Poezi nga Gjergj Fishta
LAHUTA – Kanga e Tridhelle
po valèvitè mbi
toke t’
Kastrjotit,
si valèviti dikur motit:
e der’ m’ giellè ushton broh’ria
kah gèrthet fusha e malsia:
pèr jetè t’ jetes : rrnofte Shqipnia !
Edhe keshtu,
mbas sa mjerimit,
mbas sa giakut e shembtimit,
e p’r inatè t’ Shkjevet t’ Ballkanit
pèr gazep t’ atij Sulltanit:
si premtue kisht’ Perendia:
prap zojè m’ veti duel Shqipnia./KultPlus.com
Punimet për hapësirën memoriale shumëfunksionale në Lezhë, ku ka lindur At Gjergj Fishta po vijojnë me ritme të larta.
Projekti po zbatohet nga Ministria e Ekonomisë, Kulturës dhe Inovacionit në bashkëpunim me Fondin Shqiptar të Zhvillimit.
Ministri Blendi Gonxhja bëri të ditur se ndërtesa multifunksionale kulturore e rekreative në këtë vend sa historik, aq dhe tërheqës për peizazhin e mrekullueshëm natyror do të ketë hapësira të veçanta për rezidenca artistike, për sesione krijimtarie e ekspozime, për të mikpritur artistët vendas e të huaj, e për të zhvilluar aktivitete të ndryshme kulturore dhe edukative, e jo vetëm.
Kjo është fotografia e rrallë në të cilën shihen disa nga emrat e mëdhenj të letërsisë shqipe në një fotografi të përbashkët, shkruan KultPlus.
Marie Lasgush Pogradeci, pati publikuar një fotografi të realizuar në shkurt të vitit 1938 gjatë festimeve në Shkodër, në Kinemanë Rozafa.
Në këtë fotografi mund të shihni të ulur Ernest Koliqin, tutje Asdrenin, Fishtën dhe Lasgushin. / KultPlus.com
Poezi nga Gjergj Fishta
Lamtumirë!-vendet e mija,
Qe, po zhduken dalë-kadalë;
Gjimon deti, ushton duhija,
Lkundet barka valë mbi valë.
Kah njai diell, qi asht tue flakue
Andaj fill un tash do t’veta…
Lamtumirë! atdhe i bekue!
Lamtumirë! Për sa tjet jeta!
Nesër Nade kur mbi ne
Rrezja diellit ka me ra,
Kush e din sa ujë e dhe
Mue prej teje ka me m’da!
E por n’pvetsha ret’ mizore,
e por n’pvetsha zogjt e detit;
Se për ty, moj tokë arbnore,
S’ka me m’folë ma mue t’shkretit…
Tjera fushë e tjera zalle
Kam me pa, e tjera dete:
Kam me ndie, po, tjera valle,
Tjera gjuhë, n’tjera qytete;
Vendin tem, por s’kam me pa,
Ku kam le e jam burrnue;
Syt e mi edhe kamë me kja,
Pa u gjetë kush qi me i ngushllue.
Pa kend temin, posë nji zotit,
Tue shkretue për dhe të huej,
Kanë me m’shkue mue ditt e motit
Sha e perbuzun prej gjithkuej.
Kam me pas shkretin’per voter,
E për shrojë të ndeztë ranë;
Kam me pasë, ulkojnë moter,
Kam me pasë, ehu !tigren nanë…
Nana e mbetne për se gjallit
Ka me m’kja,kush edi,ndo’i dite,
Dersa motka,dekun mallit,
Kot ndo’i herë mue ka me m’pritë
Ka me i njehë, po , krushqit, e mjera,
Me i pru nanës n’shpi nji re:
Por i vllaj, kushdi, m’atë hera
Ka me u kalbun për nën dhe!
E njai dhe-ehu! kob prej qiellit!-
S’ka me kenë, jo dheu i t’parvet
Ku ma bukur qiella kthihet,
Ku ma ambël n’gjuhë t’shqyptarvet
Para Hyjt naltohet lutja,
E ku besa asht e shejtueme
E ku zemrat s’dijn shka asht tuta,
E ku bjeshkët janë të madhnueshme.
Oh!ju bjeshkët e Shqyptaris’!
E ku rriten djelm si zana!
Un ju kurr s’kam me u harrue,
Kahdo t’m’jet gjykue me u endë:
Dersa t’muj me ligjirue,
Ju gjithmon kam me u permendë!
E ato halë e qipariza
Kam me i pasë nder mend gjitmonë,
E ato stane e njato mriza:
E ato berre e ato kumbonë…
Por, oh vaj! Malet e mija,
qe, po zhduken dalë-kadalë:
Gjimon deti, ushton duhija,
Lkundet barka valë mbi valë.
Lamtumirë, pra, bjeshkë e malë!
E ju shkrepa edhe ju curra;
E ju breshta e ju gjeth hale,
E ju prroje e ju gurra!
Lamtumirë, ju mriza e stana!
Lamtumirë, kumbona e berr’e!
Lamtumirë, ju fusha t’gjana,
Ju livadhe, ene ju djerre.
Lamtumirë ti shpija e t’parvet,
Ku ma s’parit m’agoi drita
E ku strehë u dhanÇè shtektarvet
Miqt e babes edhe ku i prita
Lamtumirë, carani m’votër.
Lamtumirë ju armët e shkreta!
Lamtumirë! ti nanë e moter!
Lamtumirë, për sa t’jet jeta!…
O shtektar, m’nji nji vorr të ri.
N’has ndo’i herë ti tue ndjekë shtekun,
T’Çilun n’ranë ndo’i shkreti,
Aty vet kam me kenë dekun.
Nji kryq drunit, t’kjofsha true,
Ziere e venma permbi krye,
E, nemose ti për mue
Lutju Hyjt’ për shka t’kem fye./KultPlus.com0
Poezi nga Gjergj Fishta
Porsi kanga e zogut t’verës,
qi vallzon n’blerim të prillit;
porsi i ambli flladi i erës,
qi lmon gjit e drandofillit;
porsi vala e bregut t’detit,
porsi gjâma e rrfès zhgjetare,
porsi ushtima e nji tërmetit,
ngjashtu â’ gjuha e jonë shqyptare.
Ah! po; â’ e ambël fjala e sajë,
porsi gjumi m’nji kërthi,
porsi drita plot uzdajë,
porsi gazi i pamashtri;
edhè ndihet tue kumbue;
porsi fleta e Kerubinit,
ka’i bien qiellvet tue flutrue
n’t’zjarrtat valle t’amëshimit.
Pra, mallkue njai bir Shqyptari,
qi këtë gjuhë të Perëndis’,
trashigim, që na la i Pari,
trashigim s’ia len ai fmis;
edhe atij iu thaftë, po, goja,
që përbuzë këtë gjuhë hyjnore;
qi n’gjuhë t’huej, kur s’asht nevoja,
flet e t’veten e lèn mbas dore.
Në gjuhë shqype nanat tona
qi prej djepit na kanë thânun,
se asht një Zot, qi do ta dona;
njatë, qi jetën na ka dhânun;
edhe shqyp na thanë se Zoti
për shqyptarë Shqypninë e fali,
se sa t’enden stina e moti,
do ta gzojn kta djalë mbas djali.
Shqyp na vete, po pik’ mâ para,
n’agim t’jetës kur kemi shkue,
tue ndjekë flutra nëpër ara,
shqyp mâ s’pari kemi kndue:
kemi kndue, po armët besnike,
qi flakue kanë n’dorë t’shqyptarëvet,
kah kanë dekë kta për dhè të’t’Parvet.
Në këtë gjuhë edhe njai Leka,
qi’i rruzllim mbretnin s’i a, xûni,
në këtë gjuhë edhe Kastriota
u pat folë njatyne ushtrive,
qi sa t’drisë e diellit rrota,
kanë me kênë ndera e trimnive.
Pra, shqyptarë çdo fès qi t’jini,
gegë e toskë, malci e qyteta,
gjuhën t’uej kurr mos ta lini,
mos ta lini sa t’jetë jeta,
por për tê gjithmonë punoni;
pse, sa t’mbani gjuhën t’uej,
fisi juej, vendi e zakoni
kanë me u mbajtë larg kambës s’huej,
Nper gjuhë shqype bota mbarë
ka me ju njohtë se ç’fis ju kini,
ka me ju njohtë për shqyptarë;
trimi n’za, sikurse jini.
Prandaj, pra, n’e doni fisin,
mali, bregu edhe Malcija
prej njaj goje sod t’brohrisim:
Me gjuhë t’veten rrnoftë Shqypnia!/KultPlus.com
Poezi nga Gjergj Fishta
Lamtumirë vëndet e mija,
Që po m’zhdukeni dalngadalë
Gjëmon Deti ushton duhija
Lkundet varka valë mbi valë.
Kah njaj Diell që asht tuj flakrue
Andej fill un tash do t’veta
Lamtumirë atdhe i bekue
Lamtumirë për sa të jetë jeta!
Neser Nadja kur mbi ne,
Rrezja e diellit ka me ra,
Kush e di sa Ujë e Dhe,
Mue prej teje ka me më nda?
Po ni pvetsha retë minore?
Po në i pvetsha zogjt e detit?
