Dita Botërore e Filozofisë promovon kulturën intelektuale e debatin filozofik në respekt të dinjitetit e diversitetit. Kjo ditë, e cila kremtohet të enjten e tretë të nëntorit, inkurajon shkëmbimet akademike si dhe thekson rolin e filozofisë në trajtimin e çështjeve globale.
Fjala “filozofi” vjen nga greqishtja dhe do të thotë “dashuri për dijen”.
UNESCO, në Ditën Botërore të Filozofisë, ka renditur pesë objektiva: qasje globale ndaj filozofisë, përdorimi i filozofisë për t’u përballur me sfidat që has njerëzimi, ndërgjegjësimi për rëndësinë e filozofisë, mësimdhënia e filozofisë si një mënyrë për ulur aksesin e pabarabartë dhe nënvizimi i rëndësisë që ka mësimi i filozofisë për brezat e ardhshëm.
UNESCO shpreson se duke vënë theksin tek filozofia, liderët botërorë do të nxiten të punojnë së bashku e të kapërcejnë sfidat e globale, siç janë migrimi, ndryshimet ambientale dhe inteligjenca artificiale.
Për herë të parë në histori, Dita Botërore e Filozofisë u kremtua 20 vjet më parë, në nëntor të vitit 2002. / KultPlus.com
Është padyshim vlera kryesore në demokracitë liberale dhe themeli i lirive tona të tjera. Mbështetja e zjarrtë e fjalës së lirë nga kaq shumë njerëz sot mund të gjurmohet në arsyetimin e John Stuart Mill ,në Kapitullin 2 të esesë së tij “Mbi Lirinë” (1859). Mill ngrinte një argument të fuqishëm për lejimin e fjalës së lirë, sepse, thoshte ai, ajo është thelbësore në kërkimin e së vërtetës.
Megjithatë, ndërsa Mill kishte një konceptim të qartë për dobitë e fjalës së lirë, shumë nga mbrojtësit e saj sot, priren ta shohin si një të mirë prima facie: diçka që duhet lejuar përveç rasteve kur ka një arsye të veçantë që nuk e lejon.
Implikimi është se liria e fjalës ka një vlerë të qenësishme, jo vetëm instrumentale, dhe kjo sugjeron një ndryshim thelbësor në mënyrën se si ne e kuptojmë atë. Prandaj, në këtë artikull do të argumentoj se versioni klasik liberal i fjalës së lirë i përkrahur nga Mill nuk është më i pajtueshëm me epokën dixhitale, veçanërisht për mediat sociale.
Argumenti i Mill-it për fjalën e lirë
Së pari, më lejoni të parashtroj rrëfimin e Millit për lirinë e fjalës. Shqetësimi i tij i parë tek “Për Lirinë” është për shtypjen e opinioneve nga një autoritet. Për Mill-in:
“E keqja e veçantë e heshtjes me forcë të shprehjes së një opinioni është se po grabit racën njerëzore; pasardhësit si dhe brezin ekzistues; ata që kundërshtojnë mendimin, akoma më shumë se ata që e mbajnë atë. Nëse mendimi është i drejtë, ata privohen nga mundësia e shkëmbimit të gabimit me të vërtetën: nëse është i gabuar, humbasin, atë që është pothuajse po aq dobiprurës, perceptimin më të qartë dhe përshtypjen më të gjallë të së vërtetës, të prodhuar nga përplasja e saj me gabimin. (fq.19).
Në përgjigje të censurës që paraqitet si një sistem i besueshëm për të filtruar shprehjet e vërteta nga ato të rreme, Mill thotë se nuk ka censurë të përsosur. Kjo tregohet nga historia, me epokat e kaluara që shtypin idetë, të cilat tani pranohen të jenë të vërteta (vjen në mendje censurimi i Galileos nga Kisha Katolike). Theksimi prej tij, se “faktet dhe argumentet, për të prodhuar çfarëdo efekti në mendje, duhet të sillen përpara saj (mendjes)” (f.22) ilustron besimin qendror të Mill-it në rëndësinë e një shumëllojshmërie pikëpamjesh dhe vlerën e mendimit individual.
Argumenti i Mill-it për lirinë e fjalës mund të kondensohet si më poshtë:
Premisa 1: E vërteta është e vlefshme dhe njerëzit duhet të lejohen të arrijnë në besimet e vërteta.
Premisa 2: Liria e fjalës u mundëson njerëzve të arrijnë në besimet e vërteta.
Përfundimi: Prandaj, liria e fjalës është e vlefshme dhe duhet promovuar dhe mbrojtur.
Kjo tregon se Mill-i e ngushton fokusin e tij në një aspekt specifik të fjalës së lirë: diskutimin e lirë. Fjala e lirë, sipas Mill-it, nënkupton lirinë për të shprehur një mendim. Kjo mund të thjeshtohet edhe më tej në lirinë për të pohuar një propozim. Prandaj Mill-i e kupton fjalën si një veprim në kërkimin e dijes. Ndërsa një vlerësim i tillë i fjalës si një mjet për ta bërë këtë është thelbësor, Mill-i nuk mund të anashkalojë kundërshtimet e mëdha që nxjerrin në pah mediat sociale në rastet kur fjalimi kryen një veprim tjetër. Mediat sociale u profetizuan si një kërcim dixhital në diskursin demokratik, i modeluar qartë sipas “tregut të ideve” të Mill-it, duke e zgjeruar atë në një treg global. Por, siç e dimë tani, mediat sociale nuk shërbejnë kryesisht për shpërndarjen e njohurive.
Në botën moderne, mediat sociale veprojnë si mjeti parësor i komunikimit përtej kufijve, prandaj duhet të shqyrtojmë se cili kuptim i fjalës së lirë është i zbatueshëm në këtë peizazh. Vlen të pyesësh nëse përkufizimi i Millit për lirinë e fjalës gjen ende zbatim në këtë hapësirë dixhitale.
Emocionet kundrejt ideve
Mediat sociale paraqesin tre sfida të mëdha për kuptimin e Mill-it mbi lirinë e fjalës. Gjëja më e menjëhershme është se nuk bën dallim ndërmjet shkëmbimit të ideve dhe shkëmbimit të reagimeve emocionale. Kjo për shkak se mediat sociale nuk shpërblejnë vlerën e vërtetë të propozimeve. Përmbajtja promovohet bazuar në popullaritetin e saj dhe jo në të vërtetën që mbart. Gjithashtu, fakti që mediat sociale përdoren shpesh për relaksim ose thjesht zbavitje do të thotë se deklaratat ‘emocionale’ – deklarata të formuara nga ndjenja apo qëndrime dhe jo nga, të themi, argumentet racionale – janë shpesh tërheqëse. Përmbajtja emocionale është më e lehtë për t’u kuptuar dhe për t’u lidhur, dhe kjo ka bërë që një përmbajtje e tillë të dominojë në platformat dixhitale. Dëshira për të gjeneruar reagime emocionale dhe për të kërkuar miratimin e ndjekësve dhe miqve rezulton në shtyrjen e debatit intelektual në skaje. Në vend të tij, pretendimet emocionale perceptohen si propozime të bazuara në fakte. Siç vë në dukje Adam Moore (në Social Philosophy & Policy, Vol 37:2, 2021), nëse i jepet legjitimitet një akti të të folurit të mediave sociale bazuar në numrin e pëlqimeve ose shpërndarjeve, “mekanizmat e ruajtjes së cilësisë, kushtuar kërkimit për të vërtetën… bëhen të parëndësishme.”
Padyshim, kjo ndryshon shumë nga ajo që Mill-i kishte në mendje kur mbronte fjalën e lirë. Kjo mospërputhje sugjeron që koncepti i Mill-it për lirinë e fjalës është i pazbatueshëm në epokën dixhitale. Por ndoshta kjo distancë rrjedh nga idealizmi i Millit? Për të, fjala e lirë ishte për të kërkuar dije që mund të vihej në veprim. Mbrojtja e fjalës së lirë nga Mill-i duket më tepër si, siç vëren Piers Norris Turner, “një mbrojtje e moskufizimit të pikëpamjeve në diskutimin publik, të sinqertë dhe mendjehapur” (Utilitas 33:2, 2021). Besimi i nënkuptuar idealist i Mill-it, se liria e fjalës vlen kryesisht për akademinë ose politikën, do të thotë se kuptimi i tij për të është i kufizuar.
Çështja themelore nga e cila buron kjo sfidë ndaj kuptimit të Mill-it për lirinë e fjalës është madhësia e “tregut të ideve” të mediave sociale. Një platformë globale është shumë e madhe për diskutime produktive dhe tërheqëse, sepse ndikohet nga ajo që Moore e quan ‘ndotje e përmbajtjes’. Mbibollëku i përmbajtjes e detyron komunikimin t’i japë përparësi angazhimit emocional, mbi kuriozitetin intelektual, për shkak të preferencës për përmbajtje më të ‘përdorshme’. Beteja Darviniane nuk kërkon më të vërtetën, por vëmendjen. Argumenti i Mill-it ishte në radhë të parë përpjekja për të vendosur një lidhje midis diskutimit të lirë dhe të mirës së njerëzimit, por shumë, në mos shumica, e të folurit në mediat sociale ka pak ose aspak vlerë pozitive në këtë kuptim; e megjithatë një diskurs i tillë vlerësohet. Kjo tregon se kuptimi i Mill-it për të folurin si një akt i kërkimit të dijes është dëmtuar fuqishëm nga mediat sociale.
Megjithatë, kjo sfidë nuk është e pakapërcyeshme. Zgjerimi i të kuptuarit të fjalës së lirë për të përfshirë përgjigjet emocionale që jo gjithmonë të çojnë tek e vërteta, si dhe diskutimi i ideve duket si një zgjidhje praktike, e cila nuk e ndryshon dramatikisht rrëfimin klasik liberal. Ai ruan themelin e pikëpamjes së Mill-it, ndërkohë që shton dimensionin modern të vlerësimit të diskutimit emocional, i cili ka pak ose aspak orientim intelektual. Ndoshta si fëmijë i internetit, që e kam njohur gjithmonë këtë formë të të folurit, nuk mendoj se kjo është një e metë fatale për fjalën e lirë në epokën dixhitale. Mediat sociale formohen nga shfaqje subjektive njerëzore që rezonojnë emocionalisht dhe ofrojnë pamje të njerëzimit tonë të përbashkët. Nuk mund të mos e mirëpres këtë shprehje të zgjeruar.
Ndërsa Mill-i mund të mos e miratojë, rrëfimi i tij mund t’i mbijetojë sfidës së parë duke njohur dy format e diskutimit në mediat sociale. Megjithatë, kjo nuk e zgjidh problemin nëse media sociale është një treg i vërtetë idesh.
Nuk është një treg i lirë i ideve
Sfida e dytë e paraqitur nga media sociale ndaj kuptimit të Millit për lirinë e fjalës është se ajo nuk lehtëson një “treg të vërtetë idesh”. Diversiteti dhe individualiteti i pikëpamjeve nuk duartrokiten, por shahen dhe sulmohen.
Mediat sociale financohen përmes tregtimit të të dhënave personale për reklamuesit. Algoritmet kategorizojnë opinionet dhe të dhënat personale përdoren më pas, siç thekson Richard Sorabji, “për të targetuar përdoruesit me informacione ose dezinformata, të përshtatura për personalitetin e tyre” (Social Philosophy & Policy, Vol 37:2) – me fjalë të tjera, për t’u dërguar njerëzve përmbajtje që përqendrohet në idetë me të cilat ata tashmë bien dakord. Idetë ripohohen në vend që të sfidohen, dhe për rrjedhojë, grupet e mediave sociale konfirmohem në të vërtetën e tyre të dukshme objektive. Ky pohim çon në rritjen e armiqësisë kur ato grupe ekspozohen ndaj atyre që nuk ndajnë pikëpamjet me ta.
Ky problem përkeqësohet vetëm nga mungesa e debatit të arsyetuar, i zëvendësuar me retorikë emocionale, duke çuar në një zbehje të kuptimit të fjalëve të cilat më pas hidhen si terma abuzimi – ndoshta e ilustruar më së miri në Ligjin e Godwin-it: “Teksa argumenti përparon në internet, shanset që nazistët të përmenden rriten në mënyrë eksponenciale”. Një qëndrim armiqësor dhe shfaqet shpesh ndaj kujtdo që ka pikëpamje të kundërta. Si rezultat i algoritmeve që segmentojnë audiencën dhe përforcojnë opinionet, shfaqen zona në të cilat zërat e moralistëve të mbushur me urrejtje janë tiranikë dhe të fuqishëm. Rrjedhimisht, mediat sociale mund të shemben lehtësisht në një treg të mbushur jo me ide, por me mashtrime intelektuale.
Reagimet emocionale nuk janë në thelb të gabuara, por në mediat sociale ka të ngjarë të përforcohen përmes një lloj reagimi pozitiv nxitës. Në një furi indinjate, ‘drejtësia’ e çhumanizon bisedën dixhitale. Për më tepër, ‘debati’ nuk udhëhiqet nga fakte dhe argumente, dhe kështu opinionet e gabuara nuk i nënshtrohen gradualisht fakteve dhe argumenteve siç parashikonte Mill-i. Përkundrazi, abuzimi rrëshqet lehtësisht në internet, sepse diskursi i mediave sociale ndez emocionet dhe shumë shpejt emocioni dominues është zemërimi.
Kuptimi i Mill-it për lirinë e fjalës sfidohet si joefektiv për t’u përballur me këtë. Ai kishte frikë se mosmiratimi social do të përdorej si një formë censure, me pikëpamjet e shumicës që fshijnë opinionet e pakicës. Megjithatë, ky duket pikërisht drejtimi i mediave sociale, për shkak të mungesës së një mekanizmi adekuat për lehtësimin e shkëmbimit efektiv të ideve.
Megjithatë, ndoshta filozofia e Mill-it ka burime të tjera që mund të ndihmojnë. Parimi i famshëm i “dëmtimit” që ai mbron gjetkë – tek “Mbi lirinë”, thotë se kufijtë e vetëm të vendosur në lirinë personale duhet të jenë parandalimi i dëmtimit të të tjerëve. Angazhimi i tij ndaj këtij parimi shpesh është keqkuptuar për shkak të faktit, se sa me kursim është i gatshëm ta përdorë atë për të sanksionuar kufijtë e fjalës së lirë. Në vend që të fokusohet në dëmin që mund të prodhojë diskursi, Mill-i e lidh parimin e dëmit me synimet e tij edukative dhe demokratike për ligjërimin publik.
Prandaj, që liria e fjalës së Mill-it t’i rezistojë kësaj sfide, duhet shtuar vërejtja se urrejtja nuk çon në besime të vërteta, por në fakt mjegullon gjykimin. Kjo pastaj mund të sigurojë që argumenti i Mill-it për vlerën e opinioneve të gabuara të mbetet i pajtueshëm me mediat sociale, për sa kohë që opinionet janë të civilizuara në prezantimin e tyre dhe në reagimin e tyre ndaj sfidimit.
Anonimiteti shkatërron debatin
Problemi i tretë, dhe më sfidues, i mediave sociale për markën e fjalës së lirë të Mill-it, është fakti që ajo nxit anonimitetin. Autonomia është shpesh në qendër të argumenteve në favor të fjalës së lirë, dhe të njëjtat argumente janë aplikuar për mediat sociale. Liria konsiderohej se kërkonte autonomi; por pas zhvillimit të platformave online, ne tani e konsiderojmë anonimitetin si një autonomi të nevojshme. Kjo ndonjëherë konsiderohet si një situatë më demokratike, sepse do të thotë se gjykohen vetëm opinionet, jo personi. Aftësia për të qenë anonim, të paktën në kuptimin e të qenit i shkëputur nga pasojat, ishte një pikë e shkëlqyer shitjeje për mediat sociale. Robert Post madje thotë, “mundësia që personazhi juaj dixhital të ketë më shumë të vërteta sesa realiteti juaj” sugjeron që mediat sociale kanë lejuar më shumë vetë-njohje (Fjala e Lirë në Epokën Dixhitale, 2019).
Për mua këto konsiderata kujtojnë katër konceptet e Joel Feinberg-ut për autonominë – një prej tyre është “aftësia për të qeverisur veten, për vetë-realizim brenda kufijve moralë” (Notre Dame Law Review, 58:3, 1983). Ideja se vetë-realizimi duhet të jetë një proces i pavarur bie mirë në aspektin e ndërtimit të autonomisë së fjalës dhe shprehjes së lirë në mediat sociale: ne jemi të zhvendosur nga vetvetja dhe në vend të kësaj, na jepet një identitet i ri për të zbuluar ide të reja.
Për Millin, fjala e lirë mundëson lulëzimin e ideve, të cilat nga ana tjetër çojnë në lulëzimin e vetvetes. Pra, argumente të tilla mbështesin besimin e Mill-it se të folurit ka përfundpasojaime të mira për sa i përket vetë-përmbushjes sonë. Megjithatë, në dritën e ndotjes së përmbajtjes, argumentet e autonomisë për mediat sociale janë mjaft anemike, sepse cilësia dhe rëndësia janë të rrezikuara nga persona të rremë dhe të parëndësishëm. Edhe pse shumë lloje të shprehjes janë ose ndërtues ose mbrojtës të autonomisë, është gjithashtu e vërtetë se shumë shprehje janë pothuajse tërësisht shkatërruese, ose, më e keqja, të pakuptimta. Stanley Fish pohon se “diskursi me pak fjalë nuk është kurrë një vlerë në vetvete, por prodhohet gjithmonë brenda rrethinave të ndonjë konceptimi të supozuar të së mirës”. Fakti që shumë përmbajtje anonime në mediat sociale nuk synojnë qëllimin, gjithashtu duket i papajtueshëm me atë të Mill-it.
Mill-i mendonte se mbrojtja e fjalës së lirë do t’i inkurajonte njerëzit të ofronin mendimet e tyre. Për më tepër, dëshira për të shmangur mosmiratimin shoqëror do t’i inkurajonte njerëzit të përsosnin argumentet e tyre, të siguronin prova të duhura dhe t’i promovonin ato në një mënyrë të civilizuar. Por turpi nuk ekziston në bisedat anonime. Kjo ka edhe përfitime edhe disavantazhe. Nga njëra anë, siç e kupton Moore, “lidhjet midis privatësisë, autonomisë dhe lulëzimit janë të forta dhe të rëndësishme”. Nga ana tjetër, pa pasoja sociale, njerëzit ndihen të fuqizuar për të thënë gjithçka që duan. Kjo tregon një problem themelor të cilin versioni i Mill-it nuk mund ta trajtojë në epokën dixhitale: ‘fjala e lirë’ nuk do të thotë ‘fjalë pa pasoja’. Mill nuk thoshte shumë për këtë, sepse për të pasoja e vërtetë ishte nëse një opinion i mbijetonte testit të tregut.
Fjala duket e lidhur pazgjidhshmërisht me një individ, por aftësia për të distancuar një individ nga ajo që thotë, deri në pikën që nuk ka asnjë efekt tek ai përbën një sfidë të rëndë për lirinë e fjalës. Pra, argumenti i Mill-it nuk mund të përballojë problemin e papërgjegjshmërisë së mediave sociale; ndoshta asnjë version i fjalës së lirë nuk mundet. Mediat sociale kanë hequr të mirat e zhvillimit mendor, drejt të cilit përpiqet të synojë liria e fjalës së Mill-it, dhe rrjedhimisht, kjo ka ndryshuar rrënjësisht vlerën e fjalës. Prandaj, kuptimi i fjalës së lirë nga Mill-i nuk mund t’i mbijetojë problemit të anonimitetit.
Konkluzione
Efektet e teknologjisë në komunikim gjejnë jehonë tek Phaedrusi i Platonit. Sokrati tregon legjendën e perëndisë egjiptiane Thoth, që i paraqet artin e të shkruarit mbretit Thamus si një dhuratë për popullin e tij. Thoth thotë se është një ilaç për kujtesën, por Thamus përgjigjet se do t’i japë vetëm dukjen e kujtesës – në fakt do të dëmtojë aftësinë e njerëzve për të mësuar dhe mbajtur mend realisht. Neil Postman na nxit që ta marrim parasysh këtë mit paralajmërues, por si korrigjues ndaj gjykimit të Thamus-it, vëren se “teknologjia është edhe një barrë edhe një bekim, jo ose-ose, por edhe-edhe”.
Megjithatë, nuk mund të mos besoj se rënia e mundshme e fjalës së lirë klasike liberale nuk është një e metë fatale e epokës dixhitale, por përkundrazi një pasojë e paqëllimshme e zhvillimit teknologjik që do të duhet të kapërcehet ashtu si çdo problem tjetër i paraqitur nga teknologjia e re./Philosophy Now/bota.al/ KultPlus.com
Ndoshta alegoria më e famshme në filozofi është Alegoria e Shpellës së Platonit, në të cilën Platoni, nëpërmjet Sokratit, krahason njerëzit të cilëve u mungon mësimi filozofik, me të burgosurit që kanë kaluar tërë jetën e tyre në një shpellë të nëndheshme dhe nuk e kuptojnë se ekziston një botë e madhe, përtej asaj që ata perceptojnë. Alegoria e Shpellës nuk është tamam një mit, për aq sa i mungon dimensioni i shenjtë që është thelbi i mitit. Por Platoni shkroi gjithashtu mitet e ‘mirëfillta’ në dialogët e tij sokratike, duke kapërcyer kështu – dhe në mënyrë të pazakontë për kohën – ndarjen e mprehtë midis mitos dhe logos: midis rrëfimit dhe ligjërimit të arsyetuar.
Platoni nuk shkroi argumente analitike të thata, por dialogë të gjallë fiktivë ose gjysmëfiktivë, duke e bërë atë një nga filozofët më të lexueshëm nga të gjithë. Dialogët e tij të mëparshëm paraqesin Sokratin duke pyetur një ose më shumë njerëz për kuptimin e një koncepti të veçantë, si bukuria, guximi ose devotshmëria, në mënyrë që të ekspozojë kontradiktat në supozimet e tyre dhe të provokojë një rivlerësim të konceptit – një metodë debati që është bërë e njohur si metoda e elenchus (‘përgënjeshtrimit’) ose metoda Sokratike.
Në dialogët e tij, Platoni thuri mite, alegori dhe metafora. Për shembull, ai krahasoi shpirtin (aka mendje – psikikë) te një karrocier në një karrocë të tërhequr nga dy kuaj me krahë, njëri i zbutur dhe fisnik (arsyeja), tjetri i egër dhe i padisiplinuar (pasioni). Të gjithë dialogët e tij, me përjashtim të vetëm atij të Kritonit, përmbajnë imazhe kafshësh dhe vetë Sokrati krahasohet në mënyra të ndryshme me një mizë, një mjellmë, një gjarpër, një lejlek dhe një pjell – dhe jashtë mbretërisë së kafshëve, me një kavanoz të zbrazët të mbushur me ide të njerëzve të tjerë dhe një mami, që ndihmon shpirtrat shtatzënë të pjellin urtësi. Ky është zëri i MenoS, një gjeneral i ri mercenar me prirje filozofike, tek “Meno” e Platonit:
“O Sokrat, më thoshin, para se të të njihja, se ti gjithmonë vë në dyshim veten dhe i bën të tjerët të dyshojnë; dhe tani ti po ushtron magjitë e tua mbi mua, dhe unë thjesht po magjepsem e pothuaj po dal mendsh. Dhe nëse mund të guxoj të bëj një shaka me ju, ju më dukeni si në pamjen tuaj ashtu edhe në fuqinë tuaj ndaj të tjerëve, se jeni shumë si peshku silur i sheshtë, i cili torturon ata që i afrohen dhe e prekin, siç po bën ti tani me mua. Sepse shpirti im dhe gjuha ime janë vërtet të turbullt dhe nuk di si t’ju përgjigjem… Dhe mendoj se jeni shumë i mençur që nuk jeni larguar nga shtëpia, sepse nëse do kishit bërë në vende të tjera siç bëni në Athinë, do të ju fusnin në burg si magjistar.”
Platoni përdori edhe mitet tradicionale dhe të tjera, të cilat ai i përshtati ose i shpiku për qëllimet e tij – mitet më të famshme të shpikura janë Miti i Atlantidës, Miti i Aristofanit dhe Miti i Erit. Po pse duheshin shfaqur mitet? Pse të mos shkruhej thjesht filozofi “e pastër”?
Mitet dhe metaforat e Platonit shërbejnë për qëllime të shumta. Për shembull, Miti i Atlantidës shërben si një shpalosje e vizionit të Platonit për një shoqëri ideale. Dhe metafora e Karrocës mbështetet në teorinë e tij të dijes, teorinë e formave dhe teorinë e dashurisë, duke treguar se si të gjitha përshtaten dhe punojnë së bashku: karrocat e shpirtrave që janë më të ngjashëm me perënditë janë në gjendje të ngjiten mjaft lart, për të ngritur kokat e tyre mbi pragun e qiellit dhe për të parë format universale. Shpirtrat që vështrojnë më gjatë format janë rimishëruar si filozofë, artistë dhe dashnorë të vërtetë dhe janë aq të përfshirë nga ajo që kanë parë, saqë harrojnë gjithçka nga interesat tokësore.
Por përtej përdorimeve të tyre thjesht njohëse, mitet e Platonit kanë gjithashtu një funksion të rëndësishëm emocional, duke e bërë filozofinë e tij më të kapshme dhe tërheqëse; madje, herë pas here, goditëse. Pak njerëz dinë për ndërlikimet e Republikës së Platonit, por pothuajse të gjithë kanë dëgjuar për Atlantis, e cila ka frymëzuar libra të panumërt dhe madje edhe një film të Disney-t. Tek Lisis, Sokrati thotë se bukuria është një “gjë e butë, e lëmuar, e rrëshqitshme” që “rrëshqet kollaj dhe përshkon shpirtrat tanë”, dhe mitet e Platonit thjesht pikojnë bukuri. Tek Charmides, Sokrati i tregon Charmides-it të ri, i cili ka vuajtur nga dhimbja e kokës, për një ilaç për dhimbjet e kokës, që e mësoi nga mjeku mistik i mbretit të Trakës. Megjithatë, ky magjistar i madh e kish paralajmëruar se është më mirë të kurosh shpirtin para se të kurosh trupin, pasi shëndeti dhe lumturia në fund të fundit varen nga gjendja e shpirtit:
“Ai tha se të gjitha gjërat, të mira e të këqija, në trup dhe në të gjithë njeriun, burojnë nga shpirti dhe përhapen prej andej… Duhet, pra, të trajtohet shpirti para së gjithash, nëse do që koka dhe pjesa tjetër e trupit të jenë mirë. Ai tha se shpirti trajtohet me hijeshi të caktuara, Charmides im i dashur, dhe se këto bukuri janë fjalët e bukura. Si rezultat i fjalëve të tilla, lind vetëkontrolli brenda shpirtrave. Kur ai lind dhe është i pranishëm tek ata, atëherë është e lehtë të kesh shëndet, si për kokën ashtu edhe për pjesën tjetër të trupit.”
Ky është një himn për fuqinë e gjuhës! Për Platonin, miti është një mjet për të anashkaluar arsyen dhe për t’u futur drejtpërdrejt në aspektet më dominuese emocionale dhe irracionale të shpirtit. Është gjithashtu një mjet për të arritur përtej kufijve të arsyes dhe gjuhës, për të kuptuar të vërtetat e thella, madje mistike, një mënyrë, nëse dëshironi, për të thënë të pathënën.
Një mit që e krijon Platoni (edhe pse nuk prezantohet si mit) është historia e origjinës së metodës së elenchus ose vetë dialogut filozofik, që, në fakt, është shumë më përpara Sokratit. Por nëse duhet t’i besohet Platonit, Sokrati filloi metodën e elenchus në përgjigje të një orakulli. Tek Apologjia, Platoni tregon se, një herë e një kohë, miku i Sokratit, Charephon, e pyeti orakullin në Delfi nëse kishte ndonjë më të mençur se Sokrati, dhe priftëresha e Apollonit u përgjigj se nuk kishte njeri më të mençur.
Për të zbuluar domethënien e kësaj thënieje hyjnore, Sokrati pyeti një numër njerëzish, që mbaheshin si të mençur për koncepte të ndryshme dhe në secilin rast arriti në përfundimin: “Kam gjasa të jem më i mençur se ai në një masë kaq të vogël, saqë nuk mendoj se e di atë çfarë nuk e di.” Që atëherë, Sokrati iu përkushtua shërbimit të perëndive duke kërkuar këdo që mund të ishte i mençur dhe “nëse nuk është, t’i i tregoj se nuk është”.
Për Platonin, domethënia e këtij miti nuk është se ai i atribuon një origjinë metodës së elenchus, por se e përshkruan mësuesin e tij Sokratin, i cili ishte dënuar me vdekje si heretik dhe korruptues i të rinjve, si njeri që kish qenë në një mision filozofik fisnik, me frymëzim hyjnor.
* Neel Burton është autor i “Kuptimi i miteve” (Philosophy Now)/bota.al/ KultPlus.com
Ki guxim t’i shërbesh arsyes tënde! Këtë ka kërkuar Immanuel Kant (1724-1804). Filozofi i famshëm e përkufizoi Iluminizmin si “daljen e njeriut nga papjekuria e vetvetes”. Për të qenë i lirë, njeriu duhet të ndjekë rrugën e arsyes dhe t’i mbajë nën kontroll ndjenjat dhe instiktet.
Gottfried Wilhelm Leibniz
Iluministi i hershëm, Leibniz (1646-1716) konsiderohet shpesh si dijetari i fundit universal. Që para Kantit ai formuloi një maksimë të rëndësishme të iluminizmit: Çdo njeri i ka aftësitë për një jetë dinjitoze. Sipas tij, të gjitha virtytet e njeriut mund të zbeheshin, – vetëm arsyeja jo.
Johann Gottfried Herder
Filozofi dhe shkrimtari studioi në Kënigsberg, ka qenë edhe nxënës i Kantit. Herder (1744-1803) në librin “Ide mbi filozofinë e historisë së njerëzimit” ai e sheh zhvillimin e njeriut si një maturim organik drejt humanizmit. Ai kujton se parimi i tolerancës duhet të vlejë për të gjithë popujt dhe kulturat.
Gotthold Ephraim Lessing
Toleranca, Liria dhe Vetëdija e re e qytetarisë – këto mendime janë filli i kuq në dramat dhe shkrimet teorike të Lesingut (1729-1781). Në shkrimet e tij filozofike ai kritikon dogmatizmin dhe angazhohet për trajtimin e barabartë të besimeve fetare.
Nathan i Urti
Këto ide Lesingu vazhdon t’i shtjellojë edhe në dramën “Nathan, i urti”, në një kohë kur iu ndalua të publikonte teoritë e tij. Kjo pjesë teatrale ende vihet në skenë (në foto me aktorin Klaus Maria Brandauer Vjenë 2004), sepse tema e tolerancës fetare ende sot është aktuale.
Moses Mendelssohn
Drama “Nathan i urti” është njëkohësisht një homazh për mikun e ngushtë të Lesingut, Moses Mendelssohn (1729-1786). Iluministi hebre e frymëzoi Lesingun për figurën e Nathanit, dhe luftoi për tolerancën fetare.
Theodor W. Adorno
Si mundi të ndodhte, që megjithë iluminizimin, “mbiu fara e barbarisë së re” – fashizmi? Me këtë çështje merret Theodor Adorno (1902-1969) në vitet 40-të, në kohën e emigracionit në Amerikë së bashku me Max Horkheimer. Së bashku ata shkruan “Dialektika e zhvillimit.”
Adorno e Horkheimer
Morali, kultura dhe shkenca përcaktohet nga formalizmi i pastër i “arsyes së instrumentalizuar”. Sidomos Horkheimer (1895-1973 majtas) thekson se me këtë individi rrezikon vetveten. Adorno dhe Horkheimer trajtojnë rënien pre të individit ndaj ideologjive totalitare.
Jürgen Habermas
Filozofi dhe sociologu i lindur në Dyseldorf Jürgen Habermas (1929) bën pjesë tek intelektualët më të njohur të së tashmes. Ai e vazhdoi më tej Teorinë Kritike; sipas tij ndërveprimet komunikative krijojnë bazën e shoqërisë. Këto janë të orientuara drejt arsyes. /KultPlus.com
Filozofi gjerman Artur Shopenhauer, u bë i njohur vetëm në fund të jetës së tij. Në tekstin më të rëndësishëm që ai shkroi: “Bota si vullnet dhe përfaqësim”, botuar në 1819, pohonte se ajo çfarë shohim nuk është ajo që ekziston në të vërtetë. Në fakt, pas gjërave, në thellësinë e tyre, në esencën e tyre, fshihet një forcë e vetme që në mënyrë të vazhdueshme kondensohet dhe materializohet, duke i dhënë asaj zanafillën, që, në të vërtetë, na shfaqet në përvojën e përditshme. Kjo forcë, sipas Shopenhauerit, është vullneti. Përmes një shtegtimi skandinav nga një sërë ndalesash, njeriu, filozofi mund të arrijë të çlirojë veten nga vullneti dhe të bëhet padroni i saj, pasi ka njohur realitetin e vërtetë. Këtë gjendje Shopenhaueri, i frymëzuar nga Orienti, e quante Nirvana.
Bota do të shkojë shpeshherë drejt kalbëzimit. Bota nuk është gjë tjetër veçse paraqitja jonë. Kur ne paraqesim diçka, jemi, si në çdo veprim tonin, veçse organ zbatimi i një dashjeje për të jetuar të errët, që i vidhet pushtetit të vetëdijes. Nuk donte t’ia dinte nëse do ta botonin. Të themi të drejtën, Shopenhaueri, duhet theksuar, nuk ishte një tip i lehtë. E kaloi jetën në vetmi, duke studiuar, duke shëtitur, duke u grindur. Parapëlqente të rrinte më shumë me kafshët sesa me njerëzit. Kishte një qen qimedredhur, të quajtur Atma, në sanskrisht do të thotë shpirti i botës. Kur e qortonte, nuk i drejtoj me qen, por e quante atë “njeri”. Iu ngarkua për një vit të mbante një kurs në Universitetin e Berlinit, kohë kur jepte mësim filozofi më i rëndësishëm gjerman, madje, ende i gjallë, Hegeli.
Shopenhaueri i planifikoi kurset e veta që të përkonin me ato të Hegelit, me qëllim që ta gjente klasën bosh. Për Hegelin, thoshte se ishte “kokëfortë” dhe se askush nuk e kuptonte vërtet atë, madje dhe ata që thoshin se e kuptuan atë, në të vërtetë e keqkuptuan. Pati vetëm një pasues të gjallë, Philippe Mainlander, i cili kreu vetëvrasje në moshën 35-vjeçare.
Artur Shopenhaueri, filozofi që ndërgjegjësoi njeriun për forcën e vullnetit si zanafillë e veprimtarisë krijuese dhe asgjësuese iu përkushtua edhe shkencave të të gjallëve. Ai e donte zoologjinë, botanikën, mjekësinë. Në Sesionet e tij rrëfente se kalonte ditë të tëra në kopshtin botanik në qytetin e tij. Një herë, ndërsa shëtiste midis bimëve ekzotike, ai u ndal para një luleje veçanërisht të harlisur. Nuk e përmbante dot veten së bëri gjeste, njëlloj siç bëjnë italianët kur duan të shfaqin habi dhe admirim. Po kalonte atypari kujdestari, i cili e pa Shopenahauerin në kumin e tij ndijimor. Iu afrua dhe me dy gishta e goditi lehtë mbi sup: “Po ti kush je?” – e pyeti. Shopehanueri u qetësua, buzëqeshi dhe u përgjigj: “Po e dite, ma thuaj, i dashur zotëri, do të të isha vërtet mirënjohës”. / Konica.al / KultPlus.com
Në vitin 2002 UNESCO vendosi që 19 nëntori të jetë Dita Botërore e Filozofisë, për të nderuar reflektimet filozofike, inkurajur njerëzit të ndajnë mendimet e tyre dhe për të frymëzuar debatin publik për sfidat sociale, shkruan KultPlus.
Si një nga fushat më të rëndësishme të mendimit njerëzor, filozofia është studimi i natyrës së realitetit dhe ekzistencës, i të duhurës dhe të gabuarës. Vet emërtimi i saj e shpreh thelbin, ‘’philosophia’’ që nënkupton ‘’dashuria për mençurinë’’.
Në Ditën Botërore të Filozofisë KultPlus ju sjell thënie të mendimtarëve të shquar:
Sokrati:
Jam më i dituri ndër të gjallët, se e di një gjë, e di se nuk di asgjë.
Ka vetëm një të mirë: dituria. Dhe vetëm një të keqe: padituria.
Ai që dëshiron ta ndryshoje botën, fillimisht duhet të ndryshojë veten e tij.
Gjithë shpirtrat e njerëzve janë të pavdekshëm, por shpirtrat e të drejtëve janë edhe të pavdekshëm, edhe hyjnorë.
Fridih Niçe:
Ajo që nuk na vret, na bën më të fortë.
Çfarë është djallëzi. Çfarëdo që del nga dobësia.
Shumë janë kokëfortë në kërkim të rrugës që kanë zgjedhur, pak në kërkim të qëllimit.
Nuk vritet me zemëratë, por me qeshje.
Avantazhi i një kujtese të keqe është se mund të shijosh disa herë të njëjtën të mirë si për herën e parë.
Platoni:
Vlera e një burri është ajo që bën me pushtetin.
Një prej dënimeve për refuzimin e pjesëmarrjes në politikë është se përfundon e qeverisesh nga inferiorët.
Mund të zbulosh më shumë për atë person në një orë lojë se në një vit bisedash.
Ky qytet është ai që është sepse qytetarët tanë janë ata që janë.
Makiavelli:
Përfitimet duhet të jepen gradualisht, dhe në këtë mënyrë ato do të shijohen më mirë.
Nëse duhet bërë një lëndim ndaj një njeriu, atëherë ai lëndim duhet të jetë shumë i rëndë saqë nga hakmarrja e tij të mos kesh aspak frikë.
Nuk e nderojnë titujt njeriun, por njeriu i nderon titujt.
Është shumë më e sigurt kur ta kanë frikën, sesa kur të duan. / KultPlus.com
Immanuel Kant, kunguesi i “Kritikës së arsyes së kulluar” në mendimin filozofik, mëtuesi i postulatit: “Qielli me yje mbi mua, ligji moral në mua”
Mbi jetën e Immnauel Kant
Immanuel Kant (1724 — 1804)
ishte një filozof i madh gjerman dhe një ndër filozofët më të shquar. Vepra e
tij “Kritikë e arsyes së kulluar” shënon pikë-kthesën qendrore në historinë e
filozofisë dhe fillimin e filozofisë moderne. Lindi në vitin 1724 në
Kënigsberg, Prusi (sot Kaliningrad, Rusi) si fëmija i katërt nga nëntë fëmijë. Ai
e kaloi gjithë jetën e tij në qytetin e tij të lindjes, aso kohe kryeqytet i
Prusisë Lindore. Kanti ishte një nxënës i mirë, megjithëse jo i shkëlqyer. Ai u
rrit në një shtëpi pietiste, një Lëvizje pas Luteriane që dallohej për një
përkushtim të fortë, dhe një lexim të hollësishëm të Biblës. Për pasojë, Kanti
mori një edukim të ashpër dhe të rreptë, ndëshkues dhe disiplinor gjë që e
ndihmoi atë në mësimin fetar, të latinishtes, dhe rreth shkencave dhe
matematikës. Kanti ishte i pari i cili predikoi dhe hodhi hipotezën se planetët
formoheshin nga mjegullnaja grimcash dhe pluhuri, kundrejt idesë teologjike
fetare, e cila ishte akoma ideja dominante në kohën e kur ai jetoi, se planetet
janë të krijuar nga fuqia hyjnore. Ai gjithashtu do të predikonte për
ekzistencën e galaktikave të tjera përveç galaktikës tonë.
Filozofia e Kantit pati një
ndikim të jashtëzakonshëm në mendimin perëndimor. Gjatë jetës së tij, mendimi i
tij pati një vëmendje të madhe, shumica kritikë, megjithëse ai pati një ndikim
pozitiv të Fishte, Shelingu, Hegeli dhe Novalisi gjatë viteve 1780 dhe 1790. Nga
studimet e rëndësishme të periudhës parakritike është interesante sidomos vepra
e Emanuel Kantit “Historia e përgjithshme e natyrës dhe teoria e qiellit”, në
të cilën paraqiti hipotezën e njohur të tij mbi krijimin e botës nga thërrmijat
materiale të panumërta kaotike që bashkohen atje ku ekziston forca më e madhe e
tërheqëse. Sistemi ynë diellor është, ndërkaq, vetëm një pjesë e universumit,
thotë Immanuel Kant. Duke dalluar në këtë studim të madhërishmen dhe të
bukurën, Kanti konsideronte se e madhërishmja duhet gjithmonë të jetë e madhe,
ndërsa e bukura mund të jetë edhe e vogël. Immanuel Kant vdiq ne 12 Shkurt,
1804, ndërkohë që shumë nga veprat e tij i gjejmë dhe sot, e janë ende të
vlefshme.
Disa nga thëniet më të njohura të Imanuel Kantit që përbejnë veprimtarinë e tij:
1. Me ligj, njeriu është fajtor nëse shkel të drejtat e të
tjerëve. Me etikë, ai është fajtor qoftë edhe vetëm kur e mendon këtë.
2. Shkenca është dije e organizuar. Urtësia është jetë e
organizuar.
3. Mendimet pa përmbajtje janë boshe, intuita pa koncept
është e verbër.
4. M’u desh të eleminoja dijen, me qëllim që t’i bëja vend
besimit.
5. Lumturia nuk është një ideal i arsyes, por i
imagjinatës.
6. Moraliteti nuk është doktrina se si ne e bëjmë veten të
lumtur, por se si mund ta bëjmë veten që ta meritojë lumturinë.
7. Prano gjithmonë se individët njerëzorë janë qëllime,
dhe mos i përdor si mjete për qëllimin tend.
8. Jetoje jetën sikur çdo akt i yti, do të shndërrohej në
një ligj universal.
9. Nuk është e domosdoshme që ndërkohë që jetoj, të jetoj
i lumtur; por është e domosdoshme që sa kohë që jetoj, ta bëj me nder.
10. E gjithë dija jonë nis me shqisat, vazhdon me kuptimin
dhe përfundon me arsyen. Nuk ka asgjë më të lartë se sa arsyeja.
11. Me një gënjeshtër, njeriu e asgjëson dinjitetin e tij
si njeri.
12. Mosmirënjohja është esenca e poshtërsisë.
13. Vetëm i ndriçuari nuk ka frikë nga hijet!
14. Shiko nga afër. E bukura mund të jetë e vogël.
15. Vdekja e dogmës është lindja e moralitetit.
16. Nuk ka njeri me virtyt aq të madh, sa të jetë i sigurt
prej tundimit.
17. E madhja dhe e vetmja dobi e shembujve është se ata
rafinojnë gjykimin.
18. Kush është mizor ndaj kafshëve ,është po aq i pandjeshëm
edhe ndaj njerëzve.
19. Arsyetimi i kthjellët është në vetvete praktik dhe i
jep njeriut një ligj universal, që ne e quajmë ligji moral.
20. Askush nuk ka të drejtë të më mësojë, si do të jem i lumtur./KultPlus
Dialogjet e Planonit e portretizojnë Sokratin si një mësues që mohon të ketë dishepuj, si një njeri i arsyes, i cili i bindet zërit hyjnor në kokën e tij, si një besimtar që ka përmbushur detyrimet qytetare të vendit të tij.
Një ditë, një nga filozofët e asaj kohe, i ofrohet Sokratit dhe i thotë: -Sokrat, a e din se çka dëgjova për studentin tënd? -Prit një moment. -Para se të më tregoni, do të deshiroja që së pari ta kaloni një test të shkurtër. Quhet “testi i tri pyetjeve”. -Para se të më flasësh për studentin tim, të shohim se çfarë doni të thoni. Testi i parë është e vërteta. A jeni i sigurtë se ajo çka doni të më tregoni është e vërtetë? -Jo! Vetëm dëgjova se po flitej rreth tij. Pra nuk jeni i sigurtë nëse është e vërtetë apo jo. A është ajo çka doni të më thoni për studentin tim diçka e mirë? Pyeti Sokrati… -Jo. Është pikërisht e kundërta e saj. U përgjigj filozofi. -Pra ju doni të më tregoni diçka të keqe rreth studentit tim… edhe pse nuk jeni i sigurtë nëse është e vërtetë apo jo. Filozofi i rrudhi pak krahët dhe filloi të ndjehej keq. Ndërsa Sokrati vazhdoi: -Ju ende e keni mundësinë ta kaloni testin. Është ende edhe pyetja e tretë; ‘Ana e dobishmërisë’. Ajo çka doni të më tregoni rreth studentit tim, a do të jetë diçka e dobishme për mua? Jo aspak. U përgjigj filozofi. -Mirë pra. Nëse ajo çka doni të më thoni, nuk është as e vërtetë, as e mirë e as e dobishme, atëherë pse duhet të ma thoni o njeri? Filozofi nuk foli më asnjë fjalë dhe vazhdoi rrugën kokëulur.
Sokrati ishte një filozof i lashtë grek, i cili konsiderohet themeluesi i filozofisë perëndimore. Burimi më i rëndësishëm i informacionit për Sokratin është Platoni.
Sokrati besonte se filozofia duhet të arrijë rezultate praktike në mirëqenien më të madhe të shoqërisë. Ai besonte gjithashtu se zgjedhja e njeriut është e motivuar nga dëshira për lumturi, dhe se kjo mund të arrihet vetëm me njohuri të drejtë të vetes – kjo është më shumë mundësi për të bërë zgjedhje që do të na sjellin lumturi të përjetshme që ne e dëshirojmë. /KultPlus.com
