ka shumë statuja dhe vende të shenjta të ngritura për nder të tij, të cilat tregojnë se si grekët e lashtë e nderonin poetin si një figurë hyjnore, të frymëzuar drejtpërdrejt nga muzat. Prandaj është një personazh legjendar, i rrethuar nga një atmosferë e shenjtë hyjnore.
Iliada dhe Odisea mund të konsiderohen për grekët e lashtë, ajo që është Bibla sot për popullin e krishterë. Ajo nuk ishte thjesht një mit, por një rrëfim që jepte vlera, mendime, urdhërime dhe mund t’i atribuohej vetëm një autori legjendar, Homerit, më i madh se vetë emri i tij. / sololibri – bota.al/KultPlus.com
Immanuel Kant ishte filozof i madh gjerman dhe njëri ndër filozofët më të shquar të historisë së njerëzimit. Ai lindi më 22 prill 1724 në Konigsberg, shkruan KultPlus.
Vepra e tij Kritikë e Aryes së Kulluar shënon pikë-kthesën qendrore në historinë e filozofisë dhe fillimin e filozofisë moderne. Rëndësia e tij qëndron në ndihmesën që dha në metodologjinë e re të studimit të gonselogjsë, themeluar mbi kriticizmin.
Veprimtaria e tij u zhvillua kryesisht në dy periudha. Periudha e parë, e cila përkon me emërimin “Periudha Praktike” ka filluar që nga fillimet e punës së tij deri më 1770. mbas këtij viti fillon edhe periudha e dytë e veprimtarisë së tij e cila emërohet si “Periudha Kritike”. Kjo e fundit vazhdoi deri në fund të jetës së tij. Gjatë periudhës “praktike”, ai do të parashtronte ide dhe hipoteza të shumta. Engelsi këto varg idesh dhe hipotezash i quajti si “idetë që i dhanë idesë sundimin absolut të mënyrës metafizike të mendimit në shkencat e natyrës.
Si një filozof idealist , për Emanuel Kantit (flitet për periudhën e mbas vitit 1770) fillon “Periudha Kritike” solli risi të reja dhe deri më 1781 ai kishte arritur të botonte dy vepra të rëndësishme duke u përfshirë në përpunimin e Idealizmit Transcendental. Sipas këtyre mendimeve, Kanti predikonte se sendet në vetvete nuk mund të njihen prej njerëzve sepse konceptimi jonë shqisor nuk ka lidhje të drejtpërdrejtë me këto të fundit (pra me sendet). Dijet teorike të sakta në limitin e të vërtetës (pra nënkupton se e vetmja ide e vërtetë), sipas tij mund ta pasqyrojnë vetëm shkenca të tilla si matematika dhe shkencat e natyrës sepse këto shkenca mbështeten në format apriori të arsyes
Ai ishte personi i cili hartoi për herë të parë prezumimin e pafajsisë për të gjithë njerëzit (e shprehur edhe në nenin 30 të kushtetutës së Repuplikës së Shqipërisë ku thuhet qartë se: “Kushdo quhet i pafajshëm përderisa nuk i është provuar fajësia me vendim gjyqësor të formës së prerë”). Imperativi Kategorik është gjithashtu parim i formuluar nga Kanti.
Në rinine e tij Kanti ishte një nxënës i mirë, megjithëse jo i shkëlqyer. Ai u rrit në një shtëpi pietiste, një Lëvizje pas Luteriane që dallohej për një përkushtim të fortë, perultesi vetjak, dhe një lexim të hollësishëm të Biblës. Për pasoje, Kanti mori një edukim të ashpër dhe të rreptë, ndëshkues dhe disiplinor gjë që e ndihmoi atë në mësimin fetar dhe të latinishtes rreth shkencave dhe matematikës.
Kanti ka ndikuar shumë në filozofinë botërore. Filozofia e tij është shprehur në vazhdim nga neokantistët, në idetë pozitiviste dhe mahizmi./KultPlus.com
Seneka (Lucius Annaeus Seneka), i quajtur zakonisht Seneka Filozofi, është një nga personalitetet më komplekse dhe më interesante të lashtësisë.
Jeta e tij qe e jashtëzakonshme për nga ngjarjet dhe personazhet që e shoqëruan, për nga shtrirja dhe larmia e veprimtarisë mendore që ai zhvilloi, për nga armiqësia e dhunshme që e ndoqi gjatë gjithë jetës me një forcë të papërfytyrueshme. Seneka qe një mendimtar, që guxoi i pari të lidhte filozofinë me politikën, gjë kjo që përbën një nga ndihmesat e tij më të thella në mendimin modern.
Në vijim, do të mund të njiheni me 23 nga thëniet më të mençura të Senekës, të cilat mbeten aktuale dhe duket se do të mbeten gjithnjë kështu..
1. Tragjedia në jetë nuk është të mos arrish objektivin. Tragjedia është të mos kesh një objektiv për të arritur.
2. Gjithçka që ti dëshiron, ndodhet në anën tjetër të murit të frikës.
3. Sa më shumë flet për gjëra negative në jetën tënde, aq më shumë i afron ato. Fol për fitore, jo për humbje.
4. Zjarri është prova e floririt. Vështirësitë janë prova e njerëzve të fortë.
5. Një prej cilësive më të bukura të miqësisë së vërtetë është të kuptosh dhe të të kuptojnë.
6. Eshtë rrugë e vështirë ajo, që të shpie në lartësitë e madhështisë.
7. Lumturia e vërtetë është… të shijosh të tashmen, pa varësinë plot ankth prej të nesërmes.
8. Asnjë njeri nuk ka qenë ndonjëherë rastësisht i mençur.
9. Shpata nuk vret asnjëherë askënd; ajo është një mjet në duart e vrasësit.
10. Nëse nuk e di në cilin port po shkon, atëherë asnjë erë nuk është e favorshme.
11. Për babëzinë, e gjithë natyra është shumë pak.
12. E gjithë mizoria buron prej dobësië.
13. Sa më pak e meritojmë fatin e mirë, aq më shumë shpresojmë për të.
14. Ne jemi më shpesh të trembur, se sa të lënduar; dhe ne vuajmë më shumë nga imagjinata, se sa nga realiteti.
15. Nuk është se, për shkak se gjërat janë të vështira, ne nuk guxojmë; është për shkak se ne nuk guxojmë, që gjërat janë të vështira.
16. I shkon më shumë një burri që të qeshë me jetën, se sa të qahet prej saj.
17. Zemërimi është si ato rrënojat që shemben dhe përplasen me gjithçka që gjejnë poshtë.
18. Ne shpesh herë duam një gjë dhe lutemi për një tjetër, duke mos ua thënë të vërtetën as Perëndive.
19. Dita të cilës i trembemi si dita jonë e fundit, është në fakt lindja e përjetësisë.
20. Nuk ka asgjë në botë që të admirohet aq shumë, sa një burrë që di si të përballojë palumturinë me kurajë.
21. Për shumë njerëz, rritja e pasurisë nuk u jep fund telasheve të tyre, vetëm sa ua ndryshon.
22. Vdekja është dëshira e disave, çlirimi i të shumtëve, dhe fundi i të gjithëve.
23. Edhe pas një të korre të keqe, duhet të ketë sërish mbjellje. /shkollaejetes/KultPlus.com
Më poshtë mund të lexoni pjesë nga intervista me filozofin Isaiah Berlin. Në këtë pjesë, Berlin flet për rolin dhe rëndësinë praktike të filozofisë, si ajo ka ndikuar përgjatë historisë njerëzore dhe si mund të ndikojë në të ardhmen. Intervistues është filozofi anglez Bryan Magee, i cili gjatë viteve të 70-ta të shekullit 20, kishte realizuar një cikël intervistash me filozofë dhe studiues të filozofisë, për ta bërë filozofinë më të kapshme për publikun.
Intervista
Bryan Magee: Z. Berlin, a mund ti renditni disa arsye, pse dikush duhet të interesohet për filozofinë, në rast se nuk ka pasur mundësinë të njihet me të përgjatë procesit të edukimit, apo në përgjithësi gjatë jetës së tij?
Isaiah Berlin: Si fillim, kjo pyetje është intersante madje edhe në vetvete. Por, për ata që nuk pajtohen me këtë, më duhet të them se, filozofia i trajton dhe analizon në mënyrë kritike, supozimet apo pohimet, mbi të cilat shumë besime të zakonshme të përditshmërisë (opinione) kanë bazamentin, apo gjejnë mbështetjen e tyre. Bëhet fjalë për besimet, për të cilat njeriu nuk është se ka shumë dëshirë që ti gërmojë, sepse njerëzit thjesht nuk duan që mendimet dhe besimet e tyre të analizohen. Njerëzit fillojnë e ndihen jo komod në rast se i detyrojmë që në mënyrë kritike të analizojnë bazamentin, fundamentin e besimeve të tyre. Dhe pikërisht në lidhje me këtë, një nga detyrat themelore të filozofisë është analiza e mendimeve, besimeve apo analiza mbi të ashtuqujtuarën “mendje e shëndoshë”. Kjo detyrë e filozofisë, duket shumë e pasigurtë dhe në të njejtën kohë edhe shumë e komplikuar. Filozofët duke bërë një punë të tillë, provojnë tu mësojnë njerëzve vet-njohjen (self-knowledge). Shpesh her, duke bërë një punë të tillë, ata u tregojnë njerëzve në mënyrë mjaftë iluminuese, se çfarë ata besojnë dhe pse ata besojnë një gjë të caktuar? Dhe kjo paraqet një detyrë mjaft esenciale për filozofinë.
Magee: Pajtohem plotësisht me juve. Kur mendimet tona të zakonshme bëhen objekt analize dhe kritike, ndihemi si të thuash jo fort rehat me veten. Madje, kjo mund të arrijë deri në pikën sa të krijohet edhe një lloj rezistence ndaj analizave të tilla. Pse mendoni se ndodh kjo rezistencë tek njeriu, kur ai ballafaqohet me kritikën e mendimeve të tij?
