Cilësohet poet kombëtar e njihet edhe si Homeri shqiptar. Gjergj Fishta (23 dhjetor 1871 – 30 dhjetor 1940), ishte frat françeskan, piktor, arkitekt, deputet, anëtar i Akademisë Italiane të Shkencave, kandidati i parë shqiptarë për Çmimin Nobel për Letërsi dhe mbrojtës i kauzës shqiptare në arenën ndërkombëtare.
Fishta ka dhënë kontribut të madh edhe në Kongresin e Manastirit, për alfabetin e sotëm, ndërsa ka qenë edhe sekretar i përgjithshëm i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris. Më poshtë mund të lexoni disa thënie të një prej figurave më të mëdha intelektuale dhe patriotike të historisë kombit shqiptar.
– Ma kollaj asht me mbushun një thes me pleshta sesa me i ba bashk dy shqiptarë!
– Njerëzit janë tanë njisoj prej natyrës, edukata i ban me u dallue!
– Shqiptarët kallzojnë njate çka s’duhet, e mshehin njatë çka e di tanë bota!
– Pak din njaj që ja kallzon të tana grues!
– Në kjoftë se provon, mundesh me hupë, por në kjoftë se nuk provon – je i hupun gjithsesi!
– Në kjoftë se thue at çka dishron, duhet me ndie edhe ate çka nuk e dishron!
– Ma mirë n’vorr me u kja për mallë / se nën shkja me ndejë për t’gjallë,,,
– Vërtetë kemi Bajram e Pashkë, por Shqiptarinë e kemi bashkë!
– N’daq me gzue t’bukrën liri / mos shkel fis, as mik, as fe / pse n’kto sheja bota mbarë. / na dallon se jem shqiptarë…
– Edhe atij iu thaftë po goja / që përbuzë këtë gjuhë hyjnore / qi n’gjuhë t’huej, kur s’asht nevoja / flet e tveten e lèn mbas dore…
– Mbi njatë flamur Perendija / me dorë t’ vet Ai e ka shkrue / “Për Shqyptarë do t’jét Shqypnija / kush u a prekë, ai kjoftë mallkue”…
– Po, edhè hâna do t’ a dijë / edhè Dielli do t’ két pá / se për qark ksaj rrokullije / si Shqypnija ‘i vend nuk ká…
– Në rast se ata nuk na duan në një shtet të vetëm, pasi thonë shqyptarët qenkan muslimanë, aherë… na kristianët do t’i shkriejmë kryqet tona dhe do t’i bajmë fishek me mbrojt vllaznitë tanë muslimanë shqyptarë!
– Më dhemb kryet me njato parla-parla të parlamentarëve: dokrra pa kokrra!
– Injoranca e krenaria shkojnë bashkë si shtati e hija
Për me shkrue zotni n’gazeta Duhet shkruesi t’ jete ma parë Njeri i ndershem e atdhetar, T’ jete fisnik, zemer-bujar, Jo intrigant e ngatrrestar Edhe kenë mos t’ket hafije Mandej duhet qe t’ kete dije- Dije t’hàpt n’ekonomi, N’histori e ne tregti, N’politike e ne drejtsi; Edhe t’dije shk’ asht shkolla e msimi Shk’ asht lirija e qytetnimi, T’ jete shqiptar ne shkrim e n’goje, Fjala n’pende mos t’i ngurroje: Mbare e mbare punte t’i kallzoje Me t’ ngushtue me kndue perdhuni Shka nder shtylla ai rresht vuni, Tashti, pra nji sallahan, Vagabond e shakllaban, Njeri idiote e laraman, Qe mendon se per taman Te tane bote rri n’ “sahan”, Çka mund t’ shkruej, po t’pyes une ty Ky qi as byk nuk ka ne krye, Jo ma tru?… /KultPlus.com
Porsi kanga e zogut t’verës, qi vallzon n’blerim të prillit; porsi i ambli flladi i erës, qi lmon gjit e drandofillit; porsi vala e bregut t’detit, porsi gjâma e rrfès zhgjetare, porsi ushtima e nji tërmetit, ngjashtu â’ gjuha e jonë shqyptare.
Ah! po; â’ e ambël fjala e sajë, porsi gjumi m’nji kërthi, porsi drita plot uzdajë, porsi gazi i pamashtri; edhè ndihet tue kumbue; porsi fleta e Kerubinit, ka’i bien qiellvet tue flutrue n’t’zjarrtat valle t’amëshimit.
Pra, mallkue njai bir Shqyptari, qi këtë gjuhë të Perëndis’, trashigim, që na la i Pari, trashigim s’ia len ai fmis; edhe atij iu thaftë, po, goja, që përbuzë këtë gjuhë hyjnore; qi n’gjuhë t’huej, kur s’asht nevoja, flet e t’veten e lèn mbas dore.
Në gjuhë shqype nanat tona qi prej djepit na kanë thânun, se asht një Zot, qi do ta dona; njatë, qi jetën na ka dhânun; edhe shqyp na thanë se Zoti për shqyptarë Shqypninë e fali, se sa t’enden stina e moti, do ta gzojn kta djalë mbas djali.
Shqyp na vete, po pik’ mâ para, n’agim t’jetës kur kemi shkue, tue ndjekë flutra nëpër ara, shqyp mâ s’pari kemi kndue: kemi kndue, po armët besnike, qi flakue kanë n’dorë t’shqyptarëvet, kah kanë dekë kta për dhè të’t’Parvet.
Në këtë gjuhë edhe njai Leka, qi’i rruzllim mbretnin s’i a, xûni, në këtë gjuhë edhe Kastriota u pat folë njatyne ushtrive, qi sa t’drisë e diellit rrota, kanë me kênë ndera e trimnive.
Pra, shqyptarë çdo fès qi t’jini, gegë e toskë, malci e qyteta, gjuhën t’uej kurr mos ta lini, mos ta lini sa t’jetë jeta, por për tê gjithmonë punoni; pse, sa t’mbani gjuhën t’uej, fisi juej, vendi e zakoni kanë me u mbajtë larg kambës s’huej,
Nper gjuhë shqype bota mbarë ka me ju njohtë se ç’fis ju kini, ka me ju njohtë për shqyptarë; trimi n’za, sikurse jini.
Prandaj, pra, n’e doni fisin, mali, bregu edhe Malcija prej njaj goje sod t’brohrisim: Me gjuhë t’veten rrnoftë Shqypnia! / KultPlus.com
Kur flitet për Gjergj Fishtën dhe veprimtarinë e tij, secilit shqiptar i ndizen ndjenjat kombëtare. I konsideruar si “Homeri shqiptar”, Fishta ka arritur të bëhet i përjetshëm falë kontributit të tij të madh dhënë letërsisë dhe kulturës shqiptare, shkruan KultPlus.
Fishta, i
formuar në periudhën e Rilindjes sonë kombëtare, është një nga vazhduesit më të
drejtpërdrejtë të saj, shprehës i idealeve atdhetare dhe demokratike në kushtet
e reja që u krijuan në shekullin e njëzetë. Mënyrat e pasqyrimit të jetës, në
krijimtarinë e tij, janë vazhdim i natyrshëm i teknikës letrare të Rilindjes,
ku mbizotëron romantizmi, realizmi dhe klasicizmi. Si krijues Fishta, në radhë
të parë ishte poet. Përkushtimin më të madh e pati ndaj epikës. “Lahutës së
Malcis”, veprës së jetës, ai i kushtoi plot 40 vjet punë. Tonet heroike,
burimësia e papërsëritshme e përfytyrimeve, shqiptarësia në dhënien e
mjediseve, heronjve e rrethanave kanë bërë që Fishta të quhej “Homeri
shqiptar”. Ndërthurjet e ndryshme të mitologjisë me realitetin, stili, mendimi
i fuqishëm filozofik e dramaciteti i veprës kanë bërë që ai të krahasohet edhe
me Gëten apo Danten.
Abedin
Krasniqi, studiues i sociologjisë dhe përkthyes në gjuhën frënge, ndërmori një
hap shumë të rëndësishëm që ta përkthejë “Lahutën e Malcis” në gjuhën frënge.
Sot në
ambientet e Aleancës Franceze të Fakultetit të Filologjisë u promovua përkthimi
i kësaj vepre me vlera të mëdha poetike.
Mes
profesorëve dhe studentëve, Krasniqi, i ardhur nga Parisi për ta promovuar
librin, bashkëbisedoi duke treguar përvojën e tij, entuziazmin dhe vështirësitë
në këtë përkthim që i mori dy vjet e gjysmë punë intensive. Krasniqi tregon se
vargjet e para i mësoi nga i ati, ndërsa frymëzimi për t’i hyrë përkthimit të
“Lahutës së Malcis” i erdhi nga Robert Elsie i cili e kishte përkthyer
paraprakisht në gjuhën angleze.
“Ideja që ta
përkthej Lahutën ka lindur vonë. Unë kur isha i vogël kam mësuar nga babai
sepse ai i dinte përmendsh, e sidomos këngët e para të Oso Kukës”, tregon ai.
“Gjithmonë
kam qenë i pasionuar me epopetë e botës. I kam lexuar shumicën prej tyre dhe
kam pas dëshirë ta përkthej eposin shqiptar”, vazhdon ai.
Populli
francez, siç dihet, ka një kulturë të pasur. Letërsia franceze padyshim ka
sjellë vepra kolosale që sot janë të përbotshme. Por si pritet një vepër e huaj
nga francezët? Ideja e Krasniqit ishte që t’ia paraqes këtë vepër tonë aq të
madhe publikut francez. Ai tregon se qysh i ri ka shfaqur interesim për eposet
e vendeve të ndryshme, ndërsa përballja e tij e parë me “Lahutën e Malcis” ka
qenë për të mbresëlënëse.
“Kanë qenë
disa fjalë problematike, por kam shfrytëzuar fjalor që ma kanë bërë më të lehtë
punën. Unë nuk kam arritur ta mbaj tetërrokëshin, e kam mbajtur nëntërrokëshin
dhe jam përpjekur ta ruaj ritmin sepse sipas meje është shumë i rëndësishëm në
këtë vepër”, shpjegon Krasniqi.
“Problemet i
kam tejkaluar me fjalor dhe si inspirim më ka ndihmuar Robert Elsie. Kam
përdorur shumë fjalorë dhe kam menduar t’i paraqes edhe për publikun francez
përmes fusnotave informacionet me interes që gjenden në Lahutë”.
“Kam anëtar
të familjes të cilët janë arsimtar dhe kemi biseduar për ato pika ku ndonjëherë
kam pasur vështirësi, kështu në këtë mënyrë i kam tejkaluar dhe në fund arrita
ta përfundoj pa ndonjë vështirësi të madhe”, tregon Krasniqi.
Poezia në përgjithësi sot botohet më pak dhe shtëpitë botuese i japin më pak rëndësi. Edhe në Paris, botimet e poezisë kanë rënë, aq më pak të poezisë së huaj. Megjithatë, Krasniqi është i lumtur për jetësimin e kësaj pune. Interesimi për librin vjen kryesisht nga shqiptarët që jetojnë në Francë dhe jashtë saj. Sidoqoftë, secili shqiptarë duhet të ndihet krenarë sepse tashmë vargjet e fuqishme të poetit tonë kombëtar, tingëllojnë edhe në gjuhën frënge. /KultPlus.com
Qitë dhambët përjashta, por si lata t’prehta Zgavërr kërrçikët e plasarit shtanguem, Kosën pështetun përmbi kocka t’ngrehta T’cepit t’shpulpuem, Atje n’moje t’mjerueme t’rruzullit, Zymtë e me i hije t’trishtueme, t’përmnershme Lshue krahëve’ i havër t’zezë, si re thellimit, Rrin Deka e tmerrshme. Prej avisit t’humnerëve t’zgavrueme Kthellët në rrashtë të thatë, plot mizori, Të hapët tërthoren e natyrës s’krijueme Kundron në mni, E idhtë asa’ i kërcënohet. Nji t’përqethët Acar, at botë, natyrës i shkon, n’për tejza, Amull të cilët mbrendë ia ngurron të njethët E jetës ndër fejza. Me u zbe nisë rrezja shi n’krue t’vet shkëlqyeshëm Bres dryshku njeshet, n’atë shauret mbi rrota Së moknes s’rrokullis e boshtit rryeshëm I vjen rreth bota. Felgruemun njerzit nën tjara struken; Për nën kunora pshtimin ato lypin! Depërtojnë retë e nalt kah qiella zhduken; N’andrra t’dheut zdrypin. Por kot. Mizore ajo kosë t’vet ka sjellë, Shungllon thellimi për nën kupë t’Empirit; Gjarpër rrufeja lvitet nëpër qiell E nën kambë të nierit. Kthellë shpërthe gjini i tokës. Tue bulurue Gugson vullkani zhari, flakë e shkndija; Tallaz m’tallaz nis deti me gjimue, Ulëron stuhia. E para dekës, atë herë, bijnë rob e mbreta; Shkrehen mbretni, qytet kulm rroposen; Shuhen krenija, po, dhe shkimet jeta Ka’ ajo sjell kosën. T’poshtrat me t’eprat vise pshtiellen n’vaj, E mnert kah kosa cepit t’dekës të shkulet; Kah m’kërdhokla londit kërçiku i saj Shekulli përlulet. Vetëm s’përkulet para Dekës njai trimi, N’zemër t’cilit nuk randojnë punë t’liga, E që s’e ndalë ku atë ta lypë perlimi (detyra) As paja as friga. Për nën mburojë t’ndërgjegjes s’vet t’kullueme; Atje n’kufi t’Atdheut ase n’truell T’elterit shenjtë, pa u tutë, ai dekës s’shëmtueme I rrin kundruell. Përpara tijë shkon moti t’uj u endun: Vjen fati i nierit tu u terrnue pa da; Tash mreten n’burg, tash shkartha n’fron t’përmendun Kanë për t’u pa. Por, ngulë ai synin n’ideal t’naltueshëm, Si’ i kep, qi vala smundet n’det m’e e lkundun, Sido qit t’dajë ndeshtrasha e dheut t’mjerueshëm, Ngelë n’vend pa u tundun. Jo po: as n’flakë t’armëve nuk veton ai sye, As buzës humnerës nuk i dridhet themra: Sheklli, po, mbarë me pasë për t’u shpërthye S’i ban lak zemra. Rekton mbarë jeta për nën fyell t’kërçik’e Të dekës s’shëmtueme, s’përmnerëshme mizore: Vetëm BURRNIJA – një BURRNI çelike Asaj i rrshet dore.
Gjerg Fishta është e para figurë që nderoi Shqipërinë ndërkombëtarisht duke u nominuar për çmimin Nobel.
Dihet se Gjergj Fishta një personalitet i famshëm katolik shqiptar, i cili ka merita të padiskutueshme në krijimin e germave të gjuhës shqipe njëlloj si ato latine në Kongresin e Manastirit, në të cilin ishte dhe drejtuesi kryesor i Kongresit, ka edhe merita të tjera të padiskutueshme në veprat e tij nacionaliste si “Lahuta e Malcisë”, kryevepër e poezisë epike shqiptare, më 1904, shkruan metro.
Gjergj Fisha është shqiptari i parë kandidat për çmimin Nobel për letërsi, i mohuar e përçudnuar zyrtarisht për 45 vjet nga regjimi komunist, emri iu harrua, ndërsa vargjet e tij qarkullonin në popull, fshehurazi, gojë-më-gojë.
Shqiptarët nuk kanë fituar ndonjëherë çmimin Nobel për letërsi. Por, gjatë historisë së tyre, kanë pasur shkrimtarë të mëdhenj, të cilët janë bërë të famshëm në botë dhe shkrimtarë që janë propozuar edhe për çmimin Nobel. Më 1937, gjermanët propozuan Gjergj Fishtën.
Nuk ka rëndësi që Fishta nuk e fitoi atë çmim. E rëndësishme është se Fishta u çmua shumë edhe nga njohësit e huaj të letërsisë dhe nga ata u propozua për çmimin Nobel.
Për çmimin Nobel për disa vjet me radhë është propozuar edhe shkrimtari shqiptar Ismail Kadare. /KultPlus.com
Autori i “Lahutës”, shkrimtari dhe patrioti i madh Gergj Fishta, vdiq më 30 dhjetor të vitit 1940, në spitalin civil të Shkodrës. Para do kohe, kanë dalë në dritë detaje të rëndësishme të ditëve të fundit të jetës së tij.
Në studimin e Fr. Agustin Gemelli, shkruhet: “At Gjergj Fishta, pak para se të ndahej nga kjo jetë, pasi u la porosi rinisë françeskane të provincës shqiptare, e mbyllte testamentin e tij me këto fjalë: “Po vdes i kënaqur, sepse kam punuar për fe, për Atdhe e për provincën tonë”.
Ndërkohë, sipas At Viktor Volajt, bashkëpunëtor i afërt i poetit, Gjergj Fishta para se të vdiste kishte përmendur nevojën për rishikimin e “Lahutës së Malcisë” dhe kishte përsëritur fjalën “i kryqëzuemi” në latinisht. Ai kishte kërkuar t’i pikturonin në murin përballë shtratit të tij skena nga “Gjyqi i fundit”.
Edhe Patër Marin Sirdani, filolog e mik i poetit, shkruan në librin e përgatitur nga Benedikt Dema, se Fishta e mbylli testamentin e vetë me këto fjalë: “Po des konden (i kënaqur) përse kam punue për fe, Atdhe e për provincën tonë”.
Ndërkohë, Lasgush Poradeci shkruante se mesazhi i fundit i poetit Gjergj Fishta janë fjalët e tij thënë një françeskani që i qëndronte te koka në çastet e fundit: “Po vdes. Ju tash keni me mendue për salikim, por edhe kombi ka të drejtë për rreth meje”.
Ndërsa, italiani Enriko Grasi, që e kishte njohur nga afër poetin, duke folur për popullaritetin e tij në të gjitha shtresat e popullsisë, pohon se prej një të riu shkodran kishte dëgjuar se fjalët e fundit të shenjta të Fishtës kishin qenë: “Jo për tjetër, por sepse po lë armikun mbi truallin shqiptar, mua më vjen keq që më duhet të vdes”.
Gjergj Fishta lindi në fshatin e vogël Fishtë të Zadrimës, më 23 tetor 1871. Fillimisht punoi si bari, por shumë shpejt, kur ishte 6 vjeç, zgjuarsia e tij i bie në sy famulltarit të fshatit, i cili e dërgon Fishtën në Seminarin Françeskan të Shkodrës. Më 1880, kur hapet seminari në Troshan, ai vijon mësimet në këtë shkollë.
Këtu ai shfaqi trillin poetik. Më 1886 dërgohet për studime në Bosnjë. Vitin e parë e kaloi në Guçjagorë, afër Travanikut. Mësimet filozofike i mori në kuvendin e Sutidkës, ndërsa ato teologjike në kuvendin e Livnos. Të kësaj kohe janë edhe “Ushtrimet e para poetike”. Më 1893 i kreu studimet shkëlqyeshëm.
Krijimtaria artistike
Gjergj Fishta ishte i pari shkrimtar shqiptar, i propozuar për çmim ‘Nobel’, prozator, poet, përkthyes; “Militant i letërsisë shqipe” – cilësuar nga Lasgush Poradeci dhe “Poet kombëtar i shqiptarëve” nga Eqrem Çabej.
Poezinë e parë Fishta e botoi në “Albania”, më 1899, me pseudonimin e popullit. Gjatë veprimtarisë së dendur botuese, e cila përveçse në librat, u publikua edhe në 15 gazeta e revista të kohës brenda edhe jashtë vendit, veprimtaria e tij përfshin 40 vite të jetës, ku ai përdori 24 pseudonime.
Si krijues Fishta, në radhë të parë ishte poet. Përkushtimin më të madh e pati ndaj epikës. “Lahutës së Malësisë”, veprës së jetës, ai i kushtoi 40 vjet punë. Ndërsa, vepra tjetër epike “Moisi Golemi dhe Deli Cena” u botua jo plotësisht në shtypin periodik. Tonet e madhërishme heroike, burimësia e papërsëritshme e përfytyrimeve, shqiptarësia në dhënien e mjediseve, heronjve dhe rrethanave kanë bërë që Fishta si epik të quhej “Homer i Shqipërisë”.
Ndërthurjet e ndryshme të mitologjisë me realitetin, ashpërsia e stilit, mendimi i fuqishëm filozofik, dramaciteti i veprës kanë bërë që Fishta të krahasohet në këtë lëmë me Gëten e Danten.
Fishta arriti të botojë këngët e para të “Lahuta e Malcisë”, kryevepër e poezisë epike shqiptare, më 1904. Tre vjet më vonë botoi përmbledhjen satirike “Anzat e Parnasit” dhe më 1909 përmbledhjen lirike “Pika veset”, më 1913 boton “Mrizi i Zanave”. Për veprimtarinë poetike, arsimore, atdhetare e fetare Gjergj Fishta mori nderime të ndryshme. Më 1931, Greqia i jep dekoratën “Foenix “. Më 1939, Italia e bën anëtar të Akademisë së saj.
Në tetor 1913 botoi revistën “Hylli i dritës”, ndërsa më 23 tetor 1913 shpalosi flamurin kombëtar në kishën e Shkodrës, duke e lidhur atë me drita me xhaminë, për të treguar unitetin mes shqiptarëve. Gjergj Fishta mori shumë medalje të ndryshme nga populli i Shkodrës, i Beratit, mbreti i Austrisë, nga Greqia dhe Turqia. Vetëm pas viteve ’90-të, krijimtaria e Fishtës zuri vendin e merituar në letërsinë dhe në kulturën tonë kombëtare.
Aktiviteti i tij patriotik
Deri më 1899 Fishta shkruante me alfabetin shqip të françeskanëve. Në janar të 1899 ai u bë bashkëthemelues dhe pjesëtar aktiv i shoqërisë “Bashkimi”, të cilën e drejtoi poeti atdhetar Preng Doçi. Me alfabetin e kësaj shoqërie u botuan edhe krijimet e Fishtës të kësaj periudhe.
Më 1902 emërohet drejtor i shkollës françeskane në Shkodër, deri atëherë e drejtuar nga klerikë të huaj. Menjëherë, ai zbatoi gjuhën shqipe si gjuhë mësimi në këtë shkollë. Shpejt, Fishta u afirmua si poet dhe si atdhetar. Më 1908, ai mori pjesë në Kongresin e Manastirit, si përfaqësues i shoqërisë “Bashkimi”.
U zgjodh Kryetar i Kongresit dhe drejtoi punën e Komisionit të Alfabetit. Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë ai e priti me entuziasëm të veçantë, por Luftën Ballkanike dhe Konferencën e Ambasadorëve me një brengë të madhe. Shkodra, qyteti i tij, të cilin kërkonte ta aneksonte Mali i Zi, ishte në duart e fuqive ndërkombëtare.
Brenga dhe entuziazmi duken në poezitë, por edhe në shkrimet publicistike, që boton në revistën “Hylli i dritës”, revistë letrare-kulturore, të cilën e themeloi në tetor të 1913 dhe u bë drejtor i saj. Nën pushtimin austriak boton gazetën “Posta e Shypnisë” (1916-1917) dhe më 1916 themelon, bashkë me Luigj Gurakuqin, “Komisinë letrare” që kishte për qëllim krijimin e gjuhës letrare kombëtare.
Mbarimi i Luftës së Parë Botërore përkon me pjekurinë e plotë të personalitetit të Fishtës si poet, si intelektual, dhe politikan atdhetar. Nga fillimi i prillit të 1919 dhe gjatë vitit 1920 është sekretar i përgjithshëm i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris. Në dhjetor 1920 zgjidhet deputet i Shkodrës. Në prill 1921, në mbledhjen e parë të parlamentit shqiptar, zgjidhet nënkryetar, ku kreu veprimtari të denduara politike. Merr pjesë në Revolucionin e Qershorit më 1924.
Përndiqet pas rikthimit të Zogut në Shqipëri dhe vitet 1925 e 1926 i kalon në Itali, ku ndërkohë krijon, boton e riboton pareshtur. Të kësaj kohe janë edhe pjesa më e madhe e dramave, tragjedive, etj. Pas kthimit në Shqipëri nis etapa e fundit e krijimtarisë së Fishtës. Kësaj etape i vë vulën përfundimi e botimi i plotë i “Lahutës së Malcis” në 1937./konica.al/ KultPlus.com
79 vjet më parë u shua poeti që për s’gjalli hyri në historinë e letërsisë shqipe, shkruan KultPlus.
Vepra e tij e bëni të pavdekshme gegnishten, të cilën me aq dashuri e ka shkruar. Si krijues Fishta, në radhë të parë ishte poet. Përkushtimin më të madh e pati ndaj epikës. “Lahutës së Malësisë”, veprës së jetës, ai i kushtoi 40 vjet punë.
Fishta lindi në fshatin e vogël Fishtë të Zadrimës më 23 tetor 1871. Jetën e filloi si barì. Por shumë shpejt , kur ishte 6-vjeçar zgjuarsia e tij i bie në sy famulltarit të fshatit, i cili e dërgon Fishtën në Seminarin Françeskan të Shkodrës.
Më 1880, kur hapet seminari në Troshan, ai vijon në këtë shkollë. Këtu ai shfaqi trillin poetik. Më 1886 dërgohet për studime në Bosnjë. Vitin e parë e kaloi në Guçjagorë afër Travanikut. Mësimet filozofike i mori në kuvendin e Sutidkës, ndërsa ato teologjike në kuvendin e Livnos. Të kësaj kohe janë edhe “Ushtrimet e para poetike”.
Më 1893 i kreu studimet shkëlqyeshëm. I formuar në periudhën e Rilindjes sonë kombëtare, poeti ynë Gjergj Fishta është një nga vazhduesit më autentikë dhe të drejtpërdrejtë të saj, shprehës i idealeve atdhetare dhe demokratike në kushtet e reja që u krijuan në shekullin e njëzetë.Mënyrat e pasqyrimit të jetës, në krijimtarinë e tij, janë vazhdim i natyrshëm i teknikës letrare të Rilindjes, ku mbizotëron romantizmi, realizmi dhe klasicizmi. Deri më, 1899 Fishta shkruajti në alfabetin shqip të françeskanëve.,
Poezinë e parë Fishta e botoi në “Albania”, më 1899, me pseudonimin “E popullit”. Gjatë veprimtarisë së dendur botuese, e cila, përveçse në librat u publikua edhe në 15 gazeta e revista të kohës brenda edhe jashtë vendit, veprimatia e tij përfshin 40 vjet të jetës, ai përdori 24 pseudonime.
Tonet e madhërishme heroike, burimësia e papërsëritshme e përfytyrimeve, shqiptarësia në dhënien e mjediseve, heronjve, rrethanave që kanë bërë që Fishta, si epik të quhej “Homer i Shqipërisë”.
Ndërthurjet e ndryshme të mitologjisë me realitetin, ashpërsia e stilit , mendimi i fuqishëm filozofik, dramaciteti i veprës kanë bërë që Fishta të krahasohet në këtë lëmë me Gëten e Danten.
Vdiq më, 30 dhjetor të vitit 1940 në spitalin civil të Shkodrës./KultPlus.com
Edhè hâna do t’a dije, Edhè dielli do t’ két pá, Se per qark ksaj rrokullije, Si Shqypnija ‘i vend nuk ká ! Fusha t’ gjâna e kodra t’ blera, Zijes s’ mnershme larg kû âsht droja, Me gaz t’ vet ktû i veshë Prendvera, Si t’ Parrizit t’ larmet shtroja.
Nen nji qiellë perherë t’ kullueme, N’ rreze e n’ dritë pershkue unjí, Bjeshkë e male të blerueme Si vigâj shtiellen n’ ajrí. Ke ato bjeshkë e ke ato male Kroje t’ kjarta e t’ cemta gurra, Tue rrëmbye nper mriza hale, Gurgullojn nper rrâjë e curra.
Mbi ato male e bjeshkë kreshnike Léjn mande’ ata djelm si Zâna, Armët e t’ cillvet, p’rherë besnike, Janë permendë nder fise t’ tana. Atje léjn, po Toskë e Gegë, Si dý rreze n’ flakë t’ nji dielli: Si dý rrfé, qi shkojn tue djegë, Kúr shkrepë rêja nalt prej qielli.
Oh! Po, e din i prûjtë anmiku, Se âsht rrfé zogu i Shqyptarit, Rijtun gjakut kah çeliku N’ dorë t’ ktij shndritë per vend t’ të Parit. Ato male të madhnueshme, Ato, po, kanë mûjtë me pá Se sa forca e pafrigueshme N’ turr t’ Shqyptarit pît ka rá.
Dridhet toka e gjimon deti, Ndezen malet flakë e shkndija, Ka’ i frigueshëm, si termeti, Atje rrmben kû e thrret Lirija. Lume e shé para atij ngelin, I a lshojn udhen dete e male; Mbretent fjalen s’ mund t’ i a shkelin, Turrin ferri s’ mund t’ i a ndale.
Shkundu pluhnit, prá, Shqypní, Ngrehe ballin si mbretneshë, Pse me djelm, qi ngrofë ti n’ gjí, Nuk mund t’ quhesh, jo, robneshë. Burrë Shqyptár kushdo i thotë vetit, Qi zanát ka besë e fé, Per Lirí, per fron të Mbretit Me dhânë jeten ka bâ bé.
Sy per sy, po, kqyr anmikun; Perse djemt, qi ti ke ushqyue, S’ i ka pá, jo, kush tue hikun: Friga e dekës kurr s’ i ka thye, Kaq të bukur, kaq të hieshme Perendija t’ fali i Amshueshem, Sá ‘dhe deka âsht per tý e shieshme: N’ gjí t’ and vorri âsht i lakmueshem.
Po, edhè hâna do t’ a dije, Edhè dielli do t’ két pá, Se per qark ksaj rrokullije, Si Shqypnija ‘i vend nuk ká ! Rrnosh e kjosh, prá moj Shqypní, Rrnosh e kjosh gjithmonë si vera, E me dije e me Lirí Per jetë t’ jetës të rrnoftë tý ndera.
“Excelsior” ka botuar, të martën e 11 nëntorit 1913, në faqen n°2, një shkrim në lidhje me udhëtimin e profesorit francez Jean Brunhes në Shqipëri dhe takimet (bisedat) e tij asokohe me Faik Konicën në Durrës, Gjergj Fishtën në Shkodër dhe Esat Pashë Toptanin në Reth, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Përshtypje nga Shqipëria
[Bashkëpunëtori ynë i shquar z. Jean Brunhes, profesor i gjeografisë humane në “Kolegjin e Francës – Collège de France”, i cili vazhdon studimet e tij për vendet e Ballkanit, sapo është kthyer nga një mision i gjatë shkencor në Greqi dhe Shqipëri.Në çdo moment të historisë politike, grupet etnike në gadishull përballen me njëra-tjetrën – siç e kemi parë, natyrisht – në një pozicion dhe qëndrim të ri.Parashikimi i qëndrimit të së nesërmes është sekreti i të gjithë veprimeve efikase. Ne e dimë se me çfarë saktësie kishte planifikuar z. Jean Brunhes, tre muaj përpara, luftën e dytë ballkanike dhe fitoren e ushtrive serbe dhe greke.Ai tani përpiqet të na shpjegojë Shqipërinë e re, atë që nuk ekzistonte akoma pardje dhe dje;mund të jetë vendi dhe njerëzit, mbi të cilët janë publikuar informacionet më të gabuara dhe fantazuese. Pra, kjo ishte një arsye më shumë për të mbledhur këto informacione të dorës së parë dhe të freskëta.]
Në Durrës — portin kryesor shqiptar, një qytet i vogël piktoresk që vjen nga Dyrrahu i lashtë i romakëvedhe që ende është i rrethuar nga muret e bukura veneciane — mezi prisja të takoja të shquarin dhe mikpritësin e madh Mehmet bej Konicën; por ai ishte larguar kur unë mbërrita me 16 tetor.
Ai ishte larguar një ditë më parë për në Beograd, i ngarkuar nga miku i tij Esat Pasha me një mision gjysëm-zyrtar pranë qeverisë serbe :nga ky mision mund të dalë një afrim ose të paktën një “modus vivendi” i respektit të ndërsjelltë midis Serbisë dhe Shqipërisë.
Pata, të paktën, fatin e mirë të bisedoja me vëllain e Mehmet bej Konicës (autori e ka fjalën për Faik Konicën).Ai është një ish-nxënës i Gaston Paris-it në “Kolegjin e Francës – College de France”; ai kishte ardhur për të ndjekur tek ne studime serioze filologjike, në mënyrë që të vinte në pah gjuhën dhe trashëgiminë e çmuar të legjendave dhe “folklorit” të vendit të tij.Ky shqiptar ende i ri, me mendje të ndritshme dhe të mprehtë, flet shumë mirë frëngjishten dhe disa gjuhë të tjera evropiane.
“—Nëse doni të informoheni për përpjekjet që ne po bëjmë për të ndërtuar një Shqipëri që mendon dhe funksionon, shkoni të takoni, në Shkodër, një françeskan shqiptar, At Fishtën : ai është poet, filolog, patriot…”
Një bashkëbisedim me At Fishtën
Unë i kisha dëgjuar vetëm emrin At Fishtës;por të dëgjoja lavdërimin entuziast për një murg françeskan nga një shqiptar mysliman shumë i arsimuar, më duk diçka e pazakontë, dhe, kështu, unë shkova për të parë At Fishtën në manastirin e tij françeskan në Shkodër.
Një burrë i pashëm me një kokë të madhe,një shikim të drejtë dhe energjik, me flokë të zinj, fytyra e të cilit shpreh një forcë disi të çuditshme që i jep pamjen e një prifti me mustaqe që bien në sy, por pa mjekër.(Të gjithë priftërinjtë katolikë serbo-kroatë dhe shqiptarë kanë zakon të rruajnë mjekrën, por të mbajnë mustaqe.)
“— Ne kemi bëri, deri më tani, vetëm një jetë individuale dhe krahinore… Lëruni shqiptarëve kohë që të japin provat e tyre…Për pesë shekuj, ne u braktisëm deri në tiraninë më të përçmuar dhe madje në barbarizëm…Gjuha jonë ishte e urryer; zakonet tona të vjetra luftoheshin;këto zakone të vjetra, këto “kanune”, unë do t’i botoj; ne do të shohim se cila ishte drejtësia jonë tradicionale, dhe fryma demokratike që ajo kishte…Ne duam së pari autonominë tonë intelektuale…”
Ky njeri fliste me një bindje dhe besim të tillë sa që mora guximin t’i bëj një pyetje të drejtpërdrejtë :
“—Ju e dini se si priftërinj dhe murgj katolikë shqiptarë, ju shohin si agjentë të Austrisë…”
“Ne duam, ne shqiptarët, pavarësinë tone”
Unë do të kujtoj gjithmonë se me çfarë sinqeriteti të drejtpërdrejtë m’u përgjigj françeskani, pa iu shmangur pyetjes dhe pa vështirësi :
“— S’është e vërtetë. Ne nuk jemi agjentë të Austrisë; Unë, si dishepull, çfarë do të bëja këtu, nëse do të isha peng i ndonjë fuqie?Ajo që është e vërtetë, është se ne dhe Austria kemi pasur interesa paralele.Katolikët shqiptarë kanë simpati për Austrinë, e cila ka mbrojtur dhe mbështetur, ashtu si dikur Franca, kauzën e shenjtë të lirive të tyre fetare :Unë jam drejtori i shkollave katolike të Shkodrës, të cilat financohen nga Austria, por ju siguroj mbi nderin tim që konsulli austriak nuk do të guxonte të më jepte kurrë një urdhër…Ajo që duam, ne Shqiptarët, dhe ajo që do të ruajmë kundër të gjithëve, është pavarësia jonë…”
Unë po u dërgoj, si një dëshmitar besnik, këto deklarata të fuqishme.
Françeskani vazhdoi përsëri :
“— Na qortojnë për faktin se nuk kemi frymë politike…Por, si mund të kemi një opinion publik disi të organizuar, kur ne jemi të pavarur vetëm prej disa muajsh?…Dhe, prapë, a i përkasim vetvetes?…Është e qartë se ne jemi të ndarë dhe e injorojmë njëri-tjetrin; por le të na besojnë. Nuk na mungojnë individët që dikur, dhe ende dje, kanë treguar një frymë të madhe politike në Kostandinopojë.Lëruni njerëzve me vlera kohën e duhur që të vihen në pah dhe t’u imponohen natyrshëm shqiptarëve.Ne, pa frymë politike! Por kedivi i Egjiptit ka gjak shqiptar, dhe politikani i madh Crispi ishte një italo-shqiptar!”
Ky françeskan, që pretendonte Crispi-n për lavdinë politike të Shqipërisë së tij, më dukej gjithnjë e më interesant.
“— Gjenerali Esat Pasha e ka treguar veten si një njeri që di të qeverisë. Ne e pamë në aksion gjatë rrethimit të gjatë të Shkodrës. Ai arriti t’u vinte rreth, në këtë qytet shqiptar katolik, 35.000 turqve pa asnjë incident.”
Rrethimi, megjithatë, ka qenë kaq i gjatë dhe i vështirë!Të gjitha lidhjet (rregullat) e disiplinës mund të ishin dobësuar…
Edhe katolikët shqiptarë kanë shpresë për të ardhmen e vendit të tyre mbi personalitetin e spikatur të pashait, gjeneralit Esat. Po kështu, edhe për shumë shqiptarë myslimanë të Veriut.
Më çuan të takoj Esat Pashën nëpërmjet njërit prej shefave të rajonit malor të Veriut, Basri Beut.— një njeri i qetë, i zgjuar, plot kuptim, që është një nga ata për të cilin do të flitet sërish.Basri Beu më duket se është negociatori dhe lideri i kësaj lloj konfederate të Qendrës dhe Veriut,që do të jetë nesër, nëse bëhet realitet, mbështetja dhe forca e Esatit.
Një fjalë nga Esat pasha
Ky, pasha, më priti tek prona e tij në fshatin Reth, midis Durrësit dhe Tiranës.
Me një qeleshe të kuqe, të vendosur mirë, dhe një xhaketë të zezë (e prerë sipas stilit parizian dhe me origjinë po nga Parisi),me një trëndafili të bukur e të zbehtë në xhep, gjenerali, i cili nuk është pesëdhjetë vjeç, duket edhe më i ri se ç’është.Ai është një njeri i aksionit dhe vullnetit, i cili është në moshën e duhur, plot energji.Ai duket i vendosur se dëshiron të jetë udhëheqësi efektiv i vendit të tij sesa ta braktisë atë ndaj disa burravepër të cilët ka vetëm një konsideratë shumë të ulët.
Ai e di shumë mirë se çfarë bën dhe ku po shkon.
Ai i ka prerë urat (lidhjet). Nuk do të ndalet në gjysmë të rrugës.
Ne ishim në Reth më 17 tetor. Proçedimet publike dhe deklaratat që janë bërë që nga ajo kohë, Esat Pasha, i kishte akoma vetëm në brendësi. Por ai më tha haptas :
“—Tani që jam në krye të vendit tim, jam i lumtur që personi i parë që takoj është një francez.”
(Unë e shënova fjalinë e tij sa më saktë të ishte e mundur, sipas formës në të cilën m’u përkthye.)
Esat pasha qeveris dhe punon. Ai i imponoi vetes mësimin e frëngjishtes. Tashmë, ai e kupton gjuhën tonë; ai shqipton, me korrigjim, disa fjalë.
Ai është çorganizues i organizatës së përkohshme. Ai mund të jetë vetëm një i pavarur.
Padyshim që krijimi i një shteti shqiptar të ekuilibruar nuk do të jetë punë e një dite. Sa shekuj iu deshën Francës për t’u bërë Franca?Dhe pse ëndërrojmë ne, për krijesat e reja politike, një stabilitet ideal dhe përfundimtar që nuk e kanë më të vjetrat e Evropës sonë?Me çfarë iluzionesh harrojmë papritur gjithë historinë tonë dhe tërë gjeografinë politike!Shqipëria ka ende shumë pengesa, na rezervon shumë surpriza, por lëvizja e mendjeve dhe marshimi i gjërave duket se po shkojnë drejt një fakti që mund të quhet një fakt i ri : pavarësia efektive e një Shqipëri e vërtetë.
Jean Brunhes,
Profesor i Kolegjit të Francës – Collège de France.
Kjo fotografi e Kel Marubit është bërë më 30 korrik 1938 – viti i fundit që Padër Gjergj Fishta do të mbante rolin e Provincialit të Provincës Françeskane. Aty është në Bibliotekën e Kuvendit, e themeluar në 1875, ndër më të vjetrat në Shqipëri, e cila numëron sot rreth 15 mijë vëllime.
Në sallën e kësaj biblioteke, së bashku me Atë Leon Kabashin, sekretar i tij dhe drejtori i parë i Bibliotekës Françeskane, Padër Gjergji, i apasionuar pas arteve pamore, po skicon në letër projektin e ndërhyrjeve arkitektonike në Kuvend, ndërsa françeskani i ri, i diplomuar fillimisht për filozofi e teologji në Sienë e më pas për pikturë në Akademinë e Artit në Firence, e ndjek me kujdes.
Fishta ua kushtoi një pjesë të jetës studimeve në arkitekturë e pikturë dhe skicat e tij ruhet sot në fondin personal në AQSH.
Në librin “Atë Gjergj Fishta”, përgatitur për botim pas vdekjes nga At Benedik Dema më 1943, ndër kumtesat e artikujt gjejmë edhe atë të At Leon Kabashit të titulluar “At Gjergj Fisht ndër arte”.
Ndër të tjera ai kujton: “Ndiqja kursin e dytë të Akademisë së Pikturës në vitin 1933 kur më ra rasti të vizitoj muze e disa pinakoteka të Italisë bashkë me të. Jam bindur atëherë se si dinte ai, pa qenë ndjekës i ndonjë Akademie, për të dhënë gjykime e për të bërë krahasime të hollësishme, të shijonte bukuritë dhe shprehjet e brendshme të artit. Kur ndodheshim përpara ndonjë ndërtese arkitektonike vërtetë të bukur, unë nuk flisja. Ai vetëm ulej dhe për nja një gjysmë ore nuk ia ndante sytë. Ajo ndërtesë organike e racionale korniqesh, shtyllash, hijesh e dritash i fliste shpirtit të tij si poet e si artist”.
Pak vite pas shkrepjes së kësaj fotografie, me ardhjen e regjimit komunist, eshtrat e Padër Gjergjit do të zhvarroseshin për të mos u gjetur më kurrë, ndërsa atë Leon Kabashi do të kalonte jetën e tij në burgjet e diktaturës, ku në fshehtësi do të vazhdonte të kultivonte dijen në art dhe arkitekturë. /gazetashqiptare/ KultPlus.com
Bashkia e Lezhës sot ka marrë vendim që të restaurohet shtëpia e At Gjergj Fishtës, politikanit dhe atdhetarit të shquar të kombit shqiptar, shkruan KultPlus.com
Ky vendim ka ardhur sot kur Fishta ka përvjetorin e 148-të të lindjes së tij.
“Më në fund, mbërriti lajmi i shumëpritur nga unë dhe të gjithë atdhetarët shqiptare, por sidomos nga adhuruesit e të Madhit AT GJERGJ FISHTA. Falë ndërhyrjes së Kryetarit të Bashkisë Lezhë, Z.Pjerin Ndreu, Këshilli Kombëtar i Restaurimeve në Institutin e Monumenteve të Kulturës, ka miratuar projektin për “Restaurimin e Banesës së At Gjergj Fishtës”…
Bëhet fjalë për projektin e konceptuar nga ana ime dhe realizuar nga Arkitekt Projektues, Dodë Zhuba, në fillim të këtij viti dhe në kuadrin e “Projektit 100 Fshatrat”. Më pas projekti është konsultuar dhe adaptuar nga specialistët e Institutit të Monumenteve të Kulturës, duke dalë në variantin final që është miratuar nga K.K.R. me dt.18.09.2019 me Vendim Nr.303.
Së shpejti, do të marrë zgjidhje edhe problematika e pronësisë mbi “Truallin e Kullës ku ka lindur At Gjergj Fishta”, sepse aty do të ndërtohet një objekt shumë dinjitoz. Respekt dhe mirënjohje pa fund”, ka shkruar në Facebook, Paulin Zefi.
Politikani, kleriku, shkrimtari Gjergj Fishta lindi në fshatin e vogël Fishtë të Zadrimës më 23 tetor 1871.
Që 6 vjeç e dërguan në Seminarin
Françeskan të Shkodrës. Më 1880 vazhdoi studimet në Kolegjin Françeskan në Troshan,
ku mbaroi dhe shkollën e mesme. Ai ishte nxënës i poetit arbëresh Leonardo De
Martino. Më 1886 vazhdon studimet për filozofi dhe teologji në Bosnjë. Më 1893
u kthye në Shqipëri dhe më 1984 filloi punën si profesor i gjuhës shqipe në
Seminarin e Troshanit.
Deri më 1899 Fishta shkruan me alfabetin
shqip të françeskanëve. Në janar të atij viti ai bëhet bashkëthemelues dhe
pjesëtar aktiv i shoqërisë “Bashkimi”, të cilën e drejtoi poeti Preng Doçi. Me
alfabetin e kësaj shoqërie u botuan edhe krijimet e Fishtës të kësaj periudhe.
Më 1902 emërohet drejtor i shkollës Françeskane në Shkodër. Më 1908 ai mori
pjesë në Kongresin e Manastirit si përfaqësues i shoqërisë “Bashkimi”, ku u
zgjodh Kryetar i Kongresit dhe drejtoi punën e Komisionit të Alfabetit.
Më tetor 1913 Fishta themeloi revistën
“Hylli i dritës” dhe ishte drejtor i saj. Më 1916 botoi revistën “Posta e
Shqypnisë”. Po më 1916-tën së bashku me Luigj Gurakuqin, Ndre Mjedën, Mati
Logorecin etj. themeluan Komisinë Letrare në Shkodër. Nga fillimi i prillit 1919
dhe gjatë vitit 1920 është Sekretar i Përgjithshëm i delegacionit shqiptar në
Konferencën e Paqes në Paris. Në dhjetor 1920 zgjidhet deputet i Shkodrës në
Parlamentin Shqiptar. Në prill 1921, në mbledhjen e parë të Parlamentit
zgjidhet Nënkryetar. Vitet 1925 e 1926 i kalon në Itali.
Pas kthimit në Shqipëri nis etapa e fundit
e krijimtarisë së Fishtës. Ai nxjerr botimin e plotë të veprës së madhe “Lahuta
e Malcis” (1937). Fishta duke qenë njohës i latinishtes, greqishtes së vjetër,
italishtes, frengjishtes, e gjuhëve slave. Veprimtaria e tij letrare, përveçse
në librat u publikua edhe në 15 gazeta e revista të kohës brenda edhe jashtë
vendit, ku ai përdori 24 pseudonime.
Për veprimtarinë poetike, arsimore, atdhetare e fetare Gjergj Fishta mori nderime të ndryshme. Më 1931 Greqia i dha dekoratën “Foenix”. Më 1939 Italia e bëri anëtar të Akademisë së saj. Vdiq në Shkodër më 30 dhjetor 1940. / rtv21 / KultPlus.com
At Gjergj Fishta — fragmente të përzgjedhura nga poema “Shqypnia e lirë”
Jo, po: a s’desht djalli Shqypni?
Jo, po: a s’desht hasmi Shqyptar?
Qe, pra sod po ka Shqypni;
Qe, pra sod po ka Shqyptar.
Jo, po: ka Shqypni, per Zotin!
Ka shqyptarë, qi n’çark agzotin
Ata e bajn p’r’i kurrgjasend.
•••
Kqyrë Europa n’mend habitun,
Edhe besë nuk don me e xanun,
Se kta djelm n’Shqypni janë rritun,
Se kta besen e kan dhanun –
Gjallë ke shpija mos me kthye,
Nji herë hasmin per pa e thye,
Per pa e shty perdhuni m’cak.
•••
M’kambë, pra, nipa t’Gjergj Kastriotit,
Me lidhë besë e armët me njeshë!
Kem’ nji Atdhe edhe na n’ditë t’sotit:
Kem’ Shqypnin na Rregjineshë,
Per Shqypni na të jetojm;
Gjallë Shqypnin na mos t’a lshojm:
N’mend t’a kem per jetë e mot.
Po, por ndolli se vjen dita,
Qi me faj Shqypnin e darni,
Qi e Liris u erret drita
Edhe me t’huej Atdhen e mvarni
A per pare a marrí tjera,
Si nder kohë, qi shkuen, atëhera,
U marroftë i Madhi Zot!
•••
“Po, nëse ndodh me ardh ajo ditë,
Që me faj Shqipërinë e përçani,
Që Lirisë i vjen fundi,
Edhe me ndihmën e të huajve atdheun e shkatërroni,
Ose për lek, ose për sende të tjera,
Siç ka ndodhur ca herë në histori të kombeve,
Atëherë mbaroftë vullneti Zotit për me pas një Shqipëri të lirë!”
(100 vjetori 1919 – 2019- fjalimi “Shqiptarët e të drejtat e tyne” në Konferencen e Paqës)
At Gjergj Fishta O.F.M./ Paris 20 qershor 1919
Zotnij
Ç’ me kohë të Luftës turko – ballkanike e tektej zemrat e
Shqiptarëve kanë pikue gjak prej dhimbjes e mjerimit, për arsye që Europa e
qytetnueme përkuli në Konferencë të Londres së 1913 ma se gjysen e Shqipnisë e
plot një milion Shqiptarë, nen zgjedhë të randë t’ anmiqve të tyne kufitarë. E
pse këta anmiq të tyne ishin si me numër si me miq ma të fortë, kështu ndodhi
që Shqiptarve s’u mbeti ma asnjë rreze shprese, se do të mund të nxirrshin ma
kurr atë pre të lotueme prej çapojve të tyne rrëmbyesa e gjithmonë të zhyemun
në gjak.
Por çka se, aty ka mbarimi i tetorit të vitit të kaluem
(1918), ia mërritën në Shqipni ushtarët tuej trima, të cilët na thanë, se sot e
mbrapa çdo popull, sado i vogel që të ishte, do të kishte të drejtë me da ai
vetë per vete fatin e vet ekonomik e politik, e se të gjitha tradhtitë e
padrejtësitë e bamuna ndonjë kombi nëpër traktate nderkombtare të përparshme,
do t’ u ndreqshin e qortojshin në Konferencën e re të Paqës, e cila per së
shpejti do t’ u mblidhte në Paris; pse ky kishte kenë, na thojshin ata, ideali
ma i parë, për triumf të të cilit, mbi mbarë boten, ata ia kishin hy një lufte,
që ma të shemtueme s’e ma mend historia e njeriut në daç për mjete, me të cilat
pati nisë, në daç për mënyren, me të cilen u vijue. E kështu tue thanë, na
kallxojshin varrët e shtatit ende të përgjakuna.
Në këto fjalë të tyne u trand Shqipnia gëzimit, e me shpnesë
se edhe për te do të zbardhshin dikur ditë ma të mira, ku kje hapë e shpërnda u
mblodh kuvendi në Durrës, e aty, një mendjeje e një zemre, vendoi me dalë shtet
më vete e krejt i pavarshëm, përmbrenda caqeve që asaj natyra, gjuha, interesat
e historia ia kishin caktue. Për me lypë, mandej, që t’ u ndreqshin e t’ u
qortojshin dhunitë, tradhtitë e padrejtësitë që Kongresi i Berlinit një herë, e
ma vonë Konferenca e Londres, sipërpërmendun, ia kishin ba Kombit Shqiptar, dau
me nisë për Paris një Dergatë të posaçme, që t’u delte zot të drejtave të saj.
Veç shka se mbasi u kapën me këte të madhnueshmin
kryeqytetin tuej – ku sot asht ngrehë Areopagu i rrokull Botës – puna na doli
krejt ndryshe se kishte kenë fjala e atyne ushtarëve tuej. Pamë e u vertetuem
se anmiqtë tanë, jo veç që nuk ishin tue dashtë me na i kthye viset, që me
dhunë na i kishin grabitë, por ma tepër, llastue prej krahut të fuqishëm që po
ua mbajnë do nder Pushtete të mëdha të Europës, lypin me shty ma thellë kufinin
nder vendet tona e me shkepë krahina të tjera prej Shqipnisë. Pame e u
vertetue, se, për me i dalë ma lehtas këtij qellimi, ata rrijshin tue shpifë në
një mënyrë krejt të pandershme Kombit Shqiptar. Shka nuk kanë thanë e botue
kunder Kombit Shqiptar të mjeruem! Çnjerzimi i tyne në të shpifuna kundër
Shqiptarve asht shtye aq larg, sa ndokush nder ta ka mërrijtë me shkrue e me
botue në një farë shtypi poshtërsisht të shitun interesave të tyne, se na
Shqiptarët edhe fiziologjisht e biologjisht ishim ma poshtë se rodi tjetër i
njerzimit. E, madje, me këto të shpifuna të veta kanë mërrijtë me ua marrë
mendt botës së qytetnueme, sa që agjencitë telegrafike të këtueshme po na i
kthejnë pajtimet tona e fletoret e vendit ose nuk i pranojnë kurrfare artikujt
tanë, ose na lypin çmime të çuditshme e per t’u njehë nder përralla – deri në
50.000 Frank për artikull! – veç si me na i mbyllë shtigjet që me u dalë zot të
drejtave tona.
Mos u çuditni, pra, zotni, që unë po kam guximin me ju dalë
para në këte Atene të përmendun, – kenë gjithmonë dritë e shkelqyeshme
qytetnimi e përparimi të vërtetë – e po shpërvjelëm me ju folë me një theks
gjuhe të huej e nën një formë krejt të përvujtë ligjerate mbi Shqiptarët e mbi
të drejta të tyne. Thika ka mërrijtë në asht; sot po i ndahet fati Botës. Jo
veçse asht në rrezik pavarësia, e sipërania e Shqipnisë, por asht në rrezik
jeta e Kombit Shqiptar. Sot, a vdekje a metja për Shqipninë e për shqiptarët.
Nuk kishe me dijtë me thanë, e vërtetë, se deri ku fjalët e mija kanë me
mërrijtë ta mënyrsojnë fatin e Shqipnisë; por bujaria e njohun e zemrave tueja,
më jep shpresë të madhe, se, mostjeter, kam me nxjerrë prej jush një fjalë
ankimi mbi kobet tona e mbi dhunë e padrejtësi që po i bahet Kombit Shqiptar.
Asht disi një farë ngushllimi për të mjeruemin e ngratë me dijtë, se ka në
shekull ndonjë zemer që ankon për te. E prandej n’ emen të Dergatës, të
qeverisë e të Kombit Shqiptar mbarë i falemnderës Rektorit të përshndritshëm të
këtij Universiteti, për mirësinë që pati tue më sjellë mënyren se si me u pjekë
e me bisedue me Zotninë tuej.
I
Prej brigjeve gjimuese të Euksinit e në borën e amshueshme
të Alpeve Julie; prej bigave bumbulluese të Akrokeraunve e deri ndër karma të
thepisuna të Karpateve, ende të rime me gjak njeriut, në ato kavaljetet e
kalueme, banonte, si zotnia juej mirë e di, ajo familja e madhe Trako-Ilirike,
në nam’ e në za në histori të fiseve dhe të kombeve. Sot, kjo familje asht
shue. Marrë përbri prej tallazeve të luftave të gjata e të pandame, ajo u përpi
dhe u zhduk përmrenda gërmazave të pangishëm të gjireve të motit, e s’ mujti
ma, ç’ me atë ditë që Gentius, mbreti i mbramë i Ilirëve, në 168 para Krishtit,
kandriti triumfin e Lucë Pal Emilit, me pa diellin e majes së lumnisë së vet të
hershme. Ku shue shqimit, ku shkri e shartue me familje të tjera, ajo sot nuk
ka ma nji fizionomi individuale të veten, në shtill të punëve njerzore. Porse,
si të thuesh, si nji shkatërrinë e dhimshme anieje të mbytun në det, prej
humbjes së kësaj familje Trako-Ilire, sot, atje ndërmjet Thesalisë e Malit të
Zi, prej brigjeve lindore të Adriatikut e deri në stom të Vardarit, shpëtoi
gjallë nji grusht njerëzish, të cilët zanë vend a mbas murojes së disa maleve
titanike, ose nën hijen e kandshme të disa fushave gratçore dhe të kerthnesta,
– banë e përmallshme e hyjnive të moshës prrallëzore. – u banë ballë me fuqi
kurr të përkulshme të shpirtit të vet bujar, kjoftë thellimeve të kavaljeteve,
kjoftë padrejtësisë së hipokrizisë njerëzore. Të stolisun me nji forcë të
jashtzakonshme qindrese, ende këta e flasin atë gjuhë të Parëve të vet ma të
hershëm; ende e ruejnë të pandryshueshëm karakterin e hekurt e fisnik të
stërgjyshave të vet, e sot, edhe punojnë shi atë tokë të cilën e punuen të
Parët e tyne prehistorikë. E pra, sa kavaljete nuk gjimuen mbi krenat e tyne!
Sa ndodhi e ndeshtrasha nuk u shkreh mbi shpinë të tyne! Mbi ta, po, randoi
pesha e fuqisë romake; mbi ta u lshue i irun prej mnije e gjithmonë i pabesi
sfinksi sllav; rrjesht per katër kavaljete të gjata i ra persipër boena e
barbarisë aziatike; por, megjithkëte, ata nuk e vdaren njininë e vet kombtare
dhe as që i lshuen doket e idealet e veta. Po; bash ky popull i paperkulun
kurr, ende gjindmbi ato zaje të plleshme, ku të Parët e tij mprehshin rrasat,
me ba me to armë per me ça rrashtat e anmiqve ose, ma vonë, ata u jepshin uji
pallave të hekurta, per me shtrue me to mbarë boten nën kambë të nji Lekës së
Madh, – kur mos t’ ishte që me i ba me kja me to, dhimshem vashat e Romës para
nji Burri.
E mirë pra, Zotnij të nderuem, ky asht bash ai populli i
vogël Shqiptar, aq pak i njohun dhe aq zi i gjykuem në Europë! I vjetër sa
fosilet, sa stalagtitat e shpellave jehuese të maleve të veta vigane, e le të
thuesh prej vetë bucave të Shqipnisë, ai asht sot zot autokton e i
pakundershtueshëm i tokave të veta.
Ende sllavi nuk kishte dalë prej bjeshtës së thellë t’
Uralit e ende s’ ishte ngjizun e sotmja frotë laramane neohelenike, kur
Shqiptari korrte me zagna, fushat e pafund të Ballkanit. Qe kështu, Shqiptari e
kishte mbyllë nji periudhë të gjatë të historisë së vet në moshen e
rruzullimit. Na thoni, kush para Shqiptarit, i ngau qetë sinorëve të Ballkanit?
Historinë e kemi aty, Zotnij të mij, e ajo na flet shumë
kjartë. E asht kot që hipokrizia diplomatike të mundohet me ia shue zanin me
shtupa notash zyrtare ose gjysëzyrtare: zani i saj i pingrueshem përshkon
kavaljetët!
Për në kjoftë, pra, se ka një popull, që nëpër forcë t’nji
preskripcioni e t’nji trashigimi të pakputun etnik ka tager me nda vetë per
vedi shartet politike, ky asht, padyshim, Populli Shqiptar, i cili vetem mund
të levdohet se ka nji preskripcion prehistorik mbi tokë të Ballkanit, si dhe
nji Kombsi kryekëput të ndame prej atyne të popujve të tjerë ballkanikë.
Prandej, po kje se pernjimend parimi i autodeterminacionit asht marrë prej
Konferencës së Paqes si karakter themelor per trajtimin e shteteve e caktimin e
kufijve të tyne, e drejta e lypë, që Shqipnia të qitet shtet më vedi, përmrenda
kufijve të vet etnikë e gjeografikë.
Por çka se, simbas teorisë vilsonjane, për me mujtë nji
popull me u sundue me vetvedi, posë kombsisë, duhet të merret parasysh edhe
ndërgjegjja e tij kombtare.
Tash, për në kjoftë se si ndërgjegje kombtare duhet të kuptohet
ndjesia për liri, si edhe ai dishir që mund të ketë nji popull të jetojë e të
zhdrivillohet me vetvedi, gjithnji përmbrenda qarkut të forcave të veta, unë
thom se edhe në këtë pikpamje Konferenca duhet t’ ia njofin Shqipnisë
pamvarsinë, si dhe siperaninë e vet. E njimend: e po cili popull në Ballkan ka
ndjesi ma të thella për lirinë e vet, sesa Populli Shqiptar?
A dro asht sllavi i ngadalshem e i ngathtë, që, deri dje, i
perkulun mbi shatë, pa nji ukaz të Carit të vet autokrat, të thuesh, as që i
bahej me marrë frymë? E po, a thue asht greku, – ajo skilja e vjeter, – që
gjithmonë, si nji bimë parazite, ju ngjesh ma të fortit per me gjallue në
shpinën e tij? Apo asht Shqiptari, i cili e pështetë gjithë shpnesen në fuqinë
e vet e n’ atë t’ armëve të veta: gjithmonë i drejtë me miq, bukëdhanës ndaj të
huejt, i rreptë me anmiq, – të cilët, nuk i mninë, veçse i perbuzë, – e që
ende, deri më sot, nuk i asht perkulun nji force të huej? Qyshse mbi tokë nisën
të derdhen lot, qyshse mbi botë forca ia xuni vendin së drejtës e hipokrizia
qeveritare filloi me ua pij gjakun popujve, balli madhështor i Shqiptarit s’ju
perkul kurrkujt, perposë Zotit të vet! Kaluen, po, pushtuesit mbi Shqipni, por
nuk kjenë kurrë zotnues mbi Shqiptarë! Ashtu si ai cubi, i cili hyn tinëz e me
trathti në shtëpinë e qytetarit të paqtë e, si shtjen mbrendë drojen e
pshtjellimin, del jashtë pa mundun kurr me thanë se ka sundue aty mbrendë;
njashtu hynë pushtuesit e huej në Shqipni, pa mujtë kurrë me i shtrue dhe me i
zotnue Shqiptarët. E mos kujtoni, Zotnij, se unë këtu jam tue ju thanë sende të
cilat mos t’i kenë vu re edhe shkrimtarë të huej të vlertë. Kështu, fjala vjen,
e ndritshmja Miss Durham, thotë në nji libër të vetin mbi Shqipninë: “Zotnimet
e hueja kanë përshkue mbi komb shqiptar, pa lanë në te kurrfarë gjurmet, si uji
që rrëshet mbi shpinë të rosës”. I ndritshmi zotni Renè Pinon, mandej, –
kompetenca e të cilit nder punë të Ballkanit asht fort e çmueshme edhe
perjashta Francës, – në nji artikull të vetin mbi Shqipninë, botue në blenin e
dhjetorit të 1909 të së perkohshmes “Revue de deux Mondes”, shkruen “Bullgari,
atje nder fusha të Maqedonisë, perkulet mbi shatë e punon tokat e turkut,
ndersa shqiptari asht mbreti i maleve. Gjuetar, bari, ushtar ose cub; ai s’i
nenshtrohet veçse Kanunit të vet e s’pret ndihmë veçse prej armëve të veta.”
Për liri të vetën, Zotnij, Shqiptari ban fli shpinë, tokën dhe mjerisht edhe
besimin. Fakti veç që Shqiptari, në mes të sa ndodhive dhe ndeshtrashave
politike e për nji periudhë aq të gjatë kavaljetesh ka mrrijtë me e ruejt
gjuhën, doket e karakterin e vet kombtar, – e këto, jo vetëm në Shqipni, por
edhe perjashta, difton çiltas, se ai asht dhe se don me mbetë Shqiptar. E, se
prandej ndërgjegjja kombtare ka lëshue rrajë të thella në Shpirt të tij.
Por ma mirë se kurrkund njeti, dashunia e popullit Shqiptar
për liri dhe pamvarsi kombtare, duket prej historisë, për të cilën mundemi me
thanë se asht e endun vetëm prej luftash për liri e pamvarësi. Unë këtu, për
mos me e vu fort në provë durimin e Zotnisë suej, po ju përmend vetëm punët e
mëdha, që ndërgjegja kombtare e këtij populli, kreu që prej të XV qindvjetë e
mbrapa.
Që atje kahë e zbardhmja e të XV qindvjet hanëza përgjakshëm
prej Azie kukëzohej mbi hapsinë të Europës. Ishte Zotmadhi i turqve, që në krye
të ma s’ rreptes ushtri të botës s’ atëhershme, kapercente Helespontin e në
mëni të vet trishtueshëm betohej, se hanëzen për t’a vu kishte mbi Shën Sofi të
Stambollit e, në oborr të Sh’ Pjeterit në Romë, do t’i epte tagji kalit të vet.
E pse njeri dokrrash e pallavrash ai nuk ishte, perpara tij u rrenuen mbretni,
ranë frone e u lëkund në themele të veta mbarë qytetnia përendimore. Shkatrrue
Bizanci, nda Europa prej luftash e ngatrresash të përmbrendshme, se kush do të
dilte me ua ndalë hovin këtij anmiku të përfelgrueshëm?
Kur qe, se mbi kep të Krujës titanike, po del nji hije
burri, vetullat ngërthye si dy hulli rrëfeje, me dy sy si gaca e nji mjekër të
thijtë, që si shtëllungë gjatë çenave i shtiellet, si re mizore kresë së një
shkambi të thepisun. Tmerrshëm përkrenarja i flakon mbi krye, e cila, n’ atë
vezullimin e vet të trishtueshëm, danë si kometë zharitëse, sherbëtore e mënisë
së perfrigueshme të Perëndisë. Ai asht Gjergj Kastrioti Skënderbeu, fatosi në
za Skënderbeg Kastrioti, që në mendje tue pasë lirinë e të Parëve e të bardhen
lumninë e hershme, me sy të vrantë kundron anmikun e rreptë të kombeve të
qytetnueme. Në rropamë të mjerueshme të sa froneve, të sa theroreve, hidhet si
duhia në shpinë të një kali të trumhasun, që, mal nxjerrë pasmen përpara e fry
turijtë përpjetë nuhatë eren e gjakut; rrokë me të djathtën pallen – rrufe e me
të majten ngreh flamurin e Atdheut, ngjye kuq e zi: gjak e vdekje. Nji fllad i
ambel, i kandshëm – flladi i dashunisë – lehtas e zhvillon flamurin e Atdheut,
që i madhnueshëm valvitet nëpër ajr të lirë të Shqipnisë si ajo fleta e zjarrtë
e një Kerubini të qiejve: si ai skundilli i petkut të Perëndisë, që bukur ka
ndritun me hana, yje e diej, i kallthtërt prej cepave t ‘ amshueshëm i varet
gjanë Empirit të pamatun, atëherë ka mbështetë permbi thellim të ushtueshëm të
rribës s’ murlanit, vé në sheste boshtin e rruzullimit. Në këte dukë të
permnershme force, Skenderbeu, atëbotë, del në vetull të thepisun të karpes
krutane e “Eni Shqiptarë!” bulurit, si luan prej fangut të zharitun të
shkretisë, “Eni fluturoni, o bijtë e maleve të lira se Atdheu gjendet në
rrezik!” E qe, se në atë kushtrim nji çetë e vogel homeridësh – burrash
Shqiptarë si lejshin motit, po shterngohet përreth tij, e aty nënhije të
Flamurit t’ Atdheut, ban be mbi gurë të vorrit të të Parvet të vet, se një
pëllambë tokë të Shqipnisë nuk do t’ ia lëshonte anmikut, po s’ e lau para të
tanë me gjak të tij të zi e të përdhosun. Të forcuem me atë bé, të forcuem me
Shejtni të të drejtave, e shpresë tue mbajtë por në Zotin e në krah të arenztë
të vetin, të bijtë e malevet të Shqipnisë lëshohen fulikare mbi froten e
shtojeve t’ Azisë. E lufta titanike ia nisë. Në të ndeshun të rreptë të
ushtrive tymi çohet deri mbi rê e perfrigueshëm gjimon toka nen kambë. Gjaku
rrymben rrëkajë. Frota aziatike shuhet përdhe. Habitë pushtuesi i rreptë i
Stambollit, prej hidhnimit grisë buzen me dhambë, dhe nis me u pendue pse ia
kishte hy luftës me Shqiptarët. Rrafsh njëzet vjet ndej tue u pre Shqiptari me
turk, per me i dalë zot lirisë e pamvarsisë së vet. E në njëzet vjet lufte të
tmerrshme, me sa Leka i Madh, me sa Jul Çezari, Skenderbeu s’ mujt me u thye
prej ma të rreptit mbret t’ atyne kohëve.
Qe, Zotnij, se si lufton e si mund Shqiptari, kur të jetë
puna per me i dalë zot lirisë e pamvarsisë së vet. E mos kujtoni, se unë kam
ardhë tue zmadhue punët, me qellim që me kthye mendjen tuej në ndihmë të
Shqipnisë: Unë nuk kam ba tjeter, veçse me permbledhë në pak fjalë, shka nder
libra të randë kanë shkrue mbi kohë të Skënderbeut shkrimtarë në za prej gjithë
kombesh t’ Europës: Spanjollë, italianë, anglezë, suedezë, grekë, sllavë,
gjerman, e nder të cilët edhe, pak me thanë, nja njëzet francezë.
Por mundet, ndoshta, ndokush me më thanë se Skënderbegu,
këto lufta i ka ba për qëllime fetare, dhe jo i shtymë prej nji ndërgjegjes
kombtare, pra për me i dalë zot lirisë dhe pamvarësisë së vendit të vet? Se sa
e pathemel kishte me kenë kjo fjalë, duket prej punve të Skënderbegut, i cili,
në mos me atë mëni, ai luftoi po me aq trimni kundra venecianëve, sa ç’ pat
luftue kundra turqve, atëherë, kur venecianët deshtën të pushtojnë vise të reja
në Shqipni – Dejën e Drishtin. – Këtu, disi për rrëshqit, due t’ ua kujtoj
Zotnisë suej, edhe nji tjeter punë. Deri sa Shqiptarët luftojshin kundra turkut
per liri të Shqipnisë e t’ Europës mbarë, shka bajshin grekët e serbët, ata që
sot Konferenca e Paqes asht tue i mbajtë nen stjetull si djelm dishirit?
Grekët, si Zotnija juej e din mirfilli, edhe atëherë kur turqit kishin mërrijtë
te dera e Stambollit, rrijshin tue u marrë me çeshtje fetare kundra Kishës së
Romës. Po kështu edhe Dhespoti i Serbisë, sadoqë kryetar i nji populli trim e
luftar, – deri sa gjaku Shqiptar shkonte rrëkajë per liri dhe pamvarsi t’
Atdheut, ai niste krushqi me turq, tue ia dhanë të bijen per grue Sulltanit
dhe, pështetë mandej në këte fakt, serbi pengoi bashkimin e ushtrive të
Skënderbegut me ato të Huniadit, e per rrjedhojë, u thye ushtria e krishtenë në
Varna, tue marrë në qafë ma se gjysen e Europës. E tash, shi këta grekë e këta
serbë, janë ata që ma fort se askush tjeter shpifin kundra Shqiptarve, tue
thanë se nuk kanë ba kurrgja per liri e pamvarsi të kombit vet! Por unë
shpnesoj, se Zotnija e juej, që e di mirë se në ç’ hall ka vojtë Europa mbas
kater vjet lufte, ka me e çmue si duhet e sa duhet ndergjegjën kombtare të
Shqiptarvet, që për njëzet vjet rresht e mbajtën luften në kambë, veç për mos
me bjerrë lirinë e pamvarsinë e vet.
E mos kujtoni, Zotnij, se me dekë të fatosit të lumnueshëm
Gjergj Skënderbeut u shue ndjesia e lirisë dhe e pamvarësisë në shpirtin e
Shqiptarëve. Historia e Turkisë ka shenjue jo ma pak se 54 kryengritje të
mëdha, të cilat, gjatë rrjedhjes së katër kavaljeteve, kombi Shqiptar i bani
qeverisë otomane a për me pshtue prej zgjedhës së sajë, a për me e ngushtue që
mos t’i bante n’ asgja të drejtat e tija. Edhe pamvarsia e Greqisë asht nji
lule e rimun me gjak Shqiptar. Zhavellët dhe Boçarët kanë kenë Shqiptarë e
shqip kanë folë dhe me trimëni shqiptare kanë luftue. Jo, po, Greqinë e kanë
lirue shqiptarët e jo grekët, e ma pak e kanë lirue do Pushtete të mëdha, të
cilat aso kohe bajshin spekulime mbi Greqi, ashtu si, do Zoti, po bajnë sot mbi
Shqipninë. Këtë punë, me pasë për ta pyet si dijetar dhe jo si diplomat, kishte
me ua vertetue edhe Venizelosi vetë; por, në mos dashtë me ua thanë ai, ja u
kallzon Lamartini, i cili, tue folë mbi pamvarsi të Greqisë, thotë se kjo nuk
kje tjetër, veçse rezultati i reaksionit të elementit shqiptar kristjan mbrenda
Greqisë kundra elementit turk.
Edhe konstitucioni i Turkisë kje nji veper e shpirtit të
lirë e të pamvarun Shqiptar.
Shqiptarët, po kjenë ata që ngushtuen Sulltanin me e dhanë e
me e shtij në punë konstitucionin në vjetin 1908. E kur Turqit e Rij nisën ta
perdhosin dhe ta çorodisin vetë konstitucionin, tue u mundue me e sjellë ate
krejt në dobi të veta të veçanta e jo per të mirë e dobi të mbretnisë,
Shqiptarët u ngritën e me armë në dorë dhe lypen prej Sulltanit decentralizacionin
dhe autonominë e krahinave të mbretnisë. Edhe Sulltani kje gati me ua çue në
vend dishiren e tyne. Kur qe, shtetet e vegjel të Ballkanit, – që Shqipninë e
kanë pasë mbajtë si nji “trashigimi” të tyne, – tue pa se nëper autonomi
Shqipnia po u delte doret njiherë e pergjithmonë, çohen e i qesin luftë
Turkisë! Asht e vertetë se nji pjesë e shtypit europjan e pershndeti këte luftë
si nji luftë kryqtare per lirimin e popullit kristjan prej zgjedhës otomane;
por ajo, në vetvedi, nuk kje tjeter veçse nji luftë rrenimi, çue peshë prej
kristjanve të Ballkanit, per me e rrenue Shqipninë dhe me e humbë të mjerin
Kombin Shqiptar!
Arsyeja pra, pse kombi Shqiptar nuk mujti me dalë shtet në
vedi, nuk kje puna se atij i mungonte ndërgjegjja kombtare ose ndjesia për liri
e pamvarsi, por kje fakti se, shi ditën në të cilën ai ishte gati me fitue
lirinë e vet, Shtetet e Ballkanit ia ngjitën kthetrat dhe e banë rob nën
zgjedhë të veten. Dhe këtë e banë, jo për me e mbajtë nën shërbim e robni të
veten, por për me e shue shqimit e me e qitë faret. Kështu që, prej kësaj
pikpamje duhet me e thanë se Shqiptarët gabuen, dhe gabuen randë fort, që u
çuen aso kohe kundra Turkisë, sepse për ta do të kishte kenë dam fort ma i
vogël me u vue nën zgjedhë të Turkisë, se sa me u gri prej kristjanëve.
Po e shof, Zotnij, se kjo fjalë në gojën teme disi po ju a
vret veshin dhe po ju duket nji paradoks në vetvedi! Por shka ti bajmë punës,
janë faktet që më japin arsye! Në vitin 1478 turqit marrin Shkodrën dhe me te
mundet me u thanë se u pushtue e tanë Shqipnia. Por megjithkëtë, turku ia
njofti Shqipnisë nji farë autonomie: na e la gjuhën dhe kanunet tona, – por
askund nuk lexohet në histori se ky mbyti qinda mija shqiptarë përnjiherë,
sadoqë kombi hoqi zi e si asht ma zi prej tij. E tash ndini si u suell
kristiani me Shqipni e me shqiptarë: Në vjetin 1912 kërset lufta
Turko-Ballkanike dhe ballkanikët pushtojnë Shqipninë. E mirë. Po shka bajnë
këta? Njiherë mbysin, pak me thanë, dyqindmijë shqiptarë, vrasin meshtarë
katolikë sepse nuk ndigjonin me e mohue Fenë. grijnë mysliman sepse edhe ata
nuk duen me dalë dinit. Rrenojnë me themel qinda e qinda katunde, veçse si e si
me e farue Kombin Shqiptar. Në vjetën 1914, ushtritë ndërkombtare, mbas sa
intrigash të poshtme, pushtojnë Shkodrën. Në këto ushtri, Kombi Shqiptar ka
pasë mështetë gjithë shpnesën e vet, sepse këta ishin demek të shprehunit e
forcës që do të rregullonte botën dhe, si të thuesh, ata ishin pasqyra të
qytetnisë europiane. Por megjithëkëtë, ata nuk sollën kurrnjisend përsëmari në
Shqipni. Ndrye mbrenda qarkut dhjetë kilometrash në Shkodër, as që e çilën nji
rrugë, as që e lëshuen nji urë, as hapën nji shkollë, nji gjykatore, nji
spital, nji send të vetëm që t’i vyente përparimit dhe qytetnimit të kombit
Shqiptar. Gjithë kujdesi i tyne për Shqipni, përmblidhet në këta: kurrsesi mos
me e lanë Shkodrën me ba pjesë në Shqipninë tjetër dhe që në Statutin e Shtetit
Shqiptar, t’u qitte nji paragraf i posaçëm me të cilin të njiheshin në Shqipni
çfutnit, nji tagri me shqiptarët, sadoqi, aso kohe nuk kishte në Shqipni me
thanë asnji çifut. Mandej, kur doli prej Shkodre, Komanda Nderkombtare dogji të
gjitha aktet dhe arkivat e veta. Në vjetën 1915, malazezët pushtojnë Shkodrën
me rrethina, sadoqi Shqipnia ishte shtet neutral dhe nuk kishte shpallë luftë
me kurrkend. Në fillim të vjetës 1915, italianët pushtojnë Vlonën, kinse për
qëllim që me u përkujdesë për shqiptarët e sëmutë të Shqipnisë Jugore. Por shka
se, në vend të smutoreve, ngrejnë kala; në vend të barnatoreve, ngulin topa e
gopedra, në vend të hapave dhe barnave, mjellin mina në det, a thue se dy vjet
ma parë, Qeveria Shqiptare nuk e kishte dorzanu integritetin dhe neutralitetin
e Shtetit Shqiptar! Në vjetin mbas, 1916, Austro-Hungaria pushton Shqipninë, e
mbas pak kohet, shi ata që kishin ba gjithë ate zhurmë e poterë per me mkambë
Shqipninë shtet në vedi, i proklamojnë popullit Shqiptar se ky do ta kishte
autonominë e vet, atbotë kur ky t’ ishte i zoti: si me e thanë me fjalë të
tjera, ata dojshin ta mbajshin Shqipninë si nji krahinë të veten. Për ma tepër:
grekët dogjën 360 katunde në Shqipninë Jugore, tuj i mbytë të gjithë ata që
dishmoheshin Shqiptarë. Sot Konferenca e Paqes lypë që shi ndër këto vise, të
bahet plebishiti për me caktue kufijt e Shqipnisë. Ironi e helmueme! Prej
këtyne punëve, – për mos me folë për të tjera, – duket çiltas se shqiptarët,
prej pikpamjes kombtare, kanë pasë arsye me drashtë ma shumë kristjanët, se sa
turqit. Turku, si për princip, si në teori, ia ka pasë njohë Shqipnisë njifarë
autonomie, sadoqë me Skanderbeun e pat kundërshtue përparimin e tij në Ballkan.
Kombi Shqiptar ka tager me kenë njoftë shtet i pamvarshem e
sovran, pse asht Komb autokton i viseve ku sot me sot banon, e pse e ka të
shquet ndergjegjen lirie e pamvarsie: Si me thanë, se ka në vetvete të gjitha
mëndorjet e lypuna që me u njoftë një Komb Shtet më vedi e i pamvarshem.
Prandej Konferenca e Paqës asht e detyrueshme para historisë e njerzimit mbarë
– per në mos dashtë me u ra mohi parimeve të veta – me na i njoftë këto të
drejta tona.
II
Deri këtu kumbona jonë. Tash lypet, që të ndieni edhe atë të
anmiqve tanë; pse dishroj që të thelloni me mend sa ma mirë këte çeshtje, për
me mujtë masandej me dhanë një gjyq të kthjelltë e të paanshem mbi Shqiptarët e
mbi të drejtat e tyne. Duhet dijtë, që as anmiqtë tanë nuk e mohojnë vjetersinë
e dashuninë e Kombit Shqiptar për liri e pamvarsi; veçse ata mundohen me i
kamuflue pretenzionet e veta mbi Shqipninë nën maskë të do shkaqeve të hijshme.
Edhe diplomacia e anmiqve tanë thëmelohet , si ajo e botës tjetër, mbi egoizëm
e mbi hipokrizi.
Thonë, pra, anmiqtë tonë e do mbrojtësa të tyne, se e
vërtetë që Kombi Shqiptar asht ma i vjetri ndër popuj të Ballkanit e se ka nji
dashni të gjallë për liri dhe pamvarsi të vet; veçse çka, se megjithkëte,
Shqipnia nuk mund të qitet shtet më vedi se Shqiptarët janë:
a) barbarë, b) nuk janë të zotët me përparue dhe me u
qytetnue vetë dhe se,
c) eksperienca ka tregue se në kohën e Princ Widit, Shqipnia
nuk mund të mbahet shtet më vedi dhe krejt i pamvarun.
E dij, se unë jam tue vue tepër në provë durimin tuej; por
mue më duhet domosdo me i qitë poshtë me arsye këto shkaqe, ose ma mirê me
thanë, këto të shpifuna tê tyne kunder Kombit Shqiptar, tue kenë se unë i jap
një randësi të madhe fort gjyqit që Zotnija e juej mundet me përba me mend mbi
të drejtat e Shqiptarëve.
Pra, simbas mendimit të anmiqvet tonë, ose ma mirë me thanë,
simbas fjalëve të vetë atyne, lypet që Shqipnia të coptohet e t’u jepet atyne
në dorë, për me e sundue dhe për me vu rregull, – meqë shqiptarët janë barbarë
e të egjër e nuk janë popull që di me u qitë shtet më vedi, pra me qeverisë.
Për me thanë të vërtetën, po të marrim parasyshë mjetet e
mënyrën, me të cilat ka nisë e vijue Lufta e madhe europiane, kishe me thanë se
barbaria dhe egërsia e popujve ka pak ose aspak të përpjekun me dishirën për
liri e pamvarsi të tyne. Kur popuj e kombe, në emën të “qytetnisë” kanë vra e
pre fëmijë, gra, pleq e të mbetun; që kanë ba me dekë prej ujet e gazepit me
mija njerëz të pafat në ditë; që kanë djegë e rrenue, jo vetëm katunde e
qytete, por mbarë krahina të pamatuna; që kanë thye çdo të drejtë ndërkombtare
e njerzore dhe kanë pre në besë me qinda mija rob të ramë në dorë, – e
megjithate, sot ata munden me kenë shtete të pamvarun e të lirë; – po atëherë,
pse nuk mundet me kenë Shqipnia e lirë ku, nëmos tjetër, gra nuk vriten, ku nuk
gjindet nji vorr i nji të dekunit urije, ku ndorja e besa edhe ndaj anmikut
janë të pathyeshme?!
Kongresi i Versajës me 1919
Serbët, në kohën e Luftës Ballkanike, me shpata ua kanë çilë
nanave Shqiptare barkun dhe foshnjet e nxjerruna sosh, i kanë ndezë flakada
porsi pisha për me shndritë natën me to, dhe sot Konferenca ua ka trefishue
madhësinë e shtetit të tyne. Grekët kanë kryqzue gjinden Shqiptare shi në të XX
qindvjetë, ndersa sot, Konferenca e ka menden me ua dhanë mandatin që me i
shtrue e me i qytetnue disa kombe të tjera (kupto: Shqipninë). Pse tash,
Shqiptari, i cili nuk i njef këto “qytetni” në vedin e vet, pse s’mundet me
dalë shtet më vedi, i lirë e i pamvarshem?
Por, edhe me pasë për ta marrë barbarinë si gjendje petkore
të shpirtit të njeriut, unë mundem me thanë pa droje kundershtimi, se Kombi
Shqiptar nuk asht diftue aspak ma i egër e barbar se disa kombe të tjera të
qytetnueme, kur këta kanë kenë po me ato mndorje që ka pasë Kombi Shqiptar. E
per mos me shkue teper gjatë këtu nuk po ju permend sesi spanjolët kanë mbytë
ma se 15 miljon hindjan t’ Amerikës, si e kallxon Imzot De La Casa, në nji
relacion që i bani Mbretit të Spanjës; dhe as po e zgjas sesi Arigat e
Elizabetët e Anglisë i kanë vue reformat besimtare në mbretni të vet; vetem po
due me ju qitë nder mend, kobin e hallin e zi që e mbuloi këte të bukurin
vendin tuej, – i cili kje gjithmonë shkolla e lirisë dhe e qytetnisë. – Atëherë
kur populli francez, në kryengritjen e vjetit 1789, mërrijti me marrë armët në
dorë e me i rrëzue autoritetet e nderueme, Ju Zotnij, e dini fort mirë sesi ky
popull francez, që edhe atëherë ishte pasqyra e modeli i elegancës dhe
politesës, jo vetem që e lau tanë Francën me gjakun e vllazenve të vet, por nuk
i fali as rreshtat e atyne fatosave, të cilët, aq lumni e nderë i kishin sjellë
“a la grande nation”; por due me thanë, se i kanë dhunue deri kockat në vorr
Martirve të vet. Me këte rast, po due t’ ju qes nder mend sa gjaqe e sa dhuni
bahen, shi nder këto kohët tona, n’ atë lulishten e Europës që asht Italia.
Shumë e njoftuna, e perkohshmja e Romës “La Civiltá Cattolica”, në numrin e vet
të Dhetorit të 1914, botonte nji artikull interesant, të quejtun “Il pericolo
interno” ku, me statistika në dorë, thotë se në Itali per njizet vjet rresht,
prej vjetit 1894 e deri në 1914, kanë ndodhë nga njiqindmijë vrasje në vjet,
pra tre perqind e popullsisë. Kur, pra, në mjedis nji mbretnije të qytetnueme
si Italia, që asht vendi i bukurisë e i fisnikisë, e ku ka polici e
xhaindarmeri e ushtri e flotë detare, mund të ndodhin kaq gjaqe e vrasje,
atëherë, pse Shqipnisë nuk mund t’ ju njifka e drejta e lirisë dhe e pamvarsisë
ku, megjithse nuk ka as polici, xhandarmeri, as ushtri kombtare, as gjykatore,
as shkolla e institucione tjera kulturore, numri i të vramve, – si dihet prej
statistikave, – mezi’ mërrinë në nji perqind në vjet? Ah, po, duket çiltas, se
nuk “duen” me e qitë Shqipninë shtet më vedi e të pamvarun dhe kjo, jo sepse
Shqiptarët na kenkan barbarë e të egjër, por sepse këta nuk kanë sot për sot,
nji ushtri e nji flotë të veten, me të cilën të mund t’u dalin zot tagreve të
veta. Ose me thanë ma kjartë, u vehet kamba Shqiptarve, vetëm sepse këta janë
ma të ligësht ushtarakisht, e jo, sepse janë ma barbarë se kombet e tjera të
Ballkanit.
Por këtu tash, vjen edhe puna e gjakmarrjes, – la vendetta,
– prej të cilit fakt, anmiqtë tonë, si edhe kumbarët… e tyne, duen me e prue si
argument per barbarinë e egersinë e Kombit shqiptar. Kurrkush ma fort se unë, –
si nji Prelat kishtar, – nuk mund ta dënojnë punen e gjakmarrjes në vetvedi e
ta marrin si nji fakt të zhdeshun prej mndorjeve, ndermjet të cilave kjo ndodh.
Veç shka se, per me e caktue gjendjen shpirtnore, asht apo nuk asht barbare në
nji njeri ose në nji Komb, nuk duhet të merret aq në kujdes fakti, sa shkaku
psikik që e shtyn njeriun ose nji Komb, me veprue kështu. Bjen fjala: kanibali
mbyt nji njeri, por edhe gjykatsi europjan e mbyt nji njeri. Tash, a mund të
thomi se të dy janë njisoj barbarë? Jo; pse kanibali e mbyt njeriun per me i
hanger mishin dhe prandej, si rrjedhojë asht barbar. Ndersa gjykatsi europjan e
mbyt njeriun, jo me i hanger mishin e as per me e shfrye mëninë e vet mbi te,
por per me pshtue shoqninë prej nji elementi të rrezikshëm e, bash per këte,
nuk asht barbar. Në se e marrim punen pra, nga ana psikologjike, unë tham se
çeshtja e gjakmarrjes në Shqipni, nuk asht nji argument i cili sherben per me
percaktue barbarinë e egersinë e Kombit Shqiptar, por ky asht si rezultat i
disa mndorjeve, të cilat nuk mvaren prej Shpirtit të këtij Kombi.
Mbas Kanunit, i cili asht të shprehunit e Shpirtit të Kombit
Shqiptar, çdo vrasje asht e ndeshkueme me dekë. Dihet se, simbas Kanunit, po
t’i kishte ra në dorë gjaksi autoritetit ekzekutiv të Kanunit, ky do ta kishte
mbytë ate në vend, pa kurrfarë ngurrimit.
Po gjaksi shpesh ikë, lëshon vendin e struket larg, si mik,
në mbrojtje të nji Bajraku tjeter, tue i pshtue kështu gjyqit të Bajrakut të
vet. Duhet dijtë se në Shqipni, miku asht i patrazueshëm e nuk mund të preket
prej kurrkujt. Sepse, po ndodhi që ndokush ia ngau mikun kujt, kjo “dhunë e
bame ndaj mikut”, s’ mund të lahet ndryshe, veçse me gjak prej anës së
mbrojtësit të tij që e ka marrë ndore. Kështu ndodhi që autoritetet e Bajrakut
të gjaksit nuk kanë muejtë me i dhanë ndeshkimin e dekës, tue kenë se po ta
kishin vra në ndoren e nji Bajraku tjeter, do të ishte ngrehë luftë ndërmjet
këtyne dy Bajraqeve. Per mos me i dhanë shkas pra, nji luftet civile,
autoritetet e Bajrakut të gjaksit, ia djegin shtëpinë gjaksit, – i vetmi
ndeshkim që, si mbas mndoreve të vendit, mund t’i bahej atij, – e persa i
përket ndeshkimit të vdekjes, ua len këte përlim shtëpisë së të vramit, që ta
kerkonte e ta vrante gjaksin, por jo si nji Bajrak me tjetrin. Këte punë kanë
mërrijtë me e ba autoritetet e Bajrakut, tue kenë se, në sy të tyne, çdo njeri
që asht i zoti i armëve, thirret edhe si ushtar i Bajrakut. Per ma teper, duhet
dijtë edhe se këto vendime të Kanunit kanë kenë njoftë edhe zyrtarisht prej Sovranit
të vendit që ishte, në këte rasë, Sulltani i Stambollit.
Shqiptari pra, tue vra gjaksin e vet, nuk ban gja tjeter, veçse çon në vend nji ligj të cilin ai e mban si të drejtë. Nëse duem të flasim në pikpamje psikologjike, veprimi i atij që merr gjak asht nji veprim i ligjshëm e nuk mund të thirret kurr uhamarrje, vendetta. As xhelati i Luigjit XVI, i cili ia preu kryet Mbretit, nuk pyeti, a ishte e drejtë apo jo me ja pre kryet këtij, por e mbyti se ishte i bindun se ligji ishte i mirë e i bazuem n’ arsye. Qe pse atij nuk iu desht t’i pergjegjej askujt per premjen e kokës së Krajlit Francës dhe, as sot e kësaj ditë, kurrkush nuk thotë se ai kje nji njeri barbar. E se vrasja e gjaksit, nga pikpamja psikologjike nuk asht nji vendetta, danë edhe per faktin se vrasja ndermjet dy familjeve hasme, nuk shtyhet në nji numer të percaktuem, por, nji të vramë gjaksit, dy familjet marrin e japin njena me tjetren, si me të gjitha familjet tjera të Bajrakut, – pak a shumë, aq sa marrin e japin ndermjet tyne, shtetet e mëdha të Europës së qytetnueme, mbas nji Lufte Botnore.
Lamtumirë!-vendet e mija,
Qe, po zhduken dalë-kadalë;
Gjimon deti, ushton duhija,
Lkundet barka valë mbi valë.
Kah njai diell, qi asht tue flakue
Andaj fill un tash do t’veta…
Lamtumirë! atdhe i bekue!
Lamtumirë! Për sa tjet jeta!
Nesër Nade kur mbi ne
Rrezja diellit ka me ra,
Kush e din sa ujë e dhe
Mue prej teje ka me m’da!
E por n’pvetsha ret’ mizore,
e por n’pvetsha zogjt e detit;
Se për ty, moj tokë arbnore,
S’ka me m’folë ma mue t’shkretit…
Tjera fushë e tjera zalle
Kam me pa, e tjera dete:
Kam me ndie, po, tjera valle,
Tjera gjuhë, n’tjera qytete;
Vendin tem, por s’kam me pa,
Ku kam le e jam burrnue;
Syt e mi edhe kamë me kja,
Pa u gjetë kush qi me i ngushllue.
Pa kend temin, posë nji zotit,
Tue shkretue për dhe të huej,
Kanë me m’shkue mue ditt e motit
Sha e perbuzun prej gjithkuej.
Kam me pas shkretin’per voter,
E për shrojë të ndeztë ranë;
Kam me pasë, ulkojnë moter,
Kam me pasë, ehu !tigren nanë…
Nana e mbetne për se gjallit
Ka me m’kja,kush edi,ndo’i dite,
Dersa motka,dekun mallit,
Kot ndo’i herë mue ka me m’pritë
Ka me i njehë, po , krushqit, e mjera,
Me i pru nanës n’shpi nji re:
Por i vllaj, kushdi, m’atë hera
Ka me u kalbun për nën dhe!
E njai dhe-ehu! kob prej qiellit!-
S’ka me kenë, jo dheu i t’parvet
Ku ma bukur qiella kthihet,
Ku ma ambël n’gjuhë t’shqyptarvet
Para Hyjt naltohet lutja,
E ku besa asht e shejtueme
E ku zemrat s’dijn shka asht tuta,
E ku bjeshkët janë të madhnueshme.
Oh!ju bjeshkët e Shqyptaris’!
E ku rriten djelm si zana!
Un ju kurr s’kam me u harrue,
Kahdo t’m’jet gjykue me u endë:
Dersa t’muj me ligjirue,
Ju gjithmon kam me u permendë!
E ato halë e qipariza
Kam me i pasë nder mend gjitmonë,
E ato stane e njato mriza:
E ato berre e ato kumbonë…
Por, oh vaj! Malet e mija,
qe, po zhduken dalë-kadalë:
Gjimon deti, ushton duhija,
Lkundet barka valë mbi valë.
Lamtumirë, pra, bjeshkë e malë!
E ju shkrepa edhe ju curra;
E ju breshta e ju gjeth hale,
E ju prroje e ju gurra!
Lamtumirë, ju mriza e stana!
Lamtumirë, kumbona e berr’e!
Lamtumirë, ju fusha t’gjana,
Ju livadhe, ene ju djerre.
Lamtumirë ti shpija e t’parvet,
Ku ma s’parit m’agoi drita
E ku strehë u dhanÇè shtektarvet
Miqt e babes edhe ku i prita
Lamtumirë, carani m’votër.
Lamtumirë ju armët e shkreta!
Lamtumirë! ti nanë e moter!
Lamtumirë, për sa t’jet jeta!…
O shtektar, m’nji nji vorr të ri.
N’has ndo’i herë ti tue ndjekë shtekun,
T’Çilun n’ranë ndo’i shkreti,
Aty vet kam me kenë dekun. Nji kryq drunit, t’kjofsha true, Ziere e venma permbi krye, E, nemose ti për mue Lutju Hyjt’ për shka t’kem fye./KultPlus.com
Shkrimtari i madh shqiptar i “Lahutës së Malcisë”, vdiq më 30 dhjetor të vitit 1940 në spitalin civil të Shkodrës. Para disa vitesh janë botuar detaje të rëndësishme të ditëve të fundit të jetës së tij.
Në studimin e Fr. Agustin Gemelli, shkruhet: “At Gjergj Fishta, pak para se të ndahej nga kjo jetë, pasi u la porosi rinisë françeskane të provincës shqiptare, e mbyllte testamentin e tij me këto fjalë: “Po vdes i kënaqur, sepse kam punuar për fe, për Atdhe e për provincën tonë”.
Ndërkohë, sipas At Viktor Volajt, bashkëpunëtor i afërt i poetit, Gjergj Fishta para se të vdiste kishte përmendur nevojën për rishikimin e “Lahutës së Malcisë” dhe kishte përsëritur fjalën “i kryqëzuemi” në latinisht. Ai kishte kërkuar t’i pikturonin në murin përballë shtratit të tij skena nga “Gjyqi i fundit”.
Edhe Patër Marin Sirdani, filolog e mik i poetit, shkruan në librin e përgatitur nga Benedikt Dema, se Fishta e mbylli testamentin e vetë me këto fjalë: “Po des konden (i kënaqur) përse kam punue për fe, Atdhe e për provincën tonë”.
Ndërkohë, Lasgush Poradeci shkruante se mesazhi i fundit i poetit Gjergj Fishta janë fjalët e tij thënë një françeskani që i qëndronte te koka në çastet e fundit: “Po vdes. Ju tash keni me mendue për salikim, por edhe kombi ka të drejtë për rreth meje”.
Ndërsa, italiani Enriko Grasi, që e kishte njohur nga afër poetin, duke folur për popullaritetin e tij në të gjitha shtresat e popullsisë, pohon se prej një të riu shkodran kishte dëgjuar se fjalët e fundit të shenjta të Fishtës kishin qenë: “Jo për tjetër, por sepse po lë armikun mbi truallin shqiptar, mua më vjen keq që më duhet të vdes”.
Gjergj Fishta lindi në fshatin e vogël Fishtë të Zadrimës më 23 tetor 1871. Fillimisht punoi si bari, por shumë shpejt, kur ishte 6 vjeç, zgjuarsia e tij i bie në sy famulltarit të fshatit, i cili e dërgon Fishtën në Seminarin Françeskan të Shkodrës. Më 1880, kur hapet seminari në Troshan, ai vijon mësimet në këtë shkollë. Këtu ai shfaqi trillin poetik. Më 1886 dërgohet për studime në Bosnjë. Vitin e parë e kaloi në Guçjagorë, afër Travanikut. Mësimet filozofike i mori në kuvendin e Sutidkës, ndërsa ato teologjike në kuvendin e Livnos. Të kësaj kohe janë edhe “Ushtrimet e para poetike”. Më 1893 i kreu studimet shkëlqyeshëm.
Krijimtaria artistike
Gjergj Fishta ishte i pari shkrimtar shqiptar, i propozuar për çmim ‘Nobel’, prozator, poet, përkthyes; “Militant i letërsisë shqipe” – cilësuar nga Lasgush Poradeci dhe “Poet kombëtar i shqiptarëve” nga Eqrem Çabej.
Poezinë e parë Fishta e botoi në “Albania”, më 1899, me pseudonimin e popullit. Gjatë veprimtarisë së dendur botuese, e cila përveçse në librat, u publikua edhe në 15 gazeta e revista të kohës brenda edhe jashtë vendit, veprimtaria e tij përfshin 40 vite të jetës, ku ai përdori 24 pseudonime.
Si krijues Fishta, në radhë të parë ishte poet. Përkushtimin më të madh e pati ndaj epikës. “Lahutës së Malësisë”, veprës së jetës, ai i kushtoi 40 vjet punë. Ndërsa, vepra tjetër epike “Moisi Golemi dhe Deli Cena” u botua jo plotësisht në shtypin periodik. Tonet e madhërishme heroike, burimësia e papërsëritshme e përfytyrimeve, shqiptarësia në dhënien e mjediseve, heronjve dhe rrethanave kanë bërë që Fishta si epik të quhej “Homer i Shqipërisë”.
Ndërthurjet e ndryshme të mitologjisë me realitetin, ashpërsia e stilit, mendimi i fuqishëm filozofik, dramaciteti i veprës kanë bërë që Fishta të krahasohet në këtë lëmë me Gëten e Danten.
Fishta arriti të botojë këngët e para të “Lahuta e Malcisë”, kryevepër e poezisë epike shqiptare, më 1904. Tre vjet më vonë botoi përmbledhjen satirike “Anzat e Parnasit” dhe më 1909 përmbledhjen lirike “Pika veset”, më 1913 boton “Mrizi i Zanave”. Për veprimtarinë poetike, arsimore, atdhetare e fetare Gjergj Fishta mori nderime të ndryshme. Më 1931, Greqia i jep dekoratën “Foenix “. Më 1939, Italia e bën anëtar të Akademisë së saj.
Në tetor 1913 botoi revistën “Hylli i dritës”, ndërsa më 23 tetor 1913 shpalosi flamurin kombëtar në kishën e Shkodrës, duke e lidhur atë me drita me xhaminë, për të treguar unitetin mes shqiptarëve. Gjergj Fishta mori shumë medalje të ndryshme nga populli i Shkodrës, i Beratit, mbreti i Austrisë, nga Greqia dhe Turqia. Vetëm pas viteve ’90-të, krijimtaria e Fishtës zuri vendin e merituar në letërsinë dhe në kulturën tonë kombëtare.
Aktiviteti i tij patriotik
Deri më 1899 Fishta shkruante me alfabetin shqip të françeskanëve. Në janar të 1899 ai u bë bashkëthemelues dhe pjesëtar aktiv i shoqërisë “Bashkimi”, të cilën e drejtoi poeti atdhetar Preng Doçi. Me alfabetin e kësaj shoqërie u botuan edhe krijimet e Fishtës të kësaj periudhe.
Më 1902 emërohet drejtor i shkollës françeskane në Shkodër, deri atëherë e drejtuar nga klerikë të huaj. Menjëherë ai instaloi gjuhën shqipe si gjuhë mësimi në këtë shkollë. Shpejt Fishta u afirmua si poet dhe si atdhetar. Më 1908 ai mori pjesë në Kongresin e Manastirit si përfaqësues i shoqërisë “Bashkimi”.
U zgjodh Kryetar i Kongresit dhe drejtoi punën e Komisionit të Alfabetit. Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë ai e priti me entuziasëm të veçantë, por Luftën Ballkanike dhe Konferencën e Ambasadorëve me një brengë të madhe. Shkodra, qyteti i tij, të cilin kërkonte ta aneksonte Mali i Zi, ishte në duart e fuqive ndërkombëtare. Brenga dhe entuziazmi duken në poezitë, por edhe në shkrimet publicistike, që boton në revistën “Hylli i dritës”, revistë letrare-kulturore, të cilën e themeloi në tetor të 1913 dhe u bë drejtor i saj. Nën pushtimin austriak boton gazetën “Posta e Shypnisë” (1916-1917) dhe më 1916 themelon, bashkë me Luigj Gurakuqin, “Komisinë letrare” që kishte për qëllim krijimin e gjuhës letrare kombëtare.
Mbarimi i Luftës së Parë Botërore përkon me pjekurinë e plotë të personalitetit të Fishtës si poet, si intelektual, dhe politikan atdhetar. Nga fillimi i prillit të 1919 dhe gjatë vitit 1920 është sekretar i përgjithshëm i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris. Në dhjetor 1920 zgjidhet deputet i Shkodrës. Në prill 1921, në mbledhjen e parë të parlamentit shqiptar, zgjidhet nënkryetar, ku kreu veprimtari të denduara politike. Merr pjesë në Revolucionin e Qershorit më 1924. Përndiqet pas rikthimit të Zogut në Shqipëri dhe vitet 1925 e 1926 i kalon në Itali, ku ndërkohë krijon, boton e riboton pareshtur. Të kësaj kohe janë edhe pjesa më e madhe e dramave, tragjedive, etj. Pas kthimit në Shqipëri nis etapa e fundit e krijimtarisë së Fishtës. Kësaj etape i vë vulën përfundimi e botimi i plotë i “Lahutës së Malësisë” në 1937.
“Paris-Midi” ka botuar, të dielën e 16 marsit 1919, nëballinë, një shkrim në lidhje me emërimin, 100 vite më parë, të Luigj Bumçit dhe Gjergj Fishtës në delegacionin shqiptar që përfaqësonte kombin tonë në Konferencën e Paqes në Paris, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Myslimanët dhe të krishterët janë dakord në Shqipëri
Delegacioni shqiptar në Konferencën e Paqes është rritur me dy anëtarë të rinj. Ata janë Imzot (Luigj) Bumçi, peshkop i Lezhës dhe anëtar i Qeverisë së Përkohshme, dhe Ati Gergj Fishta, françeskan i Shkodrës dhe poet i madh kombëtar shqiptar.
Këta dy delegatë të rinj, që gjatë audiencës së Papës, në Romë, morën miratimin e Atit të Shenjtë, afirmojnë në këtë Konferencë bashkimin e ngushtë të krishterëve në Shqipëri me myslimanët në lidhje me kërkesat e tyre kombëtare.
Shkrimtarja Flutura Açka ka reaguar sot në lidhje me shtëpinë e At Gjergj Fishtës e cila ndodhet në gjendje të rëndë dhe po shkon drejt rrënimit. Sipas Açkës kjo shtëpi është turpi ynë, përcjellë KultPlus.
Më poshtë po ju
sjellim reagimin e plotë të Açkës:
Kjo është shtëpia e Fishtës sot. Nuk di në ka ndonjë monument kulture më të rëndësishëm se ky. Nga vrapi për të përjetësuar socrealizmin, u shkujdesëm për lëndën që na përbën, mes kësaj edhe Fishta. Kjo shtëpi e rrënuar është turpi ynë, edhe turpi im që nuk protestoj për të përditë. Dy letra i shkroi Musolinit për ta ndihmuar për t’iu botuar vepra, dhe me dekada u fshi nga kujtesa. Edhe për klosetët e banjove kujdesej partia për socrealistët, dhe janë në të gjitha leximet shkollore e jashtëshkollore, për të thënë më të paktën. Nuk po them t’i fshijmë edhe ata, por t’u vemë rend gjërave. Edhe një bust që është vënë në oborr, emri i mecenatit është po aq i madh sa i Fishtës. Megjithë respektin që kam për donatorin si një patriot, bujar dhe njeri mjaft i respektueshëm, me pllakën e emrit të tij duhej të ishte treguar më i kursyer, dhe më modest në emrin e tij pranë Fishtës. Thonë, me të dëgjuar e kam, se në fillim të të 90-tave u miratua një fond bujar shtetëror për Fishtën, por një Zot e di ku shkoi. Me të ishte ndrequr me kohë dhe kjo shtëpi. Mbase gazetarë investigativë, do të dinë t’i japin përgjigjen e duhur kësaj enigme. Deri atëherë, pra deri kur Fishta të trajtohet dinjitetshëm, ne do ta hamë me bukë turpin për dhunimin që po i bëjmë historisë. /KultPlus.com
Poezia prekëse e Gjergj Fishtës. Përshkrimi më i mirë i ndjesive të një emigranti.
Lamtumirë, vendet e mia, qe, po zhduken dalëngadalë! Gjëmon deti, ushton duhia, likundet barka valë mbi valë, Kah njai diell, që asht tue flakue, andej fill un tash do t’vete… Lamtumirë, atdhe i bekue! Lamtumirë, për sa t’jet jeta! Nesër nade kur mbi ne, rrezja e diellit ka me ra, kush e din sa ujë e dhe, mue prej teje ka me m’da! E por n’pyetsha ret mizore, e por n’pyetsha zogjt e detit, se për ty, moj tokë arbnore, s’ka me m’folë kush mue t’shkretit… Tjera fusha e tjera zalle kam me pa, e tjera dete; kam me ndje po tjera valle, tjera gjuhë, tjera qytete. Vendin tem s’kam me e pa, ku kam le e jam burrnue: sytë e mi kan me kja. pa u gjet kush me i ngushllue. / KultPlus.com
Cilësohet poet kombëtar e njihet edhe si Homeri shqiptar. Gjergj Fishta (23 dhjetor 1871 – 30 dhjetor 1940), ishte frat françeskan, piktor, arkitekt, deputet, anëtar i Akademisë Italiane të Shkencave, kandidati i parë shqiptarë për Çmimin Nobel për Letërsi dhe mbrojtës i kauzës shqiptare në arenën ndërkombëtare.
Fishta ka dhënë kontribut të madh edhe në Kongresin e Manastirit, për alfabetin e sotëm, ndërsa ka qenë edhe sekretar i përgjithshëm i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris. Më poshtë mund të lexoni disa thënie të një prej figurave më të mëdha intelektuale dhe patriotike të historisë kombit shqiptar.
– Ma kollaj asht me mbushun një thes me pleshta sesa me i ba bashk dy shqiptarë!
– Njerëzit janë tanë njisoj prej natyrës, edukata i ban me u dallue!
– Shqiptarët kallzojnë njate çka s’duhet, e mshehin njatë çka e di tanë bota!
– Pak din njaj që ja kallzon të tana grues!
– Në kjoftë se provon, mundesh me hupë, por në kjoftë se nuk provon – je i hupun gjithsesi!
– Në kjoftë se thue at çka dishron, duhet me ndie edhe ate çka nuk e dishron!
– Ma mirë n’vorr me u kja për mallë / se nën shkja me ndejë për t’gjallë,,,
– Vërtetë kemi Bajram e Pashkë, por Shqiptarinë e kemi bashkë!
– N’daq me gzue t’bukrën liri / mos shkel fis, as mik, as fe / pse n’kto sheja bota mbarë. / na dallon se jem shqiptarë…
– Edhe atij iu thaftë po goja / që përbuzë këtë gjuhë hyjnore / qi n’gjuhë t’huej, kur s’asht nevoja / flet e tveten e lèn mbas dore…
– Mbi njatë flamur Perendija / me dorë t’ vet Ai e ka shkrue / “Për Shqyptarë do t’jét Shqypnija / kush u a prekë, ai kjoftë mallkue”…
– Po, edhè hâna do t’ a dijë / edhè Dielli do t’ két pá / se për qark ksaj rrokullije / si Shqypnija ‘i vend nuk ká…
– Në rast se ata nuk na duan në një shtet të vetëm, pasi thonë shqyptarët qenkan muslimanë, aherë… na kristianët do t’i shkriejmë kryqet tona dhe do t’i bajmë fishek me mbrojt vllaznitë tanë muslimanë shqyptarë!
– Më dhemb kryet me njato parla-parla të parlamentarëve: dokrra pa kokrra!
– Injoranca e krenaria shkojnë bashkë si shtati e hija
Edhe këtë vit shtëpia e Gjergj Fishtës në Fishtë të Lezhës ka mbetur e parestauruar, ani pse shpesh është raportuar që ajo është buzë shkatërrimit, shkruan KultPlus.
Shtëpia ku jetoi për disa vjet At Gjergj Fishta është shpallur që në vitin 2008 monument kulture. Deri tani kanë ekzistuar tri projekte për ta restauruar atët por asnjëri prej tyre nuk është zbatuar.
Në qershor të këtij viti, ministrja e kulturës Mirela
Kumbaro kishte deklaruar se shtëpia e Gjergj Fishtës në Fishtë nuk do të
restaurohet për shkak se është objekt privat por memoria për klerikun do të bëhet tek kolegji i
Troshanit.
“Objekti që shpeshherë cilësohet gabimisht si shtëpia e Gjergj Fishtës është vetëm një banesë me disa pronarë privatë me një histori pronësie goxha të komplikuar, ku At Fishta ka kaluar pak muaj fëmijërinë e tij”, ishte shprehur Kumbaro.
Specialisti i trashëgimisë kulturore dhe studiuesin Paulin Zefi, sot në 78 vjetorin e lindjes së Gjergj Fishtës ka reaguar duke shpërndarë disa fotografi që tregojnë se kjo shtëpi ndër vite ka mbetur nën mëshirën e fatit.
“Ky është imazhi i vërtetë i “Shtetit Shqiptar”,
në formë dhe në përmbajtje. Mjafton të shohim Shtëpinë M.K. ku ka jetuar i
papërsëritshmi At Gjergj Fishta sot në 78 vjetorin e kalimit të tij në amshim”,
ka shkruar Zefi në Facebook.
Ai thotë se përgjegjës për këtë gjendje është çdo ministër
kulture dhe çdo qeveri që ka udhëhequr këto tri dekadat e fundit.
“Për sa kohë që “rrugaçat dhe sallahanat”, që përmend i madhi FISHTA, do të kenë në dorë fatet e këtij populli të mjerë e të pafat, kjo “Nyje gordiane” nuk do të zgjidhet kurrë. Përgjegjës për këtë turp të madh kombëtar është çdo ministër kulture dhe çdo qeveri, e cila na ka udhëhequr këto tri dekada”, shkruhet tutje në postimin e tij.
Gjergj Fishta, shkrimtari i madh shqiptar i “Lahutës së Malcisë”,
ka vdekur më 30 dhjetor të vitit 1940 në spitalin civil të Shkodrës./
KultPlus.com