Thimi Mitko lindi në Korçë në vitin 1820, ku ndoqi shkollën vendore greqisht. Xhaxhai i tij, Peti Mitko, kishte qenë një ndër krerët e kryengritjes së vitit 1847 kundër Tanzimatit. Të dy e lanë atdheun në vitin 1850, duke shkuar së pari në Athinë, më pas në Plovdiv të Bullgarisë, dhe më vonë në Vjenë, ku Thimi punoi si rrobaqepës.
Në vitin 1866 Thimi Mitko mërgoi drejt Egjiptit, ku iu përkushtua lëvizjes kombëtare dhe ngritjes së një biznesi të suksesshëm në Beni Suef, ku edhe vdiq në vitin 1890. Mitko mblodhi burime të folklorit shqiptar që prej vitit 1866.
Thimi Mitko kishte lidhje me personalitetet e mëdha të letrave shqipe, si Jeronim De Rada, Demetrio Camarda, Dora d’Istria, Jan Urban Jarník, Kostandin Kristoforidhi, Gustav Meyer, etj., duke iu dhënë atyre këngë popullore, gjëegjëza dhe tregime.
Ai ishte edhe autor i shumë shkrimeve në shtypin evropian në mbështetje të çështjes shqiptare. Koleksioni i folklorit shqiptar të Mitkos përmbante këngë, tregime dhe thënie popullore nga Shqipëria e jugut.
Vepra madhore e Mitkos “Bleta Shqiptare” (Alvaniki Melissa) u botua në Aleksandri të Egjiptit në vitin 1878. Sipas autorit, koleksioni kishte si qëllim të ndihmonte bashkësinë shqiptare në Egjipt, duke e ushqyer me të dhëna mbi kulturën shqiptare. Në vitin 1924 kjo vepër u ribotua e rishikuar nga Gjergj Pekmezi në Vjenë, me titullin “Bleta shqypëtare e Thimi Mitkos”. / KultPlus.com
Motivi i dashurisë në një perlë folklorike malësore…
Etnografët e kanë theksuar se këngët folklorike kane qenë shumë të rëndësishme në mënyrën e jetesës së kulturave njerëzore. Studimet e këtyre këngëve na ndihmojnë për të parë rëndësinë e muzikës folklorike në traditat, ritualet, ceremonitë fetare, dhe vazhdimësinë e jetës së këtyre kulturave. Këto këngë në dukje spontane, qe emërtohen ne te gjithë kulturat si “këngë popullore”, përbejnë nënshtresën nga erdhi edhe muzika e kultivuar. Sot këngëtarë shumë të njohur shkruajnë dhe këndojnë atë qe e kanë quajtur zakonisht këngë popullore, sepse forma dhe mendimi kanë ngjashmëri me ato nënshtresa qe vijnë nga thellësitë e shekujve. Tekstet e këngëve popullore tradicionale kane mbërritur deri ne kohen moderne, pikërisht sepse përçojnë karakteristikat universale te artit, temat e përjetshme qe kane shoqëruar dhe shoqërojnë njerëzimin, si dashuria, jeta, dhe vuajtja. Tipar themelor i këngës popullore është përcjellja e ngjarjeve te vërteta për dëgjues që e përjetojnë nja ngjarje qe ndodh ne kohen e tyre duke bere qe secili individ te identifikohet menjëherë me mesazhet qe ka përçuar kënga. Ndoshta ky identifikim personal e ka bërë këngën popullore të çdo vendi, me rëndësi jetike. Këngët folklorike kane larmi te pamase temash, nga këngët e trimërisë, kurbetit, dashurisë dhe secila nga këto tema te trajtuara ka karakteristikat e veta qe i dallon…te gjithë këto teme të marra së bashku dëshmojnë universin e paratë te pasurisë shpirtërore te popullit qe i krijoi. Ndër temat qe janë trajtuar ne këngët folklorike, tema e Dashurisë është ndoshta edhe me e përkora në lirikat folklorike te Shqipërisë së Veriut. Duke pasur parasysh kushtet shoqërore në të cilat këto këngë u ngjizen, rapsodi e ka ngritur deri ne perfeksion mënyrën e te shprehurit që të thotë sa më shumë dhe të mos keqkuptohet. Ti