Berlin: Së pari, mendoj se njerëzit nuk e kanë fort qejf kur analizohen tej mase, dhe së dyti, supozoj se, vet akti i të analizuarit e përjashton njëfar mënyre një lloj jete apo një qasje të caktuar mbi të jetuarit. Kjo është shumë e dukshme: Ta zëmë se njeriu është duke jetuar në një mënyrë të caktuar, ashtu si ai mendon se duhet të jetojë, dhe papritur ai ballafaqohet me pyetje të tilla si: Pse je duke vepruar kështu? A je i sigurtë se qëllimet që i ke vendosur vetes për jetën tënde, janë qëllimet e tua të vërteta? A je i sigurtë se veprimi jot nuk e kundërshton në një farë mënyre një lloj besimi moral që mbase ju duhet ta përqafoni? Apo, a jeni të sigurtë se disa nga vlerat dhe parimet tuaja, janë në kundërthënie me disa vlera dhe parime tjera dhe ju nuk jeni duke u përballur me këtë fakt?
Sepse ndonjëherë, kur zhytesh në dilema, je aq i frikësuar të ballafaqohesh me mendimet tua sy më sy, saqë ti i shmangesh përballjes dhe kërkon përgjegjësinë diku tjetër: tek shteti, tek mësuesit, tek shkolla, apo tek ndonjë grup apo komunitet ku ti bën pjesë. A mos vallë do të ishte më e udhës që ti vet personalisht, ta marrësh përgjegjësinë mbi supet e tua? Kjo mendoj se i shqetëson njerëzit, i mbush me antkh, dhe si rjedhojë në mënyrë të pavetëdishme dhe shumë të natyrshme zë fillin rezistenca për të cilën folët ju.
Në lidhje me këtë, ne duhet të kemi parasysh një gjë. Ky aspekt i kritikës-analizës, i ka dy anë të medaljes: Nga njëra anë, nëse të gjithë njerëzit do të ishin ‘intelektualë skeptik’, dyshues për çdo gjë, dhe në mënyrë të detajur të analizonin çdo mendim apo veprim të tyrin, ne do të përfundonim në një skepticizëm të skajshëm dhe jeta praktike do të ishte thuajse e pamundur. Nuk është e nevojshme që çdonjëri të ketë qasje të tillë kritike dhe skeptike ndaj jetës. Për këtë arsye, meqë filozofët e kanë si të thuash ‘profesion’ këtë lloj qasje kritike, është detyra e tyre që të merren me këtë punë. Por, ana tjetër e medaljes, na tregon qartë se, nëse këto gjëra (pohime, besime, opinione) nuk shqyrtohen, por lihen djerrë, atëherë shoqëritë bëhen të ngurta dhe të mbyllura. Besimet kthehen në dogma, imagjinata shtrembërohet, intelekti bëhet steril. Shoqëritë prishen si rjedhojë e mbështetjes së tyre në dogma, pa i dyshuar fare ato. Nëse imagjinata do të trazohet, nëse intelekti do të funksionojë, supozimet duhet të vihen në dyshim, supozimet duhet të sfidohen. I gjithë ky mozaik duhet të shikohet vazhdimisht, dhe jo nga shumë njerëz dhe as me intesitet të lartë, por megjithatë, mjaftueshëm sa për të mbajtur shoqërinë në lëvizje. Shoqëria lëviz me një farë shkalle ‘paricide’, ku fëmijët, në tërësi, vrasin, nëse jo baballarët e tyre, të paktën besimet e baballarëve të tyre dhe arrijnë në besime të reja. Dhe kështu ndodh zhvillimi, ky është progresi.
Magee: Mendoj se shumë njerëz hyjnë në filozofi, duke dashur tu tregohet se si të jetojnë, ose duan të marrin një shpjegim të botës, shpjegim të jetës ose diçka të tillë. Dhe më duket se, të hysh me atë dëshirë në filozofi, është heqje dorë nga përgjegjësia jote personale. Askush nuk duhet të synojë, që dikush apo diçka, t’ia mësojë sekretin e të jetuarit. Askush nuk duhet të synojë për gjetjen e përgjigjeve të gatshme dhe përfundimtare. Përkundrazi, është punë tjetër nëse dëshiron të kesh një sqarim të jetës, sqarim të çështjeve që të preokupojnë. E gjithë kjo, duhet të bëhet me qëllimin e vetëm: Vetëm njeriu apo individi vet, duhet të marrë vendime autonome dhe të jetë përgjegjës mbi veprimet dhe jetën e tij.
Berlin: Është shumë e dhimbshme kjo që po thua, dhe unë pajtohem plotësisht. Shumica e njerëzve duan të pasurohen me përgjigje të gatshme. Në lidhje me këtë, më kujtohet një fakt mbi shkrimtarin rus Ivan Turgenev: Kur Turgenev fliste për veprat e tij, ai thoshte se arsyeja pse ato nuk ishin aq te dashura për lexuesin sa mund të ishin potencialisht, lidhet me faktin se lexuesi rus i shekullit 19, dëshiron ti tregohet se si të jetohet, dhe qartazi kërkon të dijë kush është heroi e kush idioti, horri. Por Turgenev nuk e tregon këtë. Tolstoi, Dostojevski dhe shumë të tjerë e bënin një gjë të tillë. Ta zëmë, në veprat e Dickens-it fare lehtë mund të hetosh kush është i miri dhe kush jo. Turgenev thotë: unë vetëm sa i pikturoj qeniet njerëzore ashtu si janë, unë nuk e udhëzoj lexuesin, dhe as nuk e lë të kuptohet se në cilën anë qendroj unë. Dhe kjo e irriton lexuesin, e bezdis atë, e lë pezull dhe njeriu për nga natyra e urren këtë gjendje. Nuk është detyrë as e filozofit e as e shkrimtarit ti orientojë njerëzit si të jetojnë. Detyra e tyre është ti ballafaqojnë me mundësi, ti hapin njerëzit karshi jetës. Detyra e filozofit është ti tregoj njeriut për zgjedhjet që ai ka bërë, dhe pavarësisht se çfarë ka zgjedhur ai të bëj me jetën e vet, me besimet e tij, ai duhet të zhytet në to dhe të përshihet i tëri me përgjegjësi të plotë.
Magee: Më duket e pabesueshme, se si të ashtuquajturit njerëz të thjeshtë, mendojnë se kritika të tilla nga filozofia, janë thjeshtë abstrakte, madje e konsiderojnë atë edhe si një aktivitet shterp. Nëse nuk provon të dalësh nga kthinat e opinioneve tua ekzistuese, sidomos në fushën e moralit, politikës dhe fushës sociale, njeriu mbetet një i burgosur i cilësdo doktrine që ka përqafuar. Njeriu bëhet i burgosur i modeleve ekzistuese dhe modeleve të kohës së tij. Dhe sigurisht, këto ide filozofike që po diskutojmë, kanë pasur një ndikim shumë të madh në jetën praktike. Këtu kam parasysh Revolucionin Amerikan, Revolucionin Francez, Revolucionin Rus, ndikimin mbi religjionet anembanë botës, apo qoftë edhe mbi qeveritë Marksiste respektive. Këto janë vetëm disa shembuj, se si idetë filozofike, në mënyrën më të drejtpërdrejtë dhe të dukshme, kanë ndikuar konkretisht mbi jetën qenieve njerëzore. Pra, pikëpamja se kjo qasje e filozofisë, në dukje të parë abstrakte, nuk ka fare lidhje me jetën reale, më duket se është vetë pa lidhje me jetën reale, dhe thellësisht joreale.
Berlin: Ta kujtojmë poetin e madh gjerman Heine, i cili thoshte: Mos e nënvlerësoni filozofin përgjatë studimeve të tij. Ai është shumë i fuqishëm dhe madhështor. Mos e mendoni atë si të ishte një mësues i butë dhe pa ndikim, i shqetësuar vetëm me punët e tij triviale. Nëse Kanti nuk do ja priste kokën Zotit, me shumë mundësi as Robespier nuk do ja priste kokën mbretit. Metafizicienët e mëdhenjë gjerman-Fihteanët(J. Fichte), Shilingasit (F. Schelling), apo të tjerët, janë njerëz që një ditë nuk do të ndalen nga frika ose nga ndjekja e kënaqësisë, dhe do të shkatërrojnë shumë monumente të civilizimit tonë. Kur ky zemërim i madh metafizik do shpërthejë në botë, Revolucioni Francez do të duket thjesht një lojë fëmijësh, e kështu me radhë. Fuqia e ideve filozofike dhe metafizike është shumë e madhe.
Platoni ka qenë filozof i Greqisë Antike, njëherit është një ndër filozofët më më nam në gjithë historinë e njerëzimit, përcjellë KultPlus.
Ai ka jetuar në vitet 427 p.e.s – 347 p.e.s dhe emri i tij i vërtetë ishte Aristokles.
Ishte student i Sokratit, autor i disa dialogjeve filozofike dhe themelues i Akademisë në Athinë në të cilën akademi studioi edhe Arsitoteli.
Ai u mor me shumë çështje filozofike ku ndër të tjera ishin politika, etika, metafizika, dhe epistemologjia.
Më poshhtë janë disa nga shprehjet e tij filozofike mbi jetën:
Kurajoja është të dish se çfarë mos të kesh frikë.
Një prej dënimeve për refuzimin e pjesëmarrjes në politikë është se përfundon e qeverisesh nga inferiorët.
Ky qytet është ai që është sepse qytetarët tanë janë ata që janë.
Vlera e një burri është ajo që bën me pushtetin.
Vëmendja ndaj shëndetit është pengesa më e madhe në jetë.
Mund të zbulosh më shumë për atë person në një orë lojë se në një vit bisedash.
Mund ta falim një fëmijë që është i frikësuar nga errësira, tragjedi e vërtetë është kur të rriturit kanë frikë nga drita
Studimi më fisnik ndër të gjitha është studimi i njeriut dhe jetës që duhet të jetojë.
Tregohu i mirë, sepse kushdo që takon, po përballet me një betejë të vështirë.
Injoranca është rrënja e të gjitha të këqijave.
Nevoja është nëna e të gjitha shpikjeve.
Kurrë mos e dekurajo dikë që bën përparime të vazhdueshme,sado të ngadalshme qofshin.
Fillimi është pjesa më e rëndësishme e çdo pune.
I mençuri flet se ka diçka për të thënë, budallai sa për të thënë diçka çfarëdo.
Ekzistojnë 3 kategori njerëzish: Ata që janë të dashuruar me Dijen; të dashuruarit me nderin dhe të dashuruarit me përfitimin.
Sjellja njerëzore rrjedh si pasojë e 3 shkaqeve: Dëshira, Emocionet ose Dija.
