Të mërkurën në ambientet e shkollës së mesme parauniversitare New York School Science of Kosova, e cila është shkolla e parë në Kosovë, si e tillë, për shkencë, teknologji, inxhinieri dhe matematikë (STEM) u mbajt Ora e Shkrimtarit me Ibrahim Berishën, në kuadër të projektit me shkrimtarë të sotëm të Kosovës, i cili është përkrahur nga Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit.
Në fillim të këtij aktiviteti, poeti Sali Bashota, paraqiti jetëshkrimin e Ibrahim Berishës, duke e dalluar veprimtarinë e tij në shumë fusha, mbi pesë dekada të jetës publike në Kosovë, foli për profilin krijues, intelektual e akademik të Berishës si sociolog, profesor universiteti, shkrimtar, gazetar, poet dhe kritik kulturor.
Në mënyrë të veçantë, Bashota i përmendi veprat më të rëndësishme të Ibrahim Berishës në fushën e eseistikës dhe të komunikimit masiv, siç janë: “Vdekja e kolonisë”, “Mediakultura”, “Utopia reale”, “Konvergjenca intelektuale”, “E drejta e thënies” etj., pastaj veprat në prozë: “Fryma e shiut”, “Të martën mbrëma”, “Sëmundjet e dimirit”, “Origjina e njohjes”, “Gruaja e vetmisë”, “Fisi i mbretërve të humbur”, “Kafazi i frikës”, “Aroma e qiellit”, si dhe veprat me poezi: “Gur që nuk prekësh”, “Hardhia e mureve”, “Sipërfaqja e së dieles”, “Hija e pritjes”, “Fundi është i mundshëm”, “Ofshama e hijes” etj. Në secilën nga këto fusha Ibrahim Berisha dallohet si shkrimtar e publicist, si studiues i fushës së komunikimit dhe si njëri prej intelektualëve më të njohur dhe më të veçantë në letërsinë dhe kulturën shqipe në Kosovë e më gjerë.
Në fjalën e tij para nxënësve, shkrimtari Ibrahim Berisha evokoi kujtime mjaft interesante nga jeta dhe nga përvoja e tij krijuese mbi pesëdhjetëvjeçare, duke përmendur vlime politike e ideologjike në rrethanat e caktuara në Kosovë, ndjenjën e të qenit shkrimtar e intelektual në periudha të ndryshme, guximin dhe kontributin e intelektualëve të Kosovës për ta bërë më të mirën për vendin e tyre etj.
Fokusi i ligjëratës së shkrimtarit Berisha u përqendrua te rëndësia e shkrimit si formë e komunikimit, pastaj te standardet e tij në ndërlidhni me kulturën, arsimimin, traditën, por edhe te hapësira që ndikon në kulturën e komunikimit në përgjithësi.
Duke u ndalur te figura e shkrimtarit, Berisha ndër të tjera tha: “Shkrimtari shkruan kur do të rrëfejë diçka që të tjerët nuk e kanë lexuar apo dëgjuar, madje që u përket atyre dhe jo rrallë ata vetë nuk kanë njohur për këtë. Shkrimtari u shtrohet standardeve të mendimit intelektual. Pra, standardet, të cilat janë të domosdoshme të respektohen që një mendim të jetë cilësor, intelektual dhe kritik lidhur me një problem, çështje apo situatë, krijohen dhe fitohen nga njeriu gjatë, në një proces të ushtrimit të mendimit, të leximit, të meditimit personal. Po kështu, edhe të rishikimit, vlerësimit dhe marrjes së përgjegjësisë për mendimin personal”.
Me theks të veçantë shkrimtari Berisha, u përqendrua te llojet, zhanret dhe përbërësit e tyre në shkrime të ndryshme: shkrimi gazetaresk, publicistik, shkencor, letraro-artistik, pastaj te llojet letrare të shkrimit në poezi, prozë, dramë, ese letrare, duke marrë shembuj të llojeve letrare-shkencore: biografia, autobiografia, kujtimet, ditari, udhëpërshkrimet, eseja, reportazhi etj.
Duke e ndërlidhur me thellësinë dhe gjerësinë e mendimit, me logjikën, kontradiktat, procesin e mendimit, Berisha përmendi edhe shembuj të shumtë në relacionin publiku-lexuesi, por në këtë rast foli edhe për detyrat, imponimin dhe kënaqësinë e leximit.
Në vazhdim të ligjëratës së tij e cila ishte e mbushur me plot kujtime interesante nga fëmijëria dhe rinia e tij, Ibrahim Berisha, shpalosi përvojën e tij personale, duke filluar nga leximi i veprave të para, pastaj kujtimet për babain dhe për bibliotekën familjare, përmendi shumë ngjarje reale të asaj kohe deri te synimi i tij që si fëmijë ëndërronte për t’u bërë regjisor.
Në fund të Orës së tij, Berisha i dalloi disa nga tregimet e tij, duke treguar për frymëzimin, tematikën dhe motivet e tyre dhe veçanërisht për procesin krijues, siç janë tregimet: “Stacioni i autobusit“, “Familja senduiç“ dhe “Vrasësi i qenve“. Për tregimin e fundit, tregoi ngjarjen reale.
Interesimi i nxënësve për ligjëratën e Ibrahim Berishës ishte mjaft i madh, me ç’rast shkrimtarit iu bënë shumë pyetje lidhur me krijimtarinë e tij letrare, por edhe për procese të ndryshme që ndërlidhen me artin, letërsinë, gazetarinë, shkencën, teknologjinë etj., por edhe për perspektivën e krijuesve të rinj në Kosovë./ KultPlus.com
Ibrahim Berisha, “E drejta e thënies”, Kosova Pen Center, Prishtinë, 2023
I.
Në kohërat e vjetra, e drejta e thënies është shpallur si një nga vlerat më të larta qytetare dhe një prej themeloreve të demokracisë moderne. Është një fushë e lirisë individuale, e cila reflekton shkëlqimin dhe forcën e një shoqërie. Përtej thjeshtësisë së saj, e drejta e thënies është një testament për vlerën e çdo zëri unik dhe të ndryshëm, i cili kontribuon në mozaikun e një shoqërie të ndryshme dhe të pasur kulturore. Nëpërmjet artit, e drejta e thënies shpesh paraqitet si një simbol i lirisë dhe shpirtit kreativ të individit. Artistët e përdorin atë si një mjet për të shprehur mendime, ndjenja dhe përceptime, duke e bërë atë një ngjyrë të rëndësishme në paletën e tyre krijuese. Përmes muzikës, pikturës dhe letërsisë, ata ngrejnë zërin për të mbrojtur dhe për të promovuar lirinë e shprehjes në çdo kohë dhe vend. Megjithëse e drejta e thënies është një vlerë themelore, ajo vazhdon të ballafaqohet me sfida dhe kufizime në shoqëri të ndryshme. Censura, kufizimet ligjore dhe ndëshkimi për opinionet e lira janë disa prej sfidave me të cilat individët mund të përballen. Megjithatë, kjo nuk e shuajti zërin e lirisë së shprehjes, por e forcoi atë, duke ua bërë me shenjë qytetarëve ta mbrojnë dhe ta promovojnë këtë të drejtë themelore. Në aspektin letrar, e drejta e thënies është një temë që shpesh trajtohet në letërsi për të theksuar rëndësinë e lirisë së shprehjes për krijuesit e letërsisë. Shkrimtarët shpesh përdorin letërsinë për të reflektuar dhe për të sfiduar normat shoqërore dhe politike, duke i dhënë zë mendimeve të tyre në mënyra të ndryshme. Për shkrimtarët, e drejta e thënies është thelbësore për të shprehur përceptimet e tyre mbi botën dhe për të shprehur kritikën sociale në mënyra të ndryshme, duke ndikuar në ndërgjegjësimin e lexuesve dhe në diskursin shoqëror. Në poezinë dhe prozën letrare, e drejta e thënies shpesh trajtohet si një temë qendrore, duke theksuar lirinë e autorit për të shprehur veten dhe për të shfaqur realitetin nga perspektiva e tyre individuale. Kështu, letërsia bëhet një mjet i fuqishëm për të shpalosur kritikën sociale, për të reflektuar mbi çështje komplekse shoqërore dhe për të frymëzuar ndryshime në shoqëri përmes fjalës së shkruar. Në fund të fundit, e drejta e thënies është thelbësore për zhvillimin e letërsisë si një mjet i fuqishëm për të shprehur dhe për të ndikuar në shoqëri. Ibrahim Berisha, në librin e titulluar “E drejta e thënies” mundohet të pasqyrojë sipas mënyrës së tij këtë të drejtë themelore. Libri zbulon një realitet të përjetshëm në shoqërinë tonë, ku liria e shprehjes është një sfidë që ka ndikuar thellësisht në zhvillimin kulturor dhe shoqëror. Historikisht, shqiptarëve në Kosovë u është mohuar liria për të thënë dhe për të shkruar lirshëm, duke e kufizuar ndjeshëm aftësinë e tyre për të shprehur mendimet dhe për të publikuar të vërtetat. Kjo mungesë e lirisë së shprehjes ka lënë gjurmë të thella në shoqërinë tonë, duke krijuar një atmosferë të frikshme dhe të pabarabartë për shprehjen e opinionit dhe për shfrytëzimin e informacionit. Libri “E drejta e thënies” fokusohet në fenomenet kulturore që janë prodhuar si rezultat i kufizimeve të lirisë së shprehjes. Nëpërmjet analizës së këtyre fenomeneve, ne zbulojmë se si censura dhe ndëshkimet për shprehjen e lirë kanë ndikuar në krijimin e një klime të tensionuar dhe në frenimin e zhvillimit të kulturës së lirisë së mendimit dhe fjalës. Edhe pse sot ka pasur progres në lirinë e shprehjes në Kosovë, pasojat e mungesës së lirisë së shprehjes janë ende të dukshme në komunikimet publike. Në shkrimin e sotëm, refleksionet mbi këtë mungesë shfaqen në çdo sferë të jetës shoqërore, duke përfshirë mediat, politikën dhe kulturën. Kjo bën që shoqëria të përballet me sfida të vazhdueshme në rrugën drejt një shoqërie të hapur dhe të lirë. Megjithatë, nënshtrimi ndaj lirisë së shprehjes nuk ka qenë vetëm një problem i kaluar. Edhe sot, ka raste kur individët censurohen ose ndëshkohen për opinionet e tyre dhe këto raste theksojnë nevojën për vazhdimin e luftës për lirinë e fjalës dhe për respektimin e saj si një vlerë themelore shoqërore dhe demokratike.
