Për ata që e censuronin ishte “një pus i zi”. Por përtej skenave erotike, romani parizien i shkrimtarit amerikan ishte një himn për lumturinë, atë të të shkruarit dhe jetuarit. Edhe pa asnjë dyshkë në xhep.
“Nuk kam para, as burime, as shpresa. Jam njeriu më i lumtur në botë”. Do të mjaftonte kjo frazë për të më bërë të rilexoja Tropikun e Gaforres, romanin e mallkuar me të cilin Henry Milleri zbuloi talentin e tij. Ta lexosh në një kohë kur shumë njerëz gjenden pa para, burime dhe shpresa, mund të të japë pakëz optimizëm më shumë për të përballuar pandeminë që ka tronditur ekzistencën tonë. Por nuk është e vetmja arsye e mirë, për t’u zhytur në kryeveprën e shkrimtarit amerikan.
Arsyen më të rëndësishme e shpjegonte më mirë nga të gjithë George Orwell në hyrjen e romanit, botuar për herë të parë në vitin 1934 dhe si pasojë, nënshtruar shumë censurave: “Lexoni pesë faqe, më tej dhjetë faqe, dhe do të ndjeni lehtësimin e veçantë jo aq shumë që e kuptoni, por që jeni të kuptuar. Ky njeri di gjithçka për mua, e ka shkruar këtë posaçërisht për mua”. Samuel Beckett e quajti “një ngjarje madhështore në historinë e letrave moderne”. Michael Musmanno, president i Gjykatës së Lartë të Pensilvanisë, pas një prej proceseve të shumta për vepra të turpshme, dha një gjykim pakëz të ndryshëm: “Nuk është një libër. Eshtë një pus i zi, një gjiriz në qiell të hapur, një pus që qelbet erë. Një tërësi e gjithçkaje që e ka vendin në koshin e plehërave të deprivimeve njerëzore”.
Duhet pranuar se Tropiku i Gaforres nuk është një roman tradicional. E sugjeron vetë epigrafi që ka zgjedhur autori, i marrë nga Ralph Waldo Emerson: “E më pas, pak e nga pak, romanet ua lanë vendin ditarëve, biografive; librave imponues, mjafton që kush i shkruan të dijë të zgjedhë mes atyre që i quan eksperiencat e veta, atë që me të vërtetë është ekspepriencë dhe mënyrën për të rrëfyer realisht të vërtetën”. Miller e shkruajti në vitin 1933, kur ishte 42 vjeç dhe jetonte në Paris. Eshtë historia e një grupi emigrantësh amerikanë dhe të kombësive të tjera, një bandë dështakësh, ëndërrimtarësh, të marrësh, të interesuar për artin në të gjitha format e veta dhe seksit të pastër në të gjitha format e veta, gjithmonë pa asnjë dyshkë në xhep, në kërkim të një vendi për të fjetur dhe një vakti për të ngrënë. E megjithatë, ose pikërisht prej kësaj, është një himn për jetën, një karusel i gëzueshëm, i shpenguar mes prostitutash, princesash të rëna vakti, të dehurish. Dhe është leksioni se për të shkruar nuk ka nevojë të kesh përreth kritikë, botues, sallone letrare: mjafton të duash ta bësh dhe ta bësh.
Për një kohë të gjatë i ndaluar në SHBA si pornografik, në të vërtetë Tropiku i Gaforres nuk është as romani i një maniaku pas erosit. Faqet e tij më të bukura nuk tregojnë takime seksuale, por shëtitje pariziene. “Të kënaqesh në “Parisin e kohëve të bukura të shkuara, kur ishim shumë të varfër dhe shumë të lumtur”, siç e thoshte Hemingway, natyrisht që është shndërruar në një klishe, siç e thotë Woody Allen në filmin e tij dedikuar këtij argumenti.
Rrjedha e ndërgjegjes së Millerit është një autobiografi e drejtpërdrejtë, ditari intim i një të huaji që do të mbetej për një kohë të gjatë në skaje dhe vetëm në moshë të thyer, do të gjente famën, paratë, suksesin. Demonstrimi se mund të jemi vitalë dhe të lumtur, siç e thotë shprehja, edhe kur kemi pak ose aspak.
Henry Miller ka shkruajtur shumë libra të tjerë: “Tropiku u Bricjapit”, “Sexus, Plexus dhe Nexus”, “Pranvera e zezë”, “Makth me ajër të kondicionuar”, sa për të kujtuar veprat më të famshme. Pasi u kthye në atdhe dhe u vendos në Big Sur, në Kaliforni, ai ishte pararendësi i Beat Generation dhe frymëzues i rebelëve të brezave të mëvonshëm. “Duhej t’ia jepnin atij Nobelin, jo mua”, u përgjigj Isaac Bashevis Singer kur e pyetën se çfarë mendonte për bashkëkohësin e tij, Henry Miller. Shumë vite më vonë, nuk jam dakord. Jo vetëm sepse sot preferoj shumë më tepër Singerin. Disa pjesë të Tropikut, në të cilat Milleri bën filozofi si një guru oriental, janë pjekur keq. Por pjesët më të mira vlejnë sa i gjithë vëllimi. Që në fund të fundit – ashtu si Uliksi i James Joyce – mund të lexohet edhe çrregullt, pa i shkuar nga fillimi në fund, duke kapërcyer edhe faqe.
Mbetet për mua libri që të ndryshon jetën. Më shtyu të shkoj në Paris (me autostop), për të thithur ajrin e tij dhe vizituar Muzeun e Impresionistëve me stomakun bosh, siç do të kish bërë ai: sepse vetëm kështu, thoshte, e kupton madhështinë. Më tej më shtyu të rrugëtoja nga Parisi për në Neë York, duke bërë rrugëtimin e kundërt, nga Evropa në Amerikë, ku u përpoqa edhe ta takoj në vitin 1979, një vit para se të ndërronte jetë. “Eshtë tejet i moshuar dhe i lodhur, lëre më mirë”, më thanë fqinjët. Përfundova duke takuar Charles Bukoëskin dhe fola me të për Millerin. Më tej, Bukoëski do të më shtynte të zbuloja “Pyet pluhurin”, të John Fante. Të tre këta përbëjnë idenë time romantike mbi shkrimtarin: një njeri i vetmuar, i mbyllur në një dhomë, që shtyp me makinë shkrimi, indiferent ndaj gjithçkaje. Nëse shkrimi të bën të lumtur, për çfarë tjetër mund të kesh nevojë? Ky është leksioni i Henry Millerit. Lexojeni dhe në fund do të mund të thoni edhe ju, me një batutë që ngjan heminguejiane, por që në finalen e Casablanca-s, Humphrey Bogart ia thotë Ingrid Bergmanit: “Do të kemi gjithmonë Parisin”. Parisin e Tropikut të Gaforres. / Il Venerdi / KultPlus.com
Henry Miller, figura e njohur për shkrimet e tij të ndryshme dhe provokuese, sot ka përvjetorin e vdekjes.
Henry Miller, i lindur më 26 dhjetor 1891, ishte një autor amerikan i njohur për vëllimet e tij të pasura me emocione dhe përshkrime të thella psikologjike. Ai fitoi njohje botërore për veprat e tij të shkruara gjatë shekullit të 20-të, duke bërë një ndikim të thellë në letërsinë moderne.
Në fillim të karrierës së tij, Miller u përball me kritika dhe kontroversa për përmbajtjen e shkrimeve të tij, të cilat shkelën normat tradicionale të moralit dhe tabut. Megjithatë, ai arriti të shfaqte një vëllim të jashtëzakonshëm të shpirtit njerëzor dhe një aftësi të rrallë për të kapur thelbin e jetës.
Veprat e tij më të njohura, si “Tropic of Cancer” dhe “Tropic of Capricorn”, u bënë klasika të letërsisë moderne. Miller u bë një simbol i lirive të artit dhe shprehjes individuale, duke përbuzur konventat shoqërore dhe duke eksploruar lirisht temat e erotikës, vetërefleksionit dhe eksperiencave njerëzore.
Për shumë lexues, Henry Miller mbetet një inspirim dhe një personazh i vlerësuar për ndryshimin e qasjes ndaj letërsisë. Për të, letërsia ishte një mjet i fuqishëm për të shprehur mendimet, ndjenjat dhe përvojat e tij. Ai jo vetëm që shkruante për jetën, por ai e jetonte atë në çdo fjalë dhe shprehje.
Edhe pse ai nuk është më në mesin tonë fizikisht, shkrimet e tij vazhdojnë të jetojnë dhe të frymëzojnë brezat e ardhshëm të shkrimtarëve dhe lexuesve. / KultPlus.com
Letra që shkrimtari kontravers amerikan Henry Miller i shkruan të dashurës Anais:
“…Pa mundur që ju ta vinit re, unë jetoja vazhdimisht me ju. Por kisha frikë ta pohoja – druhesha se mos trembeshit. Sot kisha ndërmend t’ju çoja gjer te dhoma për t’ju treguar akuarelët e mi. Por m’u duk diçka aq e fëlliqur t’ju çoja në atë dhomë mjerane hoteli. Jo, nuk mund ta bëjë këtë gjë. Ju do të më çoni ndokund – në koliben tuaj, siç e quani. Çomëni atje, që të mund t’ju marrë në krahët e mi.
Dhe gënjej, Anais, kur them që nuk dua t’ju adhuroj. A e prisnit që t’jua thosha këtë gjë? Kur pash filmin e Pagnol-it, Mariusin, ëndërroja për ju – ju jeni si ajo anija që niset në det, e vela i keni plotësit të shpaluar, ndërsa drita e diellit ju lazdrohet në trup…
…Anais, nuk di se si ta përshkruaj atë çka përjetoj. Jetoj në pritje të përhershme. Ti vjen dhe koha rrjedh si në ëndërr. Pikërisht kur ikën, bëhem përnjëmend i vetëdijshëm për praninë tënde. Por atëherë është tepër vonë. Ti më topit…” / KultPlus.com
Sot, admiruesit e letërsisë festojnë ditëlindjen e një prej shkrimtarëve më të ndritur të shekullit të kaluar. Henry Miller, figura e njohur për shkrimet e tij të ndryshme dhe provokuese, sot ka përvjetorin e lindjes.
Henry Miller, i lindur më 26 dhjetor 1891, ishte një autor amerikan i njohur për vëllimet e tij të pasura me emocione dhe përshkrime të thella psikologjike. Ai fitoi njohje botërore për veprat e tij të shkruara gjatë shekullit të 20-të, duke bërë një ndikim të thellë në letërsinë moderne.
Në fillim të karrierës së tij, Miller u përball me kritika dhe kontroversa për përmbajtjen e shkrimeve të tij, të cilat shkelën normat tradicionale të moralit dhe tabut. Megjithatë, ai arriti të shfaqte një vëllim të jashtëzakonshëm të shpirtit njerëzor dhe një aftësi të rrallë për të kapur thelbin e jetës.
Veprat e tij më të njohura, si “Tropic of Cancer” dhe “Tropic of Capricorn”, u bënë klasika të letërsisë moderne. Miller u bë një simbol i lirive të artit dhe shprehjes individuale, duke përbuzur konventat shoqërore dhe duke eksploruar lirisht temat e erotikës, vetërefleksionit dhe eksperiencave njerëzore.
Për shumë lexues, Henry Miller mbetet një inspirim dhe një personazh i vlerësuar për ndryshimin e qasjes ndaj letërsisë. Për të, letërsia ishte një mjet i fuqishëm për të shprehur mendimet, ndjenjat dhe përvojat e tij. Ai jo vetëm që shkruante për jetën, por ai e jetonte atë në çdo fjalë dhe shprehje.
Edhe pse ai nuk është më në mesin tonë fizikisht, shkrimet e tij vazhdojnë të jetojnë dhe të frymëzojnë brezat e ardhshëm të shkrimtarëve dhe lexuesve. / KultPlus.com
Për ata që e censuronin ishte “një pus i zi”. Por përtej skenave erotike, romani parizien i shkrimtarit amerikan ishte një himn për lumturinë, atë të të shkruarit dhe jetuarit. Edhe pa asnjë dyshkë në xhep.
“Nuk kam para, as burime, as shpresa. Jam njeriu më i lumtur në botë”. Do të mjaftonte kjo frazë për të më bërë të rilexoja Tropikun e Gaforres, romanin e mallkuar me të cilin Henry Milleri zbuloi talentin e tij. Ta lexosh në një kohë kur shumë njerëz gjenden pa para, burime dhe shpresa, mund të të japë pakëz optimizëm më shumë për të përballuar pandeminë që ka tronditur ekzistencën tonë. Por nuk është e vetmja arsye e mirë, për t’u zhytur në kryeveprën e shkrimtarit amerikan.
Arsyen më të rëndësishme e shpjegonte më mirë nga të gjithë George Orwell në hyrjen e romanit, botuar për herë të parë në vitin 1934 dhe si pasojë, nënshtruar shumë censurave: “Lexoni pesë faqe, më tej dhjetë faqe, dhe do të ndjeni lehtësimin e veçantë jo aq shumë që e kuptoni, por që jeni të kuptuar. Ky njeri di gjithçka për mua, e ka shkruar këtë posaçërisht për mua”. Samuel Beckett e quajti “një ngjarje madhështore në historinë e letrave moderne”. Michael Musmanno, president i Gjykatës së Lartë të Pensilvanisë, pas një prej proceseve të shumta për vepra të turpshme, dha një gjykim pakëz të ndryshëm: “Nuk është një libër. Eshtë një pus i zi, një gjiriz në qiell të hapur, një pus që qelbet erë. Një tërësi e gjithçkaje që e ka vendin në koshin e plehërave të deprivimeve njerëzore”.
Duhet pranuar se Tropiku i Gaforres nuk është një roman tradicional. E sugjeron vetë epigrafi që ka zgjedhur autori, i marrë nga Ralph Waldo Emerson: “E më pas, pak e nga pak, romanet ua lanë vendin ditarëve, biografive; librave imponues, mjafton që kush i shkruan të dijë të zgjedhë mes atyre që i quan eksperiencat e veta, atë që me të vërtetë është ekspepriencë dhe mënyrën për të rrëfyer realisht të vërtetën”. Miller e shkruajti në vitin 1933, kur ishte 42 vjeç dhe jetonte në Paris. Eshtë historia e një grupi emigrantësh amerikanë dhe të kombësive të tjera, një bandë dështakësh, ëndërrimtarësh, të marrësh, të interesuar për artin në të gjitha format e veta dhe seksit të pastër në të gjitha format e veta, gjithmonë pa asnjë dyshkë në xhep, në kërkim të një vendi për të fjetur dhe një vakti për të ngrënë. E megjithatë, ose pikërisht prej kësaj, është një himn për jetën, një karusel i gëzueshëm, i shpenguar mes prostitutash, princesash të rëna vakti, të dehurish. Dhe është leksioni se për të shkruar nuk ka nevojë të kesh përreth kritikë, botues, sallone letrare: mjafton të duash ta bësh dhe ta bësh.