Që një njeri të arrijë të zotërojë vetveten është nga fitoret më fisnike dhe më parësore.
Pasuria më e madhe është të jetosh i kënaqur me pak.
Opinioni është shkalla mes injorancës dhe dijes.
Një hero lind mes qindrave; një i mençur mund të gjendet mes mijrave, por një njeri i vetërealizuar mund të mos gjendet as mes qindra mijëra njerëzve.
Ata që janë të aftë të shohin përtej hijeve dhe gënjeshtrave të kulturave të tyre, nuk do kuptohen kurrë nga masat e jo më të besohen nga to.
Ajo që quajmë mësim është thjesht një proces rikujtimi.
Njerëzit e mirë nuk kanë nevojë për ligje që të jenë të përgjegjshëm, ndërsa njerëzit e këqinj do gjejnë gjithnjë një rrugëdalje nga ligjet.
Një vendim i mirë është bazuar në njohuritë dhe jo në numrat.
Të gjithë njerëzit janë nga natyra të barabartë, janë bërë nga e njëjta baltë, nga i njëjti Punëtor; dhe megjithatë ne mashtrojmë veten, ndaj Perëndisë janë të shtrenjtë si fshatari i varfër, si princi.
Gjithë ari i cili është nën apo mbi tokë nuk është i mjaftueshëm për ta dhënë në këmbim të Virtytit.
Dhe çfarë, Sokrat, është ushqimi i shpirtit? Vërtet, thashë unë, dituria është ushqim i shpirtit.
Çdo njeri mund t’i bëjë dëm fare lehtë, por jo çdo njeri mund t’i bëjë mirë tjetrit.
Sikurse ndërtuesit thonë, gurët më të mëdhenj nuk qëndrojnë mirë pa më të vegjlit.
Në prekjen e dashurisë gjithkush bëhet poet.
Më mirë diçka e vogël e bërë mirë, se një e madhe e pa përkryer.
Dinaku nuk është tjetër veçse imitatori më i ulët i zgjuarsisë.
Vdekja nuk është më e keqja që mund t’iu ndodhë burrave.
Teprimi në përgjithësi shkakton reaksion, dhe prodhon një ndryshim në drejtim të kundërt, qoftë ai në stinët, në individët apo në qeveritë.
Ai që kryen padrejtësi është gjithmonë më fatkeq se ai që vuan atë.
Ai që vjedh pak, vjedh me të njëjtën dëshirë si që vjedh shumë, por me më pak fuqi.
Ndershmëria është për pjesën më të madhe më pak fitimprurëse se sa pandershmëria.
Do marr heshtjen tuaj si dhënie pëlqimi.
Nëse një njeri e neglizhon edukimin, ai ecën çalë në fund të jetës së tij.
Prindërit duhet t’u lënë trashëgim fëmijëve të tyre jo pasurinë, por frymën e nderimit./KultPlus.com
Pjesë nga intervista me psikologun dhe filozofin Erich Fromm (1977)
Intervistuesi: Ju keni shkruar: Ne sot po jetojmë në një shoqëri me njerëz të palumtur. Si erdhët deri tek ky përfundim i pabesueshëm?
Erich Fromm: Për mua nuk është aspak e pabesueshme, mjafton të hapni sytë dhe mund ta shihni edhe vet. Shumica e njerëzve pretendojnë se janë të lumtur, madje këtë ja thonë edhe vetes së tyre. Shkaqet e këtij iluzioni lidhen me një keqkuptim absurd, se nëse jeni të palumtur, ju konsideroheni si një dështak. Kështu, ju duhet me patjetër të vishni maskën e të qenit të kënaqur, të lumtur, sepse në të kundërt, ju humbni pikë në treg, ju nuk jeni më një person normal ose një person i aftë.
Thjesht analzioni njerëzit. Do të shihni se si prapa maskës së tyre ka turbulenca, nervozizëm, zemërim, depresion, pagjumësi, pakënaqësi, apo atë që francezët e quajnë ‘sëmundje’. Në fillim të shekullit, flitej për ‘sëmundjen e shekullit’. Kjo është ajo që Frojdi e quajti “turbulencë në kulturë”. Por nuk është një turbulence thjeshtë në kulturë por mund të konsiderohet si një shqetësim dhe turbulencë në shoqërinë borgjeze, ajo që i ka kthyer njerëzit në kuaj pune dhe injoron gjithçka që është e rëndësishme dhe esenciale për shpirtin njerëzor: Aftësinë për të dashuruar, për të qenë atje për veten dhe të tjerët, për të menduar, për të mos qenë të verbër dhe budallenjë pas ekonomisë. Fundja kjo është ajo që i bën njerëzit ata që janë.
Unë mendoj se është një trillim i ditëve tona, ajo që njerëzit pretendojnë se personi modern është i lumtur dhe ky nuk është vetëm vëzhgimi im. Mund të gjendet në rangjet e të gjithë njerëzve dhe mjafton të hapni sytë, dhe të mos mashtroheni nga paraqitja apo dukja (imazhi).
Njerëzit normalë janë njerëzit më të sëmurë, kurse njerëzit e sëmurë janë më të shëndetshmit. Kjo mund të tingëllojë një vërejtje e mprehtë ose mbase e ekzagjeruar, por unë jam shumë serioz mbi këtë pohim dhe nuk është thjesht një zbavitje nga ana ime. Personi i sëmurë, zbulon se disa përjetime apo ndjenja njerëzore nuk janë ende aq të shtypura, sa të mos bien në konflikt me modelet kulturore të caktuara, por krijojnë simptoma përmes kësaj përplasjeje (individ-kulturë). Simptoma si dhembja, është vetëm një tregues se diçka nuk është në rregull. Njeriu është me fat që ka simptoma. Duhet ta konsiderojmë veten fatlum kur ndjejmë dhembje! Nga shkenca e dimë se nëse njeriu nuk do të ndjente dhembje, ai do të ishte në një situatë shumë të rrezikshme. Por shumë njerëz normalë janë adaptuar aq shumë me këtë mungesë saqë kanë braktisur atë që është e tyre, atë që është thelbësisht njerëzore. Me fjalë tjera, ata kanë harruar të ndjenjë. Ata janë tjetërsuar, instrumentalizuar dhe janë kthyer në qenie robotike, deri në masën sa nuk e ndiejnë më konfliktin brenda tyre. Ndjenja si: dashuria dhe urrejtja, janë aq shumë të shtypura brenda tyre ose aq shumë të atrofizuara, saqë shpesh të japin imazhin e një skizofrenie të lehtë kronike.
Intervistuesi: A i gjeni shkaqet e kësaj tek shoqëria e sotme?
Erich Fromm: Për mua shkaqet janë mjaft të dukshme. Shoqëria jonë është e ndërtuar mbi parimin se qëllimi i jetës është prodhimi sa më i madh, dhe si domosdoshmëri edhe konsumi sa më i madh. Ekonomia, përparimi i ekonomisë dhe i teknologjisë janë qëllimet për të cilat ne jetojmë sot, dhe jo njeriu (individi)! Ajo që përfitojnë njerëzit sot, është me shumë pak interes, nëse dikush mendon mbi qëllimet e njeriut. Tani, edhe ajo që është e dëmshme për njerëzit luan një rol. Kjo është për të ardhur keq. Shumë nga reklamat tona promovojnë gjëra që janë jashtëzakonisht vdekjeprurëse dhe të dëmshme! / KultPlus.com
Ajo që ka mbetur pas nga Frojdi, i cili ishte baba i filizofisë janë studimet e tij në këtë fushë shkencore, veprat si dhe thëniet e famshme.
Frojdi doli i pari me idenë se mendja është e ndarë në tri pjesë: Id, Ego dhe Superego.
Sipas Frojdit, Uni ose Ego është vija e parë e mbrojtjes së vetes nga tjetri, duke u përpjekur të balancojë dy ekstremet, Id dhe Superego.
Idetë e tij radikale mbi mendjen e njeriut transformuan psikologjinë dhe mbeten kontradiktore edhe në ditët e sotme.
KultPlus ju sjell thënie nga Sigmund Frojdi:
Qytetërimi zuri fill kur një person i zemëruar hodhi fjalën në vend të gurit.
Sa i guximshëm bëhet njeriu, kur është i sigurtë se e duan.
Një qytetërim që lë një numër kaq të madh të pjesëtarëve të tij të pakënaqur dhe i çon ata në revoltë nuk e ka merituar dhe nuk e meriton të ekzistojë.
Njeriu nuk ia arrin t’i eleminojë komplekset e tij, por pajtohet me to: ato ligjërisht e drejtojnë veprimtarinë dhe sjelljen e tij në botë.
Të jesh tërësisht i ndershëm me veten është një ushtrim i mirë.
Fëmijët janë krejtësisht egoistë; ata i ndiejnë nevojat e tyre intensivisht dhe përpiqen mizorisht që t’i kënaqin.
Ëndrrat janë shpesh më të thella kur ato duken më të çmendura.
Nëse dikush ka qenë i përkëdheluri i padiskutueshëm i nënës së tij ai ushqen gjatë jetës një ndjenjë triumfuese, besimin në sukses, i cili jo rrallë sjell me vete suksesin.
Iluzionet na mbisundojnë ne, sepse ato na kursejnë në dhimbje dhe na lejojnë të shijojmë kënaqësinë në vend të saj. Prandaj ato duhet t’i pranojmë pa ankime kur ato nganjëherë përplasen me realitetin përballë të cilit shndërrohen në thërrime.
Njerëzit janë më moralë se sa mendojnë dhe shumë më tepër imoralë se sa përfytyrojnë.
Sa kemi përparuar. Në Mesjetë do të më kishin djegur në turrën e druve. Tani ata mjaftohen të djegin librat e mi.
Kur njerëzit më kritikojnë, unë e di se si të mbroj veten. Por unë jam i pafuqishëm përballë lëvdatave.
Një pjesë e madhe e asaj që është e vërtetë brenda nesh nuk kuptohet; dhe ajo që kuptohet, nuk është e vërtetë. / KultPlus.com
Xhon Loku dallonte qartësisht atë që ne mund ta dimë nga ajo për të cilën kemi vetëm një përvojë të pasigurt dhe subjektive. Duke bërë këtë, ai kërkonte të gjente një bazë konsensuale mbi të cilën të mundej të vendosej sa shkenca aq edhe shoqëria. Këtu janë themelet e teorisë moderne të njohjes, të shkencave të natyrës dhe të politikës:”Common sense”, liberalizëm dhe empirizëm.
Në teoritë e tij mbi marrëdhëniet midis pronës, punës dhe parasë, Loku del si një pararendës i ekonomisë politike moderne. Në shumë nga shkrimet e tij, Loku ka kërkuar të vendosë themelet e tolerancës fetare, duke formuluar një bazë mirëkuptimi midis besimeve të ndryshme të krishtera, një lloj krishterimi “minimal”, tek i cili do të mund të mermin pjesë të gjithë anglezët. Toleranca fetare është thelbësore për paqen e jetës në bashkësi. Për Lokun është e sigurt vetëm nuhatja që e sigurojmë nëpërmjet vetes sonë, duke e lënë veten të priret nga ndijimi i shqisave. Vetëdija jonë mbushet me përmbajtje, “ide”, vetëm përmes rrugësh të tërthorta. Këto qëndrime themelore e bëjnë Lokun një empirist radikal, përfaqësuesin e parë të një empirizmi “me kulturë” të mendimit modem. Por ky empirizëm ka gjithashtu një anë “racionaliste” dhe karteziane: sepse edhe sikur asnjë përmbajtje e vetëdijes të mos jetë e bashkëlindur, megjithatë zotërojmë “nga natyra” aftësinë për “të menduar” mbi idetë që ne i kapim nëpërmjet shqisave të ndijimit, domethënë duke verifikuar cilësinë. Ne mësojmë përmes të menduarit të bëjmë ndryshimin midis “ideve të lëndës”, paraqitjeve të përbërësve të pavarur dhe “ideve të marrëdhënies”, që lidhen në kontaktin midis këtyre paraqitjeve.
Përfundimisht, mund të themi se njohja intuitive është ajo që na jep siguri; njohja demonstrative na tregon ekzistencën e Zotit dhe njohja shqisore na tregon se njerëzit dhe gjërat e tjera ekzistojnë, por vetëm atëherë kur ne i perceptojmë ato. Teoria morale dhe politike e Lokut. Fjala kyçe e etikës, e mirë, është plotësisht e kuptueshme, sepse kushdo e kupton se fjala e mirë përdoret për: ‘Gjërat që janë të mira ose të këqija vetëm në lidhje me gëzimin dhe hidhërimin. Pra ne quajmë të mirë atë që është e aftë të sjellë apo të rrisë kënaqësitë, ose të largojë dhimbjen…’. Disa lloj sjelljesh na sjellin kënaqësi, ndërkohë që disa të tjera na sjellin dhimbje. Morali ka të bëjë pra me zgjedhjen e së mirës e dëshirën për të. Si përcaktim më të plotë për etikën, Loku thoshte se ‘e mira morale dhe e keqja janë vetëm pajtim ose mospajtim i veprimeve tona të vullnetshme vetëm me disa ligje’. ‘Dhe ai flet për tre lloj ligjesh, ku përfshihen: ligji i opinioneve, ligji civil dhe ligji hyjnor. Ligji i opinioneve jep gjykimin e komunitetit për llojin e sjelljeve që do të çonin drejt lumturisë: përputhja me këtë ligj është quajtur virtyt, megjithëse është vënë re se komunitete të ndryshëm kanë ide të ndryshme për domethënien e virtytit. Ligji civil është krijuar nga shteti dhe është zbatuar nga gjykata. Ligji hyjnor, të cilin njeriu mund ta njohë si nëpërmjet arsyes së tij ashtu edhe nga kërkimet, është ligji i vërtetë i sjelljes njerëzore: ‘i cili i është dhënë njeriut nga Zoti për të qeverisur veten dhe unë mendoj’, thotë Loku, ‘që asnjëri nuk është kaq mosmirënjohës, sat a mohojë këtë’. Kështu që, në perspektivë, si ligji i përshtypjeve, ashtu edhe ligji civil, duhet të bëhet në përputhje me ligjin hyjnor, ‘kriterin e vërtetë të të drejtave morale’. Arsyeja e mospërputhjes ndërmjet këtyre tre ligjeve është sepse njeriu kurdoherë tenton të zgjedhë kënaqësinë e çastit në vend që të zgjedhë atë që ka vlerë të qëndrueshme.
John Locke (Xhon Loku) u lind më 29 gusht 1632 në Vrington, në rrethinat e Bristolit. Pasi ndoqi një formim klasik dhe filologjik në Westerminster School të Londrës. Ka qenë një filozof dhe mjek britanik. Konsiderohet babai i liberalizmit klasik, i empirizmit modern dhe një nga paraprirësit më me ndikim të iluminizmit dhe kriticizmit. Ai vdiq më 28 tetor 1704 në vilën e fshatit Wuts, pranë Londrës, ku kishte kaluar vitet e fundit të jetës. Albert Vataj /KultPlus.com
Historia e filozofisë, si një formë e të menduarit metodik, zuri fill këtu e dymijë e pesëqind vjet më parë, ndërkohë që si formë e të menduarit mitik, fillesat e saj i vërejmë shumë kohë më parë. Sidoqoftë, fillesa është diçka krejtësisht e ndryshme nga burimi: fillesa është historike dhe u ofron pasardhësve një sasi të caktuar të dhënash në lidhje me punën intelektuale të kryer më parë, ndërkohë që burimi është gurra prej nga e përfton ekzistencën për t’u dhënë pas të menduarit filozofik. Vetëm lidhja e drejtpërdrejtë me burimin është gjithë sa i jep të menduarit filozofik të kohëve tona një kuptim thelbësor, ndërkohë që, nga ana tjetër, është po kjo lidhje që na bën të mundur të kuptojmë të menduarit filozofik të së shkuarës. Ndërkaq, ky burim na shfaqet i llojeve të ndryshme. Më së pari, ndjesia e habisë shpie në lindjen e pyetjeve dhe në formimin e ideve dhe pikëpamjeve të ndryshme; ndjesia e pasigurisë dhe dyshimi që njeriu ushqen në lidhje me shkallën dhe vërtetësinë e njohurive që ka arritur të përftojë shpije në lindjen e analizës kritike dhe procesit të vërtetimit; frika dhe ndjesia e të qenit i veçantë e shpije njeriun drejt sipërmarrjes për të njohur vetveten. Le të përpiqemi ndërkaq që të qëmtojmë nga afër këto tre burime.
Së pari: Platoni pohon se të menduarit filozofik buron nga ndjesia e habisë. Falë syve, “kemi mundësinë të marrim pjesë në shfaqjen e mrekullueshme që ofrojnë yjet, dielli dhe kupa qiellore”. Kjo shfaqje “na shtyu që t’i hyjmë vrojtimit të kujdesshëm dhe të thelluar të mbarë gjithësisë; pikërisht prej këndejmi zuri fill dhe u zhvillua të menduarit filozofik, më e çmuara ndër tërë dhuntitë që hyjnitë u dhanë vdekatarëve”. Ndërkaq, Aristoteli pohon: “Në të tashmen, sikundërse edhe në të shkuarën, njerëzit filluan që të jepen pas të menduarit filozofik për shkak të ndjesisë së habisë: në fillim ndiheshin të habitur përballë gjërave të çuditshme me të cilat haseshin; më pas, dora-dorës që përparonin, filluan që të ngrinin pyetje në lidhje me probleme shumë herë më të thella dhe më të mëdha: për shembull, rreth problemeve që lidheshin me dukuritë e hënës, me dukuritë e diellit dhe të yjeve të tjerë, apo rreth problemeve në lidhje me zanafillën e mbarë gjithësisë”. Ndjesia e habisë e shtyn njeriun që të vihet në hulumtim të njohjes.
Gjatë kohës kur ndjejmë habi, në një formë apo tjetrën bëhemi të vetëdijshëm për mungesat që kemi në fushën e njohjes. Kështu që, pa një pa dy, vendosemi në hulumtim të njohjes, dhe fjala është për një hulumtim thjesht dhe vetëm për hir të njohjes, dhe jo “për të kënaqur apo për të përmbushur një nevojë të rëndomtë”. Gjatë kohës kur jepet pas të menduarit filozofikë, njeriu zgjohet, duke u çliruar nga pesha dhe vargonjtë e nevojave të përditshme. Ky zgjim zë fill në mënyrë krejt të natyrshme gjatë kohës kur njeriu sodit pa kurrfarë interesi gjësendet, qiellin, botën, dhe fillon që të pyesë veten: “Çfarë është vallë e gjithë kjo? Prej nga vjen vallë e gjithë kjo?”. Gjatë kohës kur përpiqet që t’i japë një përgjigje pyetjeve të kësaj natyre, njeriu nuk synon që të vjelë ndonjë përfitim material apo praktik, por thjesht që përgjigjet në fjalë të jenë sa më të kënaqshme dhe të qëndrueshme.
Së dyti: fill sapo arrijmë të davarisim ndjesinë e habisë dhe mahnitjes përmes njohjes së asaj çka është në vetvete objekti që shkakton vetë habinë, në një mënyrë apo tjetrën vërejmë të nxjerrë krye dyshimi. Natyrisht, tashmë kemi arritur që të kristalizojmë një mori idesh apo pikëpamjesh të caktuara, por ende nuk jemi në gjendje të themi nëse këto ide apo pikëpamje do të vijojnë të jenë të qëndrueshme dhe të vërteta edhe pas kalimit të tyre në sitën e analizës kritike. Perceptimet shqisore kufizohen dhe kushtëzohen nga shqisat tona, dhe pikërisht për këtë arsye mund të na shtyjnë në të shumtën e herëve drejt disa përfundimeve të gabuara; nga çdo këndvështrim që t’i shohim, këto perceptime nuk përkojnë me realitetin që ekziston në vetvete dhe jashtë nesh, në fund të fundit, me realitetin e pavarur nga perceptimet tona. Kategoritë që përdorim janë ato të të kuptuarit tonë njerëzor. Këto kategori i vërejmë shpeshherë të ngecin keqas në një rrjetë të dendur kontradiktash të pazgjidhshme. Kudo dhe kurdoherë një pohim i kundërvihet një pohimi tjetër. Gjatë përparimit që bëjmë brenda domenit të të menduarit filozofik, ne vendosemi vazhdimisht përballë dyshimit dhe përpiqemi që të vështrojmë, të trajtojmë dhe analizojmë në mënyrë rrënjësore gjithçka nën dritën e këtij dyshimi; gjatë këtij procesi analitik, dikush mund të ndalet dhe të kënaqet thjesht me një qëndrim skepticist, i cili e shtyn, nga njëra anë, që të mos pranojë asgjë dhe, nga ana tjetër, ia pret udhën në mes, duke i hequr çdo mundësi për të bërë qoftë edhe një hap të vetëm përpara; ndërkaq, një tjetër mund të mos kënaqet me një qëndrim të tillë, arsye për të cilën vendos që të vijojë hulumtimin e tij më tej dhe më në thellësi. Ndërkaq, pyetja që shtrohet krejt natyrshëm në këtë rast, është: a ekziston vallë një përftesë e sigurt dhe e qëndrueshme, një ide apo një pikëpamje përfundimtare, si të thuash, e cila të jetë në gjendje që të qëndrojë larg çdo dyshimi dhe t’i qëndrojë paepur çdo lloj qasjeje kritike?