këndohet Vashës që i pëlqen artistit, vajzës që e ka shituar me bukurinë e saj, sot është e lehtë, por paramendoni kohën kur mbahej pushka krahut, kur për një shikim te pakontrolluar bëhej gjëma!? Ishte një çensurë e pashpallur dhe artisti duhej të ishte shumë i kujdesshëm e të ndërthurte tekste me shumë nënkuptime, qe askush tjetër pos vajzës se cilës i drejtohej kënga mos ta merrte vesh mesazhin…nga ana tjetër autori te ishte gjithmonë i mbrojtur dhe te mos dilte hapur. Nga kjo lloj “ çensure” çdo varg kishte nëntekste shume kuptimplote, ngjeshur me mesazhe e kode komunikimi te cilat ishin aq te arrira sa u mbijetuan shekujve e mberrinë deri ne kohen tone. Ka mundësi qe edhe artiste tjerë nëpër shekuj i ripunuan edhe i lëmuan me shume duke i përsosur deri ne perla… Një nga modelet me te arrira folklorike, qe vështirë se mund te gjenden ne Folklor, është kënga shume e njohur qe këndohet ne Malesitë e Veriut, por edhe me gjere ne viset shqiptare Kënga: ”N’DRRAS TE VEKUT”…
“N’DRRAS TE VEKUT KUSH PO KJAN”…
“N’drras te vekut o kush po kjane Kjane syzeza o per Jaran’ Dushk e bar o ne mal po i than Nuk po e len veren me dale
S’po e len veren me dal sivjet Per qat Djal o qe i ka vdeke Per qat Djal o Djalo te ri A e din Nane ne vorr ku e kan shti
N’vorre te reja ner ni Bli A m’jep iz oj Nan t’shkoj e t’rri Shkoj syzeza i ra permi Çou shkodran o djal i ri
Ku e ke besen qe ma ke dhane M’thojshe jam o trim azgan Gjylja e topit s’mund me m’zan Plumbi i pushkes shenj s’me ban
Kur ta ndiej thojshe zanin tand Edhe i dekun n’vorr me kane Menjeher’ çiko çohna n’kambe Dhe e drrasa i gjuej menjane.
Që në vargun e parë kemi një nëntekst shumë domethënës që na shpalon dramaticitetin e Këngës, gjendja në të cilën është thurur kënga…vasha është duke vajtuar “N’Drras te vekut”…Veku është Avlemendi, Tezgjahu, pra vajza është duke përfunduar pajën e nusërisë…Në traditën malësore dihet që kur vajza ulej në Vek, (Tezgjah, Avlemend), i kishte ditët e ndara dhe do shkonte te burri. Te kjo kënge, vajza është duke vajtuar ndërsa po përgatit Pajën?! Pret te shkojë te Burri dhe ”Kjan syzeza për Jaran!”… Është vaji i një vashe për te dashurin qe ka vdekur…Ndoshta Jarani, (i dashuri), ka vdekur pikërisht për të!? Sepse në atë kohe kur është marre vesh lidhja e fshehur me një djalë ka kërcitur pushka. Ky hamendeshim e bene dhe me intrigues tekstin e këngës sepse më poshtë vajza i kërkon “Ize”, (Leje), nenës së vet që të shkojë deri te varri i djalit të ri të vdekur në lule të moshës… Figuracioni që e përshkruan dhimbjen e vajzës është brilant: ”Kjan syzeza o për jaran/Dushk e bar o ne mal po i than/Nuk po e len veren me dale”…Aq e madhe është dhimbja e zemrës së saj sa as Vera nuk guxon te dalë atë vit. Një asocim brilant me zemrën e thyer të cilën e prêt zymtësia e një martese kundër dëshirës… Çdo varg i kësaj kënge është brilant …me tutje Vajza e pyet Nanen e vet se ku e ka varrin Djali i Ri: ”A e din nane ne vorr ku e kane shti/” dhe Nana ja kthen: ”N’Vorre te reja nen nji Bli”… Pra djali i ri është varrosur te Varret e Reja një asocim me moshën e tij të këputur në mes. Tjetër nëntekst që thekson moshën e tij është edhe vargu “N’Vorre te reja nen nji Bli”, druri i Blirit siç dihet lulëzon në Bjeshkë menjëhere sa shkrin bora, një metafore e