Të bësh një karrierë si krijuese filmi kërkon vendosmëri, qëndrueshmëri dhe vizion të përpiktë. Mund të jetë një rrugë e vështirë për të udhëtuar, por dashuria dhe përkushtimi për punën është ura lidhëse për të arritur sukses.
Regjisorja Blerta Basholli, duke ndjekur dëshirën për të bërë filma, ajo gjithashtu punoi punë të ndryshme duke përfshirë: asistente administrative, menaxhim të projekteve humanitare, marketing etj. Por ka një moment kur tek njeriu ndezët dashuri për një profesion të caktuar të cilit pastaj i vihet pas. Por kjo dashuri padyshim që kondensohet dalëngadalë, e një rol kyç në këtë pikë e ka edhe familja. Kështu ndodhi edhe me Blertën. Shikimi i shumë filmave bashkë me babin dhe pasioni i tij për fotografinë dhe pikturën, ka ndikuar te Blerta, ku syrin për kompozicion dhe dashurinë për fotografinë e ka marrë nga i ati. Përderisa të qenit një grua e fortë ka ardhur nga mbështetja e pakursyer e nënës.
Regjisorja Blerta Basholli
Një përgatitje e tillë qysh nga fëmijëria, sigurisht do ta sillte Blertën në një vajzë që i përkushtohet shkollës e punës.
Blerta Basholli ka studiuar në Fakultetin e Arteve, dega Regji Filmi, Universiteti i Prishtinës, kurse Studimet Master i ka përfunduar në Tisch School of the Arts, në New York University, drejtimi Film dhe Televizion si bursiste e “Dean’s Fellowship”. Momentalisht është kandidate për doktoraturë në Fakultetin e Arteve në Shkup, në universitetin “Ss. Cyril and Methodius”.
Pas disa filmave të shkurtër e dokumentarëve, Basholli vendosi të sfidojë veten me një film të gjatë.
“Zgjoi” është filmi debutues i regjisores që qysh në fillim dha dritën e gjelbër që kjo regjisore do t’i shkelë kufijtë.
Përzgjedhja e filmit në konkurrencë zyrtare në festivalin prestigjioz ‘Sundance Film Festival’, i fali asaj një ndjesi tejet të mirë.
“Kemi bërë një punë shumë të madhe, me shumë dashuri e përkushtim, andaj hyrja në “Sundance” është një shpërblim shumë i mirë për punën tonë”, thotë Basholli për KultPlus.
‘Zgjoi” është film i bazuar në ngjarje të vërtetë që portretizon Fahrijen (interpretuar nga Yllka Gashi) e cila në kërkim të burrit të saj të humbur gjatë luftës së fundit në Kosovë, fillon një biznes bujqësor për t’a siguruar mbijetesën e familjes, në një ambient tradicionalisht patriarkal ku ambicia e saj për t’u zhvilluar nuk shihet me sy të mirë. Punët bujqësore fillojnë t’i ecin mbarë, pos bletëve që janë shumë kaotike dhe agresive ndaj saj. Në rrugëtimin për ta gjetur paqen me bletët, ajo fillon ta gjejë edhe paqen me vetveten.
Të kthyerit në film një histori si kjo e Fahrijes, Blertës i erdhi si ide pasi ka dëgjuar një storje televizive rreth kësaj gruaje.
“Ideja ka lindur pasi kam dëgjuar një storje televizive rreth një gruaje (Fahrije Hoti), e cila përkundër nevojës për mbijetese dhe mbështetjes qe iu ofron edhe grave te tjera te veja, të cilat ndodhen në të njëjtën situatë me Fahrijen, iniciativa e saj për të punuar nuk shihet me sy të mirë nga rrethi patriarkal ku ajo jeton”, tregon regjisorja rreth përmbajtjes së filmit.
“Zgjoi” do të jetë filmi që botës do t’i shpalosë një tregim nga Kosova, në mesin e shumë tregimeve të tjera që bota duhet t’i dëgjojë nga ky vend. Ky sukses padyshim që regjisoren e bën shumë krenare.
“Kemi shumë tregime interesante dhe shumë gjëra për të treguar. Fakti se një tregim nga Kosova do të shihet e dëgjohet nga një publik i gjerë më bën shumë krenare e aq më tepër për shkak të temës të cilën e trajton.”
Përkundër sfidave dhe vështirësive që ka Fahrija gjatë procesit, në thelb filmi përmban një tregim inkurajues dhe shpresëdhënës. Sipas regjisores, secila vajzë, grua, por edhe burrë që do ta shoh filmin mund të motivohet nga një sukses i tillë.
Të qenit vetë skenariste dhe regjisore e filmit, për Bashollin ishte një përgjegjësi e dyfishtë. Por, ajo beson se falë këtij angazhimi është rritur e zhvilluar edhe si person, por edhe si profesioniste.