Për një kohë të gjatë i ndaluar në SHBA si pornografik, në të vërtetë Tropiku i Gaforres nuk është as romani i një maniaku pas erosit. Faqet e tij më të bukura nuk tregojnë takime seksuale, por shëtitje pariziene. “Të kënaqesh në “Parisin e kohëve të bukura të shkuara, kur ishim shumë të varfër dhe shumë të lumtur”, siç e thoshte Hemingway, natyrisht që është shndërruar në një klishe, siç e thotë Woody Allen në filmin e tij dedikuar këtij argumenti.
Rrjedha e ndërgjegjes së Millerit është një autobiografi e drejtpërdrejtë, ditari intim i një të huaji që do të mbetej për një kohë të gjatë në skaje dhe vetëm në moshë të thyer, do të gjente famën, paratë, suksesin. Demonstrimi se mund të jemi vitalë dhe të lumtur, siç e thotë shprehja, edhe kur kemi pak ose aspak.
Henry Miller ka shkruajtur shumë libra të tjerë: “Tropiku u Bricjapit”, “Sexus, Plexus dhe Nexus”, “Pranvera e zezë”, “Makth me ajër të kondicionuar”, sa për të kujtuar veprat më të famshme. Pasi u kthye në atdhe dhe u vendos në Big Sur, në Kaliforni, ai ishte pararendësi i Beat Generation dhe frymëzues i rebelëve të brezave të mëvonshëm. “Duhej t’ia jepnin atij Nobelin, jo mua”, u përgjigj Isaac Bashevis Singer kur e pyetën se çfarë mendonte për bashkëkohësin e tij, Henry Miller. Shumë vite më vonë, nuk jam dakord. Jo vetëm sepse sot preferoj shumë më tepër Singerin. Disa pjesë të Tropikut, në të cilat Milleri bën filozofi si një guru oriental, janë pjekur keq. Por pjesët më të mira vlejnë sa i gjithë vëllimi. Që në fund të fundit – ashtu si Uliksi i James Joyce – mund të lexohet edhe çrregullt, pa i shkuar nga fillimi në fund, duke kapërcyer edhe faqe.
Mbetet për mua libri që të ndryshon jetën. Më shtyu të shkoj në Paris (me autostop), për të thithur ajrin e tij dhe vizituar Muzeun e Impresionistëve me stomakun bosh, siç do të kish bërë ai: sepse vetëm kështu, thoshte, e kupton madhështinë. Më tej më shtyu të rrugëtoja nga Parisi për në Neë York, duke bërë rrugëtimin e kundërt, nga Evropa në Amerikë, ku u përpoqa edhe ta takoj në vitin 1979, një vit para se të ndërronte jetë. “Eshtë tejet i moshuar dhe i lodhur, lëre më mirë”, më thanë fqinjët. Përfundova duke takuar Charles Bukoëskin dhe fola me të për Millerin. Më tej, Bukoëski do të më shtynte të zbuloja “Pyet pluhurin”, të John Fante. Të tre këta përbëjnë idenë time romantike mbi shkrimtarin: një njeri i vetmuar, i mbyllur në një dhomë, që shtyp me makinë shkrimi, indiferent ndaj gjithçkaje. Nëse shkrimi të bën të lumtur, për çfarë tjetër mund të kesh nevojë? Ky është leksioni i Henry Millerit. Lexojeni dhe në fund do të mund të thoni edhe ju, me një batutë që ngjan heminguejiane, por që në finalen e Casablanca-s, Humphrey Bogart ia thotë Ingrid Bergmanit: “Do të kemi gjithmonë Parisin”. Parisin e Tropikut të Gaforres. / Il Venerdi – Bota.al/ KultPlus.com
Letra që shkrimtari kontravers amerikan Henry Miller i shkruan të dashurës Anais:
“…Pa mundur që ju ta vinit re, unë jetoja vazhdimisht me ju. Por kisha frikë ta pohoja – druhesha se mos trembeshit. Sot kisha ndërmend t’ju çoja gjer te dhoma për t’ju treguar akuarelët e mi. Por m’u duk diçka aq e fëlliqur t’ju çoja në atë dhomë mjerane hoteli. Jo, nuk mund ta bëjë këtë gjë. Ju do të më çoni ndokund – në koliben tuaj, siç e quani. Çomëni atje, që të mund t’ju marrë në krahët e mi.
Dhe gënjej, Anais, kur them që nuk dua t’ju adhuroj. A e prisnit që t’jua thosha këtë gjë? Kur pash filmin e Pagnol-it, Mariusin, ëndërroja për ju – ju jeni si ajo anija që niset në det, e vela i keni plotësit të shpaluar, ndërsa drita e diellit ju lazdrohet në trup…
…Anais, nuk di se si ta përshkruaj atë çka përjetoj. Jetoj në pritje të përhershme. Ti vjen dhe koha rrjedh si në ëndërr. Pikërisht kur ikën, bëhem përnjëmend i vetëdijshëm për praninë tënde. Por atëherë është tepër vonë. Ti më topit…” / KultPlus.com
Henry Miller është shkrimtar amerikan i shekullit të XX që shkroi një lloj të ri të novelës, e karakterizuar më vonë si një autobiografi e fiksionit.
Veprat tij janë “Tropic of Cancer” (1934), “Tropic of Capricorn” e cila u publikua në vitin 1939. Novela “Black Spring” u botua në vitin 1936 dhe më pas libri i udhëtimeve “The Colossus of Maroussi” (1941).
KultPlus ju sjell thëniet më të famshme të Henry Miller:
Ne vrasim sepse frikohemi nga hija jonë, frikohemi se nëse shfrytëzojmë pakë mendjen do të duhej të pranonim se principet tona të famshme janë gabim.
E vetmja gjë që nuk e marrim mjaftueshëm është dashuria. Dhe e vetmja gjë që nuk e japim mjaftueshëm është dashuria.
Rrëmujë është fjala e shpikur për të treguar një rregull që nuk kuptojmë.
Njeriu që merakoset vazhdimisht për hallet e njerëzimit ose nuk ka halle të vetat ose refuzon të përballet me to.
Qëllimi është në të shndërruarit e jetës në art.
Janë vetëm tre gjëra për të bërë me një grua. Ta duash atë, të vuash për të ose ta kthesh në letërsi. / KultPlus.com
Henry Miller është shkrimtar amerikan i shekullit të XX që shkroi një lloj të ri të novelës, e karakterizuar më vonë si një autobiografi e fiksionit.
Veprat tij janë “Tropic of Cancer” (1934), “Tropic of Capricorn” e cila u publikua në vitin 1939. Novela “Black Spring” u botua në vitin 1936 dhe më pas libri i udhëtimeve “The Colossus of Maroussi” (1941).
KultPlus ju sjell thëniet më të famshme të Henry Miller:
Ne vrasim sepse frikohemi nga hija jonë, frikohemi se nëse shfrytëzojmë pakë mendjen do të duhej të pranonim se principet tona të famshme janë gabim.
E vetmja gjë që nuk e marrim mjaftueshëm është dashuria. Dhe e vetmja gjë që nuk e japim mjaftueshëm është dashuria.
Rrëmujë është fjala e shpikur për të treguar një rregull që nuk kuptojmë.
Njeriu që merakoset vazhdimisht për hallet e njerëzimit ose nuk ka halle të vetat ose refuzon të përballet me to.
Qëllimi është në të shndërruarit e jetës në art.
Janë vetëm tre gjëra për të bërë me një grua. Ta duash atë, të vuash për të ose ta kthesh në letërsi. / KultPlus.com
Shkrimtari dhe eseisti i njohur amerikan Henry Miller, e krijoi veten e tij si shkrimtar veçse nga përvoja e tij parisiane gjatë viteve ’30 të shekullit XX, kohë kur shumë amerikanë dhe anglezë vinin në Paris, si Joyce, Hemingway, Fitzgerald, Anderson, Stein, Orwell, e shumë të tjerë për t’iu larguar puritanizmit të këtyre shoqërive. Të bëhej shkrimtar për Millerin ishte në fillim veçse një dëshirë, por jeta në Paris i dha mundësinë të shohë e të ndjejë nga afër shoqërinë njerëzore, të prekë fundin e një jete të mjerë, të dekompozuar, me fate klithëse, të mbytur në dehje, seks e prostitucion, për të krijuar pastaj një letërsi tjetër, ndryshe nga tradita letrare amerikane, një letërsi gjysmë-autobiografike, ku ai tregon ngjarje të përjetuara dhe bën refleksione sociale e filozofike. Librat që ai shkroi dhe botoi në atë kohë në një shtëpi botuese në Francë, u ndaluan në Amerikë dhe Angli, si vepra dekadente dhe të papranueshme. Shkaku ishte se aty përshkruheshin dhe eksperiencat personale seksuale të shkrimtarit. Veprat e tij u lejuan duke filluar vetëm nga viti 1961, pra pas 30 vjetësh.
Pas disa eseve e tregimeve të shkurtra, krijimtaria e vërtetë letrare filloi me “Ditë të qeta në Clichy”, “Pranvera e zezë”, “Tropiku i Kancerit”, “Tropiku i Kaprikornës” etj. Në udhëtimin e tij të parë më 1928, si turist, ai erdhi me gruan e tij, Junes Mansfield, të cilën e donte shumë, por shpejt ajo u largua dhe ai fillon jetën boheme në zonën e Montparnasse e Saint-Germain-des-Près, duke u vendosur më pas në Clichy, një zonë tepër e gjallë e cila mbahej si bastion i socializmit në Francë, meqë dhe lëvizja punëtore atje ishte më e fuqishme.
Ishte viti 1932. Përshkrimet e tij letrare, edhe pse autobiografike, janë me shumë ngjyra, detaje, karaktere, personazhe të një kohe që sot nuk janë më, një atmosferë e çuditshme e jetës libertine, për të cilën, ata që vinin përtej La Manche apo nga bregu tjetër i Atlantikut, u dukej si një lloj parajse në lidhje me lirinë. Në fakt, në adoleshencën dhe rininë e tij ai kishte qenë një njeri shumë timid, e madje kur zbarkoi në Paris, ai i tha vetes: “Ti s’je i zoti të bësh asgjë… Atëherë bëju shkrimtar!… Dhe unë u bëra shkrimtar nga dëshpërimi”, – shkruan ai.
Në librin “Jours tranquilles à Clichy” (“Ditë të qeta në Clichy”), ndër të tjera ai shënonte: “Po shkruaj, nata bie dhe njerëzit shkojnë të hanë darkën. Është një ditë gri si ato ditë që sheh shpesh në Paris… Parisi në thelb është një qytet gri. E them këtë sepse në fushën e akuarelit, piktorët amerikanë e përdorin tepër dhe në mënyrë obsesionale ngjyrën e parafabrikuar gri. Por në Francë, gama e grisë duket e pafund dhe madje për këtë, efekti i grisë e ka humbur forcën e vet. Një ditë si kjo, në të njëjtën orë, kisha mundësi të shikoja ‘Sacre-Cœur’ nga çdo lloj këndi ose përgjatë ‘Rue Lafayette’ për t’u ngazëllyer plotësisht. Dhe, kjo ndodhte edhe kur kisha uri dhe kur s’kisha ku të flija… Në një ditë gri shpesh shkoja të shëtisja në sheshin e Clichy-së, në Montmartre. Nga Clichy deri në Aubervilliers ka një varg kafenesh, restorantesh, teatrosh, kinemash, dyqane këmishash, hotele e bordello. Është Broadway i Parisit. Broadway është shpejtësia, zhurma shurdhuese, marramendje e dritave, ku s’ke ku të ulesh. Montmartre është i plogësht, dembel, indiferent, disi i neglizhuar dhe rrëmujë, më tepër tërheqës se magjepsës. Ajo nuk shkëlqen me xixëllima, por djeg si një karbon përvëlues. Broadway provokon, ka ndonjëherë efekte magjike, por është pa flakë, pa ngrohtësi: është një kuadër pasqyre që shndrit, parajsa e njerëzve të publicitetit. Montmartre është lodhur shumë, është zbehur, braktisur… Ka disa bistro të vogla që frekuentohen veçse nga kurvat, batakçinjtë, bixhozxhinjtë dhe mafiozët dhe po të kalosh andej më shumë se një herë, mund të përfundosh të biesh në grackën e tyre. Ky sharm mashtrues i Montmartres është i lidhur më së shumti nga shfrytëzimi i seksit. Por në fakt s’ka asgjë romantike të këtij lloj seksualiteti, veçanërisht kur ai komercializohet. E, ajo mund të krijojë diçka nostalgjike, ndryshe nga seduksioni e tërheqja që krijonte një Gay White Way, një nga femrat më të famshme. Është e dukshme që seksualiteti zhvillohet në një dritë të butë, të ëmbël, me një ritëm të përmbajtur dhe jo nën dritat e neonit. Nga një anë e sheshit gjendet kafeneja ‘Wepler’ që për shumë kohë ishte e parapëlqyera ime. Ulesha jashtë apo brenda, gjatë gjithë kohës, në të gjitha orët e ditës apo të natës. Për mua ishte një libër i hapur. Aty shikoje të gjitha fytyrat: kamerierët, patronet, ata që mbanin arkën, gratë që lanin enët, të cilat janë ngjizur në kujtesën time si pamjet e një libri që do të shfletoja çdo ditë. Më kujtohet kur hyra për herë të parë në “Wepler” duke tërhequr me vete gruan time dhe kur pashë të rrëzohej një kurvë e dehur për vdekje duke u shëmbur në tavolinat e vendosura në hyrje dhe ku askush nuk u ngrit ta ndihmonte. U habita nga indiferenca e francezëve, çka jam i habitur ende, edhe pse më vonë zbulova shumë gjëra të tyre të mira. “Eh, hiçgjë! Thjesht një kurvë! Eshtë dehur tapë!”… I dëgjoj ende këto fjalë që më bëjnë gjithnjë të drithërohem…”
Një nga miqtë që e ndihmoi në këtë periudhë të vështirë të jetës së tij kur do të provonte urinë e përditshme, përveç një avokati amerikan, Osborn, i cili çdo mëngjes i linte një kartëmonedhë 10 frangash që të mund të ushqehej gjatë ditës; ishte dhe gazetari Albert Perlès, i cili në atë kohë punonte si gazetar për degën parisiane të gazetës “Chicago Tribune”. Kur Perlès e takoi në Paris, e gjeti me një dollar në xhep. Më pas, Perles do t’i jepte ndonjë rubrikë mbi ngjarje nga Parisi ku të shkruante fillimisht me emrin e Perlesit e më pas me emrin e tij, thjesht për të mbajtur frymën gjallë. Pikërisht me të, emri i të cilit në libër është Carl, janë dhe episodet më çoroditëse e libertine të jetës së tyre në Clichy. Ata jetonin në bulevardin “Anatol France”.
“Ishte një fortesë e komunizmit francez”, do të shkruante Perlès. “Kalonim shumë kohë në kuzhinë ku bisedonim, vend i cili do ishte i paharrueshëm për botën tonë. Aty vinte aktorja Lyanes kur dilte nga teatri. Po aty vinte Anaïs Nin, e cila u tregua dhe një kuzhiniere e mrekullueshme. Pinim dhe netët i kalonim në një lloj orgjie, ku miku ynë i bankës Osborn përfundonte duke kërcyer nudo”.
Miller e pëlqente shumë piktorin francez Rouault, të cilit i referohet në një libër të quajtur “Buzëqeshjet poshtë shkallës” dhe ku ndër të tjera shkruan: “Duke medituar për jetën dhe veprën e Rouault, i cili më ka tërhequr mjaft, mendoja për atë lloj kllouni që kisha qenë gjithnjë. Mendoja për pasionin tim të cirkut, sigurisht i një cirku intim, në mënyrën e asaj eksperience si spektator dhe si aktor, i zhytur thellë në ndërgjegjen time”. Një herë Henry Miller kishte njohur një rus, një ish kapiten të “ushtrisë së bardhë” që të mund ti gjente një vend për të fjetur. Një ditë rusi e ftoi në shtëpinë e tij në periferi të Parisit, në Suresnes. Ai donte që Miller t’i mësonte anglisht. I vunë një dyshek përtokë që të flinte, por kur shkoi, gjeti atje një grup të madh rusësh që u pinë dhe u dehën keq si dhe tre qen në krye të tavolinës. Meqë kur u shtri pa një krimb, atëherë atij i erdhi për të vjellë dhe mbeti pa gjumë deri në mëngjes. Që atë natë nuk u duk më në dhomën e rusit… Njëherë tjetër, atë e kishte strehuar për të fjetur një indian që shiste perla në “Rue Lafayette”, me kusht që t’i pastronte shtëpinë nga pluhurat. Por fatmirësisht, meqë në Dijon kërkonin një mësues të anglishtes, pas disa ditësh Mellir e la indianin e perlave dhe pastrimin e shtëpisë së tij dhe shkoi, për tu kthyer disa kohë më vonë me ca para në xhep…
Amerikanët i pëlqenin shumë prostitutat franceze pasi gjenin tek ato një eksperiencë të panjohur. Ai përshkruan gjithë prostitutat e asaj lagje, ku ndër të tjera tregon dhe për një prostitutë me një këmbë druri që dhe ajo kishte klientelën e vet të përhershme në cepin e një rruge. Në një nga kabaretë, ishte ajo që quhej “Borëbardha”, një 35-vjeçare me flokë të gjata dhe sy blu. Kishte madje femra që pas seksit kërkonin si të çmendura ndonjë mjek, pasi ishin në një gjendje ekstaze të vazhdueshme. Emrat e tyre në libër janë Adrienne, Colette, Nancy, Eliane, Mara… Por spektri i prostitutave ishte mjaft i gjerë, pasi në Paris dyndeshin prostituta nga e gjithë bota. Në përshkrimet e tij, Miller flet për prostitutat belge, spanjolle, polake, zvicerane, nordike, luksemburgase, jugosllave, etj. Një herë, me një prostitutë, e cila kishte qejf që ai t’i fliste në anglisht, ku pranë shtratit kishte gjithnjë një shishe me verë, zbuloi se në çantë ajo kishte një revolver, të cilën ia mori nga frika se mos e vriste. Para se të dilte nga dhoma, ajo e pa tronditjen e tij dhe siç tregon Miller, ajo e pyeti:
“- Mos je i zhgënjyer nga unë? – I zhgënjyer? Çdo të thuash me këtë? – A nuk dukem si shumë e shëndoshë? – shtonte ajo duke parë nga kërthiza. – Po ti je e mrekullueshme, si një tablo e Renoirit…” Ajo u skuq. “Një Renoir?”, i kishte thënë ajo sikur këtë emër ta dëgjonte për herë të parë. “Ti bën shaka? – Aspak… afrohu pak të të fërkoj seksin!…” Një herë tjetër, duke qenë me dy femra në shtrat, atë e kishte zënë ngërçi dhe mezi kishte mundur të çlirohej nga furia e tyre, aq sa kishte menduar se po vdiste.
“Kur kujtoj atë epokë të Clichy-së”, kujtonte ai në librin e tij me kujtime, “kam ndjesinë se jetoj ende në parajsë. Ne kishim veçse një problem: si të ushqeheshim. Të gjitha hallet e tjera ishin imagjinare… Ishte koha kur seksi femër ishte sheshit, në ajër: femrat angleze ishin në ‘Casino de Paris’. Hanin regullisht në një restorant pranë Place Blanche. Ne u bëmë miq me gjithë atë grup femrash. Atëherë shkoja në shtrat me një skoceze të mrekullueshme. Në ndonjë nga ato netë, neve na merrte të dyve në shtratin e saj dhe thoshte se kjo e eksitonte shumë kur e bënim të tre…”
Pikërisht kur ishte në Clichy, ai dashurohej me amerikanen Anaïs Nin, një histori plot aventura dhe një lëndë letrare kjo për shkrimtaren Nin, e cila që në atë kohë shkruante fletoret e saj “secrete”. Ishte koha kur në Paris, gruaja e Millerit u njoh dhe me të, por ajo nuk mund të jetonte me Henrin në Paris. Kujtimet e Ninës me Millerin janë të shumta siç i kujton ajo dhe në librin e saj “Henry et June” botuar në Francë. Në një nga kapitujt, ndër të tjera ajo shkruan: “E takova Henrin në stacionin e trenit. Ishte i zymtë dhe në çast ndjeva të më shfaqeshin emocionet duke njohur të njëjtën gjë tek ai. Më tha se e lodhte ideja të shkonte gjer në stacion pasi ishte dëshira që e paralizonte të shkonte. Refuzova të shkoja në apartamentin e tij meqë Fred është atje dhe i sugjerova të shkojmë në ‘Hotel d’Anjou’ ku më kishte çuar Eduardi. Lexoj dëshirën në sytë e tij. Ecim bashkë deri në hotel. Ai do që të flas me recepsionisten. Kërkoj dhomën nr.3. Ajo më thotë se bën 30 franga, ndërsa unë i thashë: ‘A e jepni për 25 franga?’ Dhe unë mora çelësat. Nisa të ngjis shkallët. Duke shkuar, Henri u ndal të më puthë. Jemi në dhomë. Ai klith me atë të qeshur të ngrohtë: ‘Anais, ti je një demon!’ Nuk them asgjë. Është i paduruar dhe nuk pret sa të zhvishem. Dhe, ja ku hutohem ngaqë s’kam përvojë, e tronditur nga vala e egërsisë së atyre orëve. Më kujtohet veçse etja e Henrit, energjia e tij, si i zbulonte vithet e mia të cilat i gjente mjaft të bukura, dhe pastaj, ah, mjaltë që rridhte, kulmi i kënaqësisë, seks me orë të tëra. Barazia, thellësia që kërkoja, e errëta, fundi, e vërteta. Zemra e qenies time është pekur nga një trup që e ka pushtuar trupin tim, i cili e përmbyt atë dhe që më lëviz gjuhën e flaktë brenda meje me një fuqi të madhe. Ai klith: ‘Thuamë, thuamë çfarë ndjen!’ Por unë nuk mundem. Gjaku më ka pushtuar sytë, kokën. Fjalët më janë mbytur. Kam dëshirë të klith si një grua e egër, pa fjalë, klithje me fjalë të paqarta, pa kuptim, nga thellësia primitive e qenies time, klithje që shpërthenin e dilnin nga barku im si mjalti. Një gëzim plot lotë që më lenë pa fjalë, të pafajshme, e pushtuar, e shndërruar në heshtje. O zot, ç’ditë kam jetuar, ç’orë të nënshtrimit total të gruas, ç’dhuratë për veten time aq sa s’ka mbetur asgjë çfarë të jap tjetër…”
Marrëdhiet e tij me Anaïsen ishin të çuditshme ku në thelb mbizotëronte tërheqja e tij seksuale dhe intelektuale. Jo më kot në kujtimet e saj, Nin do të shënonte dhe fjalët që kishte shkruar Fred Perles për mikun e tij Henry: “Mjerë ti Henry. Më vjen keq për ty. Ti nuk ke mirënjohje sepse ti nuk ndjen dashuri. Që të jesh mirënjohës duhet së pari të dish të duash…”
Miller e adhuronte Dostojevskin dhe kur fliste për “Vëllezërit Karamazov” dhe “Idioti”, ishte si në një botë tjetër. Në librin e tij “Tropique du Capricorne” të botuar po në Paris, ndër të tjera ai shkruante: “…Ajo femër më dukej aq idiote saqë në fillim nuk i kushtova vemendje. Por dhe kjo ka një seks si gjithë të tjerat, mendova… Një mbrëmje ne ishim në shtëpi dhe ajo ndërkohë ishte futur në banjo. Atëherë përfytyrova diçka dhe vura syrin në vrimën e çelësit. Dhe u habita kur e pashë atë në këmbë, nudo, përballë pasqyrës, që përkëdhelte e ngacmonte seksin e saj të vogël. U eksitova aq shumë sa doja ta bëja. Zbërtheva pantallonat dhe e lashë seksin tim të merrte ajrin e natës…” E, më tej ai përshkruan imtësisht se si ishin shtrirë në divan së bashku dhe kishin kaluar natën deri në mëngjes. “Gjatë gjithë jetës time nuk mbaj mend të kem lëvizur dorën në një seks aq të lëngshëm. Lëngu i saj ngjitës i rridhte nëpër këmbë. Po të kisha afishe nëpër duar do të kisha ngjitur kushedi sa shumë afishe. Pas disa çastesh, ashtu si një lopë që do të kullosë, ajo uli kokën dhe e mori. Asnjë fjalë mes nesh. Sikur të ishim dy maniakë të paqtë që e bënin atë punë në një errësirë varrmihësish. Kurrë nuk kisha bërë seks me një vajzë të tillë. Dhe çdo natë, kur e shikonte që isha vetëm në shtëpi, ajo zbriste tek unë dhe shkrihej në errësirë. Por seksi i saj ishte i jashtëzakonshëm. E fusja hundën brenda në atë të çarë ku zotëronte një heshtje e madhe, ëmbëlsi dhe paqe… Në errësirën e asaj shpelle të madhe rezononte një lloj muzike organoje…”
Kur shkoi në Amerikë, Miller botoi më pas një libër të vogël, të titulluar “Bota e seksit”, ku ndër të tjera shkruante: “Një botë e re është duke lindur, një tip i ri njeriu po shfaqet sot. Masa e madhe e njerëzimit, e destinuar të vuajë sot më tërësisht se kurrë, arrin deri aty sa të paralizohet nga frika e të tkurret në vetvete, i tronditur gjer në shpirt. Ai nuk ndjen, por shikon veç raportin e kërkesave urgjente e të përditëshme të trupit. Ja, kështu vdesin qytetërimet. Në fillim është forma që vdes. Por edhe pse pak arrijmë ta mendojmë, duhet të kuptojmë se forma nuk do të vdiste nëse nuk do të vritej shpirti…”
Edhe pse seksualiteti luan një rol të madh në jetën dhe veprat e tij, ajo nuk e obsedon atë, ai nuk bëhet rob i saj, dhe ai nuk e njëson asnjëherë me ndjenjën e vërtetë të dashurisë, me atë çka është sublime tek njeriu. “Dashuria”, “është drama e përkryerjes dhe e bashkimit. Dramë personale në kuptimin më të thellë e që duhet të bëjë të bien zinxhirët e egoizmit, burimi i gjithë të këqijave. Seksi në vetvete nuk është personal dhe ai mundet apo jo, të identifikohet ose të bashkohet me dashurinë. Ajo shërben për ta përforcuar, thelluar ose shkatërruar atë. Eshtë diçka ndihmëse, një instrument, i mirë apo i keq, kjo varet si e përdorim. Zakonisht dashuria e seksi njësohen dhe nga kjo vijnë vuajtjet, keqardhjet, që sot përbëjnë rrënimin e botës… Sot seksi, si një makinë e simbol i mënyrës së ekzistencës sonë, funksionon në një boshllëk absolut e steril. Eshtë shenja më e lartë e pafuqishmërisë. Krijues vuajtjesh, pasi ai sjell emocione dhe ne jemi veçse handikapë në fushën afektive…”
Vite më vonë Miller u vendos në “Villa Seurat”, pranë sheshit Alesia, jo larg nga Montparnasse. Me intelektualë të tjerë amerikanë e francezë ai takohej shpesh në kafenenë aty pranë, në “Café Zeyer”, që është dhe sot. Në vitin 1940, në një kohë të vështirë për Europën që kërcënohej nga lufta shkatërrimtare, një ditë, në portën e tij u shfaq shkrimtari George Orwell, i cili kishte botuar librin “Homazh për Katalonjën”, lidhur dhe me pjesmarrjen e tij në brigadat vullnetare internacionale për të mbrojtur republikën e re spanjolle. Takimi i tyre ishte disi i nderë, pasi mendimet e tyre ishin të kundërta. Miller ishte pacifist dhe i qëndronte larg luftës në princip, cilado luftë të ishte. Madje ai ishte një fatalist i madh, ndërsa Orwell ishte i ashpër dhe besonte në politikën dhe ndryshimin shoqëror. Ai luftonte për liri dhe drejtësi, çka për të ishin baza e demokracisë. Që të dy ishin pacifistë në fakt, por siç shkruante Perlès, “ndërsa Miller e refuzonte luftën, Orwell ishte gati të nisej në luftë për të mbrojtur çdo kauzë që e gjykonte të drejtë”./ KultPlus.com
Letra që shkrimtari kontravers amerikan Henry Miller i shkruan të dashurës Anais:
“…Pa mundur që ju ta vinit re, unë jetoja vazhdimisht me ju. Por kisha frikë ta pohoja – druhesha se mos trembeshit. Sot kisha ndërmend t’ju çoja gjer te dhoma për t’ju treguar akuarelët e mi. Por m’u duk diçka aq e fëlliqur t’ju çoja në atë dhomë mjerane hoteli. Jo, nuk mund ta bëjë këtë gjë. Ju do të më çoni ndokund – në koliben tuaj, siç e quani. Çomëni atje, që të mund t’ju marrë në krahët e mi.
Dhe gënjej, Anais, kur them që nuk dua t’ju adhuroj. A e prisnit që t’jua thosha këtë gjë? Kur pash filmin e Pagnol-it, Mariusin, ëndërroja për ju – ju jeni si ajo anija që niset në det, e vela i keni plotësit të shpaluar, ndërsa drita e diellit ju lazdrohet në trup…
…Anais, nuk di se si ta përshkruaj atë çka përjetoj. Jetoj në pritje të përhershme. Ti vjen dhe koha rrjedh si në ëndërr. Pikërisht kur ikën, bëhem përnjëmend i vetëdijshëm për praninë tënde. Por atëherë është tepër vonë. Ti më topit…” / KultPlus.com
Letra që shkrimtari kontravers amerikan Henry Miller i shkruan të dashurës Anais:
“…Pa mundur që ju ta vinit re, unë jetoja vazhdimisht me ju. Por kisha frikë ta pohoja – druhesha se mos trembeshit. Sot kisha ndërmend t’ju çoja gjer te dhoma për t’ju treguar akuarelët e mi. Por m’u duk diçka aq e fëlliqur t’ju çoja në atë dhomë mjerane hoteli. Jo, nuk mund ta bëjë këtë gjë. Ju do të më çoni ndokund – në koliben tuaj, siç e quani. Çomëni atje, që të mund t’ju marrë në krahët e mi.
Dhe gënjej, Anais, kur them që nuk dua t’ju adhuroj. A e prisnit që t’jua thosha këtë gjë? Kur pash filmin e Pagnol-it, Mariusin, ëndërroja për ju – ju jeni si ajo anija që niset në det, e vela i keni plotësit të shpaluar, ndërsa drita e diellit ju lazdrohet në trup…
…Anais, nuk di se si ta përshkruaj atë çka përjetoj. Jetoj në pritje të përhershme. Ti vjen dhe koha rrjedh si në ëndërr. Pikërisht kur ikën, bëhem përnjëmend i vetëdijshëm për praninë tënde. Por atëherë është tepër vonë. Ti më topit…” / KultPlus.com
Në njëfarë kuptimi më të lartë, vetë bota është e infektuar nga dështimet; ajo paraqet në vetvete shembullin më të mirë të mungesës së përsosmërisë, ajo është vetëdija e dështimit. Kur e kupton këtë gjë, dështimi nuk ndihet më. Krijuesi, me fjalë të tjera, piktori, ngjason me fillimin e botës, me idenë Absolute, të përjetshme, të Vetme dhe një të tërë, e që e shpreh veten me mungesën e përsosmërisë së saj
Henry Miller
Një herë, duke iu përgjigjur një ankete, Knut Hamsuni vuri në dukje se shkruante kryesisht me synimin për të vrarë kohën. Mendoj se, sidoqoftë, ai arsyetonte gabim, madje edhe sikur të fliste sinqerisht. Krijimtaria letrare, ashtu si edhe e gjithë jeta, është një rrugëtim me synimin për të arritur diçka. Ajo është një aventurë metafizike: mënyra e tërthortë e njohjes së realitetit, që të lejon të krijosh një pikëpamje të plotë dhe jo të pjesshme mbi gjithësinë. Shkrimtari ekziston midis shtresës së sipërme të jetës dhe asaj të poshtme; ecën nëpër shtegun që i lidh të dyja, me synimin që në përfundim vetë ai të shndërrohet në këtë shteg.
Unë e kam filluar atë në një gjendje hutimi dhe pasigurie absolute, pasi isha zhytur në kënetën e ideve të ndryshme, të përjetimeve dhe të vëzhgimeve nga jeta. Madje edhe sot, si edhe më parë, nuk e konsideroj veten shkrimtar në kuptimin e mirëfilltë të fjalës. Unë jam thjesht një njeri që rrëfen historinë e jetës së vet dhe, sa më shumë që zgjatet ky rrëfim, aq më tepër e ndiej atë të pashtershëm. Ai është i pafund, ashtu si edhe vetë evolucioni i botës. Në vetvete paraqet nxjerrjen në pah të çdo gjëje të çmuar, paraqet një udhëtim në vendet që nuk i merr dot me mend, derisa në njëfarë pike papritur fillon të kuptosh se ngjarja e rrëfyer është fare pak e rëndësishme në lidhje me vetë rrëfimin. Ja, kjo është veti e pandarë nga arti, që i transmeton atij nuancën metafizike, për faktin se ajo është ngjitur mbi botën, mbi hapësirën; ajo ndërthuret me ritmin tërësor të kozmosit e ndoshta vetëm prej tij mund të përcaktohet. Kurse “aftësia kuruese” e artit pikërisht aty edhe konsiston: në rëndësinë e tij, në mungesën e qëllimit dhe të përfundimit të tij.
Pothuajse qysh në hapat e mi të parë e dija mirë se nuk ekzistonte asnjë lloj synimi. Aq më pak pretendoja pushtimin e të tërës; unë synoja vetëm që ndjesinë time të plotë ta shprehja në çdo fragment, në çdo libër që lindte si kujtim i bredhjeve të mia, ndërsa depërtoja gjithnjë e më thellë në jetë: edhe në të kaluarën, edhe në të ardhmen. Dhe kur ashtu vepron ditë pas dite, gjithnjë e më thellë shfaqet bindja, e cila është shumë më esenciale se besimi apo dogma. Unë po bëhem gjithnjë e më indiferent ndaj fatit tim si shkrimtar, por gjithnjë e më i vendosur në misionin tim njerëzor.
Në fillim studiova me zell stilistikën dhe metodat e atyre që lexoja, prej të cilëve mahnitesha, si Niçe, Dostojevski, Hamsun, madje edhe nga Tomas Mani, të cilin tashmë thjesht e konsideroj një zanatçi të besueshëm, një gurgdhendës me përvojë në zanatin e vet; një kalë ngarkese, ndoshta edhe një gomar, që tërheq karrocën me një zell të papërmbajtur. Unë kam imituar metodat nga më të ndryshmet, me shpresë që të gjeja çelësin që do të më zbulonte misterin se si të shkruaja. Dhe kjo përfundoi duke më çuar në udhëkryq, pasi kisha përjetuar disfatën dhe dëshpërimin, të cilët kanë pasur rastin t’i provojnë jo shumë të tjerë. Thelbin e gjithë kësaj e përbënte fakti se unë nuk isha në gjendje të veçoja në veten time njeriun nga shkrimtari. Kështu që dështimi në krijimtari për mua do të thoshte dështim në fat; gjë që edhe e provova. Unë e kuptova se përfaqësoja një hiç, akoma më keq, një madhësi negative.
Dhe ja, pasi arrita në këtë pikë, duke u ndjerë sikur ndodhesha midis detit të vdekur të Sargasovit, fillova të shkruaja për së mbari. E fillova nga zeroja, duke i flakur tutje gjithçka kisha grumbulluar, madje edhe ato që i ruaja në mënyrë të veçantë. Sapo dëgjova zërin tim, m’u shfaq entuziazmi: më mahniste fakti se ky zë ishte i veçantë, i pangjashëm me asnjë tjetër, një zë unikal. Mua aq më bënte se si do të vlerësoheshin ato që shkrova. “Mirë”, “keq”, këto fjalë i çrrënjosa nga fjalori im. Në mënyrë të pandashme u futa në fushën e krijimtarisë, në mbretërinë e artit, i cili nuk ka asgjë të përbashkët me moralin, etikën, utilitarizmin. Vetë jeta ime u shndërrua në një krijimtari artistike. Unë e fitova zërin pasi u bëra përsëri një qenie e plotë. Vetë përjetova përafërsisht atë që, nëse u besohet librave, përjetohet pas iniciativës personale, kur përfshihesh te xhen-budizmi.
Për këtë qëllim m’u desh të ushqehesha me urrejtjen ndaj diturisë, m’u desh të kuptoja kotësinë e çdo gjëje, të rrënoja gjithçka, të evidentoja mungesën e shpresës dhe pastaj të qetësohesha apo, si të thuash, t’i vija vetes diagnozën vdekjeprurëse dhe vetëm atëherë i ktheva vetes ndjesinë e individualitetit personal. M’u desh t’i afrohesha plotësisht fundit dhe të hidhesha drejt errësirës.
Unë përmenda realitetin, por tashmë e di se është e pamundur t’i afrohesh atij, në një mënyrë tjetër nga krijimtaria letrare. Tashmë njoh më pak dhe kuptoj më shumë, por në saje të një mënyre të veçantë e të jashtëligjshme. Gjithnjë e më me besim po arrij ta zotëroj atë, në saje të dhuntisë së natyrshme. Tek unë po zhvillohej aftësia për të arritur, për të kapur, analizuar, bashkuar, për të emërtuar, për t’i sqaruar faktet, për t’i shprehur, madje të gjitha përnjëherë. Ajo që përbën strukturën e gjërave tashmë zbulohet më lehtë nga syri im. Instinktivisht u shmangem të gjitha arsyetimeve të qarta: sa më të thjeshta të jenë ato, aq më i thellë është misteri i vërtetë. Ndërsa ajo që unë di bëhet gjithnjë e më e pashpjegueshme. Mua më vë në lëvizje bindja, e cila nuk ka nevojë për dëshmi, njëlloj si feja. Unë jetoj vetëm për veten time, por pa kurrfarë ambicieje apo egoizmi dhe përpiqem që të përjetoj vetëm atë që më lejohet dhe kështu ndihmoj ekuilibrin e gjërave në botë. Ndihmoj lëvizjen, lindjen, vdekjen, transformimin që ndodhin në kozmos dhe e bëj këtë me të gjitha mjetet, nga dita në ditë. Unë jap gjithçka që kam; i jap me qejf, por edhe marr çdo gjë që jam në gjendje të mbaj. Unë jam edhe mbret, edhe pirat; jam simbol i barazisë, personifikim i Peshores, që u bë shenjë e pavarur, kur Virgjëresha u nda nga Akrepi.
Sipas pikëpamjes sime, në botë ka vend më se të mjaftueshëm për cilindo. Dikush jeton në atë mjedisin e vet, pa e vrarë mendjen për asgjë, kurse gjeniu, individiumi, është i vetmi në gjithë gjithësinë që e ndërton personalitetin ndryshe nga të tjerët. Çdo njeri e organizon jetën e vet siç i pëlqen. Njerëzit e përsosin personalitetin e tyre ashtu siç e shohin të arsyeshme.
Nga ana e jashtme, kur vihen në dukje vetëm betejat historike dhe gjithçka në botë u nënshtrohet përleshjeve për hir të pasurisë dhe pushtetit, jeta u ngjason turmave që bredhin sa andej-këndej. Mirëpo, në të vërtetë, ajo fillon vetëm pasi je zhytur thellë, duke iu larguar sipërfaqes, kur refuzon luftën dhe zhdukesh nga fushëpamja e të tjerëve. Mua asgjë nuk më detyron të shkruaj ose jo; unë nuk i njoh më detyrimet dhe tashmë nuk gjej në krijimtarinë time letrare diçka që të lehtësojë vuajtjen. Gjithçka që kam shkruar, është arritur kryesisht për hir të kenaqësisë; frutat bien vetë mbi dhe, pasi janë pjekur tek unë, tamam si në një pemë. Për mua nuk ka rëndësi se si do t’i gjykojnë ato kritikët apo lexuesit e zakonshëm. Unë nuk po përcaktoj asnjë lloj vlere, por thjesht nxjerr në pah frutin e pjekur, që ai të bëhet ushqim. Dhe në krijimtarinë time letrare nuk ka asgjë tjetër.
Situata e një indiferentizmi shumë të përzgjedhur – ja pasoja logjike e jetës egocentrike. Me problemin e ekzistencës në shoqëri unë jam përballur në atë mënyrë, saqë u bëra si i vdekur; problemi i vërtetë nuk qëndron në faktin që të mësohesh të jetosh pranë të tjerëve, po as edhe në përkrahjen për lulëzimin e vendit tënd. Problemi i vërtetë është njohja e destinacionit tënd dhe e kalimit të jetës në harmoni me ritmin e organizuar rreptësisht të kozmosit. Pasi ke arritur në vetvete aftësinë që pa u dridhur të arsyetosh për koncepte të tilla, siç janë kozmosi e shpirti, duke zotëruar artin për të arritur “anën shpirtërore”, gjatë kësaj kohe ke shmangur çdo lloj defi-nicioni, argumenti, dëshmie e detyrimi. Parajsa është gjithandej, tek ajo të çon çdo rrugë, nëse do ta ndjekësh atë vetëm po të shkosh drejt saj shumë larg. Por që të ecësh përpara është e mundur vetëm duke u kthyer prapa, pastaj të drejtohesh anash, lart dhe më pas poshtë. Nuk ka asnjë lloj progresi, ekziston vetëm lëvizja dhe zhvendosja e përjetshme, që kryhet pafundësisht në formë rrethoreje apo spiraleje. Çdo njeri ka misionin e vet dhe imperativi ynë i vetëm është që ta ndjekim misionin tonë duke e pranuar atë, kudo që të na drejtojë ai.
As që e kam idenë se çfarë librash do të shkruaj në të ardhmen, madje as sesi do të jetë libri im i ardhshëm. Idetë e mia, planet e mia ndjekin stimulin më pak shpresëdhënës: unë thjesht mbaj shënim diçka në ecje e sipër, përfytyroj, shëmtoj, deformoj, trilloj, shpik në zbrazëti, ekzagjeroj, ngatërrohem, zemërohem dhe të gjitha këto në varësi të gjendjes shpirtërore. U nënshtrohem vetëm instinkteve të mia, intuitës sime. Paraprakisht nuk marr vesh asgjë. Shpesh përshkruaj gjëra që as vetë nuk i kuptoj, duke ditur që në vazhdim ato do të sqarohen dhe do të kenë për mua njëfarë kuptimi. Unë kam besim te njeriu, i cili shkruan, domethënë te vetja ime, te shkrimtari. Dhe nuk u besoj fjalëve, madje edhe sikur t’i rreshtojë mjeshtri më me përvojë, por i besoj gjuhës, ajo është diçka më e lartë në raport me fjalët, përderisa ato krijojnë vetëm një iluzion të deformuar, që është i tillë. Fjalët nuk jetojnë të ndara, të tilla ato mund të ekzistojnë vetëm për shkencëtarët: për etimologët, filologët etj. Fjalët të ndara nga gjuha shndërrohen në një shtresë të vdekur, prej së cilës nuk zbulon dot të fshehtat. Njeriu zbulohet nëpërmjet stilit të tij, dhe në atë gjuhë, të cilën e ka krijuar për veten e vet. Për atë që është i pastër në shpirt (dhe për këtë jam i bindur), gjithçka në botë e zotëron me një qartësi të tejdukshme, madje edhe sikur të nënkuptosh vetë shkrimet ezoterike. Te një njeri i tillë e fshehta i dallohet hapur dhe në të nuk ka asgjë mistike; ajo është e natyrshme, proporcionale, zotëron logjikën dhe është e pranueshme nga përbërja e vet. Kuptimi nuk përmblidhet në synimin për të zbuluar të fshehtën, por për ta pranuar atë, për t’iu gëzuar jetës dhe për të jetuar me të, duke e shijuar atë dhe duke jetuar falë asaj.
