Poezi nga Goethe
Si, erdhe ti?! Plot mall sytë s’i ngrita
Dhe s’të dallova, kur u ktheve, jo!
O çast i lumtur e që s’kthehesh! Ç’prita?
Mos jam i verbër? Si më ndodhi kjo?
Ti mua do më japësh pak të drejtë
Në do mundohem të të ngushëlloj
Kur afër je nga sytë më shket lehtë
Kur ndodhesh larg më shfaqesh para, moj!/KultPlus.com
Poezi nga Goethe
Përmbi çdo maje mali
Ka qetesi:
Mi asnje maje mali
Asgje s’leviz,
As pipetin;
Ne pyllin zogjtë’ e vegjël po pushojnë:
Prit pak, se shpejt a vonë
Gjen qetësi dhe ti./KultPlus.com
Poezi nga Johan Volfgang Gëte
Pse kthehem përsëri te këto fletë?
I dashur, mos më pyesje më mirë,
S’kam ç’them, me të vërtetë, po kam dëshirë
Ta mbash në dorë letrën time, vetë.
Meqë s’vij dot, kjo letër le të jetë
Prej zemrës sime ç’është me e dlirë,
Gëzim, rënkim e shpresë e dëshirë;
Gjithçka që s’pat fillim e fund e s’do ketë.
Sot dëshiroja fort mos të ta thoja
Se në dëshira, ëndrra dhe mendime
Besnikja zemër kthen e vje te ti.
Kështu dikur qëndroja e të shikoja
Dhe s’flisja dot. Ç’të thoshte goja ime?
E gjitha isha si në mrekulli./KultPlus.com
Poezi nga Goethe
Kam dashur, po dua tani…
Kam dashur, po dua tani më me zjarr,
Kam qenë shërbyes, tani jam një skllav,
Me ç’zell kam shërbyer këdo!
Por befas më ndezi kjo mike besnike,
Dhe nis ma shpërblen çdo dhimbje fisnike,
Per mua s’ka tjeter si kjo!
Besova, tani besoj me pasion!
Në shkon jeta mbarë a barra ngarkon,
Besimi prej eje s’mërgohet!
Po ngryset kaq shpesh, po erret e nxin,
Shtrëngon kaq brenga, rreziku arrin,
Por qielli nis prapë kthjellohet!
Kam ngrënë, tani po ha sa për tre,
Me ndriti krejt shpirti e zemra më rreh,
Gjithçka e harroj mes defrimi!
Rinia me zjen bërtas e gajas,
Kam mall që të shtrohem ndër vene plot gas,
Ngjeroj, më shijo fort ushqimi!
Kam pirë me parë, tani s’lë sapllak,
Dhe vera na ngre, na bën me cakmak,
Dhe gjuhën na gjidh nga zinxhirat!
Nga vozat po zbrazet e rrjedh me rrëmbim,
Na ndez kaq deshira, na ngjall kaq besim,
S’na ndalin hendeqet, rrepirat!
Në valle jam hedhur, ne valle marr zjarr,
Asnje shilarthar dhe asnjë valltar
S’erdh rrotull në valle si flutur!
Dhe kush shumë lule ia doli te thurë,
Dhe kurre s’i ndau, s’i shkeli në turr,
I mbeti kurora e bukur!
Ta thurim kurorën! Mos kini ngurrime!
Kush merr trëndaflin plot vese e shkelqime
E çjerr veç pak gjëmbi i mprehtë.
Si dje edhe sot shkelqejnë fort yjet,
Por larg mjaft i rrijnë kujt frikshëm ul kryet
Dhe ngrys po gjithnjë po në jete!./KultPlus.com
Çfarëdo mendon të bësh, apo e ke ëndërr, filloje. Guximi ka gjenialitet, pushtet dhe magji brenda!
• Besoji vetvetes dhe do të dish të jetosh!
• Pasuria është diçka që mund të ndihmojë në jetë, por jeta nuk është diçka që kalohet për të grumbulluar para!
• Nuk ka gjë më të frikshme se injoranca në veprim!
• Idetë e guximshme janë si lëvizjet e shahistëve që mund të sjellin humbjen e lojës, por krijojnë rastin për të filluar një lojë të re, e cila mund të fitohet!
• Sjelljet e një njeriu janë një pasqyrë ku ai e sheh portretin e vet!
• Njeriu fisnik i bën për vete njerëzit fisnikë, dhe di si të mbështetet tek ata!
• Njeriu e vë veten në nivelin me të cilin të tjerët e vlerësojnë!
• Një jetë e padobishme është një vdekje e hershme!
• Mosha na tregon sa fëmijë kemi mbetur!
• Të gjitha mendimet inteligjente janë menduar tashmë; e vetmja gjë e nevojshme është të përpiqemi t’i mendojmë prapë!
• Dijet që kam unë mund t’i ketë çdo njeri, por zemra ime është vetëm e imja!
• Sundoje atë! Bëje botën t’i shërbejë qëllimit tënd, por mos i shërbe asaj!