“Skenari është proces i rritjes dhe me ka ndihmuar shumë që të kuptoj edhe më thellësisht temën edhe karakterin. Sa ka qenë e vështirë aq mendoj se edhe më ka ndihmuar për të depërtuar pak më brenda karakterit.”
Pjesëmarrja në ‘Sunndance’ është shenja e parë që ky projekt filmik është shumë premtues, por regjisorja rrugëtimin e filmit shpreson ta pasuroj edhe me shumë çmime.
“Fillimi është shumë i mirë, tani të shohim. Kur futesh me një festival si “Sundance” rrugëtimi i mirë është i sigurtë. Shpresojmë që filmi të vlerësohet edhe me çmime sepse ashtu do të ketë vërtetë rrugëtimin e suksesshëm.”
Të nisësh një karrierë është me të vërtetë e vështirë, por vazhdimi duket sikur është një tjetër sfidë më vete. Regjisorja beson që me dashuri do t’i kaloj të gjitha. Ndërsa përkushtimin e sheh si çelës të suksesit në secilin profesion.
Përderisa gjatë jetës marrim mësime që në momente të caktuara kanë efekte pozitive, një mësim të tillë regjisorja e ka zbatuar gjatë krijimit të filmit. Këmbëngulësia dhe puna përzistente ishin cilësi që i ndihmuan gjatë procesit të punës. Sipas Bashollit duhet të insistojmë dhe të punojmë shumë deri sa të arrihet rezultati i kënaqshëm në çdo fazë të procesit.
Teksa biseduam për kriteret që e bëjnë një film të shkëlqyer, Basholli si vlerë kyçe e sheh ndjesinë që të ofron një film.
“Për mua ndjesia që të krijon ai film, nëse bota e krijuar aty brenda është e besueshme dhe të merr me vete pa bërë asnjë pyetje atëherë filmi është i mirë. Pastaj natyrisht skenari është kryesori, aktorët, kamera e shumë elemente.”
Gjatë jetës, Blerta është frymëzuar nga shumë filma dhe regjisorë, qoftë edhe shqiptarë, por ajo përmend një ndër filmat që ka pasur më së shumti ndikim te ajo.
“Ka shumë filma dhe shume regjisorë e regjisore edhe nga Kosova edhe nga Bota që më frymëzojnë. E kam shumë të vështirë t’i listoj me të vërtetë. Një prej filmave që ende e përmend është “Dancer in the Dark” nga Lars von Trier, por ka shumë shumë filma që më frymëzojnë. Tregimi, qasja e regjisorit e më së shumti aktrimi janë ato elemente që më tërheqin edhe te ky film, por edhe tek shumë filma të tjerë.”
Krejt për fund, Basholli e cila vitin 2020 e përmbylli me një sukses të jashtëzakonshëm, shpreson që viti i ardhshëm t’i shtrojë filmit “Zgjoi” një rrugë edhe më të gjatë e të suksesshme, përderisa premton që do të vazhdoj të punoj intenzivisht. / KultPlus.com
Fëmijërinë e kishte të thjeshtë, teatri e opera ishin dyer që nuk u hapën asnjëherë për të. Ajo nuk frekuentonte vende të tilla. Ishin dyert e shtëpive të lagjes që hapeshin për të marrë qumështin e familjes së Elbenitës, e që asaj i kishte rënë hise ta shpërndante çdo ditë. Kjo punë asaj i sillte kënaqësi sepse në atë kohë Kosova po përballej me forcat serbe dhe aktivitetet tjera për fëmijë ishin pothuajse të pamundura. Elbenita Kajtazi, atë kohë 8 vjeçare, e gjente vetën edhe në diçka tjetër. Strehim e qetësim në kohë lufte e kishte këngën. Frikën e mbizotëronte me zërin e saj poshtë tavolinës apo në ndonjë qosh të shtëpisë, aty ku zëri nuk i dëgjohej fort. Ndërsa sot, duket sikur ai zë që për shkumë kohë u akumulua në brendësi të saj, ka arritur të depërtojë në skenat më të mëdha të operës në botë. Ndonëse një rrugëtim i pamenduar më herët, Elbenita me rrëfimin e saj dëshmon që asgjë nuk është e pamundur.
Ndërsa popullariteti u përhap dhe potenciali i saj i vërtetë po shpaloset nëpër skena botërore, ajo është shndërrua në diçka shumë më tepër, në një vajzë inspiruese.
Në një intervistë ekskluzive për KultPlus, Elbenita na tregon për një rrugëtim prekës, frymëzues dhe emocionues. Ajo flet për frikën, pengesat, pasionet, përparimin e shumë më tepër për atë që e drejtoi dhe i shtroi këtë rrugë suksesi.
