Fjalori gjerman - KultPlus

I mbizmadhuar? Covidiot? Me një numër të madh fjalësh të reja të frymëzuara nga Covid-19, gjermanishtja në mënyrë kreative pasqyron zhvillimet e vitit të kaluar.

Shtrëngica e koronavirusit jo vetëm që nuk i ka kthyer tërësisht përmbys jetët tona, por i ka shtuar gjuhës gjermane si asnjë ngjarje tjetër më parë.

Gjatë vitit të kaluar, gjermanët ishin “zoom”-uar së tepërmi me aq shumë videokonferenca, dhe e kthyen fjalën mbyllje në një folje denglish “gelockdownt”.

Më tutje ata zbatuan dashurinë e tyre për shkurtesa për të ravijëzuar një sërë rekomandimesh për të shmangur shpërhapjen e virusit. Ajo që filloi si rregullat “AHA” u zgjerua në “AHACL” – ku A qëndron për “Abstand” (distancim), H për “Hygiene”, A për “Alltagsmaske” (maskë fytyre), C për “Corona-Warn-App” (aplikacioni gjerman për gjurmim të virusit) dhe L për “Lüften” (ajrosje).

Instituti Leibniz për Gjuhën Gjermane (IDS), me qendër në Mannheim, ka stivuar më shumë se 1 mijë fjalë të reja, që të gjitha të lidhura me pandeminë. Për secilën fjalë, instituti citon edhe një artikull gazete ku është përdorur. Pavarësisht nëse janë përvetësuar fillimisht prej popullatës apo u popullarizuan përmes diskutimeve politike, fjala pasqyron atë se si vendet gjermanishtfolëse u ballafaquan me pandeminë gjatë vitit që shkoi.

Një prej rrengjeve të gjuhës gjermane është të gërshetojë fjalë ekzistuese duke iu dhënë atyre kuptim të ri, që mundëson të pasqyrohen në mënyrë kreative qasjet e ndryshme kundrejt zhvillimeve në lidhje me virusin, me “Klopapierhamster” (brejtës të letrave të tualetit) dhe “Covidiots” që shfaqej në ballina për ato sjellje vetjake në prag të valës së parë.

“Gesichtskondom” (kondom fytyre) dhe “Schnutenpulli” (turi i xhupit) u duken si mënyra humoreske për të përshkruar maskën e fytyrës.

Disa nga këto fjalë të ndërthurura janë që të gjitha të huazuara nga anglishtja, të tilla si “Social-Distancing-Shaming”, që ka të bëjë me njerëzit që qortojnë të tjerët pse nuk mbajnë distancë sigurie në një hapësirë publike, ose “Superspreader-Events”, një dukuri që u pikas anembanë botës, në të cilat tubime të caktuara çuan në një numër të lartë infektimesh./koha/ KultPlus.com

Ndonëse synuan të rrumbullakonin projektin e tyre në 10 vjet, vëllezërit Grimm vdiqën një shekull para se vëllimi i fundmë i veprës së tyre të botohej më 1961

I rëndë sa edhe i gjatë, “Fjalori gjerman” nga vëllezërit Grimm është një ushtrim në superlativ. Folkloristët dhe gjuhëtarët Jacob dhe Wilhelm Grimm ishin veçanërisht të marrosur pas shkronjës A, duke e quajtur atë “më e fismja dhe origjinalja nga të gjithë tingujt”. Jobefasisht, Fjalori i tyre i dëgjuar nis me një histori të hollësishme gjuhësore të zanores.

Ishte njëfarë prologu për projektin epik të nismuar nga vëllezërit Grimm në Kassel më 1838: të regjistrohej zanafilla dhe përdorimi i akëcilës fjalë gjermane – në të vërtetë, e gjithë gjuha e re e lartë gjermane nga Lutheri te Goethe “në krejt plotninë”. Një plan ambicioz dhe ndërmarrja e shekullit.

