Filozofi gjerman për ilirishten dhe shqipen

Enciklopedisti dhe filozofi gjerman nuk shprehu interes vetëm për gjuhën shqipe, sikurse njihet Lajbnici, por edhe për shqiptarët si popull dhe trevat e tyre.

Interesi për gjuhën shqipe

Në disa letra në periudhën 1704-1715 Gotfrid Vilhelm Leibniz (Lajbnici), ka shprehur disa mendime rreth diakronisë së gjuhës shqipe. Me shënimet e tij për prejardhjen e gjuhës shqipe, për përkimet dhe marrëdhëniet e saj me gjuhë të tjera indoeuropiane dhe njëkohësisht për mëvetësinë e saj nga gjuhët sllave apo greqishtja, ai nxiti në radhët e studiuesve debatin shkencor për origjinën e gjuhës shqipe dhe vendin e saj në familjen e gjuhëve indoeuropiane. Po ashtu, ai është edhe nismëtari i tezës së origjinës ilire të gjuhës shqipe.

Populli dhe trevat e shqiptarëve

I pajisur me dije të mëdha enciklopedike shënimet për shqiptarët dhe trojet e tyre gjenden që në shkrimet relativisht të hershme të Lajbnicit. Por më pas shqiptarët do të zënë vend në shkrimet e tij politike me një synim të caktuar. Fjala është për Perandorinë Osmane dhe parandalimin e rrezikut prej turqve për Evropën dhe për mundësinë e përfshirjes së popullsive të krishtera, ndër të tjera edhe të shqiptarëve të krishterë, në luftë kundër Portës së Lartë. Pas këtij shkrimi në vitin 1672, ai merret më intensivisht me shqiptarët, gjatë një qëndrimi në Vjenë, në periudhën 1688-1689.

Mendimet mbi shqipen, Lajbnici i shprehu në letërkëmbimet e tij (1705 – 1715) me shkencëtarë, studiues e intelektualë të kohës – gjithsej 5 letra mbi shqipen (FESH). Ja si shkruante Lajbnic – ndër të parët, në mos i pari albanolog që e renditi shqipen në hartën e botës së studimieve gjuhësore:

“Sa për gjuhën e shqiptarëve, e njohur si Linguam Illiricam…mendoj se është e denjë të studiohet….Të dhënat që kam tregojnë se shqipja përmban shumë latinisht dhe pak gjermanisht. Dhe ky është mendimi im mbi disa fjalë shqipe: ‘hundë’ nga keltishtja e vjetër ka dhënë gjermanishten ‘wen’ – ‘qen’, kafshë që karakterizohet nga përdorimi i hundës ‘nose’ – ‘nuhatje’. Fjala ‘gjueti’, anglisht “hint” – ‘gjurmë’ – ‘shenjë’; gjermanisht ‘spuhr’, nga ‘kunde’ – ‘dije, njohje’. Fjala ‘krah’ lidhet me ‘krezzen, crabbe’ – ‘gaforre’ nga rrjedhin kthetër, zvarrë, rrafsh, zero. ‘Gaforrja’ mund të ketë lidhje edhe me ‘furkën, pirunin’. Fjala ‘burrë’ mund të jetë e lidhur me ‘brautigam’ ‘dhëndër’. Ndërsa fjalët shqipe për numrat nuk kanë asgjë që mund të rrjedhin nga gjuhët fqinje, por, duke ditur shumë gjuhë të tjera, studiuesi mund të jetë në gjendje të kuptojë shumë fjalë të shqipes; fjala ‘det’ nga Delt, dmth Thalassa, Thellësi, Perendia e Detit në mitologjinë greke. Është e qartë se reliket e ilirishtes janë ruajtur në gjuhët moderne, veçanërisht në atë të shqiptarëve”, – shkruan Leibniz, në “Opera Philologica”, përkthyer nga frengjishtja në anglisht, nga Robert Elsie.