• Tregohu i njerëzishëm dhe përdor fjalë të mira, sidomos për ata që nuk janë të pranishëm!
• Bukuria është manifestim i ligjeve sekrete natyrore, të cilat përndryshe do të na fshiheshin përgjithmonë!
• Të jesh brilant nuk ka asnjë vlerë nëse t’i nuk respekton asgjë!
• Disa defekte janë të domosdoshme për hir të individualitetit!
• Karakteri formohet nëpër shtrëngatat e botës!
• Karakter, në gjërat e vogla apo të mëdha, do të thotë të marrësh përsipër ato gjëra që ti ndihesh i zoti t’i bësh!
• Mirëkuptimi është gjenia e njerëzimit!
• Korrektësia luan shumë rol, por guximi më tepër!
• Një përgjigje korrekte është si një puthje e ëmbël!
• Fati na i plotëson dëshirat, por në mënyrën e tij, me qëllim që të na japë diçka përtej dëshirave tona!
• Përça dhe sundo, bërtasin politikanët; bashko dhe prijë është kryefjala e mençurisë!
• Mos iu nënshtro shumë ndjenjave. Një zemër tepër e ndjeshme është një pasuri e palumtur në këtë tokë të lëkundur!
• Dyshimi rritet sa më shumë që të dimë!
• Mos ëndërro ëndrra të vogla, sepse ato nuk kanë fuqi t’i vënë në lëvizje zemrat e njerëzve!
• Gabimi është i pranueshëm për ne sa kohë që jemi të rinj; por ai nuk duhet gërmuar në pleqëri!
• Çdo ditë ne duhet të dëgjojmë të paktën një këngë të vogël, të lexojmë në poezi të bukur, të shohim një pikturë të arrirë, dhe, nëse është e mundur, të flasim sa më pak fjalë!
• Të gjithë duan të jenë dikush; askush nuk do që të rritet!
• Vajzat dashurohen për ato që janë; djemtë për çfarë premtojnë të jenë!
• Shkoni në vendet e huaja dhe do të arrini të njihni gjërat e mira që i ke në atdhe!
• Urrejtja është aktive, zilia është pasive; por ka vetëm një hap midis zilisë dhe urrejtjes!
• Është i vdekur në këtë botë, ai që nuk beson në një botë tjetër!
• Është më i lumturi, mbret apo bujk qoftë, ai që gjen paqe në shtëpinë e vet!
• Unë mund të të them ty, mik i ndershëm, se kujt t’i besosh: besoji jetës; ajo të mëson më mirë se libri ose oratori!
• Njihe veten? Nëse do ta njihja veten, do t’ia mbathja me të katra. Mos o Zot që ta njoh!
• Dëgjoji bindjet e të gjithëve, por dyshimet e tua mbaji për vete!
• Nëse fillon të mendosh për gjendjen tënde fizike apo morale, zakonisht e gjen se je i sëmurë!
• Në fushën e ideve çdo gjë varet nga entuziazmi… në botën reale gjithçka qëndron mbi këmbënguljen!
• Më mirë të mashtrohesh nga miqtë, se t’i mashtrosh ata!
• Secili ta pastrojë derën e vet dhe e gjithë bota do të jetë e pastër!
• Disa njerëz nuk kujdesen për paratë e tyre derisa iu mbarohen, të tjerët bëjnë të njëjtën gjë me kohën e tyre!
• Asgjë nuk është më e vlefshme se dita e sotme!
• Pasionet janë vese ose virtyte në kulmet më të mëdha të fuqisë së tyre!
• Burracakët kërcënojnë vetëm kur janë të sigurt!
• Gjëja më e vështirë për t’u parë është ajo që ke para syve!
• Njeriut të zgjuar i duket çdo gjë qesharake, njeriut të ndjeshëm i duket çdo gjë e rëndë!
• Ai që zë vendin e parë, rrallë e luan rolin kryesor!
• Njerëzit përçmojnë atë që s’e kuptojnë!
Përgatiti: Vasil Fype
Fausti është një dramë e shkruar nga Johann Wolfgang von Goethe, një autor dhe figurë e njohur për Gjermaninë e viteve 1800. Gëte ishte shkrimtar i një zhanri të gjerë. Vepra e tij është e pasur me romane, drama, poezi, novela, etj.
Periudhat e krijimtarisë së Gëtes
Periudha I ,“Stuhi dhe vrull”
– drama heroike “Gëci i Berlihingenit”, Gëci – gjeniu i forcës
– romani sentimental “Vuajtjet e djaloshit Verter”, Verteri – gjeniu i ndjeshmërisë.
Periudha II
Klasicizmi Vajmaras – periudha më e ndritshme – dramat : “Egmonti”, “Torkuato Taso”, “Efigjenia në Tauridë” – pjesa e parë “e Faustit” – libri i parë i romanit “Vilhelm Majster” – në oborrin e Vajmarit, Gëtja u mor me: punë shteti, krijimtari, studime shkencore.