Ibrahim Berisha, në një prej eseve “Liria apo i lirë” brenda këtij librit, ngre pyetje për kuptimin rreth këtyre nocioneve. Si duhen kuptuar, si “liri për të bërë diçka apo lirinë e plotë për të bërë çfarë apo si dëshironi?”. Ai referohet te emrat e njohur botëror, si Ciceroni e George Orwell, i pari përkufizon se “liria është mundësi për të jetuar si do vetë”, dhe i dyti, i cili thotë se “liria ka të bëjë me të drejtën për t`u thënë njerëzve atë që nuk duan të dëgjojnë”. Ibrahim Berisha e problematizon edhe më shumë çështjen rreth mundësisë së zotërimit të lirisë, duke pyetur nëse qeveria është kërcënimi kryesor për ta prekur atë. Po ashtu, “sistemet e vendeve nuk mund të krijohen dhe të funksionojnë pa pjesëmarrjen e drejtpërdrejtë apo të tërthortë të intelektualëve politikë me diskursin e tyre moralizues”. Prandaj, Ibrahim Berisha, në këtë libër u siguron një vend të gjerë intelektualëve dhe diskuton mbi rolin e tyre, duke thënë se “me intelektualët pa frymë kritike e origjinalitet profesional, frymëmarrja kolektive e secilit vend është e dobët dhe pa shenja se do të forcohet. Pa një plan real dhe pa një përgjegjësi për punët, nuk mund të ketë reformë, ndryshime”.
II.
Ibrahim Berisha (1955) është gazetar, poet, prozator, sociolog i komunikimeve dhe publicist. Në skenën letrare u shfaq me librin poetik “Gur që nuk prekesh” në vitin 1982, ndërsa një vit më vonë botoi “Fryma e shiut” një përmbledhje tregimesh, disa prej të cilave u përkthyen dhe u botuan në disa vende të Evropës. Pra, ai ka shkruar në poezi e prozë si dhe publicistikë e gazetari. Pjesë e botimeve publicistike vlerësohet të jetë edhe libri në fjalë “E drejta e thënies” (2023), që ndërtohet prej shtatëmbëdhjetë eseve, të cilat fokusohen në mbrojtjen dhe promovimin e të drejtës së thënies, që janë instrumente të rëndësishme për të theksuar rëndësinë e lirisë së shprehjes në shoqërinë tonë. Këto ese shpesh argumentojnë se liria e shprehjes është një nga bazat themelore të një shoqërie demokratike dhe të lirë. Përmes analizës së rasteve konkrete dhe debatit intelektual, ato sjellin në vëmendje nevojën për mbrojtjen dhe përhapjen e lirisë së fjalës në të gjitha format e saj, duke përfshirë edhe ato që mund të jenë provokuese për disa individë. Autori përdor disa shembuj për të ilustruar rëndësinë e kësaj të drejte themelore. Ibrahim Berisha analizon historinë dhe shembujt e mëparshëm të censurës dhe kufizimit të lirisë së shprehjes për të argumentuar se çfarë ndikimi ka kjo në zhvillimin e shoqërisë dhe në lirinë individuale. Në këtë mënyrë, ai nxit ndërgjegjësimin e publikut dhe angazhimin për të mbrojtur dhe për të promovuar këtë të drejtë të jetës së shoqërisë. Gjithashtu, nxit debatin intelektual dhe vë në dukje rëndësinë e lirisë së shprehjes për zhvillimin e mendimit kritik dhe për dialogun shoqëror. Disa prej këtyre eseve janë: “Prishtinasit: Prishtina”, një shkrim për historinë e këtij kryeqyteti, që shpalos një mozaik të ndryshëm të zhvillimeve dhe sfidave që ky qytet ka përjetuar nëpërmjet kohërave. Përveç aspekteve të urbanistikës dhe arkitekturës së varfër të kryeqytetit, shkrimi reflekton mbi mungesën e një monografie të dedikuar për të, duke theksuar nevojën për të dokumentuar dhe për të përmirësuar njohuritë tona mbi historinë dhe trashëgiminë e tij kulturore. Gjithashtu, flet për ekzistimin e shkollave, kulturën aristokrate, artin, gazetat dhe revistat, për aspekte të korrupsionit në historinë e kryeqytetit, që përqendrohet në ndikimin e zhvillimit urbanistik e deri te keqpërdorimi dhe përfitimi nga copyright; “Universiteti: Studentët, Masivja, Identiteti”, me theks të veçantë për themelimin e Universitetit të Prishtinës dhe historikut të tij nëpër kohë dhe situatat e krijuara politike, që përshkruajnë një realitet të dhimbshëm në historinë e arsimit në Kosovë gjatë periudhës së regjimit të dhunshëm. Kjo politikë e ashpër e regjimit kufizoi lirinë e shprehjes dhe e privoi popullatën shqiptare në Kosovë nga mundësia për të mësuar në gjuhën e tyre amtare. Si rrjedhojë, mësuesit dhe arsimtarët u bënë pjesë e një rezistence të vazhdueshme kundër politikave të diktaturës, duke rrezikuar gjithçka për të mbrojtur të drejtën e arsimimit në gjuhën shqipe. Pastaj pasonin përjashtimet dhe dënimet drastike të studentëve, veçanërisht në nivelin e arsimit të lartë, që kjo tregon për një situatë të rëndë dhe të padëshirueshme për komunitetin arsimor dhe studentët. Kjo konsiderohej një sfidë e madhe në zhvillimin e arsimit dhe shkencës në Kosovë, duke krijuar një brengë të thellë për të ardhmen e një brezi të tërë të rinjsh. Ndërkohë, përjashtimet dhe ndëshkimet e tilla treguan për një regjim jonjerëzor dhe të padrejtë, që përdori arsimin si një mjet për të kufizuar lirinë e individëve dhe për të ushtruar kontroll mbi shoqërinë. Në këtë kontekst, konflikti midis autoriteteve arsimore dhe regjimit u bë thelbësor për ruajtjen e identitetit dhe të drejtave themelore të popullatës shqiptare në Kosovë; “Risia pa të vërteta”, autori shtron pyetjen “Pse në Kosovë, thuajse tipike është gjuha e korruptuar publike?”. Gjuha e korruptuar, zakonisht, përfaqëson një situatë ku gjuha është përdorur në mënyrë të rreme, manipulative apo të papastër për përfitime personale, për të mbuluar veprime të dyshimta ose për të marrë kontroll mbi informacionin dhe përceptimin publik. Ky term mund të aplikohet në një gamë të gjerë kontekstesh, përfshirë politikën, median, biznesin apo edukimin. Në shoqërinë moderne, gjuha e korruptuar mund të jetë një shqetësim i madh për të drejtat demokratike dhe për rendin social. Përdorimi i manipulimit dhe desinformimit përmes gjuhës mund të çojë në zbehjen e besueshmërisë së institucioneve dhe në rritjen e cinizmit publik. Prandaj, është e rëndësishme për të identifikuar dhe përballuar këtë fenomen, duke promovuar transparencën, llogaridhënien dhe integritetin në komunikimin publik. Në këtë mënyrë, mund të ndërtohet një shoqëri më e ndërgjegjshme dhe e përgjegjshme, ku gjuha përdoret për të ndërtuar kuptimin dhe për të promovuar bashkëpunimin dhe mirëkuptimin.
III.
Esetë tjera të këtij libri titullohen “Shkrimtarët “shtetërorë”: kori dëshpërues”, “Të shenjtit: Fama e dozave të mëdha”, “Denacifikimi”, “E drejta e shkelur: Pa RTP”, “Dëshira për të mashtruar”, “Komunikimi: familja këtu, fëmijët larg” etj., të cilat përshkruajnë disa tema të rëndësishme dhe qasje të shkrimtarit në librin e tij, duke shtrirë gamën e tij të interesave dhe reflektimeve në lidhje me lirinë, luftën, librin, leximin, akademizmin, të drejtën e autorit, plagjiaturën, teknologjinë dhe familjen. Shkrimtari nxit reflektim mbi këto tema në një mënyrë kritike dhe analitike, duke e shqyrtuar ndikimin e tyre në shoqëri dhe në jetën individuale. Liria dhe lufta janë tema që shkrimtari trajton në librin e tij, duke e shqyrtuar kuptimin dhe rëndësinë e tyre në kontekstin e shoqërisë së sotme. Autori përpiqet të kuptojë se si liria është ndikuar nga zhvillimet teknologjike dhe si lufta për të drejtat e njeriut ka ndryshuar nëpër kohë; tregon se si akademizmi fiktiv nuk është thjesht një problem në nivel individual, por ka ndikim të thellë në mënyrën se si dijet janë prodhuar, interpretuar dhe përdorur në shoqërinë tonë. Kjo analizë na lejon të reflektojmë mbi nevojën për transparencë, integritet dhe kritikë të shëndetshme në fushën e shkencës dhe për të zhvilluar strategji për të parandaluar përhapjen e praktikave të këqija të akademizmit fiktiv. Gjithashtu, shkrimtari i përkushtohet edhe temës së të drejtës së autorit dhe plagjiaturës, të nxitur nga teknologjia, duke shqyrtuar se si ndryshimet teknologjike kanë ndikuar në mënyrën se si kuptohet dhe mbrohet e drejta e autorit në botën moderne. Në fund, ai shqyrton ndryshimet në familje dhe bërthamën sociale shqiptare, duke vënë në dukje përdorimin e teknologjisë dhe shpërfaqjen e familjes në një kontekst të ndryshuar komunikues-emocional. Kjo analizë e gjerë e shkrimtarit shërben për të sjellë në vëmendje sfidat dhe mundësitë që shoqëria ka përpara, duke nxitur një diskutim të nevojshëm dhe reflektim për të ardhmen.