Vlera e ideve të Lajbnicit qëndron edhe në faktin se, si shkencëtar serioz, ai tërhoqi vemendjen e shkencëtarëve të tjerë për t’u marë me studime në fushë të shqipes. Ky interesim i Lajbnicit mund të shpjegojë ndoshta edhe arsyen pse albanologjia ka tërhequr vazhdimisht shkencëtarë, gjuhëtarë e filologë ndër më të shquarit gjermanë e nga bota. Lajbnic shkroi kryesisht frëngjisht e latinisht, më pak në gjermanisht.

Shumica e shkrimeve të tij ndodhen ende të pa botuara dhe janë marrë në mbrojtje nga UNESKO. Në vitin 1985, qeveria gjermane krijoi çmimin “Leibniz”, duke ofruar një shpërblim vjetor prej 1 milionë e 550 mijë euro për rezultate praktike dhe 770 mijë euro për ato teorike në shkencë. Ky është çmimi më i lartë në botë, për arritjet shkencore.

E lumtur në sytë e vdekjes

I urrej të gjithë ligjëruesit dhe kjo nuk është një ligjeratë. Është një tufë llomotitjesh të një njeriu të rënë në kllapi, dhe ti si lexues ke absolutisht të drejtë ti injorosh rreshtat në vazhdim.

Kam vendosur të vdes. Jo, jo ta vras veten. As të pres vdekjen. Por të vdes. Kjo është ndryshe. A është në gjendje njeriu ta vendosë vetë vdekjen e tij? Mendoj se në një mënyrë të ҫudtishme, Po. Pse vendos njeriu të vdes? Nuk e di për të tjerët, por unë dua të vdes sepse dua të jetoj.

Sërish, kam vendosur që unë do të vdes herët. Në dhjetë vjet do të jem aq mirë sa një kockë e kalbur. Ky vendim nuk është tërësisht i vetëdijshëm, i pavarur, por është pikërisht se si duhet të jetë. Nuk është një vetëvrasje dhe ky nuk është një shënim vetëvrasës. Është vetëm rruga e fatit tim dhe nuk kam asnjë rezistencë ndaj saj. Jeta ka vendosur për mua. Vdekje natyrale. Nuk kam nevojë për moshën e vjetër dhe nuk kam nevojë për një pension. Dhe jo, nuk është gjynah, çfarë ndryshimi do të bëjnë 20 vite të tjera të jetës? 20 vjet më shumë do të vazhdoj të tërheqi jetën zvarrë derisa orët të mos kërcasin më.

Jam 20 vjeç dhe fakti që unë zvarris jetën sikur të gjithë të tjerët vetëm për të jetuar, thjesht për të mos vdekur, vetëm kështu që organet e mia vazhdojnë të funksionojnë, është një gjë e neveritshme për mua, por vazhdoj ta bëj. Ҫ’kuptim të jetojmë kështu si bagëti? Jeta ose duhet të jetë një akt i madhërishëm, ose s’duhet të jetë hiҫ. Ose duhet të jetë një kolose që na mbush me drithërima, një festival i shpërthimit, dalldisë dhe ngazëllimit, ose më mirë të fshihet përgjithmonë. Si një ҫmenduri e Edipit duhet të na shkulë sytë në mënyrë që të shohim me skutën e zemrës. Si një pikturë e renesancës duhet të na shkund nga mpirja, mpirja që vetë e kemi ndërtuar. Vetëm njerëzit e lashtë mund të flasin për ndjenjën. Të jesh e dëshpëruar, por të jetosh sikur ke pafundësinë para vetes! Sa patetik është njeriu…..dhe për një pafundësi të tërë, të mendosh se do të vijë momenti kur sytë e mi do të shohin dhe zemra ime do të ndiejë dritën, por kjo nuk vjen. Dhe pastaj cfarë? Pastaj papritmas e shoh se koha nuk është aq e ngadaltë sepse tani kam flokë gri dhe gjinjtë e mi po bien poshtë, dhe unë thjesht nuk mund ta duroj dot idenë që kam shpenzuar 70 vjet jetë, thjesht duke e tërhequr ashtu kot.

Kjo është arsyeja pse unë zgjedh vdekjen. Vdekja është shumë herë më e bukur se e gjithë kjo. Dhe nuk dua të zgjedh vdekjen vetëm në mendjen time, dua ta ndiej njoftimin e shkurtër të vdekjes. Dua jetën e shkurtër të fluturës. Unë dua që krahët e mi të qepen për drurin e fortë të një peme masive dhe të vjetër, dua të humbas mes gjetheve, dua të fluturoj mes fushave dhe pastaj dua t’i mbyll sytë dhe të pushoj përgjithmonë në një luledielli.

Duket sikur kaluan mijëra vjet dhe asgjë nuk ka ndryshuar. Unë ende ndjehem njëjtë. Kam qenë kohë më parë e zhytur në këtë humnerë të thellë dhe të ngushtë. E errët dhe e panjohur. Mijëvjeҫarët kanë kaluar që prej ҫastit ku gjithçka që unë di është errësira. Ju mijevjeҫarë keni kaluar, derisa unë kam qenë duke u përpjekur të bëhem pjesë e botës së shëndoshë. Mijëra kanë kaluar që nga momenti kur harrova se si të komunikoj. Mijëra kanë kaluar që kur unë nuk jam më një eksperiment interesant për veten time. Mijëra dhe mijëra kanë kaluar që kur unë zgjohesha dhe flija me të njëjtat absurditete, kompleksitete dhe hidhërime të trurit tim. Për një përjetësi, unë kam qenë e frikësuar. Për një përjetësi, më mungon pafajësia, harbësia dhe loja e të qenit fëmijë. Por gjithsesi, pavarësisht nga përjetësia ime, jashtë retë kanë lëvizur, toka ka mbaruar disa herë rrokullisjen e vet dhe dielli e hëna kanë vazhduar të ngrihen e të bien, dhe valët e kanë puthur bregun. Ditët kanë vazhduar të rrjedhin dhe duart e orës kanë rrëshqitur, tërësisht indiferente ndaj humanitetit tim. Plotësisht amorale dhe e shurdhër për jo vetëm vuajtjet e mia, por edhe ekzistencën time, derisa një ditë nuk do dëgjohen më.

Unë do të jetoj si një person që po vdes nga një sëmundje e rëndë, e mbushur me jetë. Dhe pastaj do të largohem nga kjo botë mizore. Unë nuk do të them asgjë dhe unë do të harrohem, dhe kjo është liria përfundimtare. Unë jam vetëm një pikë e vogël në hapësirë dhe kohë. Unë jam vetëm një parazit i mbërthyer në lëkurën e botës. Unë jam vetëm një insekt i vdekur që do të hidhet larg. Dhe e dua këtë. Kur e tërë bota vrapon si një tufë e ҫmendur për një copë reputacioni, dua lirinë absolute të të qenit asgjë, pa asnjë hesap, të mos u përgjigjem asnjërit, pos vetes. Kjo merr më shumë forcë se çdo gjë tjetër.

Jetën nuk e mas me vite por me përjetime, prandaj nuk mjaftohem asnjëherë. Prandaj nuk ngopem me jetë, dua më shumë, e dua të gjithën. Lukset, profesionet, studimet, idetë, zgjuaristë, mbani për vete. Dua vetëm dramën antike për jetë. Prandaj nuk di ҫka të bëj tjetër përpos të ҫmendem. Prandaj nuk kam udhë tjetër veҫse të ulëroj si një kuҫkë e tërbuar.

Shkruan: Eranda Bokshi

Pse të besosh në Zot? Përgjigjet Kierkegaard

Një prej filozofëve danezë më të njohur, e i cili konsiderohet edhe si themelues i ekzistencializmit bashkëkohor, Soren Kierkegaard (1813-1855), përgjigjet në pyetjen pse ti besosh Zotit?

Sipas tij, njeriu mund të jetë vetvetja vetëm para Zotit.