Unë do të kisha dashur që fjalët e mia të lëviznin lirisht, siç lëviz, pa marrë parasysh drejtimin, vetë bota, në rrugëtimin e vet gjithë dredha, duke kaluar gjerësi e gjatësi gjeografike plotësisht të paparashikuara. Duke u gjendur paraprakisht në kushte dhe breza klimatikë, duke u ndeshur me matjet që askush nuk i llogarit. E kam pranuar me kohë paaftësinë time për ta realizuar këtë ideal. Por mua kjo gjë nuk më brengos. Në njëfarë kuptimi më të lartë, vetë bota është e infektuar nga dështimet; ajo paraqet në vetvete shembullin më të mirë të mungesës së përsosmërisë, ajo është vetëdija e dështimit. Kur e kupton këtë gjë, dështimi nuk ndihet më. Krijuesi, me fjalë të tjera, piktori, ngjason me fillimin e botës, me idenë Absolute, të përjetshme, të Vetme dhe një të tërë, e që e shpreh veten me mungesën e përsosmërisë së saj. Ajo është esenca e jetës, dëshmi e pavdekshmërisë së saj, që i afrohet të vërtetës përfundimtare, ku, sipas mendimit tim, përmblidhet qëllimi më i lartë i shkrimtarit, është e mundur vetëm në atë shkallë sa është në gjendje të refuzojë luftën dhe sa është në gjendje të mposhtë vullnetin e vet. Një shkrimtar i madh është personifikim i jetës, domethënë i mungesës së përsosmërisë. Ai e kryen punën e vet pa mundim, duke krijuar përshtypjen se vepra e tij është e paqortueshme dhe se rruga e çon atë nga një qendër e panjohur që ndodhet, tashmë kuptohet, jo midis rrudhave të trurit, por që pa dyshim konsiderohet qendër. Ajo kap ritmin e gjithë gjithësisë, prandaj shfaqet kaq e besueshme, e papërdorur, e paasgjësueshme, po aq e fortë, e pavarur, anarkike, po aq pa synim, si edhe vetë gjithësia. Arti nuk të mëson gjë tjetër përveç konceptimit se sa e rëndësishme është jeta. Një vepër e madhe pashmangësisht nga ana e vet kuptimore duhet të jetë e turbull për të gjithë, përveç një grushti të tillë, që, ashtu si krijuesi i saj, i është bashkëngjitur të fshehtës. Informacioni që ajo përmban, nga rëndësia e vet, është i dorës së dytë, kurse kryesorja është aftësia e përjetësimit të tij. Prandaj është më se e mjaftueshme që për të të gjendet të paktën një lexues i vetëm që ta kuptojë.
Për mua kanë thënë se jam revolucionar, por nëse është kështu kjo ka ndodhur jashtë vullnetit tim. Unë nuk ngrihem kundër botës ekzistuese. Veten time mund ta karakterizoja me fjalët e Blez Sandrarit: “Unë revolucionarizoj”. Por kjo nuk është e njëjta gjë me qenien revolucionar. Unë do të mund të jetoja edhe në anën tjetër të murit, që ndan pozitiven me negativen. Në përgjithësi më duket se jam ngritur mbi ndarje të tilla dhe po krijoj njëfarë harmonie të këtyre dy fillimeve, të shprehur në mënyrë plastike, por jo në kategoritë e etikës, të asaj që shkruaj. Mendoj se është e domosdoshme që të qëndrosh jashtë sferës së artit dhe jashtë ndikimit të tij. Arti është vetëm një nga mënyrat e jetës, kurse jeta është më bujare se ai. Dhe në vetvete arti nuk është jetë që e tejkalon jetën e zakonshme. Ai vetëm sa tregon rrugën, por këtë gjë shpeshherë nuk e kuptojnë jo vetëm spektatorët, por as vetë piktori. Duke u bërë qëllim, ai e tradhton vetveten. Kurse piktorët më shpesh e tradhtojnë jetën me përpjekjet e tyre për të dalë mbi të. Ata e copëtojnë atë, që duhet të jetë një e tërë, si një vezë. Unë jam plotësisht i bindur se dikur i gjithë arti do të zhduket. Por piktori do të mbetet dhe jeta nuk do të jetë “fushë e artit”, por vetë arti, pasi të ketë zëvendësuar vendosmërisht një herë e përgjithmonë me vetveten, atë që i përket artit. Duke folur për thelbin, natyrisht që ne akoma nuk kemi filluar të jetojmë. Tashmë nuk jemi më kafshë, por, pa dyshim, akoma nuk jemi bërë njerëz. Që nga koha kur ka lindur arti, këtë gjë na e ka pohuar çdo piktor i madh, fare pak ishin ata që e kuptonin atë. Sapo arti fiton njohje të vërtetë, ai zhduket. Ai është vetëm një zëvendësim, një gjuhë simbolesh, nëpërmjet të cilit rikrijohet ajo që ne nuk jemi në gjendje ta shprehim drejtpërsëdrejti.
Por që të kryhet kjo, duhet që njeriu të bëhet me të vërtetë fetar: jo besimtar i një sekti, por në të vërtetë një bartës i fesë, i Zotit të vërtetë, pa asnjë lloj metafore. Dhe, në fund të fundit, ai do të bëhet pashmangësisht i tillë. Por nga të gjitha shtigjet, të cilat e nxjerrin në rrugën kryesore, arti është më i rëndësishëm, i hapur në drejtimin më të besueshëm dhe më shumë se të tjerët ia shpërblen udhëtarit. Piktori, i cili me të vërtetë e ka kuptuar misionin e vet, për këtë arsye pushon së qeni piktor. Dhe të gjithë anojnë drejt faktit se duhet të arrihet ky kuptim, kjo shkëndijë që arrin të ndriçojë vetëdijën tonë, se në jetën e sotme, duke përfshirë madje dhe artin, asgjë nuk është e aftë që të lulëzojë.
Dikush është i mendimit se të gjitha këto arsyetime janë mistifikime, por unë vetëm se po parashtroj atë për të cilin tashmë jam i bindur. Kuptohet se duhet mbajtur mend domosdoshmërish, se është e pashmangshme mospërshtatja midis gjendjes së vërtetë të gjërave dhe faktit se si e ndiejmë atë, madje gjendjen tonë personale. Megjithatë duhet sjellë në mendje edhe mospërshtatja e hapur midis gjendjes së vërtetë të gjërave dhe të asaj se si e paraqet vetveten dikush tjetër. Por midis atyre subjektive dhe objektive nuk ekzistojnë dallime esenciale jetësore. Gjithçka është iluzion dhe më shumë apo më pak jetëshkurtër. Të gjitha dukuritë, duke përfshirë njeriun me mendimet e tij për veten e vet, nuk janë më shumë se një grumbullim shenjash, i ndryshueshëm dhe i paqëndrueshëm. Fate të qëndrueshme te të cilat mund të mbahesh nuk ka. Prandaj edhe në libër, qoftë edhe sikur të synoja me vetëdije drejt prishjes dhe deformimit, nuk është aspak i detyrueshëm rezultati përfundimtar, që rezulton larg së vërtetës, sesa po të ishte në rastin e kundërt. Mund të jetë plotësisht i vërtetë dhe i sinqertë, e në këtë rast pa e fshehur të vërtetën se po gënjen plotësisht. Fiksimi, trillimi janë të ndërthurur me vetë përmbajtjen e jetës. Të vërtetën nuk e lëkund asnjë lloj tronditjeje e fortë shpirtërore.
Për këtë arsye, çfarëdo efekti që të arrija unë me ndihmën e kësaj apo asaj metode profesionale, ato në asnjë rast nuk janë thjesht mënyra të shkathëta, por transmetojnë saktësisht luhatjet e sejsmografit tim, që fikson përvojën kaotike, të shumëllojshme, të fshehtë e të paarritshme, që mua ma ka dhuruar jeta. Ndërkohë që po shkruaj librin, këtë përvojë po e përjetoj nga fillimi, ndryshe, ndoshta akoma më shumë kaotike, më të paarritshme dhe më misterioze. E ashtuquajtur shtresë e fakteve të padiskutueshme, që konsiderohet pikënisje dhe gjithë kohën rikrijuese, më është ngulitur shumë thellë dhe sado që përpiqem, nuk mund të çlirohem prej saj, as që ta korrigjoj dhe as që ta paraqes për diçka tjetër. Por bashkë me të, megjithatë, ajo transformohet, ashtu siç transformohet pamja e jashtme e botës, çdo çast, pas çdo marrjeje apo nxjerrjeje fryme nga ana jonë. Dhe nga kjo del se që ta ngulitësh në mendje botën është e mundur vetëm duke krijuar një iluzion të dyfishtë: ti e ndalon lëvizjen dhe po ti krijon vazhdimësinë e pandërprerë të saj. Dhe ja ky, le të themi, truku i dyfishtë, të krijon përshtypjen se para nesh kemi një falsifikim, por ja që thelbi i artit qëndron në një lloj të tillë gënjeshtre, për faktin se ai krijon një maskë të lëvizshme transformuese. Ti hedh spirancën midis lumit; ti pranon të vendosësh maskën e gënjeshtarit, për të shprehur të vërtetën.
Shpesh kam menduar se duhej të shkruaja një libër, duke shpjeguar se si lindin tek unë këto apo ato faqe, madje edhe ndonjë faqe e vetme. Natyrisht që unë mund të shkruaja një libër mjaft voluminoz, në të cilin thjesht do të analizohej një faqe e përzgjedhur me sukses nga veprat e mia; në të do të shpjegohej se si e kisha menduar atë faqe, si ishte shfaqur ajo, si kishte ndryshuar, në çfarë vuajtjesh kishte lindur, sa kohë kishin kaluar, para se ideja e saposhfaqur të kishte marrë trajtë dhe cilat mendime më gumëzhinin në kokë, ndërkohë që po shkruaja këtë pjesë. Çfarë ditë e javës kishte qenë atëherë, si e ndieja veten, si i kisha punët me nervat, si më kishin ndërprerë, apo vetë e kisha ndërprerë punën; cilat formulime të ndryshme leksikore vërtiteshin poshtë penës, si shkruaja shpejt e shpejt dhe i ndreqja gabimet, në çfarë pike isha ndalur, që nga kisha nisur riformulimin, duke ndryshuar madje dhe impulsin fillestar dhe më pas, duke i bërë qepjen e fundit, tamam si kirurgët, që përpiqen të fshehin se operacioni kishte dalë pa sukses e duke konkluduar për veten se patjetër do t’i kthehem kësaj faqeje, që nuk e bëra asnjëherë, por, dhe nëse do ta kisha bërë, do t’i isha kthyer vetëm impulsit, i cili tërësisht ishte fshirë nga kujtesa, por që papritur përsëri del në sipërfaqe, ndonëse kisha arritur të shkruaja disa libra të tjerë. Ndoshta mund të kisha folur për disa faqe, duke i krahasuar njërën me tjetrën dhe të zgjidheshin ato, të cilat për një kritik gjakftohtë të konsideroheshin mishërim i këtij apo atij. Por unë do t’i kisha hutuar këta kritikë analitikë; do t’u kisha treguar se faqja, gjoja e shkruar pa asnjë lloj imponimi, në fakt ishte shkruar nën një tensionim të pakufishëm, atëherë kur faqja tjetër, enigmatike, tamam si një labirinth dhe që lexohej me vështirësi, kishte shpërthyer tamam siç del nga toka një gejzer; atë e shkrova tamam sikur po më guduliste në shpinë një fllad kalimtar. Ose do të kisha shkruar se këtë faqe e kisha menduar akoma pa u ngritur nga shtrati, që e kisha ripunuar, duke u veshur, dhe më pas e kisha rishikuar përsëri, pasi isha ulur në tavolinë. Apo do t’i rishkruaja nga blloku im i shënimeve, që të gjithë të shihnin se si fjalët e ngrohta, të gjalla dhe njerëzore lindin nga vetë stimujt artificialë, të huaj për ta. Do të kisha riprodhuar fragmente frazash që do të më dilnin para sysh, kur do të shfletoja ndonjë libër dhe do të shkruaja se këto fragmente kishin nxitur tek unë përfytyrimin. Mirëpo kush do të shpjegonte hapur se në ç’mënyrë ndodh kjo, si kryhet kjo punë? Çfarëdo që të thonë kritikët për veprën, madje më të mirët, më të mençurit, që janë të aftë të bindin dhe që kanë prirje dashamirëse ndaj autorit, gjë që pothuajse nuk ndodh, sidoqoftë arsyetimet e tyre do të ishin thjesht jetëshkurtra, nëse do të njihej mekanizmi i vërtetë, procesi i vërtetë i lindjes së artit. Atë që unë kam shkruar vetë, kuptohet, e mbaj mend, jo fjalë për fjalë, por mjaft qartë dhe me vërtetësi. Kështu pra, librat e mi, të cilët u ngjasojnë disi fushave, që i kam shkelur me kujdes, si një topograf dhe jo nga kabineti, i armatosur me penë dhe grafika, por fizikisht, duke u zvarritur me këmbë, duar e me bark, duke prekur centimetër për centimetër dhe kështu për javë të tëra, sido që të ishte koha. E thënë shkurt, kjo punë për mua edhe sot është po kaq e zakonshme, siç ka qenë edhe në fillim fare dhe, ndoshta, më se e zakonshme. Finalizimin e librit unë gjithmonë e kam konceptuar veçanërisht në aspektin fizik: duhej ndryshuar poza. Libri mund të mbyllej me një mijë zgjidhje të tjera. Në të asnjë pjesë nuk quhej e përfunduar me të vërtetë; unë mund ta riktheja shtjellimin nga çdo pozicion; mund ta vazhdoja atë, duke hapur kanale dhe tunele të rinj, duke ndërtuar shtëpi të reja, fabrika, ura; duke populluar hapësirën me banorë të rinj, pasi të kisha transformuar faunën dhe florën. Përveç kësaj, e gjithë kjo, jo më pak se më parë, do t’u përgjigjej fakteve, të cilat unë i kisha prekur në vepër. Tek unë nuk gjen as zgjidhje dhe as finalizim. Jeta fillon në çdo moment, kur ndodh akti i të kuptuarit; po ashtu edhe libri. Mirëpo çdo fillim, qoftë libër, faqe, paragraf, frazë apo fjali, zëvendëson në vetvete lidhjen e re jetësore të ndërthurur dhe ja, në këtë gjallëri, vazhdimësi, jashtëkohësi dhe pandryshueshmëri mendimesh dhe ngjarjesh, unë çdo herë zhytem nga fillimi. Çdo fjalë, çdo rresht janë të lidhur organikisht me ekzistencën time, vetëm timen, qoftë ai ndonjë veprim, rast, fakt, ndonjë mendim apo emocion, ndonjë dëshirë, arratisje, lodhje, ëndërr, fantazi, mrekulli, në përgjithësi është diçka e papërfunduar dhe e pakuptimtë, që më ka mbetur në tru dhe që e ka mbështjellë atë si një lloj pëlhure merimange që shqyhet. Ndonëse në përgjithësi nuk ka asgjë të paqartë, të turbullt, madje, ajo “diçka” është e skicuar me rreptësi, është e pandarë, e përcaktuar dhe e qëndrueshme. Edhe vetë unë njëlloj si merimanga end dhe end, si besnik i misionit tim dhe i ndërgjegjësuar se kjo pëlhurë është endur me lëndë, nga e cila jam i përbërë edhe vetë, prandaj asnjëherë nuk do të më ngrejë kurthe dhe asnjëherë nuk do të shterojë.
Në fillim ëndërroja për një rivalitet me Dostojevskin; shpresoja se do të zbuloja para botës luftën e papërmbajtur shpirtërore e enigmatike dhe se bota do të vdiste e rrënuar. Por shumë shpejt e kuptova se tashmë e kishim kapërcyer cakun e ngulitur nga Dostojevski, e kishim kapërcyer në kuptimin se degjenerimi na kishte çuar më larg. Për ne ishte zhdukur vetë kuptimi i shpirtit, më saktë, ai tashmë ishte në një gjendje kimikisht të transformuar dhe në një pamje çuditërisht të shfytyruar. Ne njohim vetëm elementet kristalore të një shpirti të shpërbërë e të rrënuar. Piktorët bashkëkohorë, me sa duket, këtë gjendje e shprehin, madje, më hapur sesa shkrimtarët. Pikaso është një shembull i mrekullueshëm, i cili vërteton atë që përmenda. Prej këndej, vetë mendimi për të shkruar romane rezultoi i pamundur dhe po aq i parealizueshëm fakti për të marrë pjesë në lëvizje të ndryshme letrare në Angli, Francë dhe Amerikë, sepse të gjitha ato të çonin në udhëkryq. Me ndershmërinë më të madhe e pranoj se, duke vëzhguar rrënimin dhe shpërbërjen e elementeve të jetës (e kam fjalën për jetën shpirtërore dhe jo për jetën kulturore), e ndjeva veten të detyruar që t’i bashkoja ata sipas vizatimit tim, duke shfrytëzuar “unin” tim të shpërbërë e të rrënuar me po atë mizori, me atë mënyrë të pakuptueshme, me të cilën isha i gatshëm të shfrytëzoja të gjitha mbeturinat e dukurive të botës që na rrethon.
Nuk kam provuar asnjëherë as armiqësi dhe as ndrojtje në lidhje me anarkinë, të mishëruar në format mbizotëruese artistike, përkundrazi, gjithmonë i gëzohesha zhdukjes së formave të mëparshme. Në epokën të evidentuar si të degraduar, zhdukja më dukej si bamirësi, për më tepër si një imperativ moralizues. Unë jo vetëm që nuk kam pasur asnjëherë as dëshirën më të vogël që diçka ta konservoja, ta gjallëroja artificialisht ose ta ruaja, duke e rrethuar me mure, por më shumë do të thosha se që në rini isha i mendimit se shpërbërja është një manifestim i tillë i çuditshëm dhe joshës nga ana krijuese, i jetës, ashtu si edhe lulëzimi i tij.
Siç duket, pranova faktin se mua më tërhiqte krijimtaria letrare, përderisa ajo ishte e vetmja gjë që më kishte mbetur e qartë dhe që meritonte t’i përkushtoja forcat. Unë ndershmërisht i kisha provuar të gjitha rrugët e tjera drejt lirisë. Në të ashtuquajturën botë reale, isha një i pafat me dëshirën time dhe jo për shkak të paaftësisë për t’u përshtatur. Krijimtaria letrare për mua nuk ishte “arratisje”, e thënë ndryshe, një mjet për t’u veçuar nga realiteti i përditshëm; përkundrazi, ajo do të thoshte se po futesha akoma më thellë në këtë pellg të ndotur, me shpresë për të arritur deri te burimet, që vazhdimisht e përtërinin me ujin që llokoçiste në to, që nuk shteronin e që përjetësisht gurgullonin. Duke i hedhur një vështrim prapa rrugës sime, unë e dalloj veten si një njeri të aftë për t’u marrë pothuajse me çdo lloj pune, me çdo problem. Drejt dëshpërimit më kishin çuar monotonia dhe steriliteti i gjithë mënyrës sipërfaqësore të jetesës. Mua më duhej një mbretëri e tillë, ku në të njëjtën kohë do të isha edhe zotëri, edhe skllav, dhe i tillë mund të bëhej vetëm arti. Dhe unë hyra në këtë botë, duke mos zotëruar asnjë lloj talenti të dukshëm, duke mos pasur njohuri, duke mos vlejtur për asgjë, si një fillestar i ngathët, i cili pothuajse ishte ngurosur nga frika dhe nga mendimi i madhështisë së asaj me të cilën ai do të merrej. M’u desh të vendosja tullë pas tulle, të harxhoja miliona fjalë, derisa në letër të shfaqej ajo fjalë e vërtetë, e autentike, të cilën e kisha nxjerrë nga thesari im i brendshëm. Unë isha i aftë të flisja shtruar dhe kjo gjë më pengonte, por kisha gjithë difektet e njeriut të arsimuar. Më duhej që në vazhdim të mësoja për të menduar, për të ndjerë, për të parë plotësisht sipas mënyrës së re, duke harruar arsimin tim, botën time dhe gjë më të vështirë se kjo mënyrë nuk ka mbi dhe. Duhej të hidhesha në lumë, duke e ditur se kishte mundësi të mos dilja dot prej tij. Në shumicën e tyre piktorët hidhen në lumë, në fillim duke u pajisur me komardaren e shpëtimit, e cila më shpesh i fundos ata. Askush nuk mundet të udhëtojë nëpër oqeanin e realitetit nëse veçohet nga përvoja. Nëse në jetë diçka ndryshon për së mbari, kjo arrihet jo në saje të përshtatjes, por falë sfidës dhe aftësisë për t’iu përgjigjur një nxitjeje të verbër. “Guximi fisnik nuk është fatal”, – ka thënë Rene Krevel dhe këtë sentencë unë e mbajta mend përgjithmonë.
E gjithë logjika mbi të cilën mbahet gjithësia është e paracaktuar nga guximi fisnik e nga krijimtaria, e bazuar në mbështetjen më të pasigurt e më të paqëndrueshme. Në fillim një guxim i tillë identifikohet me aktin e vullnetshëm, por koha kalon, vullneti dobësohet dhe mbetet procesi automatik, i cili nga ana e vet gjithashtu duhet ta ndërpresë, ta ndalojë, që të vërtetohet besueshmëria e re, që nuk ka asgjë të përbashkët me diturinë, me aftësinë, zakonin apo besimin. Guximi fisnik të krijon ndjesinë të përfshihesh në këtë Iks plotësisht enigmatik, pozicion i piktorit, i cili është i vetmi që të mbron në botë dhe askush nuk mund ta shprehë me fjalë se ai është i tillë e megjithatë ai ekziston dhe shihet në çdo fjalë të shkruara prej teje./Exlibris / KultPlus.com
Henry Miller është shkrimtar amerikan i shekullit të XX që shkroi një lloj të ri të novelës, e karakterizuar më vonë si një autobiografi e fiksionit.
Veprat tij janë “Tropic of Cancer” (1934), “Tropic of Capricorn” e cila u publikua në vitin 1939. Novela “Black Spring” u botua në vitin 1936 dhe më pas libri i udhëtimeve “The Colossus of Maroussi” (1941).
KultPlus ju sjell thëniet më të famshme të Henry Miller:
Ne vrasim sepse frikohemi nga hija jonë, frikohemi se nëse shfrytëzojmë pakë mendjen do të duhej të pranonim se principet tona të famshme janë gabim.
E vetmja gjë që nuk e marrim mjaftueshëm është dashuria. Dhe e vetmja gjë që nuk e japim mjaftueshëm është dashuria.
Rrëmujë është fjala e shpikur për të treguar një rregull që nuk kuptojmë.
Njeriu që merakoset vazhdimisht për hallet e njerëzimit ose nuk ka halle të vetat ose refuzon të përballet me to.
Qëllimi është në të shndërruarit e jetës në art.
Janë vetëm tre gjëra për të bërë me një grua. Ta duash atë, të vuash për të ose ta kthesh në letërsi. / KultPlus.com
Për ata që e censuronin ishte “një pus i zi”. Por përtej skenave erotike, romani parizien i shkrimtarit amerikan ishte një himn për lumturinë, atë të të shkruarit dhe jetuarit. Edhe pa asnjë dyshkë në xhep.
“Nuk kam para, as burime, as shpresa. Jam njeriu më i lumtur në botë”. Do të mjaftonte kjo frazë për të më bërë të rilexoja Tropikun e Gaforres, romanin e mallkuar me të cilin Henry Milleri zbuloi talentin e tij. Ta lexosh në një kohë kur shumë njerëz gjenden pa para, burime dhe shpresa, mund të të japë pakëz optimizëm më shumë për të përballuar pandeminë që ka tronditur ekzistencën tonë. Por nuk është e vetmja arsye e mirë, për t’u zhytur në kryeveprën e shkrimtarit amerikan.
Arsyen më të rëndësishme e shpjegonte më mirë nga të gjithë George Orwell në hyrjen e romanit, botuar për herë të parë në vitin 1934 dhe si pasojë, nënshtruar shumë censurave: “Lexoni pesë faqe, më tej dhjetë faqe, dhe do të ndjeni lehtësimin e veçantë jo aq shumë që e kuptoni, por që jeni të kuptuar. Ky njeri di gjithçka për mua, e ka shkruar këtë posaçërisht për mua”. Samuel Beckett e quajti “një ngjarje madhështore në historinë e letrave moderne”. Michael Musmanno, president i Gjykatës së Lartë të Pensilvanisë, pas një prej proceseve të shumta për vepra të turpshme, dha një gjykim pakëz të ndryshëm: “Nuk është një libër. Eshtë një pus i zi, një gjiriz në qiell të hapur, një pus që qelbet erë. Një tërësi e gjithçkaje që e ka vendin në koshin e plehërave të deprivimeve njerëzore”.
Duhet pranuar se Tropiku i Gaforres nuk është një roman tradicional. E sugjeron vetë epigrafi që ka zgjedhur autori, i marrë nga Ralph Waldo Emerson: “E më pas, pak e nga pak, romanet ua lanë vendin ditarëve, biografive; librave imponues, mjafton që kush i shkruan të dijë të zgjedhë mes atyre që i quan eksperiencat e veta, atë që me të vërtetë është ekspepriencë dhe mënyrën për të rrëfyer realisht të vërtetën”. Miller e shkruajti në vitin 1933, kur ishte 42 vjeç dhe jetonte në Paris. Eshtë historia e një grupi emigrantësh amerikanë dhe të kombësive të tjera, një bandë dështakësh, ëndërrimtarësh, të marrësh, të interesuar për artin në të gjitha format e veta dhe seksit të pastër në të gjitha format e veta, gjithmonë pa asnjë dyshkë në xhep, në kërkim të një vendi për të fjetur dhe një vakti për të ngrënë. E megjithatë, ose pikërisht prej kësaj, është një himn për jetën, një karusel i gëzueshëm, i shpenguar mes prostitutash, princesash të rëna vakti, të dehurish. Dhe është leksioni se për të shkruar nuk ka nevojë të kesh përreth kritikë, botues, sallone letrare: mjafton të duash ta bësh dhe ta bësh.
Për një kohë të gjatë i ndaluar në SHBA si pornografik, në të vërtetë Tropiku i Gaforres nuk është as romani i një maniaku pas erosit. Faqet e tij më të bukura nuk tregojnë takime seksuale, por shëtitje pariziene. “Të kënaqesh në “Parisin e kohëve të bukura të shkuara, kur ishim shumë të varfër dhe shumë të lumtur”, siç e thoshte Hemingway, natyrisht që është shndërruar në një klishe, siç e thotë Woody Allen në filmin e tij dedikuar këtij argumenti.
Rrjedha e ndërgjegjes së Millerit është një autobiografi e drejtpërdrejtë, ditari intim i një të huaji që do të mbetej për një kohë të gjatë në skaje dhe vetëm në moshë të thyer, do të gjente famën, paratë, suksesin. Demonstrimi se mund të jemi vitalë dhe të lumtur, siç e thotë shprehja, edhe kur kemi pak ose aspak.
Henry Miller ka shkruajtur shumë libra të tjerë: “Tropiku u Bricjapit”, “Sexus, Plexus dhe Nexus”, “Pranvera e zezë”, “Makth me ajër të kondicionuar”, sa për të kujtuar veprat më të famshme. Pasi u kthye në atdhe dhe u vendos në Big Sur, në Kaliforni, ai ishte pararendësi i Beat Generation dhe frymëzues i rebelëve të brezave të mëvonshëm. “Duhej t’ia jepnin atij Nobelin, jo mua”, u përgjigj Isaac Bashevis Singer kur e pyetën se çfarë mendonte për bashkëkohësin e tij, Henry Miller. Shumë vite më vonë, nuk jam dakord. Jo vetëm sepse sot preferoj shumë më tepër Singerin. Disa pjesë të Tropikut, në të cilat Milleri bën filozofi si një guru oriental, janë pjekur keq. Por pjesët më të mira vlejnë sa i gjithë vëllimi. Që në fund të fundit – ashtu si Uliksi i James Joyce – mund të lexohet edhe çrregullt, pa i shkuar nga fillimi në fund, duke kapërcyer edhe faqe.