Periudha III, Olimpiku i Vajmarit
– përkon me moshën e pleqërisë karakterizuar nga qetësia
– botimi i pjesës së dytë të “Faustit”
– libri i dytë i romanit “Vilhelm Majster”
– vëllimi “Divani perëndimor-lindor”
– krijoi dhe drejtoi revistën “Art dhe antikitet”
Fausti është pjesë e gjinisë dramatike, e do të specifikohet si një tragjedi. Gëtja e quante Faustin tragjedi, por me synimin për të krijuar një vepër të plotë, ai shkriu aty të gjitha llojet letrare të njohura, duke realizuar kështu sintezën e formave artistike të deri atëhershme.
Ajo ka ngjyrimet e një poeme filozofike, poeme epike, dramë misteri, e ngjashme me tragjedinë antike, dramë qytetare dhe romani, si dhe poezi lirike.
Periudha Letrare:
Kjo vepër është shkruar në periudhën e Romantizmit.
Struktura:
Vepra është e ndarë në dy pjesë. Pjesa e parë është e ndërtuar sipas kronikave historike shekspiriane në 25 skena dhe trajton jetën personale të heroit. Pjesa e dytë është e ndarë në 5 akte dhe trajton aktivitetin e tij shoqëror.
Tema:
Flet për marrëveshjen që Fausti bën me Djallin, duke i dorëzuar atij shpirtin e tij, në këmbim të dijes, aftësisë për të kuptuar çdo aspekt të natyrës, të dijes njerëzore dhe për të gjetur lumturinë (jo shpirtërore).
Mesazhet:
Fausti, duke mposhtur egoizmin, kupton se lumturia nuk mund të jetë kurrë e plotë, nëse nuk ndahet me sa më shumë njerëz. Arsyeja dhe dashuria njerëzore mundin çdo të keqe. Besimi në vlerat humane të njeriut. Po ashtu e meriton jetën dhe lirinë, vetëm ai që e fiton me përpjekje dhe luftë.
Rrëfimi:
Ndodh në dy plane. Në planin e parë paraqiten skena nga jeta e rëndomtë njerëzore kurse në planin tjetër zhvillohen skenat e një bote fantastike, plot me figura mitike.
Simbolikat:
1) Simbolika e udhëtimit përcillet nga njëra epokë në tjetrën për të mbërritur te Fausti, i cili do të synojë të zbulojë përmasat e natyrës, botës, kozmosit, qenies, njeriut dhe shoqërisë.
2) Ferri dhe parajsa janë simbole të fatkeqësive dhe të lumturisë së njeriut mbi tokë.
3) Zoti, Mefistofeli, kryeëngjëjt e personazheve të tjerë kanë kuptime simbolike dhe janë shprehje e forcave të natyrës dhe shoqërisë.
Burimet e veprës:
1) Legjenda e Faustit – Fausti ishte hero i një legjende shumë të njohur, që ka një bazë historike reale. Fausti, person real, ka jetuar në fundin e shekullit XV dhe në fillimin e shekullit XVI. Ai shëtiste qytet më qytet dhe e quante veten doktor, mburrej se zotëronte dije të shumta, si dhe artin e magjisë. Në një epokë, kur besimi në magji ishte diçka normale, rreth magjistarit shëtitës mblidheshin turma të tëra njerëzish.
2) Realiteti i kohës ku Gëtja jetonte– Në fakt epoka e tij u cilësua si epoka e gjenive, sepse në shumë fusha të dijes dhe të artit shkëlqyen emra të mëdhenj.
3) Studimet e tij– Gjatë jetës që kur shërbeu në oborrin e Vajmarit, Gëtja u mor me punë shteti, krijimtari, studime shkencore për mineralogjinë, paleontologjinë, botanikën, anatominë e fizikën.
Fausti:
Mefistofeli:
Margarita:
Nga: Dorian Koçi
Përvjetori i lindjes së Gëtes, këtij vigani të mendimit europian, është gjithmonë një përvjetor që të shtyn të kërkosh lidhjet e krijimtarisë së tij me kulturën e vendit apo të rajonit. Kjo gjë, në fakt, është kurthi që bien të gjithë studiuesit, pasi kur përpiqen të nxjerrin në pah të veçantat, ata gjejnë universalitetin e dijeve të tij. Gëte ishte shumë i apasionuar nga kultura e lashtë dhe e re e Ballkanit, por ai simbolizonte dhe shpirtin racional gjerman. “Im Anfang war die Tat” (Në fillim ishte vepra), një përkthim i lirë i versës së parë të ungjillit sipas Gjonit, (1:1), “në fillim ishte fjala” që Gëte e vendos në gojën e Faustit, kur e vë këtë të fundit në dramën “Faust” të përkthejë Ungjillin sipas Gjonit (Vargu. 1237). Kjo frazë u kthye në moton e filozofisë së tij, që në fakt shkundi Gjermaninë e shekullit të XVIII dhe gjithë Europën.
Gëte i njohu tërthorazi shqiptarët nëpërmjet krijimtarisë së Lord Bajronit, të cilin e admironte dhe kishte letërkëmbim të rregullt. Gëte e kondideronte Bajronin si një nga poetët që do i mbijetonte gjithmonë kohrave. Adhuronte talentin poetik të Bajronit, për të cilin shkruante se “kur krijonte arrinte gjithçka dhe mund të thuhet me bindje se frymëzimi atij i zëvendësonte të menduarit thellë. E ndjente vazhdimisht nevojën për të krijuar dhe gjithçka që krijonte, gjithçka që buronte prej zemrës së tij ishte e mrekullueshme. I krijonte veprat si gratë që krijojnë fëmijët e bukur: pa menduar dhe pa ditur qysh. Ai është talent i madh i lindur, dhe nuk di njeri tjetër me fuqi poetike më të madhe. Për perceptimin e së jashtmes dhe për aftësinë e depërtimit në të kaluarën ai është po aq i madh sa edhe Shekspiri”. (Gëte, Vepra të zgjedhura, Volumi 4).
Gëte i kish përpirë të gjitha veprat e Bajronit dhe, në bisedë me sekretarin e vet Ekerman, ai pranonte se përshkrimet poetike të tij ishin shumë afër realitetit:
“Edhe tek Bajroni – thashë unë – gjej shpesh pjesë krejtësisht të drejtpërdrejta, të cilat na japin vetëm pasqyrimin e sendit dhe na zgjojnë ndjenjat e brendshme, sikundër bën pikërisht dhe vizatimi i një piktori të mirë; veçanërisht i pasur me pjesë të tilla është “Don Zhuani”.”
“Po, – pranoi Gëtja – atje Bajroni është me të vërtetë i madh; herë–herë jeta reale jepet prej tij me një lehtësi që të duket si improvizim. Te “Don Zhuani” këto pjesë nuk më kujtohen, por te poemat e tjera ato kanë mbetur në mend, veçanërisht skenat detare, ku kohë më kohë një valë vezullon tej; aq mirë është bërë kjo, sa të duket se po nuhat edhe ti ajrin e detit. (Gëte, Vepra të zgjedhura, Volumi 4).
Një nga poemat e tjera ku ka skena të mrekullueshme të përshkrimit të detit është dhe “Udhëtimet e Çajld Haroldit”, poemë e cila e bëri të famshëm Bajronin në 1812-n. Sigurisht, përveç pjesëve të përshkrimeve detare, Gëte kish lexuar edhe 160 vargjet e Këngës II, ku përmes një ligjërimi orientalist flitet për shqiptarët.
Adhurimi i tij për Byronin ishte një adhurim intelektual dhe pa komplekse, kur ndër të tjera do të shprehej: “M’u desh një përfaqësues i kohëve të reja poetike dhe kush mund të ishte tjetër veç atij që, pa dyshim, duhet parë si talenti më i madh i shekullit? Për më tepër Bajroni nuk është as ithtar i antikitetit, as i romantizmit, ai është mishërimi i kohës sonë. Një i tillë m’u desh dhe për synimin tim artistik më shkonte si jo më mirë natyra e tij, gjithmonë e pakënaqur dhe karkateri i tij luftarak, që edhe e çoi të vdesë në Mesolongji. Të shkruash një monografi për Bajronin nuk është aspak një punë e volitshme dhe e këshillueshme; por ta nderosh në ndonjë rast dhe të tregosh meritat e tij të shumta, kjo është një gjë që unë do të vazhdoj ta bëj gjithmonë.” (Gëte, Vepra të zgjedhura, Volumi 4).
Kjo lloj modestie dhe inkurajimi për shkrimtarët e tjerë, është shumë e rrallë për kohën, sepse Gëte, ashtu si shkruajti për Bajronin, me të njëjtin adhurim shkroi edhe për Volterin dhe Shilerin.
Gëte shquhej për një lloj modestie në trajtimin e hierarkive kulturore në Europë, duke dëshmuar që ai, mbi të gjitha, ishte një intelektual kozmopolit dhe qytetar i “polisit” të mendimit. Ja si shprehej për kulturën gjermanike të kohës së vet dhe vendin e saj në lidhje me kulturën antike.
“Ne (d.m.th., gjermanët) me të vërtetë kemi arritur në thuajse këto njëqind vjetët e fundit të lëvrojmë siç duhet kulturën tonë. E megjithatë, duhen edhe nja dy-tre shekuj që kultura jonë kaq shumë e lëvruar të arrijë të bëhet kulturë e të gjithëve. Deri përpara këtij çasti, të gjithë do jenë thjesht barbarë”.
Gëte ishte mendjehapur edhe ndaj kulturës lindore dhe formave të ndryshme poetike të lëvrimit të kësaj kulture. Ai njihte mirë Rumiun, Sadiun dhe Hafizin. Nën ndikimin e poezisë orientale shkroi një divan perëndimoro-oriental (1819-1827). Gëte e admironte shumë Hafizin, i cili ishte edhe një simbol i shpeshtë humanizmi në poezinë e tij. Në vargjet e “Ribashkimi”, Gëte shkruan për Hafizin:
“Hafiz, me ty të jem kam mall,
Në garë! Gaz e dhimbje mal
Të shkulën, ne u bëjmë ballë!
Të dua e të pi ngaherë
Si ti, se ç’krenari e rrallë.”
(Halil Ibrahimi, Gëte, Islami dhe poezia)
Në këtë mënyrë ai ishte bashkëkohës në mendim me Bajronin që shkroi “Oriental Tales” në 1816-n dhe Pushkinin që shkroi për “Baçevasarajin” në Krime, në vitet 1821-1823. Orientalizmi, si rrymë e mendimit në Evropë, fillon ndoshta që në kohën e kryqëzatave dhe romancave mesjetare. Në periudha të ndryshme ka patur interesa dhe qëndrime të ndryshme ndaj Orientit dhe Orientalizmit, por ai u bë i njohur gjatë Romanticizmit, sepse Orienti ishte një formë sublime e tij. Romantizmi gjerman ka konfliktin e jetës së brendshme të individit, dramën e njeriut kundrejt mjedisit. Gëtja i madh, duke mbështetur filozofinë e Herderit, për kulturat popullore si një vllazëri universale, shpiku termin “Letërsia botërore”, ku përkatësia etnike e poetëve nuk kishte rëndësi absolute. Gëtja, që admiroi Bajronin, megjithatë qe ai që tha se “klasike unë quaj të shëndoshën, romantike të sëmurën”. Në të vërtetë, Fausti i Gëtes është ravizuar si një kryehero romantik. (Moikom Zeqo: “Bajroni dhe shqiptarët”.)
Shkrimtari egjiptian Taha Husein, disa herë kandidad për çmimin Nobel në letërsi, thotë: “Divani nuk është thjesht një ngjarje e rëndësishme në historinë letrare të Gëtes së madh; ajo është një ngjarje me rëndësi në historinë e letërsisë europiane” ( Halil Ibrahimi, Gëte, Islami dhe poezia). Përcaktimi i Husein është nga më të saktit përreth lidhjeve të Gëtes me qytetërimin lindor. Për këtë çështje është debatuar shumë ku admirimit të Gëtes për letërsinë lindore i është veshur dhe dëshira e tij për të njohur në detaje Islamin. Në fakt kjo dëshirë shkonte deri në kufijtë e njohjes dhe subjektet e tij orientaliste ishin më tepër në frymën e relativizmit kulturor, që mbizotëronte si diskurs në krahasimet lindje-perëndim në Europën e asaj kohe. Prej esesë së njohur të Michel de Montaigne (Mishel dë Montanje) “Kanibalët”, në Europë ishte krijuar një atmosferë që admironte qytetërimet e tjera jashtë kontinentit, duke kritikuar vetë qytetërimin europian, si shkatërrues dhe të mbizotëruar nga lufta. Kështu, p.sh, dhe Volteri ka shkruar për qytetërimin kinez me fjalët më të mira, duke vlerësuar strukturën sociale, arritjet e hershme në teknologji dhe përkushtimin e tyre ndaj filozofëve, Konfucit. Gjithsesi, këto tekste të frymëzuara nga të famshmet “Letrat Jezuite”, nuk ishin gjithmonë për Kinën. Nëse shohim me kujdes aspektet e kulturës që ai lavdëron, mund të shikojmë se ai i zgjodhi ato saktësisht për të evidentuar problemet në këto fusha në vendin e vet, në Francë. Nuk mund t’i shpëtojë syrit të thjeshtë të lexuesit aluzioni se Kina është e zhvilluar sepse respekton filozofët, një respekt dhe admirim që Volteri dëshironte ta shihte dhe në Francë. Po kështu dhe Montesque ku shkruajti “Letrat Persiane” në vitin 1721, për të krahasuar ligjet dhe sistemin e drejtësisë në Francë, ku kërkoi nëpërmjet satirës në mendimin e dy të huajve dhe vendin ideal të parimeve universale të drejtësisë e gjeti jashtë kontinentit të vet.
Gëte nuk ishte nënvlerësues ndaj traditës. Një nga shkrimtarët që ai adhuronte ishte Shekspiri. Në bashkëbisedimin me sekretarin e tij, Ekerman, do të shprehej:
“Makbethi është, për mendimin tim, pjesa më e mirë e Shekspirit, në kuptimin e plotësimit të kërkesave të skenës. Por nëse doni të njihni shpirtin e tij të lirë merrni e lexoni “Troilin dhe Kresidën”, ku ai ka trajtuar sipas mënyrës së vet subjektin e “Iliadës” (Gëte, Vepra të zgjedhura, Volumi 4).