“Njeriu vjen në jetë me gjithçka, i pajisur me jetë materiale dhe me shpirt. Gjithçka na është dhënë që mendja jonë të pasurohet sa më tepër që është e mundur. E vërtetë, supozohet që do të vuajmë, por në asnjë moment unë nuk e kam humbur shpresën. Fuqishëm i kam bërë ballë jetës” tregon Kierkegaard.

***

France Culture po e transmeton një dokumentar radiofonik ku tregohet më shumë mbi këtë diskutim. Kierkegaard thotë se si i vogël i është bindur gjithçkaje, por asnjëherë idesë që të mos jetë një zog i lirë.

“I kam kërkuar kohë më parë Zotit të më japë zellin dhe durimin e nevojshëm që unë ta kryej detyrën të cilën ai vetë ma ka dhuruar. Unë arsyetoj nga ekzistenca, jo përreth ekzistencës. Duhet ta kërkojmë Zotin, por ndonjëherë mëkati ynë na pengon që ta bëjmë këtë” pohon filozofi, shkruan KultPlus.

***

Kierkegaard e ka thënë moti se ekzistenca e Zotit nuk mund të vërtetohet. Ai gjithmonë e ka potencuar se Zoti është përtej nesh, njëjtë edhe ekzistenca e tij. Ai thotë se megjithatë, vendimi më i mirë në jetë është të jetojmë të mbështetur tek Zoti. / KultPlus.com

17 shprehjet e Frederik Niçes

117 vite më parë u nda nga jeta në moshën 56 vjeçare një ndër filozofët më me ndikim të periudhës së tij, autori i “Kështu foli Zarathustra” dhe ai që tha se njerëzimi nuk kufizohet vetëm nga e mira dhe e keqja, Frederik Niçe.

Frederik Niçe ishte një filozof gjerman që urrente krishtërimin dhe moralin. Filozofia e tij, gabimisht ngatërrohet me atë të nazizmit, sepse motra e tij ishte një lloj nazisteje, e cila dëshironte ta ngjallte punën e të vëllait pasi ai vdiq, shkruan Konica.al. Me ringjallje, kuptojmë një manipulim të rëndë për ta bërë veprën e tij të dukej anti-semite dhe pro-naziste.

Më poshtë, po ju paraqesim disa nga shprehjet më të rëndësishme të filozofit gjerman, antikrishtit dhe antimoralistit, Frederik Niçe (marrë nga “Përtej së Mirës dhe së Keqes”):

Është çnjerëzore të bekosh atje ku dikush mallkon.

Në lavdërim ka më shumë shkelje se në qortim.

Krishtërimi i dha helm për të pirë Erosit; ky nuk vdiq, por u kthye në ves.

(Për çdo parti) Një bari ka gjithmonë nevojë për një dele. Në të kundërt, do t’i duhet atij të bëhet vetë delja.

Të flasësh shumë për vetveten mund të jetë edhe një mënyrë për t’u fshehur.

Ku është pema e dijes, aty është gjithmonë parajsa.

Ajo që bëhet nga dashuria ndodh gjithmonë përtej së mirës dhe së keqes.

Ndjenja e tragjedisë shtohet dhe pakësohet me sensualizmin.

Marrëzia është diçka e rrallë te njerëzit e veçantë, ndërsa tek grupet, partitë, popujt, epokat është në rregull.

Femra e mirë dhe femra e përdalë do dru.

Pjesa e poshtme e trupit bën që qenia njerëzore të mos merret aq lehtë për Perëndi.

Fjalia më me cipë që kam dëgjuar: Te dashuria e vërtetë është shpirti që përqafon trupin.

Edhe bashkëjetesa pa kurorë u shthur: nga martesa.

Në sajë të muzikës, pasionet kënaqen me vetveten.

Nuk ka dukuri morale, por vetëm një shpjegim moral të dukurive.

I vura veshin jehonës dhe dëgjova lavdërime.

Në kushte paqeje, njeriu i luftës vërsulet kundër vetvetes.