Shënim: Punimi është prezantuar në lëndën “Letërsi aktuale shqipe”, studimet MA, Dega e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë./KultPlus.com
Profesori Ismajl u ndal përpara shitores Rroba të Vjetra në Kodrën e Trimave. Punojmë nga ora 9-20, shkruante me ngjyrë të kaltër në derë. Jam i interesuar për pantallona, këmishë dhe pallto, sqaroi sa hyri. Vajza me bluzë e fund të kaltër që prekte kujdesshëm këmishat ia kuptoi kureshtjen. Pasi e shikoi mirëkuptueshëm, tha: Ju lutem, ke mirësinë të më ndihmosh? Nuk mund të ndihmoj gjithaq. Edhe po të kisha mirësi, është e pamundur, ia ktheu vajza me bluzë e fund të kaltër. Më falni! Ju lutem! Edhe unë jam blerëse, sqaroi vajza pas hutimit të profesorit. Një minutë. Të ndihmoj unë, u afrua djali, i cili më një pako në dorë po dëgjonte durueshëm bisedën. Lëshoi pakon me pizhama plot. Cili gjerman, zviceran a amerikan i ka veshur këto pizhama? Ku është ai, mendoi profesori. Shih, kemi kostume të bukura, e këndelli shitësi. Profesori e ndoqi mbas. Rroba gjermane dhe zvicerane për burra. Koleksione cilësore, vazhdoi ofertën shitësi. Rroba gjermane? Ofrojmë rroba cilësore nga Zvicra, Gjermania dhe Amerika, për femra dhe meshkuj, në formë, ngjyrë dhe madhësi të ndryshme dhe për të gjitha moshat. Kemi rroba të mira edhe për profilin tuaj. Profili im? Unë nuk e kam kuptuar asnjëherë profilin tim, mendoi. Mos të lëndohej, e kuptoi profesori, shitësi nuk i tha: Kemi rroba të mira për moshën tuaj, por për profilin tuaj. Jam i interesuar për pantallona, këmishë dhe pallto, tha profesori. Kish marrë pensionin 260 euro para dy ditësh. Ju lutem, tha shitësi. Shih! Shitësi e trajtonte me mirësjellje, si një blerës serioz. Profesori nisi të ngushtohej nga pritja. Kapela keni, nuk e kuptoi nga i erdhi kjo pyetje. Marka? Për fytyrën time rrumbullake duhet, një, një, një fedora. Kapelë, fedora? Po, përgjigji profesori. Shitës me dije modeste, sa nuk e tha me zë profesori. Nuk paska dëgjuar asnjëherë për këtë kapelë E, po fedora doja. Po shoh pak, foli për t’u liruar nga presioni i shitësit. Nëpër varëse qenë të ndarë pantallonat, palltot, bluzat, këmishat, kostumet, veshjet sportive, xhupat. Profesori pikasi kravatën e mëndafshtë, të kaltër. Kur ishte i ri, nuk shkonte në klasë pa kravatë. Nxënësit pëshpërisnin në korridor a rrugë: Profesor, kravata! I dëgjonte, por nuk ndjehej as mirë as keq, kur pëshpëritnin: Shih profesor kravata! Ai nuk bënte keq, respektonte kodin etik për veshje: këmishë, xhaketë dhe kravatë me stil. Jakët e këmishës kujdesej ta përputhte me gjerësinë e kravatës. Por, shitësi nuk e lironte të mendojë përmallshëm. Dua këmishë prej liri, tha sa syri nuk ia kapi një të tillë në varëse. Pasi shkoi me kujdes, shitësi përcolli mesazhin me lëvizje kinetike, tundi kokën: Jo, nuk ka. Profesori ndali në këndin e kapelave. Modeli më i mirë për fytyrë të rrumbullakët është paksa i zgjatur, madhësi mesatare, mendoi. Kapelë zara pa qëndisje, ndoshta keni? Këto janë, që i ke përpara, tha shitësi. Nuk i pava, ia ktheu profesori. Pas pullave, profesori vrojtoi kopsat një për një. U trishtua kur mendoi, herën e parë bleu kopse gruaje, anë e majtë, ndërsa për këmishën i duheshin, anë e djathtë. Vendose, e shkundi shitësi i lodhur. Dua të shoh edhe çorapët. I doja një palë me grykë të shkurtër, tha. Pasi shitësi as që e dëgjonte, vazhdoi: kashmir. Po. Dy palë. E sheh, kemi vetëm çorapë pambuku. I doja kashmir. Do të sillni çorapë kashmir? Mbase, tha shitësi. Po ua lë numrin e mobifonit. Nëse keni mirësinë t’më njoftoni kur të keni çorapë kashmir. E do lapsin ta shënoni: profesor, Ismajl Mala. Profesor Ismajl Mala, Çorapë kashmir, tha shitësi. Kashmir, tha profesori kur po dilte jashtë. / KultPlus.com
Ibrahim Berisha. (2023). E drejta e thënies. Prishtinë: Pen Qendra e Kosovës.
Libri i profesorit dhe shkrimtarit Ibrahim Berisha, është shkrim për lirinë, të drejtën për ta thënë, shkruar, publikuar, konsumuar dhe përdorë publikisht të vërtetën, e cila historikisht shqiptarëve në Kosovë, u ishte ndaluar, kufizuar dhe thënia e saj ndëshkohej gjerësisht. Janë tema këto tema që fokusojnë fenomenet kulturore prodhuar nga mungesa e lirisë dhe që ende, edhe sot e kësaj dite, refleksionet e mungesës së saj, janë të dukshme në sferën e komunikimeve publike.
Shquhen përmbajtjet tematike, ese sociologjikë e letrarë, për ambientin komunikues social e intelektual. Është ese për Prishtinën, për diskursin kolonial monografik që e zhvendosi të vërtetën e qytetit nga realiteti historik e kulturor në fiksion mesjetar e kolonial serb. Kontaminimi ideologjik dhe pafuqia ende për të dalë nga ky mbizotërim postkolonial publik, është treguar me hulumtime ndërdisiplinare.
Ese me qasje po kreative kritike është edhe ai për Universitetin e Prishtinës, institucionin që krijoi sisteme të reja masive arsimore, shkencore, kulturore dhe identitare, duke qenë identifikues i vetë transformimeve po edhe ngecjeve të shoqërisë shqiptare në Kosovë dhe në Maqedoni të Veriut, Mal të Zi dhe Luginë të Preshëvës. Berisha identifikon përmasën e gjerë të kontributit të Universitetit në krijimin modern të identiteti shqiptar e qytetar, të kohezionit dhe dinamikës integruese sociale dhe publike, kur në vitet 1978/1987, në këtë institucion mesatarisht gjatë një viti akademik studionin 6000 studentë që vinin nga jashtë Kosova.
Liria intelektuale dhe intelektuali, krijues dhe konsumues, është pjesë domethënëse e librit.
Një nga temat për të cilat jo rrallë diskutohet në shoqërinë tonë, a është liria ajo që duhet të jetë. A është ajo që është imagjinuar dhe kënduar pa u ndalur, për të cilën është sakrifikuar dhe investuar aq shumë. Së paku, të jetë e mirë e përgjithshme publike sikur ajri, apo shpresë, se një ditë e mirë publike do të jetë edhe uji që shpërthen me burime nga toka apo bie prej qielli.
Liria e mirë niset nga një kriter praktik: qytetarët janë të barabartë në detyrime dhe privilegje. Apo në privilegje dhe detyrime.
Kur mendohet ky kontekst domethënës i lirisë, pasi ka edhe të tjerë jo më pak të rëndësishëm, atëherë, kuptohet, bëhet fjalë për lirinë në kuptimin e plotë të saj. Ajo që duhet të jetë. E patransferueshme.
Në këtë kuptim, liria është e barabartë vetëm me lirinë dhe me asgjë tjetër, shkruan autori, Janë po kështu nxitëse edhe temë edhe qasjet për lirinë dhe shkrimtarin, luftën dhe shkrimtarin, librin, leximin e munguar, akademizmin fiktiv, të drejtën e autorit dhe plagjiatin e nxitur nga teknologjia dhe shpërputhja ndërmjet normës dhe zbatimit të saj. Në këtë frymë kritik autori i qasje edhe familjes që ka ndryshuar, duke mos qenë më bërthamë sociale fizike, reale, po bërthamë komunikuese-emocionale, fiktive, e shtrirë në shumë shtete dhe kontinente. Ibrahim Berisha, sociolog i kulturës dhe komunikimeve, dëshmohet si hulumtues i fenomeneve moderne publike dhe këtë e ka dëshmuar edhe me studimet dhe publikimet e mëparshme shqip dhe në gjuhë të huaja. /KultPlus.com
çfarë gjethi i lumtur ngrënë nga krimbi çfarë tingulli i shkurtër nën një ombrellë çfarë foleje e bukur në kafkën e pishës edhe tuneli i shpuar nga ëndrra mospërfillëse çfarë dite e gjatë e verës në një kalli, sa larg çfarë ulurime e hije fotografuar mbi kulm çfarë fluture jeshile që nuk zbret nga lulja çfarë tingulli domethënës i shiut të tharë çfarë monedhe e kalbur për keqardhje në anën tjetër çfarë tavoline me pjata kafshuar nga era në një gërmadhë të djegur./ KultPlus.com
Mbërritëm bashkë me hijet tona Në kamp. Gruaja së pari Nxori hijet tona nga thasët Kamp është Por duhet
Të jetojmë me fatin tonë të ri.
Ajri është i lagshtë dhe ne Ditë pas ditësh do të kalbemi si Gjethet e një shelgu të butë. Do të mësojmë Të harmonizojmë frymëmarrjen me vajin. Gjithçka do të përmirësohet Net pas netësh Do të mësohemi të vajtojmë si qyqe.
Problemi, prandaj mbetet përherë i diskutueshëm pse realitetet e njëjta, të vërtetat e njëjta, shkruhen si realitete të ndryshme, të vërteta të ndryshme. Mbasi bëhet fjalë për një proces logjik, kuptohet thellësisht subjektiv, apo për një proces të subjektivizmit të objektives, atëherë arsyeja dhe emocionet personale, mund të kenë ndikimin specifik, për të bërë të dallueshëm një lajm nga tjetri, megjithëse bëhet fjalë për të ndodhurën e njëjtë, pra në kohë dhe hapësirë dhe me indikatorë të njëjtë.
…
Shkrimtarët dhe gazetarët e rinj bashkëjetojnë me dilemën se cili është raporti ndërmjet etikës dhe profesionales. Nëse janë të pajtueshme apo përjashtojnë njëra-tjetrën. Mund, një rrëfim të jetë etik dhe të mos jetë profesional (kjo vlen edhe për shkrimin letrar), dhe e kundërta, mund një rrëfim të jetë profesional po të mos përmbajë standardin minimal etik? Apo, vërtetë është ashtu siç thuhet aq shpesh: të jetë gazetaria bashkëkohore krijimtaria që bashkon etikën dhe profesionalen, në këtë rast, edhe estetiken.
Çfarë në të vërtetë përmban një rrëfim që të mund të vlerësohet me etikë? Publikja, posaçërisht ajo mediale, kërkohet të përmbajë fakte të vërteta, të verifikueshme edhe për një kureshtar. Pra, megjithëse nuk kemi të bëjmë plotësisht me metoda të shkencave ekzakte, për të mundur që përmes provës dhe rrugës së njëjtë të mbërrihet te rezultati i përsëritur saktësisht njësoj, edhe në gazetari, si një “fushë shkencash sociale”, të vërtetat, sa do që janë difuzive, ato do të duhej të provoheshin edhe nga vrojtues dhe shkrues të tjerë, për t’u besuar si të vërteta. Problemi, prandaj mbetet përherë i diskutueshëm pse realitetet e njëjta, të vërtetat e njëjta, shkruhen si realitete të ndryshme, të vërteta të ndryshme. Mbasi bëhet fjalë për një proces logjik, kuptohet thellësisht subjektiv, apo për një proces të subjektivizmit të objektives, atëherë arsyeja dhe emocionet personale, mund të kenë ndikimin specifik, për të bërë të dallueshëm një lajm nga tjetri, megjithëse bëhet fjalë për të ndodhurën e njëjtë, pra në kohë dhe hapësirë dhe me indikatorë të njëjtë.
Më efektive duket përpjekja e thjeshtësuar e shkruesit për të përcaktuar nëse diç është apo nuk është etike në tregimin e tij. Kjo matje vlerash, pjestohet përmes një procesi matematikor; është e mirë apo e keqe ajo që ka ndodhur, është shumë e mirë apo shumë e keqe; pastaj është e drejtë ajo që ka ndodhur; është e padrejtë kjo që ka ndodhur, është e ndershme kjo që ka ndodhur, është e pandershme, dhe ka plot vlera morale që, në një ndeshje subjektive, do të përcaktojnë standardin etik të një zhanri gazetaresk. Nëse fare ia vlen që ai të bëhet pjesë e konsumit të përgjithshëm të një publiku të paracaktuar apo edhe papërcaktuar.
Mbasi zakonisht dilemat nuk kanë të përfunduar në qasjet etike në gazetari, prapë një e tillë paraqitet kur diskutohet për një të vërtetë që mund të mos jetë e drejtë, që mund të jetë e dëmshme për publikun. Njëkohësisht një e vërtetë mund të mos jetë e ndershme. Apo një e padrejtë mund të jetë e “ndershme”. Dilemat etike, sikurse dhe vetë vlerat, normat dhe gjykimet, po edhe sanksionet, janë pjesë e përhershme e punës së gazetarit. Prandaj, forca profesionale e një gazetari, është e kushtëzuar edhe nga koherenca e tij psiko-emocionale. Nëse gazetari merr përgjegjësinë plotësisht për atë që krijon, duke mos tentuar, të gjejë alibi për dilemat etike dhe profesionale. Në këtë rast, gazetari që vetë merr përsipër përgjegjësinë për përmbajtjet e krijuara mediale, ndërton identitetin etik dhe profesional, ndryshe, krijon mundësinë të identifikohet me egon e tij personale. Të tillë gazetarë, respektojnë standardet më të larta etike dhe profesionale, duke vuajtur jo rrallë pasojën e qëndrueshmërisë dhe të vetëbesimit. Pa këto dy vlera, gazetari nuk mbërrin të influencojë në krijimin e besimit tek publiku, që është edhe agjens kryesor i vlerësimit të standardit etik dhe profesional të gazetarit dhe të medies.
Gjuha e urrejtjes është e pranishme, në mënyrë të sistemuar apo rastësisht, jo vetëm në shtetet në tranzicion, në shtetet e botës së tretë, por edhe në vendet e zhvilluara, me demokraci të konsoliduar. Fushatat zgjedhore në vendet evropiane, Austri, Holandë, Francë, Greqi, etj., kanë dhënë mjaft mesazhe dramatike përmes gjuhës së urrejtjes, gjuhë kjo edhe e partive nacionaliste. Liderët e ultra të djathtës në këto vende, kanë kërcënuar hapur emigrantët, po edhe kategori të grupeve apo gjithë grupet sociale të margjinalizuara. Kjo urrejtje përfshin jo pak njerëz nëse shihet më kujdesshëm se ku mund të prek ajo ( raca, nacionalitete dhe etni, religjion, gjini, orientimi seksual, mendimi politik dhe qëndrime të ndryshme, prejardhje shoqërore, cilësitë ndryshme personale).
Gjuha dhe mendimi prodhojnë efekte negative, dhe ato janë parë fare mirë në një marrëdhënie interaktive nga shkrimtari George Orvell. Ai shkruante: “Në qoftë se mendimet e prishin gjuhën, gjuha po ashtu mund të prishë mendimet”. Gjuha e urrejtjes, e cila në nëntekst përmban referenca racizmi dhe forma tjera të presionit johuman, përkufizohet përherë si kërcënuese e paqes publike, dhe ikën kundrejt parimeve qytetëruese për të ndërtuar paqen publike. Paqja dhe toleranca të cilat inspirohen nga e vërteta janë agjensë ndikues thelbësor nëse një shoqëri do të funksionojë brenda kufijve të lirisë dhe të sistemit demokratik. Në demokracitë e zhvilluara, shpjegon Çomski, populli në mënyrë më efektive mund të kontrollohet nëpërmjet kontrollimit të mendimeve. Masmediet, sipas tij, shërbejnë si një sistem për komunikimin e mesazheve dhe simboleve ndaj popullatës së përgjithshme. Çomski thotë se shteti do të kishte dashur që të kontrollonte mendjet tona, për qëllimet e saj në politikën që zbaton. “Por, në shoqëritë demokratike nuk mund të veprohet në atë mënyrë sepse shteti nuk mund të kontrollojë sjelljen tonë duke përdorur forcën. Mundet deri në njëfarë kufiri, por mundësitë e kontrollit të dhunshëm janë të kufizuara. Prandaj mëton të kontrollojë mendimet tona”.
Për të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me interesin publik dhe të cilat qytetari duhet t’i dijë mbasi sjell gjykime për to mbështetur në fakte, duhet të zhvillohen debat publike, artikulime të opinioneve, nisur nga ato artistike, kulturore, publike përgjithësisht. Cila është në këtë kontekst sfera e interesit publik dhe cila jo është vështirë të përcaktohet dhe më shumë kjo është çështje e krijuesve që shkruajnë për to se sa i vetë asaj që shkruhet në ligje. Këtu mund të flitet për mundësinë e keqpërdrimit të pozitës së redaktorit, shkrimtarit, gazetarit dhe mosdefinimi i qartë i tij ndërmjet publikes dhe privates. Mund të bëhet fjalë për keqpërdorim nëse preket në jetën private të personit (personalitetit). Për këtë shkak ekzistojnë një varg normash që rregullojnë këtë çështje dhe përcaktojnë se deri në ç’masë mund të jetë interes i botimeve, radios, shtypit etj., jeta private e qytetarit. Po edhe e zyrtarit. Por, këtu duhet ndarë çështjet nga censura, ngase atëherë kemi të bëjmë më kufizimin e lirisë së mendimit. Mund t’i referohemi mendimit të Karl Jaspers kur shkruan: ”Është e diskutueshme nëse në liri realizohen të vërtetat. Një është e sigurt, në shoqëritë me censurë, e vërteta, do të jetë e shtrembëruar”.
Vetëm në publikun ku funksionon mendimi i lirë, individi i lirë, mund të ketë krijim të lirë të mendimit dhe të shprehjes së opinioneve publike. E provuar është se demokracia dhe liria e mendimit janë dy çështje të të njëjtës medalje. Demokracia për nga natyra e të qenit (qeverisje) jeton dhe ushqehet nga mendimet e ndryshme. Për këtë arsye, kësaj forme të qeverisjes i nevojitet shumë krijimi i një klime të mirë sociale, e cila mundëson që të zhvillohen diskutime publike dhe ato të jenë racionale, të argumentuara dhe prore të mundshme për t’u kritikuar.
Funksioni i kontrollit, pastaj bartet në gjithë publikun në të cilin zhvillohet procesi i krijimit të mendimit, përkatësisht të opinionit publik. Publikja në këtë kontekst do të thotë që secili qytetar mund të marrë pjesë në krijimin e opinionit publik dhe gjithë procesi nuk zhvillohet në ndonjë hapësirë të vogël, të kontrolluar apo edhe të mbyllur.
Konsumuesit lexues apo dëgjues, t ‘i krijohet shansi që mbështetur në dijet dhe informatat që ka të kontribuojë në procesin e krijimit të mendimit publik. Po kështu, koncepti “opinion publik” në vete përmban faktin se mendimi publik ka të bëjë me publiken, dhe jo me gjëra private. Kështu fenomenit publik i përkasin të gjithë qytetarët, të cilët mendojnë dhe flasin për bashkësinë në të cilën jetojnë në mënyrë që mendimet e tyre t’i formësojnë në përmbajtje të kritikës, refuzimit, propozimeve dhe pajtimit. / KultPlus.com
Endacakë në terr e dritë nëpër melodinë Romantike të saksofonit, me frymën e fundit Janë këtu por nuk duhet patjetër. Aroma e blinjve dhe statujat pasi edhe pa ato Asgjë nuk ndodhë, ja që As shpirti i zogjve të humbur Nuk shkon askund, asfalti po kështu. Në pritje ndoshta ndjehen të lumtur Mes njerëzve që nuk thonë asgjë, sepse janë Të gjallë, gjithmonë rastësisht përjashta. Mund edhe të mos kuptojnë më në fund Nuk u bëhet vonë asnjëherë, edhe kur Një tjetër melodinë e violinës dalëngadalë Kurdo që zhduket nuk përfundon plotësisht. / KultPlus.com
Trëndafili që u shndërrua në Vajzë qante me zërin e saj të mbytur dhe më thirrte herë- herë: Më shpëto, po mbytem!
Nuk shihja njeri tjetër në breglum ku, për çudi, në një pemë mëndafshi pa gjethe vareshin shumë gurë xhevahiri e trëndafila roze. Vajza ende qante dhe kur unë me trishtim e frikë iu afrova mosbesues, duke u mbajtur për litarin që e kishte humbur ajo. Ndonjë peshkatar i vëmendshëm mund ta kishte gjetur para meje. Por, mua më ra hise.
Atëherë e njoha kush ishte vajza.
Ishte Pema, që po zhytej në dritën e lëngshme të baltës së gjallë.
Më shpëto, po mbytem!, vazhdonte me zërin e mbytur.
Kaq e mundimshme ishte sa nuk dija se një gotë ujë do të më ndihmonte. Më qe tharë fyti sikur të kisha përbi’ një grusht kripe deti.
Mbas kësaj storjeje ëndërruese, nuk më zinte gjumi, më merrte ankthi deri në pikën e skajshme të kotësisë, por përnjëherë, shkulesha nga kjo humbje kthyese.
Në mëngjes isha i dërrmuar, dhe tashti ende s’mund të mendoja, afër trëndafilit të porsa mugulluar, çfarë ka ndodhur me vajzën në natën e gjatë.
Sa pushova pak së menduari për natën e vështirë, ra zilja. E dëgjova fare pak në fillim, se ku isha nga ballkoni, kështu duhej të ndodhte.
Kur hapa derën, Mala, fqinji që, kuptohet, mendova kishte ardhur për një kafe mëngjesi, se ishte e dielë, të mos harroj, e diela e tretë e qershorit, më tha: Nuk jam mirë. Krejt natën nuk kam fjetur, na ka qarë Pema, Qika e Vogël.
Kur tha Pema, u befasova, aq sa edhe ndjeva se ende në gojë kisha avullin e kripës së natës. Goja e tharë!
Isha te mjeku, në emergjencë, mbeta gjatë, tha Mala. Të shtunave pediatri punon me orar të shkurtër. Mbas kontrollit, mjeku kujdestar më tha: Ashtë alergji, jo nga poleni i luleve të pemëve, por na poleni i trëndafilave.
Aroma e trëndafilave që prehej në oborr, sa shikova kah dritarja, më dukej tashmë si një vaj i trishtuar.
Po, ia prita.
Preku Pemën me infeksione, dhe nuk është e lehtë të përcaktohet drejt diagnoza. Pema kishte infeksion goje, veshi, kokëdhembje, temperaturë, më tha fqinji.
Nga trëndafilat, pyeta krejt kot. Ju as nuk keni në oborrin tuaj trëndafila, pëshpërita.
Jo, ma ktheu Mala, ne nuk kemi.
Kaq të bukur janë, mendova me vete duke shikuar kopshtin.
Jam krejt i trullosur, pa gjumë dhe i trishtuar, dhe një kafe do t’më kthejë përsëri në jetën e zakonshme, mbylli ai rrëfimin.
Në jetën normale, e plotësova, pa hequr mendimin nga trëndafilat rozë në dritën e parë të mëngjesit.
Ai nuk foli
Fqinjë jemi, i thashë duke miratuar kërkesën e pathënë. Duhet të ndajmë të mirën dhe të keqen mes vete.
Po, faleminderit, ma ktheu.
Pastaj, duke pirë kafe teksa rrezet e diellit thyheshin mbi sipërfaqet shumëngjyrëshe në kopsht, Malës, unë i rrëfeva ëndrrën për Trëndafilin dhe Pemën. / KultPlus.com
Të qëndisura nëpër mure Ata goblena Ngjyra ngjyra plot pupla të thara Të kafazit. Por aty ende një zog Sqepari sa një vegim Flet vetëmevete: Po, është koha për ta hapur Derën e këtij kafazi Por nuk ka kush të vdesë brenda As edhe një sekond Pa mua. / KultPlus.com
Na ka rënë të dëgjojmë se atje sipri kokave tona, dy qeniet më të dashura për ne të gjallët e kësaj bote, Dielli dhe Hëna, janë motër e vëlla. Nëpër bredhjet e tyre të përhershme, kërkojnë prehjen e cila, më në fund duhet të jetë e pambërritshme, sepse vetë bredhja e përcakton përhershmërinë e tyre, që i lë në kërkim të pafund motër e vëlla.
Sipas mitologjisë, Dielli, Hëna dhe Agimi ishin bijtë e Hyut Hyperjon-Zotit të Dritës dhe të Hyjneshes Theia (të Shndëritshmes).
“Hana asht e re, e vjeter, e plotë. Ndrrimet e saj thirren: hana zjarme, hana mbrend, hana jasht, hana ndej. Hana zjarm – asht hanë e re.”. (Don Ndoc Suma “L.E.K.A.”, 1932, f. 292).
…
“… hana me danga të kuqe bjen luftë”.( E. Koliqi, Vepra, Pr. f. 313).
“Por, Hana mbrendë e hana jashtë – asht hana e vjeter”.
Plaku me ledhatim i flet më të riut: Dil, biro e shiko hanën. Çka thotë? A dalim nesër në arë; në livadh; në mulli, në pazar!
“Nji bujk nuk nis punen pa e shikue hanen”.
Dita e premjes së postermave po kështu është caktuar në bazë të shikimit të hënës. Posterma është pre: “Në të hymë të hanës së vjetër mos me humb mishi gjatë zimjes në vekshë”.
Petkat e reja zakonisht është dashur të nisin të veshen me hënë të re.
Ngjymja e veshjeve (zhgunave, pëlhurërave, leshit etj.,) po kështu është bërë me hënë të re. Gati asnjë punë e madhe (as martesa) nuk bëhet pa shikuar Hënën, këtë motër të vetme të Diellit.
…
“Kur zehet hana populli thotë se ketë e kanë zanë shkambijt ase lubija, kulshedra, lugati e nuk e lanë me lëshuem dritën mbi tokë Të prishunit e hanës e mbajnë si nji shej shum të keq. Besojnë se do të ngjajnë ndodhje të këqija; lufta të mëdha, termete, shina, sëmundje, zi buke… Hana kur lëshon nji rreth të madh për qarkvehtes, atëherë koha prishet e bje shi”. (B.SH f.43, 1943).
…
” (Hana) e ngjyeme në nji të kuq të murrmë si m’u pasë çue njatëherë prej nji kënete gjaku…Kuku për gjithë botën qi ka m’u mbytë në gjak!“. (E. Koliqi. Vepra).
Cila hënë u rri sot mbi kokë shqiptarëve dhe a e lexojnë drejt mesazhin e saj? Një hënë të largët sipri hijes së errët të Shqipërisë e kishte lexuar aq vite më parë një intelektual shqiptar i vendosur në Amerikë që përmendet aq pak dhe kishte bërë aq shumë për kombin e tij. ” Shqiptarët e kan zakon – edhe ky asht nji faktor psikologjik – qe të mallkojnë Fuqitë e Mdhaja per intrigat dhe pabesitë e tyne, dhe të çthuren në sharje kundër fqinjëvet të tyre të “panginjur” dhe “gjakpirës”, sepse këta janë munduar të çdukin racën arbnore me planet e tyre “satanike”. Po shqiptarët harrojn se çdo komb e ka brenda në trupin e tij krymbin e lengimit dhe të vdirjes së vet. Prandaj, ndofta nuk u pëlqen të shkojnë në mendje faktin se ata vetë ose udhheqsat e tyre u japin shkak të huajve dhe fqinjëvet që të përfitojnë nga grindjet dhe mosmarrveshjet e një kombi të përçarë…”. ( A. Chekrezi).
…
Përsëri: “Tue kenë të gjithë të bashkuem, kini me kenë të sigurtë se Zoti i fitoreve ka me kenë me ju.” (Gjan. 25 prill 1880). / KultPlus.com
Pse ujë pa hije, gjithë ky ujë Në kashtën e frymëmarrjes? Aromë e ngrirë në copa të murit, baltë A jemi më të mëdhenj se zogjtë e pavërejtur? Rrënjë e ngulur në peshë boshllëku Ti a je mungesë e dëshmuar? Apo, kush jemi ne? Dyshim i mbathur me potkonj kuajsh Në lamën e kalbur
Dele e zezë e fjalë pa zë Apo, kush jemi ne? Nuk ndryshon asgjë Edhe nëse jemi errësirë e djegur Në pambukun e dorës. Shiko më mirë: A jemi ende Lojë shpirtzbehtë në sytë e dhomës? Shiko ende më mirë. Nuk kuptoj pse nuk përgjigjesh Insektet e mbajnë në duar të thara Ditët e ardhme
Nëse është dikush pas shpinës së shtëpisë Të kujt janë hapat bojëqielli? Prandaj mos pyet: Pse nuk jemi zemër e tokës, apo Mëkatet pak para se të qajnë Të kujt janë? /KultPlus.com
Kur mungonte qetësia, ajo që vjen mbas zhurmës së papërfunduar, edhe kur duhej të binte heshtja për të mos më gjetur askush askund, unë ikja në tavan. Drunjtë e gjatë horiziontalë dhe vertikalë lidhnin kulmin si fije merimange të pashkëputshme me me plot nyja. Të tharë me çarje të thyera, ngjanin në vizatime të piktorëve naivë. Frymën e pluhurit e përballoja më lehtë, kur qitja nga xhepi i pantallonave shkrepsën me fije piriti në krye, cigaren Point për ta tymosur me pozitën krenare të një kauboji amerikan. Do të thoshte shumkush se atje qëndroja fshehur për të mos rënë në sy kur ikja dhe pija duhan. Unë kisha përvojë për të pirë duhan edhe në tokë pa më hetuar ndokush, prandaj, edhe sot mendoj, arsyeja kryesore pse ikja në tavan, ishte qetësia e plotë atje ku gjithçka mbushej me errësirë të brishtë pasi rrezet e diellit hynin nëpër hapësirat boshe dhe drita e tyre zbulonte përmasën e vërtetë të pluhurit. Shijoja vetminë që më kishte hyrë në mendje, prej muajsh, i patrazuar bëja plane për të ikur në Gjermani. Me vete mbaja pasqyrën e vogël, dhe krahnin për të parë veten kur tymosja dhe shkundja me duar pluhurin nga flokët. Nuk kam marrë me vete asnjëherë askënd, prandaj nuk kam ndonjë ngjarje për të treguar për tavanin. Aq më pak ngjarje të mirë. E vetmja që edhe sot nuk harrohet, nga të gjithë anëtarët e familjes, pasi përmendet në raste të papritura, ishte ajo ngjarja më e keqe që mund t’i ndodhte shtëpisë sonë. Mendimi për dinarët që duheshin për biletën Fushë- Kosovë Munih për trenin Akropolis, ma rëndonin kokën, aq sa peshonte qindra kilogramë. Nuk më kish shkuar në mendje për të marrë ndonjë libër, të gjeja një dritë në plasat e qeramidheve për të shfletuar ndodhitë brenda kopertinave. Nuk më kënaqte asgjë pos atij tymit të duhanit. Pasqyra reflektonte në një pikë me rrezet që hynin nga plasa ndërmjet qeramidheve. Rrezet fokusonin një tubë fshisash që duhej tharë për t’i kthyer në pajisje të përdorshme dhe të dobishme pastrimi. Duke shikuar rrezet që hynin dhe ktheheshin nga pasqyra si gërshëtim i fijeve të shumta e të holla të fshesës, më zuri dobësia që nuk e përballoja. Kur bija në këtë gjendje morfi, ëndërroja copa ngjarjesh të paimagjinueshme. Sikur fluturoja ulur në një buall të mbuluar nga balta humuse. Apo, sikur retë mbulonin tokën në vend të barit. Më zgjoi nga kotësia morfe era e rëndë dhe flaka që kishte nisur të shpërndahet nëpër trarë, pasi tashme fshesat e thata, gazetat dhe plot sepete ku thahej rrushi në vjeshtë të vonë, ishin bërë gati hi e pluhur. Kërceva me ngulfatje, duke mësyer dritaren e tavanit. Nga atje nuk dallova asgjë pos pamjen e bukur të ditës, e cila po merrte përmbajte fatale. Kur u largova duke zënë pamjen e plotë të kulmit, piskata me plot gulshimë. Zjarri! Po digjet shtëpia. Piskamat mbushën oborrin, duke u zgjeruar edhe në të gjitha oborret e lagjes. Uji i paktë veçsa shtonte flakën dhe tymin. Asgjë nuk është jona në këtë botë, tha gruaja që ishte nxirë nga tymi duke provuar të nxirrte plaçka nga tri dhomat. Kur u qetësua gjithçka, ende hiri shpërndahej nga era e lehtë duke mbushur ajrin me erën e rëndë. Tri javë nuk u hoq era që të ngulfatte organet e frymëmarrjes. Kallëzimet përsëriteshin nëpër javë, muaj, vite. Plotësoheshin me detaje të reja. Secili tregonte ku ishte kur shpërtheu zjarri. Në dhomë, në korridor, në çilar, duke pirë ujë, apo çfarë klithme kishte dëgjuar sa kish pa tymin mbi kulm. Ku i kishte shkuar më së pari mendimi. Unë, kurdo që hapej biseda për djegien e shtëpisë, nuk i ikja faktit, se isha i pari që e kisha vërejtur zjarrin. I pari e ka pa Leoni, kjo ishte fjalia e domosdoshme e fillimit për të hyrë pastaj në ngjarjen që na la pa shtëpi, përmendja e së cilës, aq sa më frikësonte, po aq edhe më bënte krenar të pandershëm. / KultPlus.com
Rrallë shkrimtarët e njohur drejtpërdrejt merren me politikë, ndërkohë që nuk pushojnë të jenë të angazhuar me idetë e tyre sociale e kulturore, që tërthortë e nxijnë apo e kundërta, e ndihmojnë humanizimin e politikës. Rasti i Kosovës është shumë i freskët, dëshmues për mosabstenim human, kur thuaja shkrimtarë të mëdhenj si Markes, Ljosa, Mihnik, Miler, Eco, Gordimer, Ruzhdi, Havell, Gras etj., ishin plotësisht të përfshirë në përkrahje të shqiptarëve dhe kundër politikës së krimit të regjimit të Millosheviqit. Idetë intelektuale-humane të shkrimtarëve ishin të fuqishme për të krijuar opinionin, eh, por dihet, jo edhe sa vetë goditja 78 ditëshe e NATO-s mbi forcat dhe qendrat e krimit serb.
Lexon dhe mendon se si shkrimtarët shohin me sytë e të tjerëve, kuptojnë botën me mendje të të tjerëve, tregojnë çfarë ka ndodhur, po ndodhë dhe do të ndodhë. Shih, këto vargje të poetit ukrainas, Serhiy Zhadan:
Gratë u ngjitën burrave të vet në valle sikur të kundërshtonin lejimin e nisjes së tyre në luftë.
Ukrainë Lindore, fundi i mijëvjeçarit të dytë.
Bota ding me muzikë e me zjarr.
Në errësirë zgjohen zërat e peshqve fluturues dhe të kafshëve që këndojnë.
…
Raporti shkrimtari shoqëria, shkrimtari politika dhe shkrimtari pushteti nuk hiqet nga tryeza publike e ditës. Rasti i sulmit të ushtrisë ruse në Ukrainë, sërish, trazon shkrimtarët kudo në botë. Shkrimtarët përmes një solidariteti universal me popullin ukrainas dhe kundër krimeve të ushtrisë ruse, qenë ndër më të zëshmit kudo që munden të ngrenë zërin. Letra e qindra shkrimtarëve nga gjithë bota, e PEN organizatës botërore të shkrimtarëve, dhe të PEN-eve nacionale, janë një tregim i ri për angazhimin e vjetër, nëse jo politik, por human dhe kulturor të tyre.
Do të jetë kështu, siç ishte, sa të ketë shkrimtarë dhe sa të ketë politikë. Edhe sa të ketë ambicie për të shkatërruar dhe zhdukur qytetërime bazuar në dallime.
…
Një burim i superioritetit të francezëve ndaj ne anglezëve qëndron në pozitën e shkrimtarëve tuaj. Unë në Paris kam takuar d’ Alamberin, Marmontelin, Bajian në sallonet e artistokrateve më të njohura ky ishte një respekt i madh edhe për shkrimtarët edhe për aristokratet. Shkrimtarët tanë anglezë jetojnë të vetmuar në kabinetet e tyre me pluhur. Kështu gjithë jeta e tyre kalon në të errët, e pikëlluar, plot punë, larg çdo shkëlqimi. Kur dikush te ne nis të merret me shkrimin e librit, mendohet se ka hequr dorë edhe nga shoqërimi me njerëz që e drejtojnë vendin edhe nga njerëzit që janë të gëzuar”. Ky është dialogu ndërmjet një anglezi dhe një francezi dhënë nga Stendali në esenë “Shkrimtari anglez dhe francez në raport me shoqërinë” që e botoi në fillim të shekullit 19. Ky raport social i shkrimtarit francez me atë anglez edhe sot e kësaj dite nuk ndryshon shumë.
Në këtë kontekst, ku është shkrimtari shqiptar? Në sallone, kabinete apo në mes salloneve dhe kabineteve. Në të tri ngapak. Apo në asnjërën nga këto tri sado që iluzionon se është dhe merr frymë në dritën e parfumeve, apo ushqehet nga konvertimi fiktiv publik d.m.th., politik.
…
Marrëdhënia sociale e shkrimtarit zakonisht vrojtohet në tre dimensione: raporti shkrimtari – shoqëria, së dyti shkrimtari- politika dhe së treti, shkrimtari- pushteti.
Numër i madh i shkrimtarëve, edhe sot nuk heqin dorë nga të qenit apo edhe nga identifikimi me shoqërinë, e kuptuar si zë i tyre, mes qytetar, etnik, religjioz, ekonomik, etj., i cili tregon si duket “njeriu i duhur”. Kosova është jo pak e mbuluar nga ky prodhim. Shkrimtarët, artistët mediokër përgjithësisht, duke u ndjerë superiorë në frikën dhe pasigurinë e tyre intelektuale, gjejnë armën e fuqishme, fjalën e madhe, atdheun dhe popullin, për të siguruar status respekti politik. Shtylla e kapjes dhe logjika e kategorisë së tillë të krijuesve bazohet në faktin se mungesën e elitizmit intelektual e mbulon me etnopatriotizëm, me zhurmë dhe piskamë, buçitje dhe arrogancë. Madje arroganca vyrtyt i qenësishëm i akademizmit dhe publikes. Burim statusi. S’ka ku shkon më keq se kjo.
….
Nisemi nga vlerësimi i filozofit Karel Kosik se “politika nuk është as art dhe as shkencë, por lojë për pushtet dhe me pushtetin. Kjo lojë nuk është argëtim, por një çështje deri në vdekje e rëndësishme dhe për këtë shkak shumë më tepër në të paraqiten vdekja, fanatizmi dhe kalkulimet se sa humori dhe qeshja”, atëherë raporti shkrimtari –politika është fare i ndryshëm nga ai raporti i përhershëm shkrimtari – shoqëria. Për një studim më të plotë dhe ekzakt gjithsesi duhet definuar vijën ndarëse ndërmjet raportit politika-shkrimtari dhe shkrimtari që mund të ketë veprimtari politikën, që është edhe politikan. Është vështirë të gjendet shkrimtar pa angazhimin shoqëror, madje ka fare pak edhe pa ndonjë referencë politike. Referenca politike shprehet edhe kur shkrimtari nuk thotë gjë për vlerat, proceset dhe ngjarjet shoqërore. Heshtja si e tillë, është shumë shpesh mesazhi i distancimit nga doktrina politike që zbatohet në një vend. Kjo ka ndodhur edhe në botën shqiptare dhe shembull ekzemplar janë Lasgushi, Kuteli etj.
Pastaj raporti më i komplikuar dhe më i vështirë social është ai shkrimtari-pushteti. Pushteti që është një formë e të disponuarit dhe manifestim i afërsisë dhe i forcës, madje edhe shoqërore, gjatë gjithë historisë së shkrimit. Ka tërhequr shkruesit dhe krijuesit me ofertën e gjerë në njërën anë dhe kërcënimin, shpesh të pakufishëm, në anën tjetër. Po më shumë tani mund të jetë interes hulumtimi raporti ndërmjet pushtetit si ofertë, benefit, çmim, privilegj, ligj oportun, honorar i dhënë drejtpërdrejt apo tërthortë se sa kërcënim, apo kufizim i lirisë së krijimit.
Nëse shkrimtari është pjesë e sistemit pushtetor, kjo jo rrallë ndodhë me konvertim të vazhdueshëm kur kontrollon kuletën e shtetit, ai atëherë është edhe pushtetar, zyrtar dhe mashtrues. Ndërkohë, nuk do harruar se një shkrimtar mund të jetë politikan pa qenë i përfshirë në organizime të drejtpërdrejta politike apo edhe duke qenë larg pushtetit.
…
Në rastin më pozitiv, për të referencuar këtë raport politika- shkrimtari do të shërbehemi me mendimin e filozofit gjerman, Sheling, i cili kishte vlerësuar se, nëse qytetërimi ka pasur një progres dhe ai është realizuar duke shfrytëzuar idetë që kanë prodhuar intelektualët, përvojat janë ndryshuar, mbasi shpirti dhe natyra, janë dy polet e një identiteti. Pra, gjithçka në këtë botë të kulturës politike zhvillohet larg moralitetit. Thënë më thjesht, raporti politika- shkrimtari është raporti kultura dhe moraliteti, i përkthyer jo rrallë, kur forca e pushtetit deformon në imoralitet.
Problemi tjetër është përmbajtja estetike. Kur vepra ka shumë politikë brenda përmbajtjes që pretendon estetiken, atëherë ka patjetër pak art letrar. Nëse ka shumë art letrar në angazhimin e shkrimtarit, atëherë ka patjetër pak politikë.
Një nga më të njohurit sociolog të letërsisë në shekullin XX, Lisien Goldman, ka mbrojtur pikëpamjen se për nga vetë natyra, shkrimtarët bëjnë pjesë në kategorinë e problematikëve, mbasi ata gjithherë synojnë vlera që ngrihen mbi standardet, jo vetëm letrare, por edhe shoqërore e politike. Andaj, si rrjedhojë e kësaj prore ekziston një konflikt që të shumtën mbetet në rrafshin e konfliktit të ideve me praktikën shoqërore, pushtetin.
….
Në kohët e politikës moderne, në vitet ’30-të tashmë të shekullit të kaluar, ka pasur një orientim më të madh të shkrimtarëve nga e majta. Ideali i humanizmit dhe i barazisë së proklamuar nga e majta, kishte joshur shumë shkrimtarë gjermanë, frëngë, spanjollë, italianë, latino-amerikanë etj. Kjo kishte filluar të ndodhë edhe me shkrimtarët shqiptarë. Madje, një identitet i tillë humano-politik, mendohej se e ndihmonte kundërvënien ndaj totalitarizmit, që atëherë si i padurueshëm shikohej kryesisht vetëm fashizmi në Gjermani, Itali dhe Spanjë. Kjo ndarje shkrimtarëve shqiptarë u kushtoi shumë shtrenjtë pas vitit 1944 kur pjesa dërrmuese e tyre me botëkuptim të djathtë ose u ekskomunikuan ose edhe u pushkatuan. Një pjesë madje iku jashtë atdheut.
Por, pas viteve ’50-të të shek. XX, praktika totalitare ende më e ashpër se fashizmit, praktika komuniste në Rusi dhe në vendet e okupuara nga ajo, nxiti shumë nga shkrimtarët e majtë të bëheshin revoltues dhe të ktheheshin nga e djathta politike. Iluzioni se po krijohej një shoqëri humane, pa të shfrytëzuar dhe pa represion, u zhduk kur u mor vesh për kampet e mëdha të përqendrimit nëpër të gjitha shtetet socialiste. Totalitarizmi komunist shkatërroi paragjykimet për mundësinë e “botës së drejtë”.
Intelektualët kryesisht i takonin të majtës politike, por tani është gjendje e ndryshuar, kur pjesa më e madhe e intelektualëve të Evropës Perëndimore dhe të Amerikës, i përkasin të djathtës politike, vlerësonte Botomore, duke u marrë me përcaktimet politike të intelektualëve në gjysmën e dytë të shekullit XX.
Të jesh sot shkrimtar i majtë apo i djathtë nuk paraqet asfare rëndësie dhe asfare përparësie a mangësie. Provohet megjithatë një kapitalizim edhe i situatave politike në letërsi. Por të jesh pushtetar dhe shkrimtarë, kjo është një çështje fare tjetër. Në një ambient atipik kulturor dhe publik, aq më kaotik intelektual, siç është Kosova, favoret për shkrimtarin rrjedhin nga përkatësia dhe afërsia me pushtetin, me klientelat politike. Një ndjekje kjo e vërejtshme ndaj të gjitha pushteteve dhe klientelave për të mbajtur favoret e ndërtuara mbi arritje e lavde fiktive.
…
Shekulli XX, ka shënuar dy praktika globale, në të cilat janë detyruar të punojnë dhe jetojnë shkrimtarët. Jeta dhe puna në shoqëri totalitare, ku shkrimtari domosdoshëm ka qenë i kufizuar qoftë drejtpërdrejt, qoftë tërthortë dhe ku gjithë hapësira publike dhe institucionale ishte e ideologjizuar. Në shtetet demokratike, shkrimtari kishte përparësinë e zgjedhjeve të ideve dhe temave që do t’i shkruajë dhe do t’i botojë duke qenë vetë krijues i teknikave që i përdorë. Përgjegjësia për veten e tij ishte shumë më e madhe.
Nëse i referohemi Kosovës në këtë thjerrëz, atëherë kohezioni publik ishte i diktuar për të parë shkrimtarët dhe intelektualët, si shpëtimtarë. Angazhimi i shkrimtarit dhe intelektualit në përgjithësi, është i shumë i fortë në shoqëritë me probleme, me thyerje, siç ishte Kosova. “Vetëm në vendet e pazhvilluara tashti intelektualët paraqesin elitën kohezive, me primesa radikale, dhe ata luajnë një rol në jetën politike”, shkruan Botomore. Pra, parë nga ky kënd, elitat kohezive, është paraqitje tipike për shoqërinë shqiptare dhe shkrimtarët e viteve ’90-të në Kosovë.
…
Çështja e veçantë e diskursit në shkrimin më të ri të letërsisë shqiptare, është një fenomen, që burimi mund t’i gjendet në refleksionet posdiktatoriale në Kosovë dhe postkomuniste në Shqipëri. Realizmi socialist, modernja, postmodernja?! Në thelbin e realizmit socialist, që ishte shumë i pranishëm në letrat shqipe, fatura poetike funksion primar kishte propagandën ideologjike. Edhe realiteti edhe historia u shtroheshin synimeve për të indoktrinuar politikisht. Calinescu tërë këtë prani letrare në botën e Lindjes e ka definuar si parodi të vetëdijes estetike.
Në këtë rast, sa ka qenë i dobishëm shkrimtarët, intelektualët, që janë marrë praktikisht me propagandën a politikën? Thuaja si një, kanë pasur probleme për t’i kuptuar drejt ata që dikur ishin lexues të tyre dhe në rrethanën e re i kanë të humbur po këta lexues.
Te shkrimtarët që synuan apo zunë poste shtetërore u pa hapur prirja që nga retorika mashtruese politike të zbritet në autoritarizëm, prandaj kjo nga sociologë të letërsisë është sqaruar si keqkuptim i ligjeve të artit që nuk mund të zbatohen dhe as nuk funksionojnë në politikë. Vetmia e artit dhe vetmia e shkrimtarit.
Fiksioni i shkrimtarit politikan është shumë herë larg realiteti. Injoranca e shkrimtarit, zakonisht është shumë më e madhe se injoranca që prodhon popullizmi, meny e zakonshme e shkrimtarëve dhe intelektualëve mediokër.
Stacioni më i preferuar ku ndalet treni i kësaj ambicie është kiçi. Madje, me fenomenin e kiçit politik nuk janë marrë vetëm sociologë dhe studiues të psikologjisë sociale, por edhe shkrimtarë dhe në këtë kontekst do përmendur Oruellin, veçmas veprën e tij shumë të njohur “Ferma e derrave”. Pushteti totalitar shërbehet plotësisht me kiçin, e hijeshon realitetin sa kjo hijeshi arrin ta bëjë ideal gjithë procesin ireal. Kiçi politik krijon iluzionin se tërë liria e një shoqërie është e lidhur me fatin e një, apo disa individëve – prijës. Iluzioni krijon kiç-karizmin e personalitetit, i cili pastaj nuk mund të pranojë kritikën, diskutimin racional dhe as ndryshimin e gjykimit se është më i mençuri i botës. Kiçi nuk mbetet vetëm në përkatësinë e prijësit, por edhe të strukturave të tjera duke bërë që individët, të kënaqen me vetveten, me shkathtësitë dhe bëmat, që i konsiderojnë të pamundura për t’u realizuar nga dikush tjetër.
…
Boris Akunjin, shkrimtar ruso-gjeorgjian, kaq mund të bëj për atë që po ndodhë në Rusinë e Putinit dhe në Ukrainën e sulmuar nga ai: E di që Putinlandia dhe Rusia nuk janë një dhe e njëjta gjë, por tani nuk ka asnjë ndryshim për gjithë botën. Ndihem i tmerrshëm për ukrainasit. Ndihem i tmerrshëm për rusët përgjegjës që janë nën sundimin e maniakëve. Ndihem i tmerrshëm edhe për rusët e mashtruar, të cilët tani do të gëzohen. Më 24 shkurt 2022 filloi një epokë e re për të gjithë. E tmerrshme. Sa do të zgjasë dhe sa viktima do të duhen?
Kështu ka ndodhur gjithmonë. Të përgjegjshmit janë ndier të tmerruar, dhe të pandërgjegjshmit krenarë me krimin, pushtimet dhe propagandën e luftënxitjeve.
Shqiptarëte kanë të freskët këtë propagandë të shkrimtarëve serbë zjarrvënës dhe strukturë aktive e krimit që viste shqiptarët, boshnjakët, kroatët, nisur nga Dobrica Qosiq, presidentit të Jugosllavisë së Millosheviqit, 1992/1993, kur ndodhi gjenocidi në Bosnje dhe dhuna masive shtetërore ndaj shqiptarëve në Kosovë. Madje në këtë kohë. Ky baba serb shkrimtar avokoi hapur për ndarjen e Kosovës.
…
Edhe kështu, shkrimtarët provojnë të tregojnë si ka qenë si është dhe si do të jetë bota. Këtë e bënë edhe poetja ukrainase, Natalka Bilotserkivets, kur shkruan për dashurinë në Kiev:
Është shumë më e tmerrshme dashuria në Kiev sesa
Pasionet e shkëlqyeshme veneciane. Fluturat
Fluturojnë lehtas me pika drite si qiriu-
Flatrat e shndritshme të vemjeve të vdekura ndizen!
Këtu nuk merr fund dashuria e tmerrshme e Kievit sot, sikur dje që nuk mori në Prishtinë, pardje në Sarajevë. E nesër, mund të mos marrë fund as në ndonjë kryeqytet tjetër të Evropës.
Shkrimtari postmodern rus, Vladimir Sorokin, e nxjerrë çmimin e krimit të një të marri, siç është Putin: Është turpi ynë, por fëmijët tanë, brezi i rusëve shumë të rinj dhe ende të palindur, fatkeqësisht do të duhet të mbajnë përgjegjësinë për të. Ne nuk duam që fëmijët tanë të jetojnë në një shtet agresor, të turpërohen sepse ushtria e tyre sulmoi një shtet fqinj të pavarur. Ne u bëjmë thirrje të gjithë qytetarëve të Rusisë që t’i thonë jo luftës.
Por, lufta vazhdon dhe do të vazhdojnë luftëra tjera, ndërsa shkrimtarët do të shkruajnë pa mundur të shlyejnë atë që kishte thënë George Santayana, poeti dhe prozatori spanjollo-amerikan se vetëm të vdekurit shohin fundin e luftës. / KultPlus.com
Dikush na e la zgjebën në derë, ndonjë mysafir. Shtëpia jonë është si han, si Hani i Dilit. Vijnë shumë mysafirë, flasin e tregojnë gjithçka që dëgjojnë, për t’u dukur sa më të ditur. Prandaj sëmundjet ndërrojnë njëra-tjetrën.
Por shteti ka mjaft ilaçe për zgjebën, qetëson ngado sillet, Lalli.
Më trishton kujtimi për zgjebën. As sot zgjebën nuk dua ta sjell ndërmend. Më ngjall përfytyrime të llahtarshme. M’u rrop lëkura.
Askush nuk vinte, nuk shkonim askund. U leçitëm. Na leçitën të gjithë rrethi i shëndoshë. U harruam, për besë. Dëshiroja të mbulohem me çergë. Të mbështetem për të. Të mbështillem si me lëkurë gjarpri. Nuk më lejonin. Nuk ma lejonin kënaqësinë e kruarjes. Mbi çergë shtrohej një basmë e mavijosur, e vjetëruar. Nuk e zotëroja vetveten, gjaku më dilte. Krejt i gjakosur dhe nuk kish askush që më ndalon. Kjo është, kur njeriu e gjakos vetveten, mendoja. Më ndryshoi edhe lëkura e fytyrës. E shihja humbjen time.
Por, po t’i humbja sytë, e kisha shpellën. Po t’i humbja këmbët, i kisha duart. Dhe anasjelltas. Pa lëkurë? Do të më dilte mbi mishtë e kuq. I lutja në tokë e qiell të mos më lyenin me gurkali. Oh, ai është një material i tmerrshëm. U thosha, është edhe i ndaluar të përdoret në këtë formën e pazakonshme, në lëkurën time. Nuk zija vend. Doja të bija në ujë. Më ndizej mishi. Doja të mbytem në lumë, të mos dilja kurrë më në breg.
Kur zgjeba u ra të gjithëve edhe në shkollë, m’u hoq mërzia. Atëherë nuk kisha problem. Jetoja plotësisht i barabartë në të gjitha pikëpamjet. Kisha përvojë solide. U jepja leksione mbi mënyrat e shërimit.
Ndodhi e mira. Ja, thashë, më në fund, ra një sëmundje që na mori të gjithëve. Nuk e ndau as fëmijën në djep as plakun në shtrat. Po pleqtë kishin lëkurë të regjur, e kalonin lehtë e pa vuajtje zgjebën. Megjithatë, zgjeba i mori me rend të gjithë. Sytë u mbetën nga ne. Në fillim na shikon me mëshirë, po mandej me përbuzje. Edhe na akuzonin. Na përgjonin me dyshime, të atillë që prodhojnë akuza të rënda.
Lalli i pari ishte i gatshëm të na qes në gjyq, të dënohemi si fajtorë të vërtetë. Si krijues edhe të zgjebës.
Në Bashkësinë tonë lokale ata e sollën zgjebën, fliste ngado Lalli. Armikun e madh të shëndetit dhe të zhvillimit të shoqërisë sonë socialiste vetëqeverisëse.
Sa mora veten e shkolla rihapi dyert, erdhën nga Bashkësia Vetëqeverisëse e Interesit për Arsim, e Komunës së Prishtinës. Ishte grupi për testimin e dëshirave fëmijërore.
Për t’i shënuar dëshirat tuaja, sqaroi mësuesja Igball ardhjen e papritur.
Testi qe i shkurtër. Udhëzimi: Shkruani qartë. Përgjigjuni shkurt.
Nën numrin katër, ku ishte pyetja, çfarë keni dëshirë të bëheni ( profesioni), u përgjigja ashtu si kërkohej, shkurt dhe qartë: Pilot! Pasi shkrova fjalën pilot, u pendova. Përgjigjja mund të keqkuptohej. Çfarë piloti? I aeroplanëve, motoçikletave i anijeve, i anijeve kozmike. I shkrova të gjitha. Prapë u mendova. E kërkova testin e sapodorëzuar.