Veç për ty moj tokë arbnore,
Ska me më fol kush ma mue t’shkeretit
Kam me shkel në të tjera zalle
Në të tjera brigje e të tjera Dete
Kam me ndije të tjera gjuhë
Në të tjera vënde e të tjera qytete…
Vëndin tëm ma skam me pa…
Ka me prit pra motër zeza
Me i pru nanës në shpi ndonjë re,
Po, kushedi, i vllau atëhera,
Ku asht kah kalbet për nan dhe…
Para Hyut naltohet lutja,
O ju bjeshkët e shqiptarisë,
Ku ndër ju s’dijmë, çka asht tuta!
Veç në ju asht logu i burrënisë!
Lamtumire ju mriza e stane!
Lamtumire ju “shkurre e mreta”!
Lamtumire ju o armt e t’parve
Lamtumire për sa t’jetë jeta. / KultPlus.com
Poezi nga Gjergj Fishta
Por, s’ din Shkjau me mbajtë miqsí!
Aman, Zot, kur duel Serdari,
Se ç’ kje ndezë Vranina zhari!
Aman, Zot, kur mrrîni Pera,
Se shum krisi atbotë potera!
Por kur rán Shkjét e Vraninës
Shum u krisi plumja shpinës!
Porsi shé, qi m’ nji natë gjâmet
Rritet turr e del prej âmet
Tuj ushtue – e tue shkumue,
Shkaperderdhet nper zallina,
Ashtû u derdh Shkjau te Vranina,
N’ valë Shqyptarët krejt tue i pershî.
S’ lufton ndryshe e rrebtë kulshetra
E me dhâmbë edhè me kthetra,
Zjarm e surfull tue flakrue,
Kur drangojt t’ a kenë rrethue;
Si i qindron sod Shkjaut Shqyptari
Per dhé t’ amel, qi i la i Pari:
Kâmbë per kâmbë, tuj qitë pá dá,
Tue korrë krena neper Shkjá.
U janë ndezun flakë breshânat,
U kullojn gjak n’ dorë tagânat,
E u kullon gjak edhè zêmra,
Veç se vendit s’ u lot thêmra.
Por ç’ dobí: dielli tue lé
Isht’ tue lé m’ at ditë per Shkjé! –
I rán ndore Shkjaut t’ terbuem
Tridhjetë t’ vrám e dhetë t’ shituem!…
O ata t’ lumt, qi dhane jeten,
O ata t’ lumt, qi shkrîne veten,
Qi per Mbret e vend të t’ Parve,
Qi per erz e nderë t’ Shqyptarve
Derdhen gjakun tuj luftue,
Porsi t’ Parët u pa’n punue!
Letë u kjoftë mbí vorr ledina,
Butë u kjoshin moti e stina,
Aklli, bora e serotina:
E dér t’ kndoje n’ mal ndo ‘i Zânë,
E dér t’ ketë n’ dét ujë e rânë,
Dér sá t’ shndrisin diell e hânë,
Ata kurr mos u harrojshin,
N’ kângë e n’ valle por u kndojshin/KultPlus.com
Poezi nga Gjergj Fishta
N’ty mendoj kur agon drita,
Kur bylbyli mallshem kndon,
N’ty mendoj kur soset dita,
Terri boten kur e mblon.
Vec se ty te shoh un n’anderr,
Vec se ty, cuet, t’kam n’mendim;
Nder t’vështira ti m’je qanderr,
Per ty i lehtë m’vjen cdo ndeshkim.
Tjera brigje, fusha e zalle
Une kam pa, larg tue ba shtek,
E pergjova tjera valle,
N’tjera lule syu m’u rrek;
Por nji fushe ma e bleret nuk shtrohet,
Por nji mal ma bukur s’rri,
Ma i kulluet nji lum s’dikohet,
Moj Shqypni, porsi i ke ti.
N’ty ma i bukur lulzon Prielli,
Jane ma t’kandshme stine e mot;
N’ty bylbyli pa le dielli
Kndon ma ambel t’Madhit Zot.
Pa ty lules s’m’i vjen era,
Pa ty pema fryt nuk m’bjen:
Mue pa ty nuk m’del prendvera,
Pa ty dielli nuk m’shkelxen.
Dersa t’mundem me ligjrue
E sa gjall me fryme un jam,
Kurr Shqypni, s’kam me t’harrue,
Edhe n’vorr me t’permende kam./KultPlus.com
Poezi nga Gjergj Fishta
Lamtumirë, vendet e mia,
qe, po zhduken dalëngadalë!
Gjëmon deti, ushton duhia,
likundet barka valë mbi valë,
Kah njai diell, që asht tue flakue,
andej fill un tash do t’vete…
Lamtumirë, atdhe i bekue!
Lamtumirë, për sa t’jet jeta!
Nesër nade kur mbi ne,
rrezja e diellit ka me ra,
kush e din sa ujë e dhe,
mue prej teje ka me m’da!
E por n’pyetsha ret mizore,
e por n’pyetsha zogjt e detit,
se për ty, moj tokë arbnore,
s’ka me m’folë kush mue t’shkretit…
Tjera fusha e tjera zalle
kam me pa, e tjera dete;
kam me ndje po tjera valle,
tjera gjuhë, tjera qytete.
Vendin tem s’kam me e pa,
ku kam le e jam burrnue:
sytë e mi kan me kja.
pa u gjet kush me i ngushllue./ KultPlus.com
Poezi nga Gjergj Fishta
Qitë dhambët përjashta, por si lata t’prehta
Zgavërr kërrçikët e plasarit shtanguem,
Kosën pështetun përmbi kocka t’ngrehta
T’cepit t’shpulpuem,
Atje n’moje t’mjerueme t’rruzullit,
Zymtë e me i hije t’trishtueme, t’përmnershme
Lshue krahëve’ i havër t’zezë, si re thellimit,
Rrin Deka e tmerrshme.
Prej avisit t’humnerëve t’zgavrueme
Kthellët në rrashtë të thatë, plot mizori,
Të hapët tërthoren e natyrës s’krijueme
Kundron në mni,
E idhtë asa’ i kërcënohet. Nji t’përqethët
Acar, at botë, natyrës i shkon, n’për tejza,
Amull të cilët mbrendë ia ngurron të njethët
E jetës ndër fejza.
Me u zbe nisë rrezja shi n’krue t’vet shkëlqyeshëm
Bres dryshku njeshet, n’atë shauret mbi rrota
Së moknes s’rrokullis e boshtit rryeshëm
I vjen rreth bota.
Felgruemun njerzit nën tjara struken;
Për nën kunora pshtimin ato lypin!
Depërtojnë retë e nalt kah qiella zhduken;
N’andrra t’dheut zdrypin.
Por kot. Mizore ajo kosë t’vet ka sjellë,
Shungllon thellimi për nën kupë t’Empirit;
Gjarpër rrufeja lvitet nëpër qiell
E nën kambë të nierit.
Kthellë shpërthe gjini i tokës. Tue bulurue
Gugson vullkani zhari, flakë e shkndija;
Tallaz m’tallaz nis deti me gjimue,
Ulëron stuhia.
E para dekës, atë herë, bijnë rob e mbreta;
Shkrehen mbretni, qytet kulm rroposen;
Shuhen krenija, po, dhe shkimet jeta
Ka’ ajo sjell kosën.
T’poshtrat me t’eprat vise pshtiellen n’vaj,
E mnert kah kosa cepit t’dekës të shkulet;
Kah m’kërdhokla londit kërçiku i saj
Shekulli përlulet.
Vetëm s’përkulet para Dekës njai trimi,
N’zemër t’cilit nuk randojnë punë t’liga,
E që s’e ndalë ku atë ta lypë perlimi (detyra)
As paja as friga.
Për nën mburojë t’ndërgjegjes s’vet t’kullueme;
Atje n’kufi t’Atdheut ase n’truell
T’elterit shenjtë, pa u tutë, ai dekës s’shëmtueme
I rrin kundruell.
Përpara tijë shkon moti t’uj u endun:
Vjen fati i nierit tu u terrnue pa da;
Tash mreten n’burg, tash shkartha n’fron t’përmendun
Kanë për t’u pa.
Por, ngulë ai synin n’ideal t’naltueshëm,
Si’ i kep, qi vala smundet n’det m’e e lkundun,
Sido qit t’dajë ndeshtrasha e dheut t’mjerueshëm,
Ngelë n’vend pa u tundun.
Jo po: as n’flakë t’armëve nuk veton ai sye,
As buzës humnerës nuk i dridhet themra:
Sheklli, po, mbarë me pasë për t’u shpërthye
S’i ban lak zemra.
Rekton mbarë jeta për nën fyell t’kërçik’e
Të dekës s’shëmtueme, s’përmnerëshme mizore:
Vetëm BURRNIJA – një BURRNI çelike
Asaj i rrshet dore.
Kjo është një fotografi e rrallë në të cilën shihen disa nga emrat e mëdhenj të letërsisë shqipe në një fotografi të përbashkët, shkruan KultPlus.
Marie Lasgush Pogradeci, pati publikuar një fotografi të realizuar në shkurt të vitit 1938 gjatë festimeve në Shkodër, në Kinemanë Rozafa.
Në këtë fotografi mund të shihni të ulur Ernest Koliqin, tutje Asdrenin, Gjergj Fishtën dhe Lasgush Poradecin. / KultPlus.com
Poezi nga Gjergj Fishta
N’ty mendoj kur agon drita,
Kur bylbyli mallshëm këndon
N’ty mendoj kur soset dita
Terri botën kur e mblon.
Veç se ty të shoh andërr,
Veç se ty të kam në mendim
Ndër t’ vështira ti m’je qandërr,
Për ty leht më vjen çdo ndëshkim.
Tjera brigje, fusha, zalle,
Unë kam pa larg tue ba shtek,
E përgjova tjera valle
N’tjera lule syu mu rrek.
Por nji fushë ma blerët nuk shtrohet,
Por nji mal ma bukur s’rri.
Ma i kulluem nji lum s’dikohet,
Moj Shqypni por si i ke ti.
N’ty ma i bukur lulzon prilli,
Jan ma t’kandshme stin e mot,
N’ty bylbyli pa le Dielli
Këndon ma ambël t’ Madhit Zot.
Pa ty lules s’mi vje era,
Pa ty pema frut nuk m’bjen:
Mue pa ty s’më del prandvera.
Pa ty Dielli nuk m’shkëlzen.
Derisa mundem me ligjërue,
E sa gjall me frymë un jam
Kurr Shqypni s’kam me t’harrue
Edhe n’vorr me t’përmend kam./ KultPlus.com
Poezi nga Gjergj Fishta
Porsi kanga e zogut t’verës,
qi vallzon n’blerim të prillit;
porsi i ambli flladi i erës,
qi lmon gjit e drandofillit;
porsi vala e bregut t’detit,
porsi gjâma e rrfès zhgjetare,
porsi ushtima e nji tërmetit,
ngjashtu â’ gjuha e jonë shqyptare.
Ah! po; â’ e ambël fjala e sajë,
porsi gjumi m’nji kërthi,
porsi drita plot uzdajë,
porsi gazi i pamashtri;
edhè ndihet tue kumbue;
porsi fleta e Kerubinit,
ka’i bien qiellvet tue flutrue
n’t’zjarrtat valle t’amëshimit.
Pra, mallkue njai bir Shqyptari,
qi këtë gjuhë të Perëndis’,
trashigim, që na la i Pari,
trashigim s’ia len ai fmis;
edhe atij iu thaftë, po, goja,
që përbuzë këtë gjuhë hyjnore;
qi n’gjuhë t’huej, kur s’asht nevoja,
flet e t’veten e lèn mbas dore.
Në gjuhë shqype nanat tona
qi prej djepit na kanë thânun,
se asht një Zot, qi do ta dona;
njatë, qi jetën na ka dhânun;
edhe shqyp na thanë se Zoti
për shqyptarë Shqypninë e fali,
se sa t’enden stina e moti,
do ta gzojn kta djalë mbas djali.
Shqyp na vete, po pik’ mâ para,
n’agim t’jetës kur kemi shkue,
tue ndjekë flutra nëpër ara,
shqyp mâ s’pari kemi kndue:
kemi kndue, po armët besnike,
qi flakue kanë n’dorë t’shqyptarëvet,
kah kanë dekë kta për dhè të’t’Parvet.
Në këtë gjuhë edhe njai Leka,
qi’i rruzllim mbretnin s’i a, xûni,
në këtë gjuhë edhe Kastriota
u pat folë njatyne ushtrive,
qi sa t’drisë e diellit rrota,
kanë me kênë ndera e trimnive.
Pra, shqyptarë çdo fès qi t’jini,
gegë e toskë, malci e qyteta,
gjuhën t’uej kurr mos ta lini,
mos ta lini sa t’jetë jeta,
por për tê gjithmonë punoni;
pse, sa t’mbani gjuhën t’uej,
fisi juej, vendi e zakoni
kanë me u mbajtë larg kambës s’huej,
Nper gjuhë shqype bota mbarë
ka me ju njohtë se ç’fis ju kini,
ka me ju njohtë për shqyptarë;
trimi n’za, sikurse jini.
Prandaj, pra, n’e doni fisin,
mali, bregu edhe Malcija
prej njaj goje sod t’brohrisim:
Me gjuhë t’veten rrnoftë Shqypnia!/KultPlus.com
Nga Aurenc Bebja
Gazeta franceze, “La Croix”, ka botuar të premten e 3 janarit 1930, në faqen n°4, një shkrim në lidhje me “Lahutën e Malësisë”, të poetit dhe atdhetarit të njohur shqiptar, At. Gjergj Fishtës, të cilin Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Epopeja shqiptare shkruar nga një françeskan.
“Poeti kombëtar i Shqipërisë është një françeskan. At. Gjergj Fishta, ka shkruar, në fakt, një poemë, “Lahuta e Malcis”, e cila rrëfen epopenë e Shqipërisë. Libri i parë u botua në vitin 1905 dhe i dyti në vitin pasues.
Entuziazmi qe i madh. At. Fishta ka vazhduar veprën e tij dhe këngët e reja. Thuhet se ato do të botohen së shpejti.
Ky fetar është gjithashtu i njohur për poezitë e tjera të tij, të cilat admirohen për bukurinë e formës, që i bashkohet thellësisë së mendimit.
At. Fishta, i cili konsiderohet si një nga arkitektët më aktivë të pavarësisë dhe bashkimit të Shqipërisë, ka qenë përfaqësuesi i saj në Paris.”
https://darsiani.com/la-gazette/la-croix-1930-lahuta-e-malcis-e-at-gjergj-fishtes-poema-qe-rrefen-epopene-shqiptare/. Në rast të kundërt mos e publiko këtë shkrim.
Gjergj Fishta (1871 – 1940) ishte frat françeskan, poet, shkrimtar, përkthyes, arkitekt, deputet dhe anëtar i Akademisë Italiane të Shkencave.
Gjergj Fishta (1871 – 1940) ishte frat françeskan, poet, shkrimtar, përkthyes, arkitekt, deputet dhe anëtar i Akademisë Italiane të Shkencave.
Ai vlerësohet si një prej figurave më të mëdha intelektuale dhe patriotike të historisë së kombit shqiptar.
Ai ishte kandidati i parë shqiptar për Çmimin Nobel për Letërsi dhe mbrojtës i kauzës shqiptare në arenën ndërkombëtare. Fishta ka dhënë kontribut të madh edhe në Kongresin e Manastirit, për alfabet e sotëm, ndërsa ka qenë edhe sekretar i Përgjithshëm i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris.
Gjeni më poshtë, një përmbledhje nga Ekonomia Online të disa prej thënieve më të mençura të Fishtës, i cili është cilësuar edhe si Homeri shqiptar:
I urti kurr nuk ngutet, prej burrnís e jo prej tutet.
Injoranca dhe krenaria shkojnë bashkë si shtati e hija.
Vërtet ne kemi Bajram e Pashkë, por Shqiptarinë e kemi bashkë.
Edhe hâna do t’a dije, edhe dielli do t’ket pa, se përqark ksaj rrokullije, si Shqypnija vend nuk ka!
Ma kollaj asht me mbushun një thes me pleshta sesa me i ba bashk dy shqiptarë!
Njerëzit janë tanë njisoj prej natyrës, edukata i ban me u dallue!
Shqiptarët kallzojnë njate çka s’duhet, e mshehin njatë çka e di tanë bota!
Në kjoftë se provon, mundesh me hupë, por në kjoftë se nuk provon – je i hupun gjithsesi!
Në kjoftë se thue at çka dishron, duhet me ndie edhe ate çka nuk e dishron!
Ma mirë n’vorr me u kja për mallë / se nën shkja me ndejë për t’gjallë,,,
Në rast se ata nuk na duan në një shtet të vetëm, pasi thonë shqyptarët qenkan muslimanë, aherë… na kristianët do t’i shkriejmë kryqet tona dhe do t’i bajmë fishek me mbrojt vllaznitë tanë muslimanë shqyptarë!
Më dhemb kryet me njato parla-parla të parlamentarëve: dokrra pa kokrra!/rtk/KultPlus.com
At Gjergj Fishta — fragmente të përzgjedhura nga poema “Shqypnia e lirë”
Jo, po: a s’desht djalli Shqypni?
Jo, po: a s’desht hasmi Shqyptar?
Qe, pra sod po ka Shqypni;
Qe, pra sod po ka Shqyptar.
Jo, po: ka Shqypni, per Zotin!
Ka shqyptarë, qi n’çark agzotin
Ata e bajn p’r’i kurrgjasend.
•••
Kqyrë Europa n’mend habitun,
Edhe besë nuk don me e xanun,
Se kta djelm n’Shqypni janë rritun,
Se kta besen e kan dhanun –
Gjallë ke shpija mos me kthye,
Nji herë hasmin per pa e thye,
Per pa e shty perdhuni m’cak.
•••
M’kambë, pra, nipa t’Gjergj Kastriotit,
Me lidhë besë e armët me njeshë!
Kem’ nji Atdhe edhe na n’ditë t’sotit:
Kem’ Shqypnin na Rregjineshë,
Per Shqypni na të jetojm;
Gjallë Shqypnin na mos t’a lshojm:
N’mend t’a kem per jetë e mot.
Po, por ndolli se vjen dita,
Qi me faj Shqypnin e darni,
Qi e Liris u erret drita
Edhe me t’huej Atdhen e mvarni
A per pare a marrí tjera,
Si nder kohë, qi shkuen, atëhera,
U marroftë i Madhi Zot!
•••
“Po, nëse ndodh me ardh ajo ditë,
Që me faj Shqipërinë e përçani,
Që Lirisë i vjen fundi,
Edhe me ndihmën e të huajve atdheun e shkatërroni,
Ose për lek, ose për sende të tjera,
Siç ka ndodhur ca herë në histori të kombeve,
Atëherë mbaroftë vullneti Zotit për me pas një Shqipëri të lirë!”/KultPlus.com
Poezi nga Gjergj Fishta
Porsi kanga e zogut t’verës,
qi vallzon n’blerim të prillit;
porsi i ambli flladi i erës,
qi lmon gjit e drandofillit;
porsi vala e bregut t’detit,
porsi gjâma e rrfès zhgjetare,
porsi ushtima e nji tërmetit,
ngjashtu â’ gjuha e jonë shqyptare.
Ah! po; â’ e ambël fjala e sajë,
porsi gjumi m’nji kërthi,
porsi drita plot uzdajë,
porsi gazi i pamashtri;
edhè ndihet tue kumbue;
porsi fleta e Kerubinit,
ka’i bien qiellvet tue flutrue
n’t’zjarrtat valle t’amëshimit.
Pra, mallkue njai bir Shqyptari,
qi këtë gjuhë të Perëndis’,
trashigim, që na la i Pari,
trashigim s’ia len ai fmis;
edhe atij iu thaftë, po, goja,
që përbuzë këtë gjuhë hyjnore;
qi n’gjuhë t’huej, kur s’asht nevoja,
flet e t’veten e lèn mbas dore.
Në gjuhë shqype nanat tona
qi prej djepit na kanë thânun,
se asht një Zot, qi do ta dona;
njatë, qi jetën na ka dhânun;
edhe shqyp na thanë se Zoti
për shqyptarë Shqypninë e fali,
se sa t’enden stina e moti,
do ta gzojn kta djalë mbas djali.
Shqyp na vete, po pik’ mâ para,
n’agim t’jetës kur kemi shkue,
tue ndjekë flutra nëpër ara,
shqyp mâ s’pari kemi kndue:
kemi kndue, po armët besnike,
qi flakue kanë n’dorë t’shqyptarëvet,
kah kanë dekë kta për dhè të’t’Parvet.
Në këtë gjuhë edhe njai Leka,
qi’i rruzllim mbretnin s’i a, xûni,
në këtë gjuhë edhe Kastriota
u pat folë njatyne ushtrive,
qi sa t’drisë e diellit rrota,
kanë me kênë ndera e trimnive.
Pra, shqyptarë çdo fès qi t’jini,
gegë e toskë, malci e qyteta,
gjuhën t’uej kurr mos ta lini,
mos ta lini sa t’jetë jeta,
por për tê gjithmonë punoni;
pse, sa t’mbani gjuhën t’uej,
fisi juej, vendi e zakoni
kanë me u mbajtë larg kambës s’huej,
Nper gjuhë shqype bota mbarë
ka me ju njohtë se ç’fis ju kini,
ka me ju njohtë për shqyptarë;
trimi n’za, sikurse jini.
Prandaj, pra, n’e doni fisin,
mali, bregu edhe Malcija
prej njaj goje sod t’brohrisim:
Me gjuhë t’veten rrnoftë Shqypnia!/ KultPlus.com
Një shprehje e Homerit shqiptar, kolosit të letrave Gjergj Fishta gjen vend dhe sot ndër shqiptarë.
“Vërtetë ne kemi Bajram e Pashkë, por Shqiptarinë e kemi bashkë”, kjo thënie e poetit të madh ka treguar se ndër shekuj shqiptarët e kanë pasur bashkëjetesën fetare një shembull për të gjithë duke e përcjellë brez pas brezi.
Edhe sot, në këtë ditë festë për besimtarët muslimanë, shumë figura kanë uruar për festën e Fitër Bajramit, duke dëshmuar paqe e mirëkuptim pavarësisht bindjeve fetare ndërmjet njerëzve. /KultPlus.com
Një shprehje e Homerit shqiptar, kolosit të letrave Gjergj Fishta gjen vend dhe sot ndër shqiptarë.
“Vërtetë ne kemi Bajram e Pashkë, por Shqiptarinë e kemi bashkë”, kjo thënie e poetit të madh ka treguar se ndër shekuj shqiptarët e kanë pasur bashkëjetesën fetare një shembull për të gjithë duke e përcjellë brez pas brezi.
Edhe sot, në këtë ditë festë për besimtarët katolikë , shumë figura kanë uruar për festën e Pashkëve, duke dëshmuar paqe e mirëkuptim pavarësisht bindjeve fetare ndërmjet njerëzve. /KultPlus.com
Ardianë Pajaziti
Fshati Fishtë të ofron një pamje të rrafshët e me shumë gjelbërim, përderisa përshkon rrugën dhe të sjell magjinë e fshatrave të dikurshëm, si ato të përrallave.
Shtëpitë e vogla, rrethojat prej drurit, kafshë e shpezë të paktë nëpër oborret e shtëpive e plotësojnë panoramën e këtij fshati, përderisa je në kërkim të një mrekullie që ke lexuar shumë shpesh nëpër gazeta. Me shumë kureshtje pret se kur do të puqesh me shtëpinë e të gjithë shqiptarëve “Mrizi i Zanave”.
Shenjëzimet në rrugë, sinjalizonin se jemi afër, përderisa në makinë futet era e plehrave të kafshëve, dhe ishte shenja e fundit se je mu në zemër të Mrizit.
Disa lopë, dele, patat e shumta, një qen, një mace po formonin erën e fshatit që po hapnin mushkëritë e topitura prej betoni, dhe krejt kjo pamje të bën të hapësh mushkëritë, si me atë përshtypjen se je tu marr frymën e fundit.
Po kërkoja Altin Prengën. Një vajzë me një përparëse me moto “Think Globaly, Eat Locally”, më bën me gisht rreth Altinit.
Ai kishte marr pamjen e punëtorit më të shkallmuar prej krejt punëtorëve që ishin në turin e darkës, pasi që, një dyqan në hyrje të agroturizmit, një verandë e mbuluar me rrush, dy salla të ngrënies brenda restaurantit, një pjesë tjetër e shtrirë nën hijen e pemëve, bujtina që fshihet brenda Kullës së Arrnume, hektarët me vreshta, kantinat e verës, pjesa ku përgatiten djathërat, lëngu i shegës dhe shumë copëza të tjera që rrumbullakojnë “Mrizi i Zanave” marrin nga pak energji nga Prenga, që tashmë i ka vu vulën e një vendi të rrallë për turizmin shqiptar.
Afrohet i buzëqeshur me një gotë lëng shege, lëng mirëseardhje për klientët e këtij vendi, e që shijon shumë në atë buzëmbrëmje, që po fshihte rrezet e diellit ngadalë.
“Ushqimi më i mirë vjen nga katuni, nuk vjen ndryshe, vetëm katuni e bjen”, thotë Prenga, përderisa na sjell gotën e verës, që e kultivon me shumë dashuri, dhe për asnjë moment nuk i largon sytë, duke u siguruar se shija e verës njëmend është ajo që e ka ëndërruar.
“Kur e kam hapë restaurantin tem, pronarët e restauranteve tjera krenoheshin që nuk kanë birrë e venë shqiptare. E unë e kam thy këtë tabu, kam marr modelin italian e spanjoll, model që e kam përkthy në shqip, kam bo bashqen, kam bo vneshtat e kam bo kantinën. Tash, shumë restaurante mundohen me u furnizu nga ne”, thotë Prenga, i cili shton se në kohën kur e ka hapë restaurantin, lakrori është blerë vetëm në burektore, e Prenga është ai që e ka futë në mes të restaurantit.
“Ne jemi të lumtur, jemi krenarë për atë çka jem, pa na ardhë marre se kush jemi, pa të ardhë marre se je rritë me lakror, dhe këtë lakror e kam futë në menu para dhjetë vjete, atëherë nuk ishte normale që lakrori të ofrohej në restaurant”, thotë Prenga, i cili kujton vitet e 90-ta të Shqipërisë, atëherë kur kishte hyrë Coca Cola, Fanta e Jeans në Shqipëri, e pikërisht Prenga riktheu popullin në perimet, pemët, verën, djathin e shumë produkte tjera që i bëjnë katundarët e Fishtës e që rriten po në tokën e Fishtës, e edhe atë të Pukës.
Përderisa bëjmë shëtitje në vreshtë, në kantinë e në çdo cep të Mrizit të Zanave, mysafirët e tjerë po shijonin darkat e tyre, që sipas Prengës, në ato tryeza, vetëm kripa e sheqeri janë produkte që blihen, por jo edhe ushqimet e tjera që përgatiten me shumë përkushtim nga shumë punëtorë të fshatit.
“Kemi rrjet të bashkëpunimit me 400 familje të katunit, ku mbjellim perime që nuk janë normale për zonën tonë, kemi shtrirje të rrjetit, varësisht prej produktit deri në zonën e Pukës, dhe mbjellin ato perime që na mungojnë”, tregon Prenga, që prej këtyre shtëpive merr qumësht e perime, që të ofrojë aromën e kuzhinës shqiptare.
Prenga tregon se ka vetëm gjashtë lopë, e ai ka nevojë për mbi një mijë litra qumësht në ditë, dhe sjellja e qumështit tek Mrizi i Zanave është një melodi në vete, sepse, Prenga rrëfen se shumë prej fshatarëve kur sjellin qumështin, kthehen tek dyqani i vogël në hyrje të restaurantit dhe blejnë djathin e preferuar, djathi që është përgatitë pikërisht nga qumështi i lopëve të atyre fshatarëve.
Duke parë hapësira të ngjashme në Spanjë, Francë e Itali, e ku në këtë të fundit edhe ka marrë përvojën e mjeshtrit të kuzhinës, Prengës i shkëlqejnë sytë kur tregon për fillet e kësaj ëndrre të madhe, se si e imagjinonte Fishtën e tij në një tempull të kuzhinës shqiptare, në një tempull ku mund të bënte djathin tradicional, lëngun e sezonës, mishin që merret po nga zona, dhe krejt ky mund i katundarëve, më në fund të shpërblehej. Prenga shpjegon poashtu se qysh herët ka luftuar që të kultivojë kulturën se, rakia, vera e djathi duhet të blihet në lagje, e jo produkte industriale.
Dhe “Mrizi i Zanave” është “Mrizi i Zanave”, pikërisht për këto veçanti, që të hash drekën ose darkën në këtë vend, e prek jetën dhe mundin e fshatarëve me dorë, dhe se për një mund të tillë duhet të prenotosh shumë më herët. Dhe në këtë fshat, tashmë kanë zbritur shumë amerikanë, rus, francezë e italianë, por edhe në këtë pikë, Prenga mbetet Prengë. “Në radhë të parë jam krenarë kur shoh katunarët e mi duke hangër drekë ose darkë, janë katunarët e zonës tem, prapa tyre vijnë amerikanët, italianët e francezët”, thot Prenga, i cili shpjegon se nëse nuk do të ngritej ky tempull, kjo zonë do të ishte drejt braktisjes. “Nga ana patriotike, mendoj se kem sjell optimizëm, katunarët e kësaj zonë, janë heronjtë e fundit të këtij vendi”, thotë Prenga.
Dhe “Mrizi i Zanave”, nuk do të ishte ky që është, nëse nuk do të kishte traditën e familjes. I rritur në një familje të varfër, por ruajtëse të madhe të traditave, duke përfshirë edhe stërgjyshen e Prengës, si një ruajtëse e madhe e recetave shqiptare, pastaj babain e tij si kuzhinier në kohën e diktaturës, e që Prenga e mban mend edhe kohën se si futej në kuzhinën e babait dhe i jepte pilaf me kos.
38 vjeçari, që pikë të dobët ka kultivimin e verës, punë për të cilën u shpërblye edhe në nivel evropian, tregon se është i lumtur që i ka funksionuar mundi, dhe ishte i bindur me arrogancë se toka dhe dielli i Fishtës do ti sillte një shije të mirë verës që kultivohet tek “Mrizi i Zanave”, e që i ka vënë edhe emër shqip si: “kuVen”, “GeG” dhe “ara e Dardhës”.
Një fshatar që zgjohet me të gdhirë e që nuk e di asnjëherë se sa orë pune i bëhen brenda 24 orëve, tregon se krejt këto produkte kanë zinxhir familjen Prenga, që ndryshe, sipas tij, nuk do të bëheshin dot.
Dhe lidhja me tokën, diellin dhe rrënjët e Fishtës, për Prengën do të thotë shumë. Ai aktin më patriotik e quan ngulitjen e thellë të rrënjëve me tokën.
Dhe krejt këtë kulturë, këtë traditë me e sjell në kohë pa komplekse. Dhe përderisa afroheshim te Kulla e Arrnume, që është edhe e tipit të bujtinës për turistë, duket se pikërisht aty është mrizi, mrizaja e Fishtës.
Përderisa e shikon atë kullë të arrnume, që kishte gurë kushedi sa e sa vjet, Prenga tregon se është kullë e të parëve, që në të vërtetë ishte shtëpi e barinjve.
“Është “Kulla e Arrnume” ku jam rritë, në këtë kullë kam jetu për 15 vjet, deri në kohën kur edhe kam ikë për Itali. Ishte shpi çobanësh, shpi e një familje që kanë majtë bagëti” rrëfen Prenga, që sikurse kullën e fëmijërisë, edhe ushqimin, duke e ndërlidhë mes periudhave të ndryshme, bëri magjinë që ti sjell në kohë. “Pa komplekse se kush jemi, e qepëm traditën, me e harrnu me modernen, dhe e sollëm në kohë”, thot Prenga, i cili duket se nuk ka të sosur me ëndrra, sepse ëndrra e radhës është që të bëjë bashkë traditën e kuzhinës nga të gjitha viset shqiptare, duke bërë një ekspeditë në zonat e thella. Tashmë dy receta të arbëreshëve të Italisë i ka në menu, atë të makaronave, e ne përpjekje që të gjej edhe receta të tjera që aroma u vjen shqip.
Prenga që është sa në kuzhinë e sa në vreshtë, sa në kantinë e sa te përpunimi i djathit, arnimin mes traditës dhe modernes e ka bërë edhe me rrjetet sociale. Faqen e “Mrizi i Zanave” thotë se menaxhon vet, sepse, sipas tij ai ka një filozofi edhe për këtë çështje. “Edhe mjeshtëri më i madh i rrjeteve sociale nuk do të mund ta bënte punën e tij, sepse, askush nuk beson në punën time sikurse që besoj unë”, thot Prenga, i cili krejt në fund na ofron drejt tavolinës ku edhe na ishte servuar darka.
Me aromë shege, me aromë vere, me aromë të perimeve, e nën tingujt e pianos, po shijonim darkën e 400 familjeve të Fishtës.
At Gjergj Fishta në heshtje është kumbarë i këtij tempulli, që ka marr emrin nga vepra e tij “Mrizi i Zanave”, që tashmë nuk është mrizajë vetëm për fshatarët, por mrizajë e shumë shqiptarëve, dhe jo vetëm shqiptarëve./ KultPlus.com
Nga: Armin Hetzer
Përktheu: Agron Tufa
Në një pamje të reduktuar, kulturën mund ta përkufizosh si shumë dijesh dhe vlerash. Në një shoqëri të zhvilluar, këto përmbajtje përcillen në familje dhe në shkollë, në shoqëritë patriarkale, tradita gojore folklorike luan një rol të veçantë. Në disa vende të Evropës juglindore, në radhë të parë ndër sllavët e jugut, folklori letrar rezulton si dukuri jashtëzakonisht e gjallë. Ende në shekullin e XX-të bardët përhapnin këngët e tyre epike, dhe, nga një pikëpamje pragmatike, ligjërimi poetik ka qenë mjet efektiv i shprehësisë.
Në lidhje me përmbajtjen mund të veçosh dy sfera tematike: (a) subjektet legjendare, (b) ngjarjet historike. Kufirin ndërmjet tyre nuk është krejtësisht i qartë, sepse publiku nuk e dallonte njërën sferë prej tjetrës ashtu, sikundërse e bën këtë vëzhguesi i ditur dhe kritik. Subjektet legjendare mund të përmbajnë bërthamë historike, dhe këngët historike mund të jenë të drejtuara për kah tiparet legjendare. Flasim për subjekte historike, nëse personazhet e epopesë historike janë të konfirmuar. Në gjuhën gjermane përdorim nocionin Heldensagen (gojëdhëna për heronjtë), kurse në letërsinë e huaj, ndër to atë shqiptare, ndeshim nocionin “legjenda” dhe “legjendar”, ani pse fjala është për veprat në vargje.
Duke pasur parasysh se folklori letrar gjer në kohët më të reja ka qenë dukuri e gjallë e krijimtarisë, atëherë dhe letërsia artistike e popujve të Evropës juglindore shfrytëzonte subjektet dhe format e epopeve heroike. Përkundër ndarjes në skena, “Kurora e maleve” (1847) e Petër Njegoshit konsiderohet epope apo “poemë liriko-epike”. Xhuzepe Skiro i vjetri (Zef Skiroi), njëri nga arbëreshët italo-jugorë, rreth vitit 1922 krijoi epopenë “Kthimi” – Il ritorno, e cila, megjithatë, u botua vetëmse në vitin 1965. Gjithashtu, greku kretas Nikos Kazanxaqi krijoi “Odisenë” e tij. Në vigjilje të viteve 1920, Gjergj Fishta krijoi epopenë nacionale shqiptare, “Lahuta e Malcis”, e cila përfundimisht sosi në vitin 1937.
Njegoshi dhe Fishta kanë ndikuar jashtëzakonisht në vetëdijen nacionale të serbëve dhe shqiptarëve, por “Odisea” e Kazanxaqit del jashtë kornizave të temës që na intereson. Në këtë poemë nuk janë pasqyruar konfliktet vendore prej historisë së atdheut të poetit, porse temat gjithënjerëzore në formën e palinodisë (ose parodisë) së Homerit. Personazhi Odise, prej të cilit Penelopa dhe Telemaku shmangen të frikur, si prej përdhunuesit, nuk janë të volitshëm për modelet e vetëdijes nacionale. Ndërkaq që pikërisht në këtë gjë qëndron funksioni i epopeve të tjera: ato paraqiten si pika kristalizimi të nacionalizmit bashkëkohor dhe prandaj u duhet servirur masave të gjera të popullsisë mundësia e identifikimit.
Punimi i mëposhtëm është një kontribut në imazhologji dhe në studimet për të ashtuquajturin “alternitet” (angl. Otherness). Më parë ka qenë folur në shkencë për idealet kolektive apo stereotipat. Në çdocilën rrethanë fjala është për standartizimin e arsyetimit, ndjeshmërisë dhe veprueshmërisë, rezultatet e së cilës i kemi quajtur më lart vlera të përbashkëta. Personazhet letrare përfaqësojnë sjellje model, dhe formulat e tyre ligjërimore shprehin kufijëzimin e të “tyres dhe së huajës”. Më poshtë do të hulumtojmë kuptimin e fjalëve shkjeni-a, me të cilat shqiptarët e veriut përcaktojnë fqinjët e tyre sllavë si një kolektiv të huaj.