Në një moment tjetër do të shprehej për veprën e Shekspirit: “ai na shërben mollë të arta me tabaka argjendi. Duke studiuar veprat e tij edhe ne bëhemi me tabaka të argjenda, por e keqja është se mund të vëmë mbi të vetëm patate.” (Gëte, Vepra të zgjedhura, Volumi 4).
Kjo modesti për veprën e vet letrare, në fakt, është e tepruar, sepse ai na ka dhuruar vepra-mollë që mund të rrinë shumë mirë në tabakatë e argjendta të Shekspirit.
Ky është 270-vjetori i lindjes së Gëtes, një përvjetor që do të shënohet në gjithë botën. Ndikimi i Gëtes në mendimin shqiptar ka qenë i pamatë, pasi me veprën e tij janë marrë një sërë figurash të shquara të kulturës sonë, si: Ndre Mjeda, Gjergj Fishta, Hilë Mosi, Fan Noli, Lasgush Poradeci, Skënder Luarasi, Sejfulla Malëshova, Krist Maloki, Lazër Shantoja, Zef Simoni, Vangjel Koça, Branko Merxhani, Shevki Selenica, Aleks Buda, Hasan Mekuli, Klara Kodra, Shpëtim Çuçka, Pertef Kruja, Fatos Arapi, Petraq Kolevica, Pashko Gjeçi, Arshi Pipa, Petro Zheji, Bujar Doko, Robert Shvarc, Perikli Jorgoni, Aristidh Ristani, Visar Zhiti, Vehbi Bala, Jorgo Bllaci, Anila Omari etj.
Kohët e fundit në Prishtinë është botuar një libër i studiueses dhe pedagoges së gjermanistikës në Universitetin e Prishtinës, Albuelena Blakaj, “Gëte dhe receptimi i tij në kulturën shqiptare”, shkurt 2018. Sipas saj, ky libër e ka zanafillën nga eseja që titull fillestar kishte: “Gëte shqiptar”.
“Ky titull shprehte dëshirën time të përvetësimit të plotë letrar e kulturor, por jo edhe realitetin. Megjithatë, duhet të ndihemi të gëzuar që shkrimtari i madh, universal, shkrimtari i “njeriut të emancipuar”, është edhe i shqiptarëve, ashtu siç është i tërë botës së civilizuar, i kulturave që e kanë kapërcyer gardhin e ngushtë kombëtar dhe janë bërë pasuri e të gjithëve.” (Koha.net. Gëte, edhe i shqiptarëve).
Ky konstatim i shkon më tepër për shtat krijimtarisë dhe personalitetit të Gëtes, pasi asnjë më tepër se ai nuk e plotëson figurën e intelektualit kozmopolit të përbotshëm që mbizotëroi me krijimtarinë e vet, në mendimin europian në fund të shekullit të XVIII dhe në fillim të shekullit të XIX në Europë. Kjo veprimtari e larmishme e personaliteteve të kulturës sonë, për sa i përket figurës së Gëtes, sidomos gjatë periudhës së letërsisë së Rilindjes Kombëtare, Pavarësisë dhe në vitet 50’-60’ të shekullit të shkuar, duhet analizuar për të kuptuar se sa ka shërbyer për të kumtuar tharmin e veprës së Gëtes, por edhe për të përqasur vlerat universale të qytetërimit europian në atë shqiptar. /KultPlus.com
“Gjëja më e rëndësishme që mund të bëjë një burrë për fëmijët e tij, është të dojë nënën e tyre.”
“Fati na i plotëson pjesën më të madhe të dëshirave tona, por në mënyrën e tij, me qëllim që të na japë diçka përtej asaj që ne kemi projektuar në dëshirimet tona.”
“Njerëzit e angazhuar në politikë janë gjithnjë dinamikë, kërkojnë pareshtur mundësi të reja, hidhen nga njëra anë në tjetrën, siç përpëlitet i sëmuri në krevat, duke menduar se ashtu do të gjejnë rehatinë e munguar.”
“Do të parapëlqeja të mbetesha në gjykimin e një fëmije, sepse për të dalluar të vërtetën nga gënjeshtra, fëmijët janë një gur prove, ata nuk kanë ende nevojë për të vjetrit që të gënjejnë vetveten.”
“Del se një grumbull librash nuk janë shkruar që dikush të mësojë diç nga to, më shumë janë shkruar që njeriu të hetojë se shkruesi i tyre dinte aq shumë.”
“Bukuria, ajo që gjithnjë ka aftësinë të na magjeps, është manifestim i ligjeve sekrete natyrore, të cilat nëse nuk i qëmtojmë me ngulmin e një eksploratori, do të na fshiheshin ne përgjithmonë për të mbetur mister.”
“Mos iu nënshtro shumë ndjenjave. Një zemër tepër e ndjeshme është një pasuri e palumtur në këtë tokë gjithnjë kërcënuese.”
“Urrejtja është diçka e veçantë. Atë do ta gjeni më të fuqishmen, më të dhunshmen dhe të kahur deri në caqet e mizorisë atje ku shkalla e kulturës është më e ulëta.”
“Kush dëshiron të shpëtojë nga një e keqe, e di mirë se çfarë kërkon, kush kërkon diçka më të mirë nga ajo që e ka, priret të veprojë përherë verbërisht.”
“Gjëja më e rëndësishme që mund të bëjë një burrë për fëmijët e tij, është të dojë nënën e tyre.”
“Fati na i plotëson pjesën më të madhe të dëshirave tona, por në mënyrën e tij, me qëllim që të na japë diçka përtej asaj që ne kemi projektuar në dëshirimet tona.”
“Njerëzit e angazhuar në politikë janë gjithnjë dinamikë, kërkojnë pareshtur mundësi të reja, hidhen nga njëra anë në tjetrën, siç përpëlitet i sëmuri në krevat, duke menduar se ashtu do të gjejnë rehatinë e munguar.”
“Do të parapëlqeja të mbetesha në gjykimin e një fëmije, sepse për të dalluar të vërtetën nga gënjeshtra, fëmijët janë një gur prove, ata nuk kanë ende nevojë për të vjetrit që të gënjejnë vetveten.”
“Del se një grumbull librash nuk janë shkruar që dikush të mësojë diç nga to, më shumë janë shkruar që njeriu të hetojë se shkruesi i tyre dinte aq shumë.”
“Bukuria, ajo që gjithnjë ka aftësinë të na magjeps, është manifestim i ligjeve sekrete natyrore, të cilat nëse nuk i qëmtojmë me ngulmin e një eksploratori, do të na fshiheshin ne përgjithmonë për të mbetur mister.”
“Mos iu nënshtro shumë ndjenjave. Një zemër tepër e ndjeshme është një pasuri e palumtur në këtë tokë gjithnjë kërcënuese.”
“Urrejtja është diçka e veçantë. Atë do ta gjeni më të fuqishmen, më të dhunshmen dhe të kahur deri në caqet e mizorisë atje ku shkalla e kulturës është më e ulëta.”
“Kush dëshiron të shpëtojë nga një e keqe, e di mirë se çfarë kërkon, kush kërkon diçka më të mirë nga ajo që e ka, priret të veprojë përherë verbërisht.”
Në këto ditë karantine, kur virusi Covid-19 është përhapur anembanë botës, qëndrimi brenda shtëpisë është mundësi e mirë për t’u rikthyer te leximi. Dhe kalimi i kohës duke lexuar libra është gjithmonë zgjedhje e mirë.
KultPlus-i vazhdon me rekomandimet për të gjithë juve që jeni të interesuar t’i rrekeni leximit dhe ta shfrytëzoni këtë kohë për t’i zgjeruar njohuritë tuaja.
Duke lexuar “Vuajtjet e djaloshit Verter” ne dukemi sikur nxitemi për ta parë të dashurën e Verterit, Sharlotën si një grua pasive dhe të pafajshme. Butësia dhe sinqeriteti i saj na duken të pakritikueshme dhe veprimet e shumta që ajo kryen, ndihmojnë që në mendjen e lexuesve të krijohet një përshtypje e mirë për të. Kjo ndodh pasi tashmë dyqind vjet që lexuesit e Verterit kanë krijuar këtë përfytyrim për Sharlotën, sipas të cilit ajo nuk është ashtu siç duket, mbasi si pafajësia, si mosveprimi i saj në fatin tragjik të Verterit janë gjëra që nuk mund të pranohen pa dyshime.
Kjo ndodh pasi ka tashmë dyqind vjet që lexuesit e Verterit kanë krijuar këtë përfytyrim për Sharlotën, sipas të cilit ajo nuk është ashtu siç duket, mbasi si pafajësia, si mosveprimi i saj në fatin tragjik të Verterit janë gjëra që nuk mund të pranohen pa dyshime. Duhet patur parasysh, ndërkaq, që Gëte e ka paraqitur atë në bazë dy prirjesh: nga njëra anë, kemi idealizimin që i bën Verteri pamjes së saj, nga ana tjetër, kemi prirjen thuajse krejt të ndryshme të botuesit: njëra pamje zbulon pjesmarrjen e saj të ndërgjegjshme kur tundon Verterin, pamja tjetër ka të bëjë me veprimet e saj lidhur me fatin e Verterit. Këto pikëvështrime duhet vlerësuar të lidhura ngushtë me brendinë e romanit.
Si Verteri ashtu edhe botuesi, besojnë se këtu kemi të bëjmë më shumë me karakterin e Sharlotës sesa me ndonjë gjë tjetër. Rëndësi të veçantë kanë dy mënyrat me të cilat Sharlota zbulon veten: njëra ka të bëjë me fjalët e përzgjedhura me të cilat ajo i drejtohet Verterit, tjetra ka të bëjë me cytjet joshëse që ajo i bën Verterit. Tërë kjo dëshmon qartë se përfytyrimi i vjetër për Sharlotën, si mishërimi i pafajësisë dhe i pasivitetit, duhet rishikuar.
Një studim i thellë i veprimeve që ajo kryen dhe i motivimeve të këtyre veprimeve, tregon se karakteri i saj është shumë më i ndërlikuar nga ç’dukej më parë dhe aspak i shkëlqyer. Duke folur në mënyrë të përgjithshme, duhet pohuar se roli i Sharlotës në vetëvrasjen e Verterit ka tërhequr vëmendjen e kritikëve. Është mbajtur ky qëndrim, mbasi disa tipare të vetë Verterit apo dhe të shoqërisë në të cilën ai jetonte, kanë përgjegjësi të plotë në vazhdimin e dashurisë së tij të dëshpëruar për Sharlotën.
Vetë Sharlota ka qenë trajtuar nga kritika në tre vështrime themelore. E para, roli i saj në roman është trajtuar gati si i parëndësishëm për veprimet e Verterit… E dyta, ajo është parë thjesht si një soditëse e pafajshme e fatit tragjik të Verterit, si një grua që nuk ka vetëdijen e vetvetes… Më së fundi, ajo është parë si një dashuri aktuale e Gëtes në jetën e tij private dhe, duhet thënë, marrëdhëniet e tij kanë qenë të diskutueshme. Është shkruar shumë nëse Sharlota përfaqësonte Sharlota Bufin, një grua me të cilën Gëte pati për njëfarë kohe një dashuri jo të lumtur dhe jo të qetë. Ka shumë gjëra të ngjashme që mund të citohen nga shkrimet e Gëtes për Sharlota Bufin duke i krahasuar me deklaratat e Verterit për Sharlotën…
Përfytyrimi që ka Verteri për Sharlotën zbulon shpresën e tij të madhe për ta kthyer atë në një qenie të pafajshme. Prandaj, kur ajo hyn në roman, Verteri, nëpërmjet fjalëve dhe perceptimeve që ka, e përshkruan atë si një shëmbëlltyrë të virtytit. Ai e portretizon ashtu siç ajo i dukej në pamjen e jashtme, si një grua të përsosur përsa i përket pastërtisë shpirtërore, urtia e së cilës, vendosmëria dhe qetësia e brendshme, ujdisen mirë me jetën e saj aktive. Ai thotë me vete kur përgatitet për të shkuar në ballo: “Do të dëshiroja të kisha si partnere një vajzë zemërmirë, të hijshme e të sinqertë…”
Warric merret gjatë me këtë vepër. Për kritikën e letërsisë është normale që një vepër të shtjellohet duke u marrë vetëm me personazhet e saj. “Do doja të sillja këtu dhe një pikëpamje të katërt, në të cilën pohohet se interpretimi kritik i mëparshëm i rolit të Sharlotës si një mikeshë e pafajshme dhe e paqortueshme e Verterit nuk qëndron në këmbë po të kemi parasysh mjaft pjesë të tekstit mbasi në të vërtetë, ajo është përgjegjëse me nxitjet që i bën Verterit për ta shtuar vazhdimisht dashurinë e tij për atë”, thotë ajo.
Por ndryshe nga studimet e tjera mbi këtë vepër, kjo kritike kërkon të ndalet te momentet erotike që ngjallen mes dy personazheve. “Në letrat e Verterit ne shohim shpesh Sharlotën duke i dhënë shenja intime joshëse. Ajo bisedon me atë kokë me kokë, vë dorën e saj mbi dorën e tij, në vallëzim, lëviz aq e shtrënguar pas Verterit beson në pafajësinë dhe në shpirtin e saj të kulluar dhe e ka të pamundur të kuptojë se si ajo po e torturon. Ajo sillet vazhdimisht me Verterin në një mënyrë që na tregon sa edhe në përzgjedhjen e veprave që lexon dhe në diskutimet filozofike në të cilat merr pjesë. Është e qartë pra, se ajo që ne shohim të zhvillohet që në faqet e para të romanit, nuk është roli i Sharlotës si grua e virtytshme dhe e panjollë, por më shumë është paraqitja e nevojës së brendshme që ndien Verteri për të mohuar jetën dhe realitetin duke trilluar edhe vetë tiparet e njerëzve për të cilët interesohet në mënyrë kaq intime”.
Megjithatë, romani duket se është i mbështjellë nga iluzioni. “Fjalët nuk janë të vetmet mjete me të cilat Sharlota i shfaq atij dëshirat e saj epshore. Edhe prekjet në trup i flasin madje me një forcë ndjeshmërisë”, thotë Warris.
“Tragjedia e dashurisë së Verterit është shpërthimi tragjik i të gjitha pasioneve, të cilat zakonisht paraqiten në jetë të veçuara, të izoluara, abstrakte; kurse këtu, ato janë shkrirë në zjarrin e pasionit të dashurisë në një masë të vetme të përflakur dhe plot dritë”, shprehet Gyorgy Lukacs. /KultPlus.com