shpërthimit të jetës. Por mëqe Vasha me vajin e saj “Nuk po e len Veren me dale” atehere Blini ka vendose të ruaje varrin e djalit të ri…vazhdimi eshte prekes,vajza bie mbi varrin e te dashurit edhe i kujton premtimin e dhene se si ai i kishte premtuar se: ” …”Gjylja e topit s’mund me m’zan/ Plumbi ipushkes shenj s’me ban”…Ne vargun ku thuhet “Çohu shkodran o djal i ri”, duhet te ndalemi e të kujtojmë se në viset shqiptare, ne Malësi e Kosove, emri “Shkodran” ka qene kthyer ne cilësor, pra me tipare mbiemri, pasi Shkodra kishte shume zë mbas trimërive te Dasho Shkrelit, Oso Kukes apo Kupe Danes dhe malësoret uronin ne atë kohe : ”U rrit’te e u bafte shkodran!”… Vazhdimi i këngës dhe mbyllja e saj artistikisht përcjellin një mesazh shumë optimist, djali edhe pse i vdekur është gati te ngrihet kur ta dëgjoje zërin e saj : ” Kur ta ndiej thojshe zanin tand/Edhe i dekun n’vorr me kane/Menjeher’ çiko çohna n’kambe/Dhe e drrasa i gjuej menjane”…Pikërisht për ketë tipar, kënga edhe pse përcjell një mesazh shume te dhimbshëm, tragjik ne fakt, nuk është Elegji. Ne gjithë rezonancën e saj kjo kënge asnjëherë nuk përçon dëshpërim, që mund të ishte i kuptueshëm nga dhembja e madhe. Sepse ka brenda mesazhin e Pamundësisë… Te gjithë ne e njohim atë ndjenje…atë regetime zemre për atë që kemi dashur në fshehtësi e që ndoshta edhe nuk ia thamë kurrë por që na ngrohu e na ngazëlleu. Dashuria kur është e pamundur është edhe me pervëlonjëse. Prandaj edhe vaji i vajzës qe shkon te varri i te dashurit te vdekur nuk kthehet ne Elegji sepse e tillë është jeta, të gjithë e kemi në zemër nga nje varr të tillë dashurie të pamundur, ndoshta një regëtime, një shpresëz, një iluzion pak rëndesi ka… Ndërsa për atmosferën muzikore të këngës ajo është një mrekulli me vete…melodia qe ne fillimet e veta të jep përshtypjen e tringëllimës së heshtur te lotit qe bie mbi Vek,(tezgjah), mbytur nga karkërima e përplasjes së Vekut, (tezgjahut)…Është vaji i heshtur i zemrës që mbytet nga karkërrima e tezgjahut të jetës, vrazhdësisë së saj. Duket sikur ato lot bien si nota muzikore drejt e ne pentagramet e shpirtit… Atmosfera muzikore, ajo qe studiuesit e muzikës e quajnë “Shtimung muzikor”, (“Stimmung”), gjate gjithë këngës është atmosfere optimiste nuk bie ne zvargie zëri e vajtime dëshpëruese karakteristike për këngët orientale, rapsodi duket ka pase në mendje tringëllimat e krojeve, tringëllimet e lotëve te akullnajave qe shkriheshin në Bjeshkë. Ai ka marre për model gurgullimën e krojeve të Malësisë, melodinë e parajst të rrjedhave të Valbonës, të Cemit apo lumit te Shales…Kjo kenge shpeshhere eshte kenduar e percjelle vetem nga melodia e fletes, ne Malësi ka pasë rapsode që e krijonin melodinë vetëm me një gjethe të njome ahu, dëshmi kjo e një sinkretizmi te plote me natyrën…Vetëm imazhi i një djali te ri duke i rene fletës, (gjethes) në një Rudine bjeshke teksa shoqëron zërin engjëllor te një bareshe te re qe këndon përmallshëm, “N’Drras te vekut…” mjafton për t’u kredhur ne një bote ëndërrimesh, bote prej se cilës askush nuk do dëshironte te dilte ndonjëherë…/ KultPlus.com
Grupi Super 700, i themeluar në vitin 2003 nga Ibadet Ramadani dhe Michael Haves në Berlin të Gjermanisë na ka befasuar të gjithëve më këngën “Kur jam kânë nji vakt i ri”.