Elbenita Kajtazi
KultPlus: Keni potencuar që për herë të parë keni shikuar një shfaqje operistike në kanalin YouTube, ndërsa sot ju keni arritur të depërtoni suksesshëm në skenën ndërkombëtare dhe të shkelni skena të mëdha, si e përshkruan këtë rrugëtim?
Elbenita Kajtazi: Për të përshkruar rrugëtimin tim në fjalë të shkurtra do potencoja shumë punë e përkushtim, besim i madh në atë që kam dashur të arrijë, fat, dhe shumë dashuri për punën që unë bëj. Nuk ka qenë e lehtë, sepse kur shpjegohet me fjalë të shkurtra tingëllon si diçka e lehtë për tu arritur, po nuk ka qenë gjithashtu e paarritshme, ka pasur zhgënjime, ka pasur thyerje emocionale, ka pasur momente kur edhe kam dashur të heq dorë nga ajo që ëndërroja por kanë qenë çështje minutash, prap e kam marr forcën dhe guximin. Gjithashtu vlen të përmendet që kam pasur afër vetës njerëz të mrekullueshëm që nuk më kanë lenë të bie poshtë asnjëherë.
KultPlus: Gjatë kohës së luftës së fundit në Kosovë ju ishit një fëmijë, keni deklaruar që kënga ju ka ndihmuar te tejkaloni atë periudhë të vështirë, na fol pak për ndikimin e muzikës në rrethana të tilla?
Elbenita Kajtazi: Muzika për mua atëherë si fëmijë 8 vjeçe e gjysmë ka qenë terapi, ikje nga një realitet i hidhur në një dimension që do doja të gjendesha si fëmijë, mes lodrave e jo në mes plumbave. Muzika edhe sot lirisht mund të themi që është terapi e shpirtit kur ajo muzikë është e mirëfilltë dhe të flenë në shpirt. Unë atëherë nuk e kam pasur aspak idenë se çfarë është muzika operistike, por kam kënduar këngë popullore, këngë për fëmijë, ninulla me të cilat nëna na ka rritur. Unë nuk kam pasur guximin të këndoj me zë, sepse kur futeshin serbët në shtëpi nuk është që ke guxuar të bësh zë, por në mendjen time jam gjendur diku tjetër, me tingujt e muzikës që më janë sjell nëpër kokë. Kur kemi dal si refugjatë në Shqipëri atëherë kam filluar të këndoj me zë të lartë, duke u munduar në çdo sekondë të harroj ato që kemi përjetuar ne si familje gjatë luftës, duke u munduar ta ndjej veten të lirë, sikur një zog kur këndon në degë pa menduar fare se çfarë do vijë më pas, duke shijuar lirinë në maksimum por gjithmonë duke shpresuar që një ditë do të kthehem në Mitrovicën time, në Drenicën time, vendin tim të lindjes, e lirë të vrapoj e të ëndërroj pa menduar frikën.
KultPlus: Shkaku i pandemisë, ky vit u konsiderua i “fjetur” edhe sa i përket jetës kulturore. Por, ju morët një lajm të mrekullueshëm për karrierën tuaj. Ju besua roli i Violetës në shfaqjen operistike “La Traviata”, një rol i ëndërruar për shumë soprano, si e pritët këtë lajm?
Elbenita Kajtazi: Është e vërtetë, mua personalisht më janë anuluar shumë shfaqje dhe kontrata të cilat kanë qenë jashtëzakonisht të rëndësishme, por që njëra prej tyre u realizua, e ajo është Violetta nga Opera “La Traviata” në Bordeaux të Francës në muajin Shtator. Për shkak të Covid-19 ka qenë pikëpyetje e madhe se a do realizohet apo jo, dhe fatmirësisht u realizua dhe kishte një suksese për të cilin jam shumë e lumtur dhe krenare, sepse u shpërblye puna ime e madhe që kam bërë me këtë rol dhe debutimi im në Francë la me të vërtetë përshtypje të mira atje.
KultPlus: Ju ka ndodhur që gjatë interpretimit tuaj në ndonjë skenë botërore të keni në publik prindërit, nëse po na fol pak për emocionin që të fal prezenca e tyre?
Elbenita Kajtazi: Unë kam pasur fatin t’i kem prindërit e mi një herë në Gjermani dhe kanë pasur mundësi ta shikojnë shfaqjen “Die Zauberflote”, fatkeqësisht jo në të njëjtën kohë, babai e ka parë Paminen time në Berlin, kurse nëna ka qenë prezente kur kam kënduar po të njëjtin rol në Aalto Muziktheater në Essen, Gjermani. Ka qenë ndjenjë që nuk kam fjalë ta përshkruaj, periudhë të cilën nuk do e harrojë kurrë. Është shumë kënaqësi e madhe kur sheh prindërit e tu të krenohen e shijojnë çdo sekondë të asaj që ke arritur.