Profesorët e gjuhësisë patën papandehur krejt kohën e dynjasë kur u pushuan nga Universiteti i Göttingenit. Tok me pesë profesorë të tjerë, ata ishin pjesë e “shtatëshes së Göttingenit” që i mëshonte një kushtetute më liberale.

Gjatë kohës së kaluar në egërsinë e të qenit të papunë, Jacob dhe Wilhelm Grimm morën zemër nga botuesi në Leipzig, Salomon Hirzel, të “përpilonin një fjalor të ri e të madh të gjuhës gjermane”.

Me Hirzelin që ofroi të jepte mbështetje botuese për projektin, vëllezërit nisën punën e tyre për Fjalorin gjerman më 1838. Ata nuk qenë në gjendje në të gjallë të rrumbullakonin detyrën e tyre prej mamuti.

Ky projekt kishte edhe një përmasë ashiqare politike. Me të synohej të bashkohej gjuhësisht Rajhu gjerman dhe të ndihmohej sheshimi i rrugës për një konfederatë të principatave të hapërdara gjermanishtfolëse.

Sidoqoftë, Wilhelm Grimm i mbahej asaj që “larushia e të folmeve” duhej të ruhej. “Gjuha e shkruar është gjëja e përbashkët që bashkon të gjitha fiset”, thoshte ai.

Skema mori hov dhe u bë e atillë sa të përfshinte më shumë se 80 bashkëpunëtorë që punonin me Grimmët për të përpiluar gjysmë milioni regjistrime historike gjuhësore.

Por Wilhelm Grimm ngulmoi që Fjalori do të merrte kohë dhe kërkoi durim gjatë një mbledhjeje të gjuhëtarëve ekspertë më 1846 në Gjermani. “Një vepër e këtij lloji kërkon një punë të gjatë e të vështirë, përmbyllja e së cilës nuk mund të bëhet me detyrim”, tha ai.

Më 1854, vëllimet e para të Fjalorit të Grimmëve më në fund u botuan. Por Wilhelm Grim ende po punonte me hyrjet për shkronjën D, kur vdiq më 1859. Vëllai i tij, Jacobi, ia doli të përfundonte shkronjën E dhe po punonte për fjalën “Frucht” (fryt), kur vdiq më 1863.

Pas vdekjes së dy vëllezërve, breza të tërë gjermanistësh vijuan projektin e Fjalorit monumental. Por do të duheshin edhe 107 vjet të tjerë pas botimit të dy vëllimeve të para që vepra të rrumbullakohej.

Nga koha e Bismarkut, Akademia pruse e Shkencave mbikëqyri realizimin e Fjalorit, me anëtarë të shquar si fizikani Max Planck, që kërkonte përfundimin e tij. Puna vazhdoi gjatë Luftës së Ftohtë në të dy Gjermanitë. Vëllimi i 32-të dhe i fundit u botua më 4 janar 1961. Hyrja e fundit për Z ishte “Zyypressenzweig” (degë selvie).

Në atë kohë, hyrjet origjinale të shekullit të 19-të nga vëllezërit Grimm ishin aq të tejkaluara, sa duhej të rishikoheshin në tërësi. Më 2016, ripunimi nga “Aal” (ngjalë) deri te “Zahlenmystik” (numerologjia) u përfundua krejtësisht. 178 vjet pasi kishte filluar, periudha e fundit u vendos në “Fjalorin gjerman” nga vëllezërit Jacob dhe Wilhelm Grimm.

Sot, kompleti, që peshon 84 kilogramë në formë analoge, është i qasshëm veç në formën digjitale. Mes të tjerash, Universiteti i Trierit ofron një edicion online, “Digital Grimm”, falas për të gjithë. Është një vepër monumentale për gjermanishten dhe një specie e përveçme që ka hyrë në Librin e Guinessit.

Marrë nga “Deutsche Welle”. Përktheu: Salih Mehmeti. / KultPlus.com

Etiketë: Fjalori gjerman

Mbi një mijë fjalë të reja gjermane u krijuan gjatë pandemisë

‘Fjalori gjerman’ i vëllezërve Grimm kremton 60-vjetorin