Grupi i përbërë prej gjermanëve e këndojnë këngën “Kur jam kanë një vakt i ri” me një theks më ndryshe nga që jemi mësuar ta dëgjojmë.
Antarët e grupit janë: Ibadet Ramadani, Jan Terstegen, Michael Haves, Sebastian Schmidt.
Po sjellim tekstin e plotë të kësaj kënge folklorike shqiptare:
Kur jam kan ni vakt i ri E kam pas ni çifteli Kange e lojna dhe mahi Me t’u shkri zemra tuj ndi
Oj lum lum oj lumi une
O nji syzez e kam pas kojshi Shume marak tuj knu me m’ni Dite per dite m’rrinte karshi Ni dite m’thirri me i shku n’shpi
Oj lum lum oj lumi une
O une i mjeri kesh mashtru N’shpi t’syzezes ni dite jam shku Mire jam ule jam rehatu Ja kem nis me knu e me lu
Oj lum lum oj lumi une
O sa u bona pak rahat Kisi n’der rak tak tak Shpejt e shpejt jam dal n’hajat Aty ish kane ni shtrige plake
Fort po sillka me lagraç Desh ma thej njonen kopaç Oj mejr mjer oj mjeri une
O shpejt e shpejt jam dal n’oborr Gati m’hangen ni qen qorr Turr e vrap jam dal te koshi Aty ish ma i madh sharofi
Shpejt e shpejt jam dal n’sokak Gati m’hanger ni minak Oj mjer mjer o i mjeri une
O shpejt e shpejt jam dal ne baçe E jam ndal te molla lalçe Kam kthy kryt me kqyr nihere O ish kon dal syzeza n’dere
Ma e mire se lul pranvere More djal hajde najhere Oj lum lum lum lum oj lumi une / KultPlus.com
Më 8 tetor 1860 lindi Mikel Markianoi, historian i letërsisë, folklorist dhe përkthyes i njohur arbëresh, autor i veprave “Koloni arbëreshe të Italisë”, “Shqipëria dhe vepra e Jeronim de Radës” si dhe i mjaft studimeve folklorike. Ishte kushëri me poetin e madh arbëresh Jeronim De Radën, nga i cili u ndikua gjatë gjithë jetës së vet.
De Rada i drejtohet Mikelit në këtë mënyrë: “Shumë i dashuri kushëri” ose “Nipi im i dashur”.
Dr. Mikel Markianoi, personalitet poliedrik, i cili u ngrit në shkallët më të larta të artit dhe të shkencës së letërsisë, sidomos në fushën e studimeve dhe të kritikës letrare është një nga njerëzit më të shquar të italo-shqiptarëve të Kalabrisë, veprat e tij njihen edhe në Evropë. Kishte kulturë të gjerë, si shkrimtar dhe shkencëtar, dallohej për horizontin dhe diapazonin e gjerë, veçanërisht në shkencat humanitare.
Harmonizonte në sintezë profilin e poetit e të përkthyesit me atë të gjuhëtarit e të folkloristit, të historianit dhe të etnografit. Ndihmesat e tij çmohen në historinë e albanologjisë, por njihet edhe si orientalist, helenist dhe latinist. Qe hartues tekstesh shkollore, përkthyes i letërsisë klasike greke, latine e gjermane në italisht, si edhe një stilist i përkryer.
Krijimtaria letrare e shkencore e Markianoit është shumë e pasur dhe e larmishme. I frymëzuar nga ndjenja të pastra shqiptare, Markianoi punoi pa u lodhur, për njohjen e veprimtarisë letrare të arbëreshëve të Italisë. Ndër shkrimet e letërsisë së vjetër shqipe do të përmendim, në radhë të parë, zbulimin dhe botimin e vjershave të Nikoll Filjes (1682-1769) nga Munxifsi (Mexojuzo) e të Nikoll Brankatit (1671-1741) nga Hora, si dhe të arbëreshëve (Piana dei Greçi). Që të dy shkrimtarë shqiptarë prej Sicilie, të shekullit XVIII.
Shkrimet e tyre dhe këngët e vjetra shqipe, Markianoi i gjeti dhe i mblodhi në një udhëtim që bëri në vitin 1901, në ngulimet arbëreshe të Kapitanatës. Vjershat e tyre i botoi, më 1908, me titull: “Poezi fetare shqipe”. Pas tri vjetësh, botoi katekizmin e Filjas, titulluar: “I krishteu arbëresh”. Një kritikë të rreptë për këtë botim jo pa gabime të Markianoit, shkroi dijetari i përmendur arbëresh i Sicilisë, Gaetano Petrota.
Dr. Mikel Markianoin i kanë interesuar edhe çështjet e gjuhësisë shqiptare. kjo ndihmesë e tij modeste, ende nuk është vënë në dukje në studimet tona, botuar për historinë e gjuhësisë shqiptare. Le të përmendim këtu vetëm titujt e punimeve të tij me këtë karakter: “Relikë e gjurmë të trungut të lashtë glotik shqip e afri të gjuhëve trakishte, maqedone e iliriane”, “Gjuha shqipe dhe një kritikë moderne”, dy pjesë, “Polemikë shqipe”. “Gjurmime etnografike dhe gjuhësore trako-ilirishte”.+
Në fushën e studimeve historike janë për t’u përmendur veprat: “Politika shqiptare e shtetet ballkanike prej vitit 1897 deri më 1901”, “Shqipëria e çështjes shqiptare”, “Kufijtë e shtetit të ri shqiptar”, etj.
Si studiues e kritik letrar, ai dha një vështrim të përgjithshëm të letërsisë arbëreshe në punimin: “Ngulimet arbëreshe në Itali dhe letërsia e tyre”. Dr. Mikel Markianci, si filolog klasik, u mor edhe me letërsinë greke dhe atë latine. Veç këtyre, Markianoi botoi edhe vepra të tjera, si “Balladat e Gëtes”, “Për historinë e Manfredonies”, “Babrio”, “Tema hartimesh”, “Hartimet në shkollat e mesme”.
Ai punoi tërë jetën për të nxjerrë në dritë folklorin tonë të pasur, lashtësinë e gjuhës amtare, traditat e njohura të kulturës kombëtare, vlerat e letërsisë artistike shqiptare. Ai qe një burrë me kulturë të gjerë në vargun e gjatë të shkrimtarëve e shkencëtarëve arbëreshë të Italisë.
Dr. Mikel Markianoin e ka karakterizuar përherë patriotizmi i flaktë për Shqipërinë dhe shqiptarët, dashuria e pakufishme për shqipen dhe për emrin arbëresh./ KultPlus.com
Më 18 shtator 2021, Komuna e Chavannes-près-Renens, Zvicër organizon festën e madhe “Këtu Komuna e Chavannes”, ku grupi Ilirët do të fillojë programin që nga ora 13:00, duke paraqitur programin e tyre për një orë.
Në këtë manifestim muzikor do të shfaqen edhe grupet muzikore italiane, portugeze, spanjolle si dhe grupet e të rinjve të kësaj komune.
Kjo festë e madhe është një ngjarje e mirë për rajonin e komunave perëndimor të Lozanës, si dhe vetë kantonin Vaud. Ky takim do të bashkojë të gjithë brezat në një kontekst muzikor dhe festiv, me ç’rast banorët do të mund të zbulojnë pasurinë e kulturave të ndryshme. Një festival i tillë folklorik mishëron një mjet të dobishëm për ruajtjen, promovimin dhe përhapjen e trashëgimisë kulturore jomateriale dhe këtë, veçanërisht përmes zhanreve të shprehjes si muzikës, vallëzimit, riteve, zakoneve, njohurive artizanale dhe artistike etj. Për të kontribuar në mënyrë të konsiderueshme në ruajtjen dhe rritjen e identitetit dhe diversitetit kulturor, një festival folklorik duhet të zhvillohet në një kontekst të përshtatshëm kulturor.