KultPlus: Përkundër faktit që karriera juaj po zhvillohet jashtë Kosovës, ju asnjëherë nuk i harroni rrënjët, shpesh jeni pjesë e festivaleve të ndryshme, keni në plan mbajtjen e ndonjë koncerti solistik në Kosovë?
Elbenita Kajtazi: Unë jam shumë krenare me rrënjët e mia, nuk e mohoj asnjëherë prejardhjen time dhe me shumë mburrje tregoj gjithmonë se nga vij. Kohëve të fundit nuk kam mundur të jem shumë prezente në vendin tim për shkak të angazhimeve të shumta jashtë Kosovës, por nuk e mohoj dot që kam marr ftesa dhe marr ftesa vazhdimisht por që fatkeqësisht sezonet e mia janë të planifikuara qysh tash edhe për vitin 2023 dhe është shumë e vështirë të gjej kohë të lirë të jem me ndonjë koncert ose paraqitje në Kosovë, vij shumë shpesh për pak ditë dhe vizitoj familjen por jo më shumë se aq. Kurdo që kam kohen dhe gjërat planifikohen paraprakisht nuk do hezitoj të vij dhe të këndoj për publikun më të dashur që ma mbush zemrën me shumë dashuri.
KultPlus:Përkthimi i Operave botërore në gjuhën shqipe është i mangët, andaj ju keni marrë iniciativën e përkthimit në shqip të historive të operave të huaja, si lindi ideja dhe a ka nisur procesi i punës?
Elbenita Kajtazi: Unë kam studiuar vet në Kosovë dhe e di mirë se sa ka mungesë materialesh në drejtimin operistikë, prandaj meqenëse jam shumë aktive në këtë drejtim në botën e jashtme, më erdhi ideja që përvojat e mia ti ndaj edhe me të gjithë studentët që janë të interesuar të mësojnë dhe të ecin përpara në këtë drejtim. Kam parë shumë video që postohen dhe nuk kanë aspak karakter edukues dhe prandaj vendosa të marr këtë iniciativë që ata njerëz që janë të interesuar të mësojnë rreth botës operistike të dëgjojnë shpjegimet e tyre në mënyrë shumë të thjeshtë dhe të kuptueshme. Procesi i punës ka nisur dhe deri tani kemi postuar dy shpjegime, atë të operës Manon nga opera Massenet dhe Cosi fan tutte nga Mozart. Iniciativës time ju kanë bashkangjitur edhe artistë të tjerë shqiptarë dhe mezi presim të vazhdojmë punën dhe të postojmë edhe shpjegime tjera.
KultPlus: Ju shpesh e ngrisni zërin edhe për çështje të ndryshme sociale në Kosovë e sidomos në rastet e dhunës, sa ndikon në ju gjendja jo e mirë e popullit tënd?
Elbenita Kajtazi: Unë mërzitem shumë nga fakti që dhuna e bërë ndaj grave nuk dënohet sa duhet, mërzitem dhe irritohem kur e shoh trajtimin e keq të grave, dhuna duhet të dënohen nuk ka rëndësi se nga kush vjen nga gratë apo burrat, dhuna duhet të dënohen ashtu siç e meriton. Mua personalisht më thehet zemra kur shoh raste që vritet gruaja dhe burri nuk dënohet aq sa duhet, thjesht se përballoj dot dhe prandaj reagoj dhe mendoj që unë nuk duhet të jem e vetmja, gjithë ata, zëri i të cilëve dëgjohet duhet të reagojnë. I ftoj edhe gratë që janë pjesë e parlamentit të bëjnë më shumë në këtë drejtim, të bashkohen më shumë se kurrë e ta luftojnë këtë dukuri që dëmton gruan, ul gruan poshtë dhe humb identitetin e gruas.
KultPlus: Vajzat shqiptare pothuajse e kanë poshtuar botës në fusha të ndryshme, suksesi i tyre po i bën krenarë të gjithë, si e shihni ju rrugëtimin e vajzave shqiptare nëpër botë?
Elbenita Kajtazi: Çdo arritje e çdo femre shqiptare më bënë krenare nga toka deri në qiell. Unë jam e sigurt që asnjëra nga ato gra nuk e kanë pasur të lehtë të arrijnë aty ku janë por janë përkushtuar kanë punuar shumë dhe sot na bëjnë krenarë në gjithë botën. Uroj që këto arritje të jenë inspirim për të gjitha femrat tjera, që të mos dorëzohen kurrë dhe të ndjekin ëndrrat e tyre duke lënë anash paragjykