Epikteti (55-135), filozof greko-romak. Skllav nga Hierapolisi, kishte jetuar për një kohë në zotërimin e një skllavi të emancipuar në oborrin e Neronit. Pasi që e kishte fituar lirinë, ishte vendosur në Nikopolis, ku kishte hapur një shkollë të filozofisë. Mësimet e tij ishin transkpriptuar dhe botuar nga studenti i tij, Arriani. Në moshë të vonë Epikteti ishte tërhequr nga mësimdhënia, e kishte adoptuar një fëmijë jetim dhe i kishte jetuar vitet e mbetura në vetminë shtëpiake.
(Teksti në vijim është diskursi i njëmbëdhjetë nga libri i dytë, me titull, sipas botimit në anglisht, Starting philosophy).
DOMOSDOSHMËRIA E STANDARDIT
Nga Epikteti
Njerëzit që vijnë te filozofia nga rruga e duhur – nga dera e hyrjes, siç duhet të jetë – e fillojnë duke i njohur gabimet dhe kufizimet e veta në zonat e urgjencave më të mëdha. Trekëndëshi parakrahësh dhe shkalla gjysmë toni ose çerek toni – ne nuk kemi njohje relevante për këto tema kur vijmë në këtë botë. Na duhet të mësojmë për to më vonë përmes trajnimeve specialistike; me rezultatin se askush që nuk është i trajnuar në këto tema nuk pretendon se i njeh.
Situata është e kundërt në rastin e ideve tona mbi të mirë dhe të keqen, të drejtën dhe të gabuarën, të përshtatshmen dhe të papërshtatshmen, lumturinë, detyrën dhe obligimin. Ne vijmë në dritë me një kuptim të lindur se cila është domethënia e këtyre fjalëve. Kështu, secili i përdor ato, që do të thotë, secili përpiqet t’ia apikojë prekonceptin përkatës gjësë së caktuar.
‘Veprimi i saj qe i mirë, ishte detyra e saj, nuk ishte detyra e saj, ajo ishte me fat, ajo nuk ishte me fat, ajo është e ndershme, ajo është e pandershme…’. Dëgjojmë fraza të tilla gjithë kohës, ngase askush nuk ka asnjë fije dyshimi se si t’i përdorë fjalët. Askush nuk ndihet se i duhet të presë t’ia tregojnë kuptimin e tyre, në mënyrën se si dikur kemi qenë të detyruar të mësojmë shkronjat, apo të na mësojnë se si shqiptohen. Arsyeja është se ne vijmë në këtë botë duke i ditur disa gjëra që natyra, mund të thoni, veç na i kishte mësuar; dhe, duke e ndërtuar këtë njohje, ne i formojmë opinionet tona.
‘Mirë pra, çkado që të thuash, unë di ta dalloj të mirën nga e keqja dhe e kam një ide mbi të mirën’.
Ti e ke një, e pranoj.
‘Dhe e praktikoj atë’.
Ti e përdor atë në raste të caktuara.
‘Dhe e përdor në mënyrë korrekte’.
Epo, kjo është pika kruciale, ngase pikërisht këtu opinionet bëhen çështje. Duke filluar me idenë që e marrim për të mirëqenë, ne futemi në diskutime kurdo herë që i aplikojmë ato në mënyrë jokorrekte. Nëse, tok me idetë e lindura, ne vijmë në këtë botë me dijen se si do të aplikohen ato, atëherë do të jemi njerëz të mençur të përsosur që nga momenti i lindjes.
Tash, a mendon se ti e posedon atë njohje ekstra se si t’i aplikosh prekonceptet në raste të caktuara. Si e ke gjetur?
‘Është opinioni im’.
Por dikush tjetër e ka një opinion tjetër dhe po ashtu beson se ai është i vetmi që i aplikon në mënyrë korrekte prekonceptet. A kam të drejtë?
‘Ma ha mendja se po’.
Dhe nëse ju përplaseni rreth aplikimit të prekoncepteve, nuk mund të ndodhë që të dy t’i përdorni ato në mënyrë korrekte.
‘Sdo mend’.
Mirë pra, a mund të dalësh me ndonjë qëllim më të mirë të aplikimit të tyre se sa me opinionin tënd? Dua të them, një person i përhanur vepron në harmoni me opinionin e tij mbi atë çka është mirë; por në rastin e tij a mund të funksionojë si një udhërrëfyes adekuat?
‘Jo’.
Atëherë të lëvizim përtej opinioneve; a kemi ndonjë gjë më të mirë?
Ta marrim pikënisjen e filozofisë: ne dimë se njerëzit nuk mund të pajtohen me veten e tyre dhe jemi në kërkim të burimit të mospajtimeve të tyre. Me kohë, ne përbuzim dhe largojmë opinionet e thjeshta, dhe kërkojmë një mënyrë për të përcaktuar nëse një opinion është i drejtë ose i gabuar. Në fund, përqendrohemi të gjejmë një standard të cilin mund ta evokojmë, ashtu siç peshorja është sajuar për të matur peshat dhe vizorja e zdrukthëtarit që është ideuar për ta dalluar të drejtën nga e shtrembëra. Kjo është pikënisja e filozofisë.
A janë opinionet e çdonjërit të korrekte? Po si mund të jenë, kur disa sosh janë në konflikt me njëra-tjetrën?
Mirë pra, jo të gjitha janë korrekte. Por, të tonat janë.
Epo mirë, pse tonat në vend se ato të sirianëve apo egjiptianëve – pse i imi më parë se sa ato të cilido person që mund ta zgjedhim kuturu?
‘Nuk ka asnjë arsye’.
Prandaj, fakti se dikush i përmbahet këtij a atij opinioni nuk është i mjaftueshëm për ta bërë të vërtetë atë, për më tepër kur ne jemi të prirë të besojmë fjalën e një personi gjatë pazarllëkut tonë me peshimin dhe matjen. Në të dy rastet, pra, kemi zhvilluar një standard objektiv. Atëherë, a ka ndonjë standard për rastin tonë përtej opinionit? A janë vetëm vlerat njerëzore më të rëndësishme ato që do të mbesin të vagullta dhe subjektive? Duhet të ketë ndonjë. Pra, eja të shkojmë në kërkim të tij; dhe pasi ta kemi gjetur, le ta marrim përsipër që kurrë të mos bëjmë as edhe lëvizjen më të vogël pa iu referuar atij. E konceptoj këtë zbulim si një antidot të marrëzisë që rezulton nga mbështetja ekskluzive tek opinioni si kriter i së vërtetës. Dhe nga këtu, duke filluar me prekonceptet familjare, të përcaktuara qartë, do të vazhdojmë t’i aplikojmë ato te ngjarjet dhe te gjërat e veçanta në një mënyrë metodike.
Ma jep tash një temë për diskutim.
‘Kënaqësia’.
Mirë, le ta testojmë, le ta peshojmë. Që diçka të jetë e mirë, duhet të jetë diçka tek e cila varim shpresat dhe i besojmë.
‘Pajtohem’.
A mund të kemi besim në gjithçka që vjen e shkon.
‘Jo’.
A është kënaqësia konstante?
‘Jo’.
Atëherë hiqe nga peshorja dhe dëboje nga mbretëria e të mirave.
Por nëse ti nuk je aq mendjemprehtë dhe s’e kap herën e parë, le ta provojmë një test tjetër. Diçka e mirë duhet të jetë burim krenarie, e saktë?
‘Po’.
A mundet dikush të krenohet me një kënaqësi momentale? Të lutem, mos thuaj po, ose atëherë do të mendoj se ti mezi e meriton të konsiderohesh në të njëjtin nivel me kafshët e barrës.
Kjo është mënyra se si gjërat maten dhe mospajtimet zgjidhen – kur vendosen standardet. Filozofia mëton të testojë dhe të vërë standardet e tilla. Dhe njeriu i urtë këshillohet t’i përdorë gjetjet e tyre menjëherë.
/Marrë nga Epictetus, “Discourses and Selected Writings” (me përkthim të Robert Dubbin), Penguin, 2008 /Përkthimi Gazeta Express/ KultPlus.com