Ilirët e konsiderojnë rëndësinë e trashëgimisë kulturore jomateriale, shkrirjen e diversitetit kulturor si garantues të zhvillimit të qëndrueshëm, siç nënvizohet nga Rekomandimi i UNESCO-s mbi ruajtjen e kulturës tradicionale dhe popullore të vitit 1989, nga Deklarata Universale e UNESCO-s mbi Diversitetin Kulturor të vitit 2001 dhe nga Konventa për Ruajtjen e Trashëgimisë Kulturore Jomateriale.
Kjo festë do të bashkojë artistët në një atmosferë paqeje dhe miqësie. Me programet e këtyre komuniteteve, të cilat i bëjnë të njohura traditat e vendeve të tyre për pjesëmarrësit e tjerë dhe për publikun e gjerë, kontribuojnë në respektimin e trashëgimive dhe traditave kulturore të popujve./ Migjen Kajtazi / KultPlus.com
Spiro Dine lindi në Vithkuq të Korçës në vitin 1844. Mori pjesë në Lëvizjen e Rilindjes Kombëtare, duke ndihmuar organizimin dhe bashkërendimin e veprimtarive të shqiptarëve të Misirit.
Në vitin 1866, shkoi në Egjipt (në Misir), me nxitjen e Th. Mitkos dhe iu vu punës për mbledhjes e lëndës folklorike. Më 1908 ai botoi në Sofje veprën “Valët e detit”, ku përveç materialeve folklorike përmblodhi edhe krijimet poetike të veta e të disa atdhetarëve të tjerë.
Vepra përfshin një lëndë të gjerë dhe është ndër botimet më të rëndësishme folklorike të Rilindjes. Spiro Dine vdiq në Misir.
Vepra është shumë e rrallë, botim i vitit 1908. Në të janë përmbledhje nga këngët folklorike që Spiro Dine ka grumbulluar.
Lidhja e librit është e mirë (pavarësisht nga koha e gjatë e kaluar). Faqet e librit janë të zverdhura për shkak të kohës së kaluar.
Spiro Dine është ndër të paktët krijues shqiptarë që përdori penën, lapsin dhe bllokun e shënimeve të tij për të grumbulluar traditën folklorike shqiptare dhe për ta lënë atë si një shportë poetike për brezat.
“Valët e detit”(1908) është një dëshmi për këtë. Por mjafton vetëm vjersha “Mendiake” të zbulohet kjo dhe të analizohet paksa ndryshe krijimtaria e Dines.
Vjersha “Mendiake” është e shkëputur nga “Valët e detit” dhe ka qenë e ribotuar te Kalendari i Botës në vitin 1939, në faqen 70-të. Kjo vjershë e botuar në këtë kalendar të shtypur në shtypshkronjën e gazetës “Bota”, Massachusetts Avenue, Boston, Mass edhe pse duket se është një simbolikë e punës folklor-mbledhëse të Dines, ka vlera të tjera të pazbuluara më parë.
Është një poezi që dominohet nga një vargëzim tipik i kohës kur ajo u botua në Sofje. Por ajo që vetë Dine shpjegon çon paksa dritë në këtë tematikë që duam të trajtojmë.
Në parathënien e veprës së tij “Valët e Detit”, të botuar në Sofje, Bullgari më 1908, folkloristi Spiro Dine shpjegon mënyrën se si mblidhte folklorin nga shqiptarët: “… kudo që gjenja shqiptar do t’i ngarkohesha dhe do t’i lutesha të më thoshin sa që dinte. Por edhe për fat të mirë atë kohë, ndodheshin dhe shqiptarë shumë n’Egjypt, nga do të shkonje do të piqnje shqiptarë. Karakollët e Kairos qenë plotë gegë e toskë. Këngët e vallet nuk rreshtnin”.
E njëjta situatë sa më sipër gjendet edhe te copa letrare “Kënga”, e shkruar nga Lumo Skëndo në Stamboll më 20.10.1910:
“… Meçi, me gjithë të dyzetat e shkuara dhe të pesëdhjetat e afëruara, po mirrte këngën: të tjerët me radhë si cilido pas zërit që kish, po e priste , dhe kështu këng’ e Labërisë po gumëzhinte në këtë dyqan të vogël në mes të të madhit Stamboll”.
Vjersha në fjalë e Dines është një kompleks proverbial në plan të parë. Por në aspektin strukturor ajo është një poezi model e pas viteve 1900, kur folklori ishte një realitet ushqyes për tematikën poetike. Nga ana tjetër kemi një mrekulli grupfjalësh që prodhojnë alegori, filozofi dhe përcjellin kuptimin shpotitës te lexuesi në mënyra të dukshme e të padukshme.
Në kuptimin kompleks të saj fjala e vjershës së Dines është një element më vete. Themi se është një element më vete, pasi në çdo detaj ajo plotëson një shumëkuptimësi të larmishme, që e bën atë të lexohet këndshëm në shumë kultura. Kjo ka bërë që ajo edhe sot të ketë një dimension logjik dhe tepër transparent.
Bazuar në folklorin shqiptar, poezia e Dines lexohet ndryshe në fakt nga ajo që kjo poezi strukturon për të ndërtuar një poezi mesazh-dhënëse.
Më tutje në insinuata alegorike ajo ngjan me alegorinë e zonës së Luznisë në Dibër, ku fjala shpreh kuptimin e shprehur në lidhje me situatën apo veprimin që dhe ku referohet ajo. Këtu karakteret sillen si një figurë alegorike që nën veshjen metaforike dhe epitetet e shumta shihet edhe leximi i tyre nga njerëz të ‘kualifikuar’ për t’i lexuar ata në fakt.
Themi kështu pasi që në fillim nënkuptimi figurativ i ‘lisit’ është një ndërlidhje filozofike më vete, po aq edhe një shpoti ‘dritëhije’ (chioroscouro) që forcon tempin proverbial.
Sipas W. Eberhard dhe Pertev N. Boratov në “Revistën e Folklorit Amerikan”, kjo fortësi e tempit proverbial është një lidhje që vjen nga tradita e poezisë në vitet 1908 dhe para tij.
Sipas këtyre studiuesve e gjithë krijimtaria poetike që fillonte nga Turqia e që përfshinte gjithë Lindjen dhe mesin e Europës frymëzohej dhe ushqehej nga folklori dhe krijimtaria folklorike. Në fakt ata në kritikën dhe kërkimin e tyre zbuluan se poezia kishte ndikime kulturash mbi të, po aq sa edhe ndikime strukturore.
Poezia e Dines shihet në këtë ndriçim teorik në fakt si një poezi e ndikuar strukturalisht nga vala e poezisë së asaj kohe, por në aspektin folklorik ajo ngjan paksa e papërlyer, për vetë faktin se Dine përdori intuitën e tij të veçantë që të mbante shënime për folklorin e mbrujtur nga shqiptarët e emigruar apo të gjendur në mjedise ku ndodhej Dine vetë.
Këtë traditë e kanë përdorur më parë në të njëjtën kohë që autori krijoi “Valët e detit” edhe mjaft autorë turq si A. Golpinarh, Izalhi Halk Siiri dhe Pir Sultan Abdal, të tre të mirënjohur në atë kohë si grumbullues folklori dhe poetë me emër të asaj periudhe.
Në atë kohë në kulturën poetike bullgare dominimi i poezisë turke ishte i ndjeshëm, po aq sa ishte e ndjeshme edhe ana komplekse strukturore që sigurohej nga shkolla me afërsi dhe bashkëpunim me njëra-tjetrën. Bazuar në këtë bashkëpunim dihet fakti që shumë poetë dhe novelistë i bazuan krijimet e tyre te folklori.
Pas revolucionit të vitit 1908 në Turqi, ku krijimtaria u ndikua nga elementët nacionalistë, pati një shkëputje në këtë bashkëpunim. Është e rëndësishme të theksohet se Thimi Mitko dhe Spiro Dine, në këtë periudhë mërguan në Egjipt, ku mblodhën këngë folklorike nga bashkësitë shqiptare që banonin atje. / cbc.al / KultPlus.com