Mësuesja Igball, pasi ia lëshoi një sy letrës, u shfry: Ani rrjepci, pilot i aeroplanëve!
Pastaj më shikoi me keqardhje e mëshirë, se ende e kisha lëkurën të dërmuar: E tash, pse e do letrën, më pyeti ajo.
Dua ta shkruaj edhe pilot i helikopterëve, i thashë.
Ajo, e dallova tash, nervozë plot, me përbuzje ma ktheu: Ani, moshën e ke. Ushqeji ëndrrat e kota.
Oh, ëndrrat! Të kota, por sa të bukura, mendova./ KultPlus.com
Mitet aktuale të disejnuara apo të futura dhunshëm në “memorien kolektive” institucionale, në fakt, janë surrogate të miteve, por që ushqehen nga një frikësim rinovues nga e kaluara ideologjike. Duan largim nga sistemi i vlerave me mundësi të barabarta konkurruese. Në vend të punës, fjalë, arrogancë dhe dhunë publike. Prandaj, në horizontin e tillë kaotik, folk-romantik, kanë shumë peshë: Fjalë pa vlerë, arrogancë dhe dhunë publike.
…
Prirja të fitohet e të merret dhe jo të humbet e të jepet është më se njerëzore. Për të krijuar baraspeshë për marrjen dhe dhënien, është ndërtuar rendi, norma, ligji dhe sistemi ligjor. Pastaj edhe sistemi i vlerave etike. Por, po kështu, sistemi jo rrallë mund të jetë burim taitjesh fatkeqe, mbasi krijohet jo mbi mundësi dhe liri të barabartë të qytetarit, intelektualit, por mbi abuzimin dhe pushtetin e pakufizuar të individit a grupit të interesit. Abuzimi rehatohet në monopolet që mund të jenë qeveritare apo për-qeveritarë, po edhe për opozitën klienteliste, por në këtë rast, koston e kësaj rehatie e paguan qytetari nga fëmija parashkollor e deri tek hulumtuesi dhe intelektuali kritik e kreativ.
Një shembull: Kur për-qeveria ka monopol mbi institucionet atëherë është fare e natyrshme të ketë kudo emra pro qeveritarësh në ballë të privilegjeve. Kështu ka ndodhur me të gjitha qeveritë e deritashme. Kështu, barazia në tregun e dijes nuk u përket të gjithë njerëzve dhe për këtë ka një arsyetim popullist, estetizues, ishte edhe në komunizëm është edhe në demokraci: Populli, sovrani! Në të dy sistemet populli është sovrani i pakontestueshëm. Natyrisht, në letër. Çdo gjë bëhet në emër të tij. Por, sa e bënë krenar kjo popullin që i përmendet kaq shpesh emri?
…
E vërteta, sa më shumë dhe e thellë të jetë pabarazia intelektuale, e stimuluar gjatë, aq më shumë njerëz do të jenë të barabartë politikanët dhe intelektualët politikë, do të ketë më pak mendime që nuk janë sikur të tjerëve. Pra, shumica janë të barabartë në pabarazi.
Estetizimi në shoqërinë komuniste niste nga kjo pikë: Të gjithë janë të barabartë, të gjithë janë popull. Lumturia dhe kënaqësia ishte popullore, sikur edhe dështimet dhe ndëshkimet ishin gravurë në lëkurë të popullit. Statusi përcaktohej nga shumë indikatorë, shumë prej tyre të padukshëm.
Po në demokraci: cilësia e mendimit nuk e përcakton cilësinë e statusit. Barazia e popullit është e garantuar. Privilegjet janë kënaqësi demokratike.
…
Pra, estetizimi publik ka një subjekt moral të pashtershëm, në thelb shterp, dhe ai është heroi politikan e intelektual. Secili i bën heronjtë e vet dhe nuk i pranon të tjetrit. Heronjtë e familjes, të lagjes, të fshatit, të provincës, të Akademisë, të fakulteteve, institucioneve etj, por se ka heronjtë të vlerave intelektuale, se ato edhe kur janë, nuk do t’i vërejë askush, sepse hapësira është zënë nga shkuma e publikëve politikë dhe klientelistëve institucionalë. Prandaj, nuk gjen në këto hapësira evropiane kaq shumë heronj të kulltukëzuar, mistikë e të lumtur që arsyetojnë profilin e këtyre pseudoheronjve të privilegjuar sa në këtë vend.
…
Në fund: Estetizimi publik për të qenë më efektiv duhet të jetë sa më enigmatik. Sa më i padukshëm, dhe sa më pak ofertues. Këto forma të mistifikimi kanë koston, pasi pengojnë krijimin e sistemeve reale konkurruese, tregun funksional të dijes, ambientin real të të rinjve, krijues të vlerave përmbajtësore, përkatësisht, kjo bën që surrogatet intelektuale të menaxhojnë plotfuqishëm amullinë dhe të varfërinë institucionale publike. /KultPlus.com
Edhe kur nuk ekziston armiku i dukshëm, për “akademikët” organikë, ai i padukshmi “është këtupari”, përherë, madje. Ky është veçse akademizëm pragamatik politik, dmth, një përvojë fatlume e komode e strehimit publik poskolonial.
…
Edgar Moren, duke bartur më tej formulën e Aronit për demokracinë, thekson se në një proces veprimi urgjent “aspirata demokratike” mbytet nga “iluzioni demokratik”. Aspirata demokratike e qytetarit, po edhe e intelektualit, mbytet nga transformimi dhe çintegrimi “jotradicional”, po i konzeruvuar në integritetin “famoz” tradicional. Prandaj, në mënyrë të natyrshme, procesi post-autoritar ballafaqon aspiratat me interesat shumëherë të injoruara duke ndikuar në sjelljen “neurotike” dhe paradoksale te një pjesë e intelektualëve. Këtë e dëshmojnë praktikat e shoqërive në procesin e ndryshimit, kur për intelektualët, aspirata e dikurshme me shumë ankth dhe ëndërr, ndryshe ai iluzioni demokratik, iluzion i fjalëve shumë të bukura (politike), u kthye në një zhgënjim dhe pakënaqësi reale. Përmasa e zhgënjimit imponon pozicionimin joformal të këtij grupi, o heshtje, një mes as rebelm dhe as revoltë kjo, në njërën anë dhe o ofrim të shansit që politika të bëhet interes “akademik” profesional dhe moral.
Politikanët kështu fituan shans shumë më të gjerë në tranzicion për të humbur shijuar fetishin që i kishte shoqëruar gjatë, duke mos pasur parasysh strehimin e intelektualëve në “kauza politike”. Kjo politikë-jo rrallë edhe parapolitikë, personifikon së paku në këtë fazë edhe për intelektualin, vetëm lumturi komoditeti, siç nuk do të ishte e natyrshme të ndodhë, duke ndikuar kështu edhe në ndryshimin e agjendës së prioriteteve. Aspirata e njerëzve të politikës për të qenë intelektualë, për t’u trajtuar dhe vlerësuar si intelektualë, dhe në anën tjetër, aspirata e intelektualëve për të qenë jo zë racional, por zë moral, i shndërron ata në elementë politikë të ngurtësuar, të identifikueshëm fundamentalisht me “krizë vlerash”.
Çka ndodh në të vërtetë me intelektualët që zbulojnë një cak të ri azili? Disidentët kishin një cak vërtetë të ri. Pjer Bordie shkruan në kontekstin e këtij veprimi se intelektualët paraqesin » kapitalin shoqëror«, mbasi gjithë dijen e vet, e riinvestuan në përpjekjet e opozitës (demokratike). Po a kanë cak intelektualët në periudhën e postdisidentizmit? Nuk është fjala më për substrat të qyetetërimit, një shtyllë e fuqishme e angazhimit të intelektualëve qoftë edhe në politikë. Surealizmi i intelektualëve i orientoi ata të pretendojnë marrjen e rolit madje edhe, të misionarëve. Emra të njohur, duke u bërë pjesë e politikave “historike”, “u kompromituan seriozisht, njëkohësisht duke rënë në zërin e patosit moral”.
Nuk është ky inercion vetëm në Kosovë, po është “një fenomen edhe në shtetet e tranzicionit – në shtetet e Evropës Lindore” .
E vetmja përvojë e e jospekualtive e këtyre viteve, është ajo se, politikës nuk i duhet dija e intelektualëve, por vetëm herë-herë i duhen intelektualët, sa për të krijuar iluzionin demokratik se elita është në politikë, intelektualët janë “politikanë” dhe kështu edhe politika është “intelektuale”.
Problemi ndërlikohet mbasi një numër intelektualësh nuk kanë ide politike dhe kështu ata nuk kanë më as shtylla të identifikueshme publike për të cilat luftojnë në tregun e dijes, po bëhen pjesë e luftës së ideve politike të politikanëve duke zbritur në shkallën e shërbyesit ditor (Filandra).
Shpesh shtrohet pyetja, cili është stimuluesi që ndikon në ecjen e intelektualit me ritmin e politikës së ditës? Dhe, është problemi tek brishtësia dhe pasiguria e intelektualëve apo tek fortësia dhe mosvlerësimi i politikanëve?
Së, pari nuk është fjala për një njeri më të mirë, që pretendon të jetë intelektuali, por për një njeri më të nevojshëm në politikë, në tregun e politikës. Nëse respektohen skemat, atëherë do pranuar se realiteti politik është evaziv dhe këtë evazion e shton moszhvillimi shoqëror, në njërën anë dhe glorifikimi i pengesave, utopizëm ky, në tjetrën. Leotar ka vërejtur se utopizimi i intelektualëve është jofunksional. Pazari politik ua shkatërron tregun e ideve intelektuale dhe kështu ata në politikë, nuk dalin më shumë se utopistë dhe ëndërrimtarë qesharakë.
Pra, intelektualët “vuajnë pasojat e prodhimeve të tyre në politikë”. Jo rrallë, kështu ka ndodhur, kur impulset e ideve të tyre janë marrë në dorë nga teknikët e privilegjeve, burokratët e veshur me petkun e vjetër akademik, injorancë, fanatizëm e arrogancë bashkë, dhe atëherë më, edhe shërbimi i tyre nuk ka pasur vlerë, dhe ata janë mënjnuar nga ”froni i parë qoftë me qejf qoftë me dhunë” duke lënë mbas shkretëtirën kulturore dhe publike. Po Leotar e arsyeton këtë veprim fare thjeshtë: Intelektualët nuk janë veçse utopistë, ndërsa vetëvetiu politikanët janë pragamtistë, se nuk merrem me projekte të së ardhmes, por me shfrytëzimin e të tashmes, kryesisht duke u thirrur në të kaluaren e vështirë apo në rrezikimin e e vazhdueshëm të së ardhmes. Nga kush? Edhe kur nuk ekziston armiku i dukshëm, për “akademikët” organikë, ai i padukshmi “është këtupari”. Përherë, madje. Ky veçse dekor vulgar publik i glorifikuar, prodhuar dhe “mbrojtur me ligje”. Ky është akademizmi pragmatik dmth, një praktikë fatlume e strehimit publik postkolonial. / KultPlus.com