Shprehja tashmë e njohur e Descartes-it “Mendoj, pra ekzistoj”, shfaqej për të një përftesë apo një përfundim më se i sigurt, pavarësisht se ai vetë u përpoq që ta vështronte gjithçka tjetër me dyshim. Arsyeja është më se e thjeshtë: edhe në rast se përpjekja jonë është e destinuar që të dështojë, edhe në rast se vetë dështimi shfaqet i një natyre të atillë, që i kapërcen paq të gjitha mundësitë dhe aftësitë e të kuptuarit tonë, sërishmi duhet thënë se e tërë kjo nuk na pengon aspak në të kuptuarit e të vërtetës së thellë që lëviz pas tij; më konkretisht këtu, të faktit se përpara se t’ia dalë apo të dështojë në një sipërmarrje të caktuar, njeriu lipset më së pari të ekzistojë. Dyshimi metodik na shtyn vetvetiu drejt analizimit kritik të mbarë njohurive, të ideve apo pikëpamjeve të përftuara; prej këndejmi, besojmë se del mjaft qartas në pah se të menduarit e mirëfilltë filozofik nuk mund të ekzistojë pa një qëndrim rrënjësisht dyshues. E megjithatë, gjithë sa shfaqet e nevojshme në këtë është përpjekja për të vëmë në pah se në ç’mënyrë dhe deri në ç’pikë na lejon kjo vënie-në-dyshim që të ndërtojmë një themel të sigurt në lidhje me njohjen.
Së treti: gjatë kohës që përpiqemi që t’i përqendrojmë të gjitha energjitë tona rreth njohjes së gjësendeve që gjenden në botën brenda të cilës jetojmë; gjatë kohës kur jepemi pas vëniesnë-dyshim si një mënyrë për të arritur tek njohja e sigurt dhe e përpiktë, në të vërtetë ne gjendemi dhe lëvizim në brendësi gjësendeve; aso çastesh nuk vramendemi rreth vetvetes, rreth qëllimeve, lumturisë apo shëlbimit tonë. Në këtë lënie-pas-dore apo harresë ndaj vetvetes, ne ndihemi të kënaqur me arritjen e kësaj njohjeje. Ndërkaq, kjo lloj sjelljeje ndryshon rrënjësisht në çastin kur ne bëhemi të vetëdijshëm apo ndërgjegjësohemi për ekzistencën e vetvetes brenda gjendjes në të cilën ndodhemi.
Epikteti, një mendimtar i shkollës së stoicizmit, pohon se “të menduarit filozofik lind dhe zhvillohet në çastin kur bëhemi të vetëdijshëm rreth dobësisë dhe pafuqisë sonë.”. Po si mund t’ia dalim vallë mbanë, nëse ndihemi dhe jemi vërtet të pafuqishëm? Përgjigjen që Epikteti dha në lidhje me këtë pyetje, mund ta përmbledhim me këto fjalë: gjithçka që gjendet jashtë mundësive dhe fuqive tona, është e nevojshme që ta vështrojmë si diçka që nuk ka kurrfarë lidhjeje me ne, dhe kjo për shkak të vetë natyrës që shfaq, ndërkohë që, nga ana tjetër, gjithçka që varet nga ne, shprehimisht këtu, përmbajtjen dhe formën e shtrimit të ideve, është e nevojshme që ta drejtojmë gjithnjë e më tepër për nga qartësia dhe liria përmes forcës së të menduarit. Dhe tani le të përpiqemi që të hedhim një vështrim të shpejtë rreth gjendjes ekzistenciale në të cilën ndodhemi ne, qeniet njerëzore. Njerëzit vërejmë të lëvizin gjithmonë brenda disa gjendjeve të caktuar ekzistenciale. Me ndryshimin e tyre, gjendjet ekzistenciale na vendosin vazhdimisht përballë një morie mundësish për të organizuar jetën tonë. Në rast se i lëmë të na rrëshqasin, mundësitë në fjalë humbasin, ikin dhe nuk kthehen më. Në jo pak raste, njeriu mund të përpiqet që të ndryshojë gjendjet ekzistenciale në të cilat ndodhet. Porse, nga ana tjetër, lipset që të themi, madje, edhe që t’i mëshojmë fort faktit, se ekzistojnë jo pak gjendje ekzistenciale të cilat në të vërtetë mbeten në thelb krejt të pandryshueshme, pavarësisht se mund të ndryshojnë në pamjet e tyre të përkohshme apo se forca tronditëse dhe ligjësitë e tyre të brendshme mund të qëndrojnë në errësirë: një ditë do të vdesim, apo se në këtë jetë është e pamundur që të mos hasemi me vështirësi apo vuajtje, apo se në këtë jetë na duhet shpeshherë që të përpiqemi dhe të ndeshemi me gjithfarë problemesh, apo se në të shumtën e herëve gjendemi në mëshirë të fatit, apo se në një formë apo tjetrën biem vazhdimisht në gabim etj. Të tilla gjendje themelore të ekzistencës sonë i cilësojmë si gjendje të fundme ekzistenciale. E shprehur paksa më ndryshe, fjala është për ato gjendje ekzistenciale të cilat jemi të pafuqishëm që t’i ndryshojmë apo t’u rrëshqasim, si me thënë.
Së bashku me habinë dhe dyshimin, vetëdija apo ndërgjegjësimi në lidhje me këto gjendje të fundme ekzistenciale është burimi më i thellë dhe më i pasur i të menduarit filozofik. Në jetën tonë të përditshme, shpeshherë mëtojmë t’u rrëshqasim, t’i anashkalojmë të tilla gjendje të fundme ekzistenciale, duke u përpjekur të mbyllim sytë dhe të jetojmë mend sikur syresh nuk ekzistojnë. Kështu, për shembull, shpeshherë përpiqemi të lëmë në harresë faktin se një ditë do të vdesim, apo faktin se kemi gabuar më se një herë, apo faktin se shpeshherë gjendemi në mëshirën e fatit. Në të shumtën e herëve mëtojmë që t’u bëjmë ballë vetëm atyre gjendjeve dhe situatave që shfaqen konkrete, të përditshme, duke u përpjekur t’i vëmë syresh nën “hyqmin” dhe “interesin” tonë; shpeshherë përpiqemi të reagojmë ndaj tyre duke thurur plane dhe duke vepruar sipas një mënyre a tjetre brenda botës në të cilën jetojmë, duke u shtyrë vazhdimisht nga interesat e jetës sonë të përditshme.
Ndërkaq, sa i përket gjendjeve të fundme ekzistenciale, ndaj syresh shpeshherë reagojmë ja përmes anashkalimit dhe lënies në harresë, ja përmes dëshpërimit dhe rilindjes, në ato raste kur arrijmë t’i ngërthejmë të tilla gjendje: arrijmë që të bëhemi vetvetja përmes një ndryshimi të brendshëm në vetëdijen apo ndërgjegjshmërinë tonë në lidhje me qenien si e tillë. Ndërkaq, gjendjen ekzistenciale të qenieve njerëzore mund ta përkufizojmë fare mirë duke ndjekur një drejtim tjetër; më konkretisht, duke e vështruar si një përftesë që mundësohet nga qëndrimi skepticist që shfaqim në lidhje me ekzistencën e botës materiale. Në të shumtën e herëve, dhe në mënyrë mjaft të mefshtë e të gabuar, botën materiale e vështrojmë si të ishte vetë qenia si e tillë. Gjatë kohës kur gjendemi në situata të këndshme, i gëzohemi jo pak fuqisë që vërejmë apo ndjejmë brenda vetes, tregojmë një lloj mospërfilljeje dhe një besim të verbër tek vetvetja, dhe nuk vështrojmë si të mirëqenë asgjë tjetër përpos se të tashmen në të cilën gjendemi. Ndërkaq, kur gjendemi në situata dhembjeje, dobësie dhe pafuqie, ndjejmë të mbërthehemi keqazi nga dëshpërimi. Porse, në rast se arrijmë të dalim gjallë nga një situatë e tillë, përpiqemi që ta hedhim pas krahëve apo që ta varrosim në harresë një situatë të tillë, për t’iu dhënë sërishmi një hedonizmi të shfrenuar. Një përvojë e tillë, pavarësisht kësaj ane negative, ka arritur të formësojë jo pak prirjet dhe mprehtësinë e qenies njerëzore. Jetesa nën trysninë e rrezikut dhe kanosjes e shtyn njeriun që të vihet në kërkim të sigurisë. Përmes nënshtrimit të natyrës dhe bashkëjetesës me qeniet e tjera njerëzore, njeriu përpiqet ta bëjë ekzistencën e vet sa më të sigurt. Njeriu vendos pushtetin e tij mbi natyrën me qëllim që kjo e fundit të kthehet një shërbëtore e tij; përmes shkencës dhe teknologjisë, njeriu përpiqet që ta shndërrojë natyrën në burim shfrytëzimi.
Sidoqoftë, pavarësisht kësaj, lipset të themi se ende gjallon një element i gjithë sa shfaqet e pallogaritshme dhe e paparashikueshme; një element i tillë gjallon deri edhe në vetë sundimin që njeriu ka vendosur mbi natyrën, arsye për të cilën vijon të shfaqet si një kanosje e vazhdueshme, përballë të cilës përfundimi na shfaqet gjithnjë një dështim i plotë: ligji i egër i jetesës përmes punës rraskapitëse, mplakja, sëmundja dhe vdekja janë disa dukuri krejtësisht të pashmangshme. Natyra që kemi arritur të nënshtrojmë nuk shfaqet e dobishme dhe e shfrytëzueshme përpos se në disa raste tejet të veçanta, duke na dhuruar një ndjesi të vagëllimtë të një sigurie të pjesshme dhe tejet të përkohshme; ndërkaq, lipset thënë se të tërë rastet e tjera sundohen egërsisht nga një pasiguri e mbrame. Sakaq, njerëzit përpiqen të krijojnë dhe organizojnë jetesën në bashkësi me qëllim që t’i presin hovin luftës së pafundme të të gjithëve kundër të gjithëve; në fund të fundit, përmes marrëdhënieve dhe ndihmesës së ndërsjellët, nuk mëtojnë përpos se të arrijnë një siguri për jetën. E megjithatë, pavarësisht këtij mëtimi, lipset të vëmë në dukje se edhe në këtë drejtim ekziston një kusht i pakapërcyeshëm: drejtësia dhe liria nuk mund të sigurohen dhe vihen në jetë përpos se në ato raste kur ekziston një shtet në të cilin çdo qytetar shpalos karshi qytetarëve të tjerë një prirje solidariteti të tërësishëm, absolut, si me thënë; vetëm në të tilla raste, në qoftë se një qytetar bëhet pre e një padrejtësie, të tërë qytetarët do të ngriheshin kundër saj si të ishin një trup i vetëm.
Një shtet i tillë, siç na mëson edhe historia, nuk është parë kurrë një herë në këtë botë brenda të cilës jetojmë. Një ndjenjë e tillë solidariteti, që i lidh njerëzit me njëri-tjetrin në çaste fatkeqësish apo nevojash, nuk është vërejtur deri më sot përpos se tek disa grupe tejet të kufizuar, madje, shpeshherë, thjesht dhe vetëm tek disa individë fare të pakët në numër. Asnjë shtet, asnjë institucion fetar, asnjë shoqëri nuk është në gjendje që të na ofrojë një siguri absolute për jetën dhe ekzistencën tonë mbi këtë planet që quhet tokë. Një siguri e kësaj natyre ka qenë për një kohë mjaft të gjatë një nga ndezullitë më trëndafilore të mbarë historisë së qenieve njerëzore; në të shumtën e herëve, gjendjet e fundme ekzistenciale ja u anashkaluan, ja u hodhën pas krahëve për t’u varrosur në heshtje dhe në harresë të mbrame. Ndërkaq, në lidhje me pasigurinë dhe luhatjen e përgjithshme që na shpërfaq bota brenda të cilës jetojmë, lipset thënë se ekziston një lloj kundërpeshe, apo një anë tjetër e medaljes, nëse mund të shprehemi kësisoj: në këtë botë ekzistojnë jo pak gjëra që meritojnë të vështrohen si të mirëqena, që meritojnë t’u zëmë besë se janë të tilla, si me thënë; kështu, për shembull, ekziston toka që na mban sipër, ekziston streha dhe atdheu, etërit dhe të parët tanë, vëllezërit, motrat dhe miqtë, bashkëshortët dhe bashkëshortet.
Po ashtu, ekziston një themelësi e kristalizuar dhe e çimentuar si e tillë nga tradita dhe zhvillimet historike të mbarë njerëzimit: gjuha amtare, besimi fetar dhe përvoja shpirtërore, puna, përpjekjet dhe lëvrimet apo përftesat e njerëzve të mendimit, e poetëve dhe e krijuesve dhe lëvruesve të sferave të artit. E megjithatë, pavarësisht vlerave dhe rëndësisë që mbart, lipset thënë se kjo traditë nuk është aspak në gjendje që të na dhurojë ndjesinë e sigurisë, apo të na sigurojë ekzistencën apo jetesën e përditshme mbi këtë planet, arsye për të cilën nuk mund ta vështrojmë assesi si një burim sigurie apo si një pikëmbështetje e qëndrueshme dhe e sigurt. Një nga arsyet e gjithë kësaj qëndron në faktin se kjo traditë shfaqet, më së pari, krijim i njeriut; Perëndia nuk gjendet në asnjë cep të botës dhe as përzihet me punët e saj. Për këtë arsye, tradita në fjalë, e vështruar në tërësinë dhe të tërësishmen e saj, qëndron krejt e hapur ndaj diskutueshmërisë, shfaqet fort e diskutueshme në tërë sa mbart dhe shpalos në vetvete. Prej këndejmi, nëse mbështetet tek kjo traditë, nëse i mban sytë e mbërthyer vetëm tek ajo, njeriut i shtrohet si detyrë që ta hulumtojë brenda vetes sigurinë për jetën, qenien, forcën tek e cila duhet të mbështetet etj. Në këtë drejtim, ekziston një paralajmërim, me fort gjasa, madje, nga një zë autoritar: nuk duhet ta vështrojmë si të mirëqenë asgjë që është pjesë e kësaj bote brenda të cilës jetojmë, e kemi të ndaluar, si me thënë, të kënaqemi dhe të mjaftohemi me të gjithë sa vërejmë brenda realitetit të dukshëm, brenda botës materiale.
Një paralajmërim i tillë na shpërhap drejt një realiteti apo çështjeje tjetër. Gjendjet e fundme ekzistenciale – vdekja, rastësia, ndjenja e fajësisë, pasiguria në lidhje me botën brenda të cilës jetojmë – na vendosin gjithnjë përpara një dështimi. Çfarë mund dhe duhet të bëjmë vallë përballë këtij dështimi të tërësishëm dhe të pashmangshëm, të cilin, nëse tregohemi të çiltër, e kemi të pamundur të mos e pranojmë si të tillë, apo ta mohojmë dhe ta hedhim pas krahëve? Këshilla që na jep stoicizmi, shprehimisht këtu, ideja sipas të cilës në të tilla raste është e nevojshme të tërhiqemi apo të strehohemi brenda lirisë sonë, e cila përkon me mendjen dhe të menduarit e pavarur, një këshillë e tillë, pra, personalisht mendojmë se tingëllon fort pak e përshtatshme dhe e pamjaftueshme. Parë nga ky drejtim, lipset thënë se stoicizmi thjesht gënjeu apo mashtroi vetveten, pasi nuk arriti që ta qëmtojë siç duhet dhe në mënyrë të tërësishme dhe rrënjësore dobësinë dhe pafuqinë njerëzore. Stoicizmi nuk ia doli mbanë që të kuptonte siç duhej faktin se të menduarit është një proces i varur, sikundërse nuk arriti të kuptonte, nga ana tjetër, se, e vështruar në vetvete, mendja e njeriut është e zbrazët, dhe se përmbajtja e saj qëndron në varësi të plotë nga gjithë sa vendosim ne brenda saj; po ashtu, stoicizmi nuk arriti të marrë parasysh ekzistencën e mendjeve të tjera, apo ekzistencën e asaj dukurie apo realiteti të mundshëm që njohim si çmenduri.
Kësisoj, stoicizmi nuk na jep asnjë lloj mbështetjeje apo ndjenje ngushëllimi; pamësia e të menduarit të pavarur është krejt e paqëndrueshme, për aq sa vetë mendja është e zbrazët, nuk mbart asnjë lloj lënde të mëvetësishme. Po ashtu, stoicizmi nuk na jep asnjë lloj shprese, për aq sa pamësitë dhe bindjet e tij botëkuptimore nuk i lënë asnjë shteg të lirë mundësisë për të mëtuar një shndërrim apo një revolucion të brendshëm, sikundërse nuk i lënë asnjë shteg të lirë mundësisë për të mëtuar plotinë e vetvetes me anë të dhurimit të kësaj vetveteje një vetveteje tjetër përmes forcës së dashurisë. Prej këndejmi, stoicizmi nuk i lë kurrfarë shtegu të lirë as pritshmërisë, as shpresës se mund të arrijmë ndonjë rrugëdalje fatlume nga gjendja në të cilën ndodhemi. E megjithatë, pavarësisht nga gjithë sa parashtruam më sipër, lipset thënë se, i vështruar në thelbin, natyrën dhe prirjet që shpërfaq, stoicizmi mëton vërtet që të depërtojë në suazat e të menduarit pastërtisht filozofik, forma e tij e të menduarit shpërfaqet filozofike në kuptimin më të pastër dhe më autentik të fjalës.
Çdo njeri që ka arritur të përjetojë në mënyrë sa parake, po aq edhe burimore, gjendjet e fundme ekzistenciale, ka arritur, më së pari, që të zbresë deri në thellësitë e honshme të vetvetes, për të kërkuar atyre zonave, përmes dështimit dhe pranimit të tij si i tillë, vetë udhën dhe përmasën e qenies si e tillë. Ndërkaq, lipset të themi se vetë forma e përjetimit të dështimit në fjalë ka qenë me të vërtetë vendimtare për mendimtarin skepticist: një dështim i tillë, falë natyrës rrëshqitëse që shpërfaq, mund të vijonte të qëndronte i fshehur, larg vetëdijes apo ndërgjegjes së mendimtarit, dhe një gjasë e tillë do ta kishte shtypur keqazi, do ta vithiste në shtjellat e një dëshpërimi të mbramë, ndërkohë që, në rastin kur arrin ta pikasë dhe ta kuptojë drejtë, njeriu mund ta vështrojë një dështim të tillë në sy dhe ta thadrojë mirë në mendje dhe në vetëdije si shenja e kufirit, e cakut të pakapërcyeshëm të jetës dhe ekzistencës së vet; ndaj këtij kufiri, apo caku ekzistencial, njeriu mund të mëtojë disa rrugëdalje apo zgjidhje imagjinare, siç mund të mëtojë që ta pranojë dhe ta njohë si të tillë, me çiltërsi dhe qetësi shpirtërore dhe mendore, duke mbyllur gojën dhe duke mëtuar të kultivojë artin e heshtjes përpara të pashpjegueshmes.