Vetëflijimi për shkak të vetëdijes së detyrës
“Lahuta e Malcis” përmban 30 këngë, të ndarë në tri pjesë joproporcionale: (1) mbrojtjen e kështjellës së Vraninës në bregun perëndimor të liqenit të Shkodrës (1858-1862, këngët I -V), (2) mbrojtjen e qyteteve Plavë dhe Guci (1878-1880, këngët VI-XXV) dhe (3) periudhën e xhonturqve (1908-1913, këngët XXVI-XXX, që përmbajnë fushat e Shevqet Turgut Pashës kundër fiseve të shqiptarëve të veriut dhe luftën e parë Ballkanike). Kësisoj, epopeja e Fishtës përshkruan konfliktet ushtarake më të rëndësishme, të cilat, në fund të fundit, mundësuan shkëputjen e Shqipërisë nga Perandoria Osmane. Prandaj, gjer në Luftën e Dytë Botërore, “Lahuta e Malcis” quhej epopeja nacionale e shqiptarëve, që glorifikonte çlirimin prej sundimit shumëshekullor turk. Ndërkaq, gjatë kohës së komunizmit kjo vepër artistike ka qenë e ndaluar si brenda vetë Shqipërisë, ashtu edhe në Jugosllavi. Kjo shpuri në atë që pothuaj nuk ka literaturë bashkëkohore mbi “Lahutën e Malcis”; gjer më sot, punimet e Maks Lambercit konsiderohen si fondamentale.
Në folkloristikën shqiptare dallohen Epika legjendare dhe Epika historike. Në të dyja rastet kemi të bëjmë me këngë të shkurtra, të cilat mund të jenë pjesë e ciklit të njohur, por që kurrënjëherë nuk u bashkuan në një epope të madhe të vërtetë. Krijimi i një epopeje të tillë është meritë vetëm e Gjergj Fishtës, i cili shfrytëzoi elementët e të dyja zhanreve folklorike, të epikës legjendare dhe historike. Legjendarja shprehet, ndërkaq, me Frymët (Zanat dhe Orët e besëtytnive popullore shqiptare) që bashkëshoqërojnë luftën e heronjve (IV. 208-275). Elementi historik ka të bëjë me faktin që ngjarjet dhe personazhet, qoftë dhe pjesërisht, janë të dëshmuara historikisht.
Nëse përqendrohemi në fashikullin e parë të Lahutës së Malcis që përmban luftën dhe vdekjen e Oso Kukës (kënga I-V), atëherë, në vështrim të parë paraqitet Shqipëria viktimë e grabitqarisë malazeze. Kështjella e Vraninës ka qenë forpost i Perandorisë Osmane kundër fiseve malazeze që depërtonin në rrafshultë. Në një situatë pa shtegdalje, Oso Kuka u hodh në erë bashkë me kullën e barotit; përveç kësaj vdiq edhe një pjesë e madhe e mësymësve malazezë. Një heroizëm i këtillë ndeshet jo pak në folklorin ballkanas. Të paktën njëra nga këngët heroike për Oso Kukën është dëshmuar që në shekullin e XIX-të. Pikë zanafillore e Fishtës rezulton skena idilike, ku “turq e sllavë” bashkekzistojnë në paqe (urtë ma ndejun Turk e Shkjá. I, 364). Së këndejmi, grabitqaria malazeze relativizohet. Knjaz Nikolla, i ngucur prej carit rus, është shkaku i veprimeve luftarake se, sipas fjalëve të poetit, ai sheh me sy të keq gjendjen paqësore mbi liqen, dhe thërret serdarin Vullo për mësymje. Nga ana tjetër, dhe vetë shqiptarët nuk janë të prirur për luftë. Pas mësymjes së malazezve pashai turk Avdi që udhëhiqte trevën e Shkodrës, ankohet që shqiptarët nuk qëndrojnë burrnisht. Puna është se, nuk ndjejnë ndonjë shkulm të brendshëm të luftojnë për hesap të një pashai të huaj, por Oso Kuka nuk mundet të mos e marrë mbi vete detyrën e mbrojtjes së kufijve, kur pashai pëshpërit që shqiptarët janë frikacakë. Mandej një tradhtar i njohur, sllavi Zeliq Gjoka (V. 182) u heq udhë malazezëve në Vraninë, por vritet i pari në luftë.
Ky, thënë shkurt, është një veprim, ndërsa poeti e zbukuron atë me përshkrimin e virtyteve dhe cilësive luftarake të heronjve. Pjesërisht epitetet e sllavëve dhe shqiptarëve janë po ato: ‘trim i çartun’ – si serdari Vullo (I. 280), ashtu dhe Oso Kuka (II, 155). Për Jovanin poeti thotë se është “sokol mali me tre zemra” (III, 236). Megjithatë, ka edhe dallime. Për shembull Vullo grabit luftëtarin e rënë (III. 52), çka i vë njollë reputacionit të tij. Lexojmë mendimin e përgjithshëm se sllavët nuk janë të denjë për t’u zënë besë dhe s’janë njerëz ku mund të mbështetesh (e thonë Shkjau se besë nuk ká. V. 169).
Mund të thuash në përgjithësi se sllavët që marrin pjesë aktive në betejë, nuk janë marrë nëpër gojë prej poetit. Megjithatë është krejt normale që ai, në radhë të parë, u kushton vëmendje bashkatdhetarëve të vet dhe aplikon të gjitha krahasimet e reja për të nënvizuar burrërinë e tyre dhe glorifikimin e cilësive të tyre: heronjtë krahasohen me gjarpërinjtë (drangue), poshtë krahëve ata kanë tri flatra të arta (apo pendë, IV. 26). Oso Kuka shkëndrit si vetëtima (II. 111; 142) ose buluret si luan (si ulani, III. 195). Kaçel Doda dhe Kerni Gila – janë si dy re të zeza (II. 138; III. 223). Për sfondin politik lexojmë se shqiptarët jetojnë 500 vjet nën zgjedhën turke (I. 4), por ende nuk janë nënshtruar (si ‘i dem, vu n’lavër spari. I. 12). Për besimin fetar poeti-murg thotë se shqiptarët kristianë dhe myslimanë jetojnë në paqe e harmoni (III. 340) dhe se kurrë ata s’kanë për ta pranuar zgjedhën e gospodarit malazes (IV. 66). Rreziku që u kanoset shqiptarëve është krijimi i një territori të pandarë sllav nga Deti i Bardhë gjer në detin Mesdhe nën udhëheqjen “Moska” (IV. 85-91):
(. . . ) mbasi Shkjetë e Ballkanit (. . . )
të kenë lidhë besë ndërmjet vetit,
ka m’iu dhanë Shkjenisë e mbara,
ka m’iu shtrue ura përpara
det e m’det m’u kapë Moskovi (IV. 85-91)
“Sllavjanin” në vend të Gjaur
Të vetmet përkufijëzime konkrete të armiqve që u kundërvihen shqiptarëve, janë malazezët, ndërsa poeti shpesh i quan ata me etnonimin malazestë. Nga ana tjetër shqiptarët – gjithashtu nën etnonimin e letërsisë së tyre quhen shqiptarë:
Malazestë të gjithë e dijnë
Se n’Shqipni ka djelm si Zana (IV. 122)
Se për t’gjallë rodi i Shqiptarit
S’i bjen n’dorë kurrë Gospodarit (IV. 34-35, 66-67)
Megjithatë ndeshen edhe emërtime të tjera që lypin shpjegime. Në citatin e sipërpërmendur shohim ‘sllavjanët’ (në numrin njëjës: shkja-u), Shkjeni-a si fjalë përmbledhëse, Moskovi ‘Moska’, Shkina ‘sllavjanka’ (në shumicën e rasteve: zogu i shkinës ‘biri i sllavjankës’ I. 290). Në fund të fundit ndeshet edhe një varg, në të cilin shqiptarët quhen “turq”: urtë me ndejun Turk e Shkja. I. 364. Ndërsa kjo fjali i përket ligjëratës së drejtë të knjaz Nikollës, mund t’ia atribuojmë gjuhës së folur bisedimore serbokroate (të cilën Fishta e zotëronte).
Emërtimet Moskov-i dhe Shkja-u/Shkina janë marrë prej poezisë popullore shqiptare, për shembull, në vargun Moskovi kërkon xhaminë/ në Stamboll Agjosofinë – (Epika Historike, Vol. 2.,nr. 426). Fjala Shkja-u, Shkina gjenden shpesh në përmbledhjen Epika legjendare, v. 1 (1966); këtu do të desha të ndërmend që në gjuhën rumune shkjau asheau, shumës, shkej schei – janë forma të ligjërimin bisedimor, me të cilat shënjoheshin në radhë të parë bullgarët, por edhe ortodoksët në përgjithësi. Në shqip: Fjala Shkjenia ndeshet aty vetëm një herë: Tanë shkjeninë sot e koriti (Nr 24. Vargu 276). Duket se Shqenim-i me affiksin – nim rezulton variant dialektor. Çfarë domethënie pra ka kjo fjalë dhe ç’prej kuri aplikohet?