Mbetet për mua libri që të ndryshon jetën. Më shtyu të shkoj në Paris (me autostop), për të thithur ajrin e tij dhe vizituar Muzeun e Impresionistëve me stomakun bosh, siç do të kish bërë ai: sepse vetëm kështu, thoshte, e kupton madhështinë. Më tej më shtyu të rrugëtoja nga Parisi për në Neë York, duke bërë rrugëtimin e kundërt, nga Evropa në Amerikë, ku u përpoqa edhe ta takoj në vitin 1979, një vit para se të ndërronte jetë. “Eshtë tejet i moshuar dhe i lodhur, lëre më mirë”, më thanë fqinjët. Përfundova duke takuar Charles Bukoëskin dhe fola me të për Millerin. Më tej, Bukoëski do të më shtynte të zbuloja “Pyet pluhurin”, të John Fante. Të tre këta përbëjnë idenë time romantike mbi shkrimtarin: një njeri i vetmuar, i mbyllur në një dhomë, që shtyp me makinë shkrimi, indiferent ndaj gjithçkaje. Nëse shkrimi të bën të lumtur, për çfarë tjetër mund të kesh nevojë? Ky është leksioni i Henry Millerit. Lexojeni dhe në fund do të mund të thoni edhe ju, me një batutë që ngjan heminguejiane, por që në finalen e Casablanca-s, Humphrey Bogart ia thotë Ingrid Bergmanit: “Do të kemi gjithmonë Parisin”. Parisin e Tropikut të Gaforres. / Il Venerdi – Bota.al/ KultPlus.com
Shkrimtari dhe eseisti i njohur amerikan Henry Miller, e krijoi veten e tij si shkrimtar veçse nga përvoja e tij parisiane gjatë viteve ’30 të shekullit XX, kohë kur shumë amerikanë dhe anglezë vinin në Paris, si Joyce, Hemingway, Fitzgerald, Anderson, Stein, Orwell, e shumë të tjerë për t’iu larguar puritanizmit të këtyre shoqërive. Të bëhej shkrimtar për Millerin ishte në fillim veçse një dëshirë, por jeta në Paris i dha mundësinë të shohë e të ndjejë nga afër shoqërinë njerëzore, të prekë fundin e një jete të mjerë, të dekompozuar, me fate klithëse, të mbytur në dehje, seks e prostitucion, për të krijuar pastaj një letërsi tjetër, ndryshe nga tradita letrare amerikane, një letërsi gjysmë-autobiografike, ku ai tregon ngjarje të përjetuara dhe bën refleksione sociale e filozofike. Librat që ai shkroi dhe botoi në atë kohë në një shtëpi botuese në Francë, u ndaluan në Amerikë dhe Angli, si vepra dekadente dhe të papranueshme. Shkaku ishte se aty përshkruheshin dhe eksperiencat personale seksuale të shkrimtarit. Veprat e tij u lejuan duke filluar vetëm nga viti 1961, pra pas 30 vjetësh.
Pas disa eseve e tregimeve të shkurtra, krijimtaria e vërtetë letrare filloi me “Ditë të qeta në Clichy”, “Pranvera e zezë”, “Tropiku i Kancerit”, “Tropiku i Kaprikornës” etj. Në udhëtimin e tij të parë më 1928, si turist, ai erdhi me gruan e tij, Junes Mansfield, të cilën e donte shumë, por shpejt ajo u largua dhe ai fillon jetën boheme në zonën e Montparnasse e Saint-Germain-des-Près, duke u vendosur më pas në Clichy, një zonë tepër e gjallë e cila mbahej si bastion i socializmit në Francë, meqë dhe lëvizja punëtore atje ishte më e fuqishme.
Ishte viti 1932. Përshkrimet e tij letrare, edhe pse autobiografike, janë me shumë ngjyra, detaje, karaktere, personazhe të një kohe që sot nuk janë më, një atmosferë e çuditshme e jetës libertine, për të cilën, ata që vinin përtej La Manche apo nga bregu tjetër i Atlantikut, u dukej si një lloj parajse në lidhje me lirinë. Në fakt, në adoleshencën dhe rininë e tij ai kishte qenë një njeri shumë timid, e madje kur zbarkoi në Paris, ai i tha vetes: “Ti s’je i zoti të bësh asgjë… Atëherë bëju shkrimtar!… Dhe unë u bëra shkrimtar nga dëshpërimi”, – shkruan ai.
Në librin “Jours tranquilles à Clichy” (“Ditë të qeta në Clichy”), ndër të tjera ai shënonte: “Po shkruaj, nata bie dhe njerëzit shkojnë të hanë darkën. Është një ditë gri si ato ditë që sheh shpesh në Paris… Parisi në thelb është një qytet gri. E them këtë sepse në fushën e akuarelit, piktorët amerikanë e përdorin tepër dhe në mënyrë obsesionale ngjyrën e parafabrikuar gri. Por në Francë, gama e grisë duket e pafund dhe madje për këtë, efekti i grisë e ka humbur forcën e vet. Një ditë si kjo, në të njëjtën orë, kisha mundësi të shikoja ‘Sacre-Cœur’ nga çdo lloj këndi ose përgjatë ‘Rue Lafayette’ për t’u ngazëllyer plotësisht. Dhe, kjo ndodhte edhe kur kisha uri dhe kur s’kisha ku të flija… Në një ditë gri shpesh shkoja të shëtisja në sheshin e Clichy-së, në Montmartre. Nga Clichy deri në Aubervilliers ka një varg kafenesh, restorantesh, teatrosh, kinemash, dyqane këmishash, hotele e bordello. Është Broadway i Parisit. Broadway është shpejtësia, zhurma shurdhuese, marramendje e dritave, ku s’ke ku të ulesh. Montmartre është i plogësht, dembel, indiferent, disi i neglizhuar dhe rrëmujë, më tepër tërheqës se magjepsës. Ajo nuk shkëlqen me xixëllima, por djeg si një karbon përvëlues. Broadway provokon, ka ndonjëherë efekte magjike, por është pa flakë, pa ngrohtësi: është një kuadër pasqyre që shndrit, parajsa e njerëzve të publicitetit. Montmartre është lodhur shumë, është zbehur, braktisur… Ka disa bistro të vogla që frekuentohen veçse nga kurvat, batakçinjtë, bixhozxhinjtë dhe mafiozët dhe po të kalosh andej më shumë se një herë, mund të përfundosh të biesh në grackën e tyre. Ky sharm mashtrues i Montmartres është i lidhur më së shumti nga shfrytëzimi i seksit. Por në fakt s’ka asgjë romantike të këtij lloj seksualiteti, veçanërisht kur ai komercializohet. E, ajo mund të krijojë diçka nostalgjike, ndryshe nga seduksioni e tërheqja që krijonte një Gay White Way, një nga femrat më të famshme. Është e dukshme që seksualiteti zhvillohet në një dritë të butë, të ëmbël, me një ritëm të përmbajtur dhe jo nën dritat e neonit. Nga një anë e sheshit gjendet kafeneja ‘Wepler’ që për shumë kohë ishte e parapëlqyera ime. Ulesha jashtë apo brenda, gjatë gjithë kohës, në të gjitha orët e ditës apo të natës. Për mua ishte një libër i hapur. Aty shikoje të gjitha fytyrat: kamerierët, patronet, ata që mbanin arkën, gratë që lanin enët, të cilat janë ngjizur në kujtesën time si pamjet e një libri që do të shfletoja çdo ditë. Më kujtohet kur hyra për herë të parë në “Wepler” duke tërhequr me vete gruan time dhe kur pashë të rrëzohej një kurvë e dehur për vdekje duke u shëmbur në tavolinat e vendosura në hyrje dhe ku askush nuk u ngrit ta ndihmonte. U habita nga indiferenca e francezëve, çka jam i habitur ende, edhe pse më vonë zbulova shumë gjëra të tyre të mira. “Eh, hiçgjë! Thjesht një kurvë! Eshtë dehur tapë!”… I dëgjoj ende këto fjalë që më bëjnë gjithnjë të drithërohem…”
Një nga miqtë që e ndihmoi në këtë periudhë të vështirë të jetës së tij kur do të provonte urinë e përditshme, përveç një avokati amerikan, Osborn, i cili çdo mëngjes i linte një kartëmonedhë 10 frangash që të mund të ushqehej gjatë ditës; ishte dhe gazetari Albert Perlès, i cili në atë kohë punonte si gazetar për degën parisiane të gazetës “Chicago Tribune”. Kur Perlès e takoi në Paris, e gjeti me një dollar në xhep. Më pas, Perles do t’i jepte ndonjë rubrikë mbi ngjarje nga Parisi ku të shkruante fillimisht me emrin e Perlesit e më pas me emrin e tij, thjesht për të mbajtur frymën gjallë. Pikërisht me të, emri i të cilit në libër është Carl, janë dhe episodet më çoroditëse e libertine të jetës së tyre në Clichy. Ata jetonin në bulevardin “Anatol France”.
“Ishte një fortesë e komunizmit francez”, do të shkruante Perlès. “Kalonim shumë kohë në kuzhinë ku bisedonim, vend i cili do ishte i paharrueshëm për botën tonë. Aty vinte aktorja Lyanes kur dilte nga teatri. Po aty vinte Anaïs Nin, e cila u tregua dhe një kuzhiniere e mrekullueshme. Pinim dhe netët i kalonim në një lloj orgjie, ku miku ynë i bankës Osborn përfundonte duke kërcyer nudo”.
Miller e pëlqente shumë piktorin francez Rouault, të cilit i referohet në një libër të quajtur “Buzëqeshjet poshtë shkallës” dhe ku ndër të tjera shkruan: “Duke medituar për jetën dhe veprën e Rouault, i cili më ka tërhequr mjaft, mendoja për atë lloj kllouni që kisha qenë gjithnjë. Mendoja për pasionin tim të cirkut, sigurisht i një cirku intim, në mënyrën e asaj eksperience si spektator dhe si aktor, i zhytur thellë në ndërgjegjen time”. Një herë Henry Miller kishte njohur një rus, një ish kapiten të “ushtrisë së bardhë” që të mund ti gjente një vend për të fjetur. Një ditë rusi e ftoi në shtëpinë e tij në periferi të Parisit, në Suresnes. Ai donte që Miller t’i mësonte anglisht. I vunë një dyshek përtokë që të flinte, por kur shkoi, gjeti atje një grup të madh rusësh që u pinë dhe u dehën keq si dhe tre qen në krye të tavolinës. Meqë kur u shtri pa një krimb, atëherë atij i erdhi për të vjellë dhe mbeti pa gjumë deri në mëngjes. Që atë natë nuk u duk më në dhomën e rusit… Njëherë tjetër, atë e kishte strehuar për të fjetur një indian që shiste perla në “Rue Lafayette”, me kusht që t’i pastronte shtëpinë nga pluhurat. Por fatmirësisht, meqë në Dijon kërkonin një mësues të anglishtes, pas disa ditësh Mellir e la indianin e perlave dhe pastrimin e shtëpisë së tij dhe shkoi, për tu kthyer disa kohë më vonë me ca para në xhep…
Amerikanët i pëlqenin shumë prostitutat franceze pasi gjenin tek ato një eksperiencë të panjohur. Ai përshkruan gjithë prostitutat e asaj lagje, ku ndër të tjera tregon dhe për një prostitutë me një këmbë druri që dhe ajo kishte klientelën e vet të përhershme në cepin e një rruge. Në një nga kabaretë, ishte ajo që quhej “Borëbardha”, një 35-vjeçare me flokë të gjata dhe sy blu. Kishte madje femra që pas seksit kërkonin si të çmendura ndonjë mjek, pasi ishin në një gjendje ekstaze të vazhdueshme. Emrat e tyre në libër janë Adrienne, Colette, Nancy, Eliane, Mara… Por spektri i prostitutave ishte mjaft i gjerë, pasi në Paris dyndeshin prostituta nga e gjithë bota. Në përshkrimet e tij, Miller flet për prostitutat belge, spanjolle, polake, zvicerane, nordike, luksemburgase, jugosllave, etj. Një herë, me një prostitutë, e cila kishte qejf që ai t’i fliste në anglisht, ku pranë shtratit kishte gjithnjë një shishe me verë, zbuloi se në çantë ajo kishte një revolver, të cilën ia mori nga frika se mos e vriste. Para se të dilte nga dhoma, ajo e pa tronditjen e tij dhe siç tregon Miller, ajo e pyeti:
“- Mos je i zhgënjyer nga unë? – I zhgënjyer? Çdo të thuash me këtë? – A nuk dukem si shumë e shëndoshë? – shtonte ajo duke parë nga kërthiza. – Po ti je e mrekullueshme, si një tablo e Renoirit…” Ajo u skuq. “Një Renoir?”, i kishte thënë ajo sikur këtë emër ta dëgjonte për herë të parë. “Ti bën shaka? – Aspak… afrohu pak të të fërkoj seksin!…” Një herë tjetër, duke qenë me dy femra në shtrat, atë e kishte zënë ngërçi dhe mezi kishte mundur të çlirohej nga furia e tyre, aq sa kishte menduar se po vdiste.
“Kur kujtoj atë epokë të Clichy-së”, kujtonte ai në librin e tij me kujtime, “kam ndjesinë se jetoj ende në parajsë. Ne kishim veçse një problem: si të ushqeheshim. Të gjitha hallet e tjera ishin imagjinare… Ishte koha kur seksi femër ishte sheshit, në ajër: femrat angleze ishin në ‘Casino de Paris’. Hanin regullisht në një restorant pranë Place Blanche. Ne u bëmë miq me gjithë atë grup femrash. Atëherë shkoja në shtrat me një skoceze të mrekullueshme. Në ndonjë nga ato netë, neve na merrte të dyve në shtratin e saj dhe thoshte se kjo e eksitonte shumë kur e bënim të tre…”
Pikërisht kur ishte në Clichy, ai dashurohej me amerikanen Anaïs Nin, një histori plot aventura dhe një lëndë letrare kjo për shkrimtaren Nin, e cila që në atë kohë shkruante fletoret e saj “secrete”. Ishte koha kur në Paris, gruaja e Millerit u njoh dhe me të, por ajo nuk mund të jetonte me Henrin në Paris. Kujtimet e Ninës me Millerin janë të shumta siç i kujton ajo dhe në librin e saj “Henry et June” botuar në Francë. Në një nga kapitujt, ndër të tjera ajo shkruan: “E takova Henrin në stacionin e trenit. Ishte i zymtë dhe në çast ndjeva të më shfaqeshin emocionet duke njohur të njëjtën gjë tek ai. Më tha se e lodhte ideja të shkonte gjer në stacion pasi ishte dëshira që e paralizonte të shkonte. Refuzova të shkoja në apartamentin e tij meqë Fred është atje dhe i sugjerova të shkojmë në ‘Hotel d’Anjou’ ku më kishte çuar Eduardi. Lexoj dëshirën në sytë e tij. Ecim bashkë deri në hotel. Ai do që të flas me recepsionisten. Kërkoj dhomën nr.3. Ajo më thotë se bën 30 franga, ndërsa unë i thashë: ‘A e jepni për 25 franga?’ Dhe unë mora çelësat. Nisa të ngjis shkallët. Duke shkuar, Henri u ndal të më puthë. Jemi në dhomë. Ai klith me atë të qeshur të ngrohtë: ‘Anais, ti je një demon!’ Nuk them asgjë. Është i paduruar dhe nuk pret sa të zhvishem. Dhe, ja ku hutohem ngaqë s’kam përvojë, e tronditur nga vala e egërsisë së atyre orëve. Më kujtohet veçse etja e Henrit, energjia e tij, si i zbulonte vithet e mia të cilat i gjente mjaft të bukura, dhe pastaj, ah, mjaltë që rridhte, kulmi i kënaqësisë, seks me orë të tëra. Barazia, thellësia që kërkoja, e errëta, fundi, e vërteta. Zemra e qenies time është pekur nga një trup që e ka pushtuar trupin tim, i cili e përmbyt atë dhe që më lëviz gjuhën e flaktë brenda meje me një fuqi të madhe. Ai klith: ‘Thuamë, thuamë çfarë ndjen!’ Por unë nuk mundem. Gjaku më ka pushtuar sytë, kokën. Fjalët më janë mbytur. Kam dëshirë të klith si një grua e egër, pa fjalë, klithje me fjalë të paqarta, pa kuptim, nga thellësia primitive e qenies time, klithje që shpërthenin e dilnin nga barku im si mjalti. Një gëzim plot lotë që më lenë pa fjalë, të pafajshme, e pushtuar, e shndërruar në heshtje. O zot, ç’ditë kam jetuar, ç’orë të nënshtrimit total të gruas, ç’dhuratë për veten time aq sa s’ka mbetur asgjë çfarë të jap tjetër…”
Marrëdhiet e tij me Anaïsen ishin të çuditshme ku në thelb mbizotëronte tërheqja e tij seksuale dhe intelektuale. Jo më kot në kujtimet e saj, Nin do të shënonte dhe fjalët që kishte shkruar Fred Perles për mikun e tij Henry: “Mjerë ti Henry. Më vjen keq për ty. Ti nuk ke mirënjohje sepse ti nuk ndjen dashuri. Që të jesh mirënjohës duhet së pari të dish të duash…”
Miller e adhuronte Dostojevskin dhe kur fliste për “Vëllezërit Karamazov” dhe “Idioti”, ishte si në një botë tjetër. Në librin e tij “Tropique du Capricorne” të botuar po në Paris, ndër të tjera ai shkruante: “…Ajo femër më dukej aq idiote saqë në fillim nuk i kushtova vemendje. Por dhe kjo ka një seks si gjithë të tjerat, mendova… Një mbrëmje ne ishim në shtëpi dhe ajo ndërkohë ishte futur në banjo. Atëherë përfytyrova diçka dhe vura syrin në vrimën e çelësit. Dhe u habita kur e pashë atë në këmbë, nudo, përballë pasqyrës, që përkëdhelte e ngacmonte seksin e saj të vogël. U eksitova aq shumë sa doja ta bëja. Zbërtheva pantallonat dhe e lashë seksin tim të merrte ajrin e natës…” E, më tej ai përshkruan imtësisht se si ishin shtrirë në divan së bashku dhe kishin kaluar natën deri në mëngjes. “Gjatë gjithë jetës time nuk mbaj mend të kem lëvizur dorën në një seks aq të lëngshëm. Lëngu i saj ngjitës i rridhte nëpër këmbë. Po të kisha afishe nëpër duar do të kisha ngjitur kushedi sa shumë afishe. Pas disa çastesh, ashtu si një lopë që do të kullosë, ajo uli kokën dhe e mori. Asnjë fjalë mes nesh. Sikur të ishim dy maniakë të paqtë që e bënin atë punë në një errësirë varrmihësish. Kurrë nuk kisha bërë seks me një vajzë të tillë. Dhe çdo natë, kur e shikonte që isha vetëm në shtëpi, ajo zbriste tek unë dhe shkrihej në errësirë. Por seksi i saj ishte i jashtëzakonshëm. E fusja hundën brenda në atë të çarë ku zotëronte një heshtje e madhe, ëmbëlsi dhe paqe… Në errësirën e asaj shpelle të madhe rezononte një lloj muzike organoje…”
Kur shkoi në Amerikë, Miller botoi më pas një libër të vogël, të titulluar “Bota e seksit”, ku ndër të tjera shkruante: “Një botë e re është duke lindur, një tip i ri njeriu po shfaqet sot. Masa e madhe e njerëzimit, e destinuar të vuajë sot më tërësisht se kurrë, arrin deri aty sa të paralizohet nga frika e të tkurret në vetvete, i tronditur gjer në shpirt. Ai nuk ndjen, por shikon veç raportin e kërkesave urgjente e të përditëshme të trupit. Ja, kështu vdesin qytetërimet. Në fillim është forma që vdes. Por edhe pse pak arrijmë ta mendojmë, duhet të kuptojmë se forma nuk do të vdiste nëse nuk do të vritej shpirti…”
Edhe pse seksualiteti luan një rol të madh në jetën dhe veprat e tij, ajo nuk e obsedon atë, ai nuk bëhet rob i saj, dhe ai nuk e njëson asnjëherë me ndjenjën e vërtetë të dashurisë, me atë çka është sublime tek njeriu. “Dashuria”, “është drama e përkryerjes dhe e bashkimit. Dramë personale në kuptimin më të thellë e që duhet të bëjë të bien zinxhirët e egoizmit, burimi i gjithë të këqijave. Seksi në vetvete nuk është personal dhe ai mundet apo jo, të identifikohet ose të bashkohet me dashurinë. Ajo shërben për ta përforcuar, thelluar ose shkatërruar atë. Eshtë diçka ndihmëse, një instrument, i mirë apo i keq, kjo varet si e përdorim. Zakonisht dashuria e seksi njësohen dhe nga kjo vijnë vuajtjet, keqardhjet, që sot përbëjnë rrënimin e botës… Sot seksi, si një makinë e simbol i mënyrës së ekzistencës sonë, funksionon në një boshllëk absolut e steril. Eshtë shenja më e lartë e pafuqishmërisë. Krijues vuajtjesh, pasi ai sjell emocione dhe ne jemi veçse handikapë në fushën afektive…”
Vite më vonë Miller u vendos në “Villa Seurat”, pranë sheshit Alesia, jo larg nga Montparnasse. Me intelektualë të tjerë amerikanë e francezë ai takohej shpesh në kafenenë aty pranë, në “Café Zeyer”, që është dhe sot. Në vitin 1940, në një kohë të vështirë për Europën që kërcënohej nga lufta shkatërrimtare, një ditë, në portën e tij u shfaq shkrimtari George Orwell, i cili kishte botuar librin “Homazh për Katalonjën”, lidhur dhe me pjesmarrjen e tij në brigadat vullnetare internacionale për të mbrojtur republikën e re spanjolle. Takimi i tyre ishte disi i nderë, pasi mendimet e tyre ishin të kundërta. Miller ishte pacifist dhe i qëndronte larg luftës në princip, cilado luftë të ishte. Madje ai ishte një fatalist i madh, ndërsa Orwell ishte i ashpër dhe besonte në politikën dhe ndryshimin shoqëror. Ai luftonte për liri dhe drejtësi, çka për të ishin baza e demokracisë. Që të dy ishin pacifistë në fakt, por siç shkruante Perlès, “ndërsa Miller e refuzonte luftën, Orwell ishte gati të nisej në luftë për të mbrojtur çdo kauzë që e gjykonte të drejtë”./KultPlus.com
E njohur për kontributin që dha në letërsinë erotike dhe ditarët që u kthyen në mësime jete, shkrimtarja franceze Anais Nin, jetoi një jetë të rrëmujshme mes stuhirave të dashurisë dhe vetmisë. Shënimet e saj, nga refleksionet personale e lidhjet intime, tek rrëfimi i marrëdhënies incestuale me të atin e deri në lidhjet martesore e jashtëmartesore kishin një qëllim: Udhëtimin e gjatë dhe të dhimbshëm drejt njohjes së vetvetes. “M’u deshën 40-të vjet për të njohur veten”, është shprehur gjithnjë ajo.
Mes shumë lidhjeve që Nin kaloi përgjatë gjithë jetës, duke e përplasur dashurinë nga një burrë tek tjetri, vetëm një prej syresh ndikoi në stilin e saj të të shkruarit dhe ndjesisë të së ndjerit grua mes plotit dhe boshit. Shkrimtari amerikan Henry Miller. Edhe pse të dy të martuar, asgjë nuk i ndali të përjetonin një romancë e cila i frymëzoi njëjtë.
Ishte viti 1932 kur të dy u takuan në Paris. Një dashuri me shikim të parë brenda hojeve të çmendurisë dhe epshit. Lidhja e tyre intime zgjati disa vjet.
Në vëllimin e parë të ditarit të saj (Vol.1, 1931-1934), Anais Nin, rrëfen për marrëdhënien e ngushtë me të dashurin e saj përmes letërkëmbimeve të pasionit siç vetëm shkrimtarët bohemë munden.
***
“Henri im,
E di çfarë mendoj këto kohë? Mbase për një grua e vetmja e gjë e duhur është që të jetë mbi të gjitha njeri.
Unë kam qenë kryesisht grua, Henri. Dhe kjo më mërzit ndonjëherë. Është e gabuar për një grua të presë një burrë për t’i krijuar botën që dëshiron.
E vetmja dhembje është paaftësia për të rënë në dashuri. E di se cili ishte momenti më i keq i personazheve të mija?
Kur zbulonin se ishin zot të fatit të tyre dhe kur nuk mund ta akuzonin më atë, ishin të dëshpëruar.
Jeta zvogëlohet, Henri, ose zmadhohet në raport me guximin e secilit. Mos kërko pse, në dashuri nuk ka pse, as logjikë as shpjegim apo zgjidhje.
Hidhi ëndrrat e tua në pafundësi si një balonë që nuk e di se çfarë do të sjellë , një jetë të re, një mik të ri, një dashuri të re apo një vend të ri.
Nuk e kam kuptuar kurrë se përse nuk i shohim gjërat ashtu siç janë, por i shohim ashtu siç jemi ne. Pse kështu kur e vetmja gjë që mund të kthejë gjithçka në ar është dashuria.
E vetmja magji kundër vdekjes, plakjes, rutinës është dashuria. Po e shtyj vdekjen duke jetuar, Henri dhe duke vuajtur. Duke bërë gabime, duke rrezikuar dhe duke humbur.
Çdo ditë Henri, çdo ditë kështu.
Nuk ka nevojë për opium apo jo? A nuk është e bukur dhe e trishtë e gjitha ç’të thash Henri? Jemi me fat sa kohë ëndërrojmë.”
***
“Anais,
Jam shumë i hidhëruar dhe ndjej një nevojë absolute për të të parë.
Duhet të të shoh. E kam mendjen gjithë ditën tek ty dhe në të njëjtën kohë i shkruaj Joon dhe bëhem copa.
Pres të më kuptosh. Duhet të më kuptosh Anais, dhe të qëndrosh në krahun tim. Je kudo rreth meje, si një zjarr që feks dhe më djeg nga brenda.
anais nin-heri miller-konica.al
Oh, sikur ta dije, Anais, se si ndihem në këtë moment … dua të njohim njëri-tjetrin më shumë. Unë të dashuroj! Të dashurova kur erdhe dhe u ule në shtratin tim.
Kam mbetur ende në atë pasdite që kaluam të dy, mes atyre çarçafëve dhe dëgjoj përsëri mënyrën se si shqipton emrin tim. Me theksin tënd të çuditshëm, ndërsa je krejtësisht lakuriq.
Anais, je duke më bërë lëmsh. Mua dhe emocionet, aq sa kam frikë të të afrohem. Por ti eja, afrohu dhe çdo gjë do të jetë e bukur.
Të premtoj! Më pëlqen kaq shumë ndjeshmëria jote saqë nuk do të mundja kurrë ta lëndoja. Mbrëmjeve mendoj se me një grua si ty duhet të martohem.
Apo ndoshta mendoj kështu, sepse në fillim dashuria të frymëzon me mendime të tilla? Por nuk kam frikë nga asgjë. As se ti ndonjëherë do të duash të më lëndosh.
Nejse!
Shkrova shumë gjëra të pakuptimta, por nuk bëj dot ndryshe. Ke një ndjenjë kaq të hollë humori dhe unë të adhuroj për këtë.
Gjithmonë, dua të të shoh të qeshësh. Je e bukur kur qesh. Mendoj vende të ndryshme që do duhej t’i vizitonim së bashku.
Vende të vogla dhe të errëta, të shpërndara këtu dhe atje, në Paris. Vetëm për të thënë: …këtu kam ardhur me Anais, këtu kemi ngrënë, këtu kemi kërcyer, këtu pimë së bashku.
Oh, sa dua të të shoh të dehur. Çfarë kënaqësie do të ishte! Frikësohem që e them, Anais, por kam në mendje çdo ditë mënyrën se si bashkohen trupat tanë.
Ti që hap këmbët e tua dhe kur imangjinoj sa lagësht je… Zot, më kap çmenduria. Dje, të mendova. Imagjinova këmbët e tua që më preknin dhe dhoma u shemb.
Dua vetëm të bie mbi ty në errësirë dhe mos të di më asgjë. Nëse fundjava kalon pa të parë, do të jetë e padurueshme.
Nëse është e nevojshme, do të vij të dielën në Versajë. Do të bëj gjithçka për të parë ty. Të dua, kjo është e gjitha.”
***
“Henri,
O i dashuri im i shtrenjtë, grise letrën që të kam dërguar sot.
Midis përkëdheljeve të Hugos, të dëshiroj dëshpërimisht. Dua fuqinë dhe butësinë tënde.
Dua duart e tua, gjithçka. Nuk e kupton se çfarë gjërash kujtoj dhe dëshiroj? Por e gjithë kjo situatë më çmend kur imagjinoj, ndiej ose kur të shkruaj gjithë këto gjëra me fytyrën e Hugos të gozhduar mes meje dhe letrës.
‘Zemër, çfarë shkruan? Çfarë mendon? Më dashuron?’
E gjithë kjo situatë po më mundon dhe paralizon, Henri. Sonte kam ëndërruar të kthehem te ti, ndoshta do të doje të vije në Louvrein?
Do të jemi vetëm në shtëpi. Henri, Henri, nuk më hiqesh nga mendja.
Kam në kokë ditët tona në pyll dhe netët në Klissi. Nuk ka rëndësi asgjë. Dua vetëm që të kesh ndjenjën se unë të dashuroj.
Letra që shkrimtari kontravers amerikan Henry Miller i shkruan të dashurës Anais:
“…Pa mundur që ju ta vinit re, unë jetoja vazhdimisht me ju. Por kisha frikë ta pohoja – druhesha se mos trembeshit. Sot kisha ndërmend t’ju çoja gjer te dhoma për t’ju treguar akuarelët e mi. Por m’u duk diçka aq e fëlliqur t’ju çoja në atë dhomë mjerane hoteli. Jo, nuk mund ta bëjë këtë gjë. Ju do të më çoni ndokund – në koliben tuaj, siç e quani. Çomëni atje, që të mund t’ju marrë në krahët e mi.
Dhe gënjej, Anais, kur them që nuk dua t’ju adhuroj. A e prisnit që t’jua thosha këtë gjë? Kur pash filmin e Pagnol-it, Mariusin, ëndërroja për ju – ju jeni si ajo anija që niset në det, e vela i keni plotësit të shpaluar, ndërsa drita e diellit ju lazdrohet në trup…
…Anais, nuk di se si ta përshkruaj atë çka përjetoj. Jetoj në pritje të përhershme. Ti vjen dhe koha rrjedh si në ëndërr. Pikërisht kur ikën, bëhem përnjëmend i vetëdijshëm për praninë tënde. Por atëherë është tepër vonë. Ti më topit…”