Prej këndejmi, lipset thënë se forma se si i qaset dhe e përjeton një dështim të kësaj natyre përcakton në thelb natyrën dhe prirjet e të gjithë sa njeriu do të jetë në vetvete, sikundërse edhe të gjithë sa do të mëtojë që të shpalosë tek të tjerët. Në rastet kur përballet me gjendjet e fundme ekzistenciale, njeriu haset ja me asgjënë, ja parandjen gjithë sa ekziston me të vërtetë dhe në të vërtetë, pavarësisht natyrës rrëshqitëse dhe të përkohshme që shpërfaq ekzistenca e vetë botës brenda të cilës jeton. Parë nga ky drejtim, lipset thënë se edhe vetë dëshpërimi, nisur nga fakti që shpërfaqet si një realitet i mundshëm dhe zë vend brenda botës sonë, në të vërtetë synon diçka tjetër dhe lëviz drejt një hapësire të përtejme, transcendentale, një hapësirë që gjendet përtej vetë botës. E shprehur me fjalë të tjera, qenia njerëzore mëton gjithnjë të vihet në kërkim të shëlbimit, të shpëtimit të vetvetes. Një shëlbim të tillë kanë rrahur të ofrojnë tërë besimet e mëdha universale (të mbarëhapësirshme dhe të mbarëkohshme), të cilat mbështeten fuqimisht tek realiteti i shëlbimit.
Tipari dallues i besimeve në fjalë qëndron tek prirja dhe misioni përkatës për t’i ofruar njeriut një siguri objektive në lidhje me të vërtetën dhe me realitetin e shëlbimit. Rruga drejt të cilës na shpërhapin besimet (fetë) e mëdha universale na shpijnë drejt një kthese vetjake në rrafshin etik dhe shpirtëror. Një kthesë të tillë të menduarit filozofik nuk është në gjendje të na e sigurojë. E megjithatë, pavarësisht kësaj, i vështruar në natyrën dhe thelbin e vet, të menduarit filozofik priret nga mëtimi për të shkuar përtej botës së gjësendeve, pothuajse njëlloj siç ndodh në rastin e hulumtimit të shëlbimit. Për të bërë një përmbledhje të gjithë sa jemi shprehur deri këtu: burimi i të menduarit filozofik lipset kërkuar tek habia, tek dyshimi, dhe tek ndërgjegjësimi në lidhje me pasigurinë që shpalos ekzistenca si e tillë. Sidoqoftë, lipset thënë se të menduarit filozofik zë fill me tronditjen e thellë që qenia njerëzore përjeton përsëbrendshmi, dhe është pikërisht një tronditje e tillë ajo që e shtyn njeriun të ndjejë nevojën për t’i vënë vetes një qëllim apo synim. Ndjenja e habisë ishte gjithë sa i shtyu Platonin dhe Aristotelin që të hulumtonin për natyrën e qenies si e tillë. Luhatshmëria dhe natyra e pasigurt që shfaqnin gjësendet e shtynë Descartes-in që të hulumtonte për gjithë sa shfaqet e sigurt dhe larg çdo mëdyshjeje. Vuajtjet dhe lëngatat që sillte jeta e përditshme i shtynë stoicistët që të hulumtonin për të gjetur rrugët që të shpinin drejt paqes dhe qetësisë së shpirtit dhe të mendjes.
Çdocili prej këtyre mëtimeve mbart të vërtetën përkatëse brenda vetes, të ndërveshur gjithnjë përmes pikëpamjesh dhe konceptesh historike dhe gjuhës. Ndërsa përpiqemi që t’i përvetësojmë të tilla forma të të menduarit filozofik, dora-dorës arrijmë të depërtojmë deri tek burimet dhe shtysat parake të të menduarit filozofik, syresh që vijojnë të gjallojnë ende brenda nesh. Të vështruar në natyrën dhe thelbin e tyre, këto burime dhe shtysa parake priren vazhdimisht të hulumtojnë për një themelësi të sigurt, të depërtojnë thellësive të qenies, për të rrokur kësisoj përjetësinë. E megjithatë, mund të ndodhë që, për ne, asnjë prej gjithë sa u shprehëm më sipër nuk është burimi më themelor, zanafilla më tërësore dhe më tërësuese. Kur qenia zbulon apo shpalos vetveten duke ngjallur brenda nesh ndjesinë e habisë, shpeshherë përballemi me një lloj frymëzimi apo gjallërimi, si të thuash, porse, nga ana tjetër, shpeshherë ndihemi të grishur të tërhiqemi nga bota e gjësendeve, për t’iu dhënë qashtërsisht një magjie metafizike. Ndërkaq, për të arritur gjithë sa shfaqet e sigurt dhe larg çdo mëdyshjeje është çështje e njohjes shkencore, pikërisht asaj njohjeje përmes të cilës përpiqemi t’i japim një drejtim të caktuar vetvetes dhe jetës sonë brenda botës në të cilën gjendemi.
Vështruar nga ky drejtim, sjellja dhe qëndrimi që stoicizmi shfaq ndaj botës që gjallon jashtë është thjesht kalimtar dhe nuk vlen përpos se në rastet kur përballemi me ndonjë fatkeqësi, apo kur përpiqemi që t’i shpëtojmë rrënimit të tërësishëm, porse, pavarësisht kësaj, stoicizmi vijon të shpërfaqet i zhveshur nga çdo lloj përmbajtjeje apo shenje jete. Sidoqoftë, lipset thënë se këto tre shtysa, habia që na shpie drejt njohjes, mëdyshja që na shpie drejt sigurisë, dhe ndërgjegjësimi në lidhje me pasigurinë që shpalos ekzistenca si e tillë, e cila na shpie drejt vetvetes, këto tre burime apo shtysa parake, pra, nuk përkojnë edhe aq me arsyet që na shtyjnë në kohët tona t’i jepemi të menduarit filozofik. Në kohët tona, që sa vijnë e po karakterizohen gjithnjë e më tepër nga një kthesë historike rrënjësore, në këtë epokë rrënimi të pashoq, kur rrugëdaljet fatlume mbeten ende të errëta, tre shtysat parake që trajtuam më lart vijojnë ende të mbeten të vlefshme, por të pamjaftueshme. Vlera dhe efikasiteti i tyre shfaqen të kushtëzuara, varen nga komunikimi mes njerëzve.
Në të kaluarën, mes njerëzve ekzistonin një mori lidhjesh të forta e të pamohueshme; ekzistonin bashkësi të qëndrueshme, institucione, ide dhe pikëpamje universale. Vështruar nga ky drejtim, madje, edhe njerëzit që jetonin të tërhequr, gëzonin deri diku mbështetjen e të tjerëve për këtë zgjedhje të tyre. Një nga simptomat më të dukshme të shpërbërjes nëpër të cilën po kalon mbarë shoqëria e kohëve tona vërehet qartazi në faktin se njerëzit sa vijnë dhe e kuptojnë gjithnjë e më pak njëri-tjetrin, takohen dhe ndahen me një lloj mospërfilljeje dhe pavramendjeje, aq sa mund të thuhet pa drojë se në kohët tona nuk ekziston më një bashkësi njerëzore e sigurt, një bashkësi që të mbështetet mbi ndjenjën e solidaritetit dhe ndershmërisë. Në kohët tona, gjendje në të cilën ndodhet mbarë njerëzimi, e cila ka ekzistuar përgjatë tërë historisë njerëzore dhe thuajse në çdo cep të lëmshit të dheut ku ka gjalluar jeta njerëzore, një gjendje e tillë universale, pra, sot duket se shpërfaqet e një rëndësie tejet të veçantë, madje, vendimtare. Më konkretisht, në kohët tona ndihen mjaft fuqishëm dilemat mes mundësisë dhe pamundësisë për t’u bërë njësh me Tjetrin në suazat e të vërtetës; besimi im, pikërisht në çastin kur ndihem i sigurt, fillon të bjerë ndesh dhe të përplaset egërsisht me besimin e njerëzve të tjerë; në kohët tona, në çdo vend dhe si kurrë më parë, vërejmë të gjallojnë një mori përpjekjesh të pashpresa për të arritur në një bashkim mes njerëzve, porse disa syresh shuhen shpejt, ndërkohë që disa të tjera synojnë ja nënshtrimin, ja asgjësimin e Tjetrit; ndërkaq, plogështia dhe kënaqësia pasive i shtyjnë njerëzit e zhveshur nga çdo lloj bindjeje ja drejt një bashkimi apo solidariteti të verbër, ja drejt sulmesh dhe fyerjesh po aq të verbra dhe të egra kundër njëri-tjetrit.
Një gjendje e tillë nuk mund të anashkalohet lehtë, pasi nuk është aspak e parëndësishme; do të kishte qenë e tillë vetëm në rast se do të kishte ekzistuar një e vërtetë që do të më bënte të ndihesha i plotë dhe i vetëmjaftueshëm brenda vetmisë apo jetës së tërhequr. Vuajtja që ndjej kur komunikimi me të tjerët është i papërsosur, apo kënaqësia e qashtër dhe autentike që më jep një komunikim i përsosur, nuk do të shfaqeshin aspak të tilla, në rast se në vetminë time do të ndihesha tërësisht i sigurt për të vërtetën. Porse, e vërteta është krejt ndryshe: në çdo vend dhe në çdo kohë, jam i shtrënguar të jem në një bashkëlidhje ekzistenciale me Tjetrin, pasi vetëm, në vetminë time, jam thjesht asgjë. Komunikimi i ndërsjellët që arrijmë të ngërthejmë, jo thjesht dhe vetëm nga të kuptuarit tek të kuptuarit, nga mendja tek mendja, por, më së pari dhe mbi të gjitha, nga ekzistenca tek ekzistenca, është e vetmja rrugë që na shpie drejt kuptimit dhe vlerave universale, në fund të fundit, drejt atij kuptimi dhe drejt atyre vlerave që nuk varen nga një njeri i vetëm, përkundrazi, janë të pavarura prej tij dhe gjallojnë përtej tij. Atëherë, nëse i vështrojmë nga ky drejtim, mëtimet për të gjetur përligjet e rastit, apo mëtimet për t’u hedhur në sulme dhe diskutime janë mjete jo për të fituar dhe vendosur pushtetin mbi Tjetrin, por për t’u afruar sa më tepër me Të. Fjala është për një debat, për një rrahje mendimesh që udhëhiqet nga parimet e dashurisë vëllazërore, ku çdo njeri ia dorëzon armët Tjetrit.