Në shek. XX Shqipni-a/ Shqipëri-a rezulton emërtimi zyrtar i vendit Albania, pra emërtim gjeografik. Në këngët heroike edhe tek Fishta kontrastojnë Shqipnia dhe Shqenia, dhe mund të hamendësojmë që ky nuk është rezultat i rastësishëm i fjalëformimit paralel me sufiksin – ni. Duhet supozuar që të dyja fjalët kanë në zanafillë kuptim të dyfishtë: (a) përmbledhës që shënjojnë një popull të caktuar (apo nacionalitet), (b) emërtimin e territorit të një populli të dhënë. Një formim analogjik ekziston dhe në gjuhët e tjera, për shembull, në gjuhën polake, në të cilën Niemcu do të thotë (a) ‘gjermanët’ (b) ‘Gjermania’. Në mënyrë të ngjashme edhe Arnavutluk nuk do të thotë vetëmse territor gjeografik, por mund të shënjojë dhe karakterin shqiptar, d. m. th. cilësi abstrakte në kuptimin e veçorisë nacionale. Presupozohet që përmendja më e hershme e fjalës shqipe Shqeni-a ndeshet në fjalorin e Francisk Bardit (Frang Bardhit) në 1635 në faqen 144: sclauonia – Schienia. Sikundër Sclavonia, Schiavonia nuk është fjalë përmbledhëse, në rastin e dhënë kemi të bëjmë me emërtim gjeografik, anipse jo në kuptimin bashkëkohor. Sepse në kohën e republikës venedikase duhet të mendojmë për bregdetin dalmat, jo si për Sllavoninë bashkëkohore ndërmjet Savës dhe Dravës. Pa kontekst është vështirë të thuash, çfarë kishte pikërisht ka pasur parasysh Frang Bardhi në 1635, por, ashiqare, në radhë të parë jo atë për çka ka shkruar Fishta. Së këndejmi, duhet të përcaktojmë domethënien e fjalës Shqeni-a në kontekstin e epopesë sonë dhe burimet e saj, epikës popullore.
Te Fishta Shqipnia së pari nuk ka më domethënie gjeografike dhe, së dyti, Shqenia në vendin e sipërpërmendur (IV. 85-90) nuk ka lidhje me ndofarë toke. Sepse nuk ka të tillë vend i cili të mund të shtrihej nga Moska gjer në detin Adriatik. Shqenia në kuptimin jospecifik mund të kishte qenë “toka e sllavjanëve”, një shtet tërësor i papërcaktuar. Fill pas Maks Lambercit në rastin e dhënë është më e mira ta përkthejmë këtë fjalë me shprehjen “të gjithë popujt sllavë”. Po përse pra fjala bie vetëm për popujt sllavë, ndërkaq që malazezët kanë një profil mjaft të qartë, që të mund të jenë të kategorizuar kësodore?
Mund të hamendësohet se shpjegimi qëndron në faktin se Fishta përdor këtu fjalëpërdorimin e epikës heroike, më saktë imiton ciklin e Mujit dhe Halilit. Kjo dëshmohet bindshëm, nëse marrim parasysh jo vetëm episodin për Oso Kukën, por edhe këngë të tjera, në të cilat krijesat mitike marrin pjesë në veprim (këngët XVI, XXIV). Ata e mbajnë lidhjen me këngët legjendare më të qartë, sesa baladat historike. Fishta krijoi sintezën e dy zhanreve; veçse subjekti në epopenë e tij është historik; formësimi poetik imiton dukshëm epikën legjendare. Tani të hyjmë në një sferë të diskutueshme, përderisa Maks Lamberci – dhe mbas tij folkloristika zyrtare shqiptare – këmbëngulin për lashtësinë e ciklit të Mujit dhe Halilit. Sikundërse supozohet, konflikti rreth Mujit dhe Halilit pasqyron luftën në lidhje me migrimin (dyndjen) e ngulimin në gadishullin ballkanik në shek. VI të erës sonë. Atëherë, pra, ardhacakët sllavë lufton vazhdimisht me “ilirjanët” autoktonë.
Mirëpo, në shkencë tashmë ka kohë që është evidentuar ngjashmëria e ciklit shqiptar me ciklin e sllavëve të jugut për Mujin dhe Halilin. I fundit është regjistruar në shekullin XIX në Bosnje. Stavro Skëndi, shqiptar, i cili vonë ka qenë profesor në ShBA, vërteton imtësisht që cikli shqiptar varet prej atij boshnjak dhe që ai nuk mund të jetë më i vjetër se 300-400 vjeç. Për këngët heroike shqiptare, Skëndi shkruan: “Rrjedhimisht, rapsodët nuk mund të konsiderohen më të vjetër se shekulli XVIII”. Arshi Pipa, një tjetër shqiptar, që jep leksione në ShBA, ka shkruar madje që “cikli shqiptar e ka zanafillën në dhjetëvjeçarin e fundit të shekullit të kaluar”. Zgjidhja e kësaj çështjeje do të kishte qenë për ne pa interes, nëse në ciklin boshnjak të kontrastonin Turak dhe Sllovenin. Porse në ciklin boshnjak nuk ka vargje me etnonimin “sllavjanin”; përmenden veçse emërtime sociale si vllah, raja etj. , të cilat i kundërvihen “turku-t” .
Fjala vllah shpesh përkthehet në kuptimin e arumunit, d. m. th, të fiseve të romanizuara paleoballkanike. Në rastin e dhënë, kushërinjtë rumunë të përtejdanubit nuk dalin si personazhe të këngëve epike. Vëlla në ciklin boshnjak shënjohen serbët që janë ngulmuar në territorin e republikës venedikase (më vonë dhe Austro-Hungarisë). Fjala raja rezulton emërtim zyrtar i nënshtetasve myslimanë të sulltanit. Kjo do të thotë që në përgjithësi nuk ka emërtime nacionale në këngët boshnjake, pse të gjithë personazhet – janë sllavët e besimeve fetare të ndryshme. Më shpesh nga të gjitha ndeshet kontrasti, turak apo turçin, respektivisht kaur (turrak – gjaur), d.m.th. ai që i beson të pafeut. Veçantia e ciklit shqiptar qëndron në faktin që përsëpari paraqitet kontrasti jo mbi bazën religjioze, por sipas përkatësisë nacionale. Ajo çka ka qenë gjaur në ciklin boshnjak, në këngët shqiptare u zëvendësua funksionalisht me personazhin sllavian – shkja-u. Skëndi (1954, fq 128) rezymon hulumtimet e tij me fjalët e mëposhtme
The Bosnian fights against the kauri and vlasi (Vlachs), both being Christian subjects of the German Emperor or of the Doge of Venice. The Christian citizens within the boundaries of the Ottoman Empire are called in their songs raja (Rayah). The Albanians wage wars on the Shkje and the kaurr (infidel). The terms vllah (Vlach) and raja are uesd in their songs, bur they are rare, particulary the former.
Këngët heroike shqiptare kanë qenë regjistruar, si rregull, në fiset katolike të malësisë; prandaj termi gjaur/kaur “i pafe” nuk vlen për shënjimin e armikut. Por, ekzistojnë këngë në të cilat aplikohet fjala kaur, afër me fjalën shkje apo shkjenin. P. sh. , në këngën e sipërpërmendur “Halili i qet bejleg Mujit” nga rajoni Shkrel, gjen vargjet: Me i dhanë Mujit laikun e dekës/e me hjek havalen e kaurrit “që ta ndëshkojë Mujin me vdekje, që ai të rënkojë nga hidhërimi nga ana e kaurrit”. Në po atë tekst ndeshim dhe fjalët vlladika dhe popi në anën sllave. Ndoshta janë zbukuruar këtu sfondet e njohura nga epika mitike me realitetin empirik, konflikti luftarak me serbët ortodoksë (kënga është regjistruar në Kosovë). Në këtë rast, do të kishim punë me eklektikën e mitikes dhe elementit historik, si edhe në “Lahutën e Malcis” së Fishtës.
Nuk ka armiqësi të trashëguar
Etnonimet te Fishta shkja/ shkina dhe malazez, më pak apo më shumë, janë sinonime, megjithëse konotacioni i fjalës shkja është mitik, ndërkaq që termi malazez është i pamallkuar dhe neutral. Shkjeni si fjalë përmbledhëse ndeshet mjaft rrallë, dhe atëherë me kuptimin që del prej kufijve të fqinjësisë gjeografike. Kështu shënjohen sllavët në përgjithësi dhe me ta shqiptarët veriorë zor të kenë pasur kontakte të drejtpërdrejta. Më fashikullin për Oso Kukën, emëruesi i përbashkët shkjeni nuk luan rol përveçse si njësi politike e largët që u kanoset. Shqiptarët përcaktohen si jo sllavë në bazë të kolektivit etnik, pa nuanca religjioze. Fjala turk do të thotë si rregull mysliman, siç del nga vargjet e mëposhtme (III. 338-341)
por kur Shkjau t’na ngasë n’vend t’Parëve
për ketë besë, fara e Shqiptarëve
turk e i k’shtenë – merr vesht or djalë –
kanë me u gjetun krejt me ‘i fjalë
Fishta nënvizon që knjazin malazes e cyt cari në Moskën e largët dhe poeti nuk propagandon urrejtje. Tragjedia historike qëndron në atë që për shqiptarët mbrojtja e atdheut në të njëjtën kohë do të thotë mbrojtje e kështjellave kufitare të perandorisë osmane. Vetëm se ndërhyrja e Fuqive të Mëdha në fatin e popujve të vegjël i bën shqiptarët armiq me fqinjët e tyre sllavë. Nga pikëpamja e kulturologjisë, fjala shkjeni përmban nocion privat të për-kufizuara prej “të huajit”, në kuptimin e “alteritetit” (angl. otherness). Por, ky nocion rezulton i papërcaktuar. Poeti nuk u kundërvë vlerave pozitive të kolektivit personal, që dallohen me tipare të prera apo me simptoma të kolektivit të huaj. Kontrasti është i dobët, sikundërse në përgjithësi malazezët dhe malësorët në shumë gjëra janë afër njëri-tjetrit.
(Ky studim u mbajt në rusisht në Akademinë e Shkencave Ruse gjatë konferencës së studimeve ballkanistike më 3 mars 1999, organizuar nga Instituti i Sllavistikës dhe Ballkanistikës)
Përpara emrit Gjergj Fishta gjithsesi na vjen për mbarë të shtojmë atë fjalëzën e shkurtër dhe parake “Átë”, se vërtet At Gjergj Fishta ka diçka të përhershme prej áti, jo vetëm si klerik dhe atë në letërsinë shqipe, por në vetëdijen e shqiptarit. Ai është përcjellës i amaneteve, i kumteve që vërshojnë nga goja e kombit, nga buzët e plagëve të shekujve dhe u bë dhe vetë zë i madh, i ngritur në lartësitë e një epike madhështore, me fuqinë e Mujsit dhe të Halyllit (kupto: Muji dhe Halili), legjendë moderne ndërkohë, me rrënjë shkëmbi, plot dije dhe urti, me dhembje dhe dufe, dhe befas shndërrohet në lirik, me një romantizëm po aq dhe europian, me një gjuhë të begatë dhe onomatopeike dimrash e lumenjsh.
Por Átë Gjergji ka dhe zemërim perëndish, që nga dashuria e kthen atë në satir(ik), ndoshta është satiristi më i mirë në Ballkan i kohës së tij. Dhe pikërisht këtu, kur ai është qortues, sikur bëhet i pakohë, madje ngjan fare aktual, sikur sapo e shkroi një satirë të tij dhe kjo e bën të ndihet i gjallë vazhdimisht.
Átë Gjergj Fishta është dhe veprimtar, patriot i flaktë, edhe nën pushtuesin, aspak bashkëpunëtor me të në dëm të vendit të tij, politikan i atdheut, deputet, akademik i kulturës italiane, duke e parë si kolonë të kulturës europiane. Ai ka qenë i propozuar dhe për çmimin “Nobel”.
At Gjergj Fishta është një fenomen në kuptimin metaforik, por dhe të zakonshëm, ai u bë shumë i njohur qysh në gjallje, deri dhe anekdotik. Kur dikush, p.sh., ka nisur të recitojë diçka prej tij, menjëherë të tjerë kanë ditur ta vazhdojnë, madje dukej sikur krijohej kori antik, t’i thoshe një varg, tjetri vargun tjetër, kështu ka ndodhur me të, nëpër popull, në teatër, por dhe në autobus, në pllaja, në kuvende burrash, por dhe në burg. Heshtja e dhunshme që e mbuloi gjatë diktaturës, e shoqëruar me denigrime e fyerje si askush, nuk e trandën monumentin e tij, ai, siç thoshin latinët, e sprovoi veten duke mposhtur jo dy vdekjet, por më shumë se aq. Vepra e At Gjergj Fishtës është qëndresë dhe kushtrim lirie, dinjitet kombëtar dhe shkëmb. Peizazhi më i fuqishëm i shpirtit shqiptar. Së bashku me pararendësin e tij Naim Frashëri, që ai e adhuronte, të dy së bashku ata sikur bëjnë dy kokat e shqiponjës në Flamurin tonë.
23 Tetor është datëlindja e tij. Natyrisht kritika letrare, studiuesit, shkrimtarët dhe jo vetëm ata, personalitete të vendit e kanë thënë e do të thonë fjalën për të, gurra fishtiane nuk shter, por për ta përkujtuar, ne kemi zgjedhur një veprim ndryshe, jo studim a vlerësime, por po pranojmë antologjinë e njërit prej lexuesve të tij më pasionantë, Zef Skanjeti, që vazhdimisht e hap Veprën e Atë Gjergj Fishtës, mrekullohet prej saj dhe dëshiron t’i japë lexuesit pjesë, që sipas tij, janë dhe aktuale, nga njëra anë për rëndësinë e kumtit e dritën udhërrëfyese dhe nga na tjetër si dukuri, pengesa, që duhen qëlluar me shigjetat e mprehta fishtiane. Thjesht për të ndjerë se sa i madh është, pazgjidhshmërisht me Shqipërinë dhe shqiptarët.
DREDHA E DJALLIT
Te satirat në “Anzat e Parnasit”, përveç të tjerave nënvizojmë fuqinë profetike të mirëfilltë si “Dredha e Djallit”, ku paralajmëron ardhjen e dreqit të kuq (komunizmit) në Shqipëri qysh më 1908, pra 9 vjet përpara se ai të triumfonte në Rusi, më 1917 (Shënim nga Z. S.)
……………………………………
E shka t’lânë kta kater ujq,
Qi i kercnohen shoqi-shojt,
Thonë, do t’dalë nji dreq i kuq,
Qi pa dhimbë do t’i a njesë thojt.
Edhe m’duket se për né,
Mor’ Shqyptarë, ky djáll i zi
Sa mâ para ka me lé,
Pse na dreqnit kem’ kojshi…
Qe, pra, tash se per ç’arsye
Punë n’Shqypni s’jet pa u shpërthye,
Due me thânë, pa u partallisun
Çdo pûnë mbarë qi t’jetë nisun
E kjo nâmë, ase kjo rrfé,
Ka me ngjatun, thom, ndër né
Dersá menden na t’a rrisim
E me dije mos t’a shndrisim;
Dredha e djallit, pse s’âsht tjetër
Si e kam kndue nder libra t’vjetër
Veç padija dhe krenija,
Qi shkojn njitë si trupi e hija.
SHKODËR, (RI)VARRIMI I GJERGJ FISHTËS
(nga libri “Thesaret e frikës” i poetit Visar Zhiti)
shkruar gegërisht
N’varrin e shembun dhe t’harruem u gjetën copra kocash, mbetun nga mëkati i pakalbun.
Çka mund t’bahet me to, o At’, veçse skeleti i dorës, që mbi dhe ka shkrue eposin e vdekun të t’gjallëve e nen dhe eposin e gjallë të t’vdekunve?
Baj Kryq dhe dora m’zhvishet, bien mishi, m’bahet skelet si dora jote e kombit. E mbushim me zanin tand si shpatën me millin. Se e gdhendëm drunin e fatit tonë. Ranë bujashka fjalësh n’varrin që s’do të vdesi ma. /KultPlus.com
Fishta, i lindur më 1871, ishte frat, shkrimtar (poet e prozator), përkthyes, publiçist, arsimtar, estet, piktor (jo profesionist, mendohet të ketë mbi 20 piktura) deputet, anëtar i Akademisë Italiane të Shkencave dhe mbrojtës i Shqipërisë në arenën ndërkombëtare.
Për gjysmë shekulli ishte figura mbizotëruese e letërsisë shqipe, madje që kur ishte gjallë u kurorëzua “poet kombëtar”. Pas vitit 1945, kur u vendos regjimi komunist, vepra e Fishtës u ndalua dhe qëndroi e tillë derisa u përmbys diktatura komuniste.
Një incizim në Youtube e tregon zërin origjinal të Fishtës duke lexuar nga “Lahuta e Malcis”, shkruan KultPlus.
Më 1907 boton përmbledhjen satirike “Anzat e Parnasit”, dhe më 1909 përmbledhjen lirike “Pika voëset”, më 1913 “Mrizi i Zanave”. Gjergj Fishta veç krijimtarisë artistike, shkëlqeu edhe në fushën e pedagogjisë e të psikologjisë sociale, gjuhësisë etj. Si mendimtar me potencial të madh teorik dhe me një veprimtari të dendur praktike, në shërbim të mbrojtjes dhe të zhvillimit të gjuhës dhe të shkollës shqipe, ai i kishte vënë vetes si qëllim që të luftojë për të ngritur nivelin kulturor e arsimor të bashkëkombësve dhe për të nxitur tek ata dëshirën për përparim dhe për atdhedashuri, si dy shtylla qe do t’i ndihmonin për të mbajtur në këmbë shoqërinë shqiptare të goditur nga pushteti disashekullorë otoman. / KultPlus.com
Poezi nga Gjergj Fishta
Lamtumirë, vendet e mia,
qe, po zhduken dalëngadalë!
Gjëmon deti, ushton duhia,
likundet barka valë mbi valë,
Kah njai diell, që asht tue flakue,
andej fill un tash do t’vete…
Lamtumirë, atdhe i bekue!
Lamtumirë, për sa t’jet jeta!
Nesër nade kur mbi ne,
rrezja e diellit ka me ra,
kush e din sa ujë e dhe,
mue prej teje ka me m’da!
E por n’pyetsha ret mizore,
e por n’pyetsha zogjt e detit,
se për ty, moj tokë arbnore,
s’ka me m’folë kush mue t’shkretit…
Tjera fusha e tjera zalle
kam me pa, e tjera dete;
kam me ndje po tjera valle,
tjera gjuhë, tjera qytete.
Vendin tem s’kam me e pa,
ku kam le e jam burrnue:
sytë e mi kan me kja.
pa u gjet kush me i ngushllue./ KultPlus.com