Siguria në lidhje me qenien e qashtër dhe autentike nuk qëndron tjetër përpos se në këtë formë komunikimi të hapur, ku liria qëndron ballë për ballë një tjetër lirie, lirisë së Tjetrit, duke u bashkuar lirisht me të në një formë diskutimi që nuk mbështetet në ide apo bindje të parafabrikuara, por, përkundrazi, vë në pikëpyetje gjithçka. Vetëm në këtë lloj komunikimi, dhe vetëm përmes tij, shpaloset me tërë vërtetësinë e vet e vërteta tjetër; vetëm në këtë lloj komunikimi, dhe vetëm përmes tij, arrijmë të jemi vetvetja; për më tepër, vetëm në këtë lloj komunikimi, dhe vetëm përmes tij, nga thjesht dhe vetëm gjallesa, shndërrohemi në formësues dhe përmbushës të jetës si e tillë. Perëndia nuk e zbulon vetveten përpos se në mënyra dhe forma të tërthorta dhe vetëm përmes dashurisë së njeriut për njeriun; siguria e tërësishme dhe tërësore është e veçantë dhe, mbi të gjitha, e varur, e kushtëzuar nga e Tërësishmja.
Parë nga ky këndvështrim, qëndrimi dhe pikëpamjet e shprehura nga stoicizmi shfaqen të zbrazëta dhe të ngrira, pa kurrfarë jete. Rrënjët e këtij qëndrimi filozofikisht themelor që mëtova të shtjelloj deri këtu qëndrojnë të ngulura fuqishëm dhe në thellësitë e vuajtjeve dhe tronditjeve që sjell mungesa e komunikimit, sikundërse edhe tek nevoja që ndjejmë për ngërthimin e një komunikimi të qashtër dhe autentik dhe për mundësitë që lipsen stisur për t’i lënë një hapësirë sa më të gjerë diskutimit vëllazëror, i cili i hap udhën e nevojshme bashkimit të qashtër dhe të njëmendtë të një vetveteje me një vetveteje tjetër. Një synim e tillë filozofik e pikasim të rrënjosur edhe tek tre burimet apo shtysat e të menduarit filozofik që përmendëm më lart, të cilat lipset të merren parasysh dhe të trajtohen gjithnjë dhe pashmangshëm nën dritën e kuptimit dhe kahjeve – paqësore apo armiqësore – që shpalosin në drejtim të komunikimit mes njerëzve.
Prej këndejmi, mund të pohojmë me plot gojë se habia, mëdyshja, dhe përjetimi i gjendjeve të fundme janë me të vërtetë burime dhe shtysa parake të të menduarit filozofik, por, megjithatë, burimi më zanafillor i të menduarit filozofik qëndron tek vullneti dhe tek prirja për të ngërthyer dhe për të qenë i hapur ndaj komunikimit të qashtër dhe autentik, i cili përfshin në vetvete gjithë sa shprehëm më lart. Një vullnet dhe një prirje të tillë e vërejmë mjaft qartazi në faktin se filozofia – të tërë format e të menduarit filozofik – mëton të shfaqet një formë komunikimi; në fund të fundit, ajo shpreh vetveten, idetë dhe pikëpamjet e saj, dhe kërkon që zëri i saj të dëgjohet dhe idetë dhe pikëpamjet e saj të përcillen nga një vend në tjetrin, nga një brez në tjetrin, deri edhe nga një njeri në tjetrin. Kjo kahje për të qenë e përcjellshme, e komunikueshme, përbën vetë thelbin e të menduarit filozofik, dhe shfaqet i pandashëm nga e vërteta. Kështu që, për t’i dhënë fund këtij kapitulli, lipset të vëmë edhe një herë tjetër në pah, dhe t’i mëshojmë fort faktit se komunikimi është qëllimi më thelbësor dhe më parësor i të menduarit filozofik, dhe se tek komunikimi gjallojnë tërë rrënjët e qëllimeve dhe kahjeve të tjera të filozofisë, të tilla si: ndërgjegjësimi në lidhje me qenien si e tillë, ndriçimi i shpirtit dhe i ekzistencës njerëzore përmes dashurisë, apo arritja e qetësisë dhe paqes shpirtërore. /VirtualSophists /KultPlus.com
Simon Critchley, profesor i Filozofisë në Shkollën e Re për Kërkime Sociale në Nju-Jork, ka shkruar një libër të quajtur ”Libri i Filozofëve të Vdekur” (2008). Ai aty flet edhe rreth vdekjes së çuditshme të disa filozofëve. “Synimi i librit është të tregojë se shpeshherë vepra më e madhe e artit të një filozofi, është mënyra e vdekjes së tij”, ka thënë Critchley
Krisipi vdiq duke qeshur
Krisipi (280–207 p.e.s.), njihet si një nga stoikët më të mëdhenj. Ai vdiq gjatë olimpiadës së 143-të, në moshën 73-vjeçare. Rreth vdekjes së tij ka dy histori alternative dhe që të dyja kanë të bëjnë me alkoolin.
Teoria e parë është se ai vdiq nga marramendja pesë ditë pas pirjes së një vere shumë të fortë. Megjithatë, tregimi i dytë është edhe më i çuditshëm dhe lidhet me emrin e tij. Duke parë se një gomar po hante fiqtë e tij, në vend se të mërzitej për këtë i tha me zë të lartë një gruaje të moshuar: “Tani jepini gomarit të pijë verë të pastër, për të shpërlarë fiqtë”. Atij iu duka batuta qesharake, sa që nisi të qeshë në mënyrë të pakontrollueshme, u rrëzua përtokë dhe pati një bllokim frymëmarrjeje që i mori jetën.
Julien Offray de La Mëtrje vdiq nga e ngrëna
Autori i “Njeriu-makinë”, Julien Offray de La Mëtrje (1709-1751), ishte i njohur për teoritë e tij materialiste të natyrës njerëzore dhe nuk pati ndonjë vlerësim të veçantë nga bashkëkohësit e tij të Iluminizmit. Vdekja e tij shihet si e përshtatshme me filozofinë e tij dhe përshkruhet si një “vdekje materialiste”. Ai humbi jetën për shkak të mbingrënies.
De La Mëtrje ndodhej në shtëpinë e ambasadorit francez në Berlin, duke konsumuar pate tartufi. Ai hëngri aq shumë, sa që menjëherë nisi të ndihet keq. E refuzoi ndihmën e mjekëve duke i quajtur sharlatanë dhe u përpoq të shërohej duke nxjerrë gjak nga trupi. Megjithatë, kjo metodë nuk funksionoi dhe ai ndërroi jetë pas disa orësh.
Herakliti vdiq i mbuluar nga jashtëqitjet e lopës
Herakliti (535- 475 p.e.s.), ishte filozof grek para-stoik, i njohur për refuzimin e shoqërisë që ai nisi ta përçmojë. Ai vendosi të jetonte i izoluar nëpër male, ku ushqehej vetëm me barishte. U enjt në pjesë të ndryshme të trupit, për shkak të kequshqyerjes, dhe duhej të kthehej në qytet për të marrë ndihmë mjekësore. Megjithatë, nuk donte të ndiqte këshillat e mjekëve, por kërkoi të mbulohej me plehun e lopëve për të shëruar sëmundjen e tij. Ka dy versione të historisë së vdekjes së tij. Sipas së parës u mbyt në jashtëqitjen dhe urinën e lopës. Në të dytën u ul para rrezeve të diellit, feçet iu thanë plotësisht dhe vdiq nga nxehtësia.
Diogjeni u vetëvra duke mbajtur frymën
Ekzistojnë shumë anekdota të pazakonta të shkruara rreth Diogjenit (vitit 320 p.e.s.), të tilla si jetesa në një fuçi, jashtëqitja në teatër dhe ngrënia e sasive të mëdha të qepëve në një moment të jetës së tij. Megjithatë, elementi më i shquar e njohur për të është se ai nuk kishte frikë nga autoriteti. Ai ishte i vetmi që u tall me Aleksandrin e Madh dhe mbeti gjallë më pas.
Thuhet se Diogjeni dëshironte të varrosej me fytyrë përmbys, si në fjalët e tij: ”Pas pak kohësh, e poshtmja do të ngjitet lart”.
Ai jetoi deri në moshën 90 vjeçare dhe vdekja e tij është e rrethuar ende nga misteri. Megjithatë, ka dy teori më të mundshme: vdiq ose duke konsumuar një oktapod të pagatuar ose vendosi të kryente vetëvrasje duke mbajtur frymën.
Michel Foucault vdiq nga “shkrimet e tij”
Një filozof francez (1926-1984), i njohur për teoritë e tij subversive mbi seksualitetin dhe stilin ekscentrik të jetesës, Michel Foucault, la një trashëgimi të fortë të shkruar mbi seksualitetet e çuditshme. Ai u sëmur në vitin 1984, duke vuajtur nga simptoma të vazhdueshme, të ngjashme me gripin. Vazhdoi të punonte në librin e tij “Historia e seksualitetit”, gjatë gjithë kohës që vuante nga sëmundja. U zbulua më vonë se ishte prekur nga AIDS, për të cilën me sa duket kishte pasur dijeni që në fillim. Vdekja e tij në vetvete nuk është aq mbresëlënëse sesa fakti që kishte filluar të lexonte në mënyrë obsesive Senekën teksa po i afrohej ora e vdekjes. Vdiq më 25 qershor, në të njëjtën datë që vdiq edhe filozofi i njohur romak.
Kjo pikturë është punuar nga nga Pieter Bruegel i Vjetri
Piktura që tregon se askujt s’i intereson se Ikarusi po mbytet. Një pikturë që na bënë të kuptojmë se sa pak i intereson botës për dhimbjet tona, shkruan KultPlus
E gjithë palumturia jonë vie nga shqetësimet e
panevojshme që kemi për mendimin e tjetrit. Ne e dorëzojmë lirinë tonë në
gjykimin e njerëzve që s’i njohim, apo s’i pëlqejmë.
Gjë që është skandaloze sipas portretizimit që na jep
Bruegel.
Kjo pikturë është pikturuar në citin 1555, dhe është bërë
me ngjyra vaji.
Imazhi është marrë nga miti i fluturimit nga kultura greke ngaku Ikarusi tenton të fluturojë e ta prek qiellin dhe përfundon i mbytur në ujë.
Ikarusi ndodhet vetëm në një kënd të pikturës duke
treguar se sa rëndësi u kushton bota problemeve tona.
Në pikturë mund të shihen vetëm këmbët e tij dhe asgjë tjetër./KultPlus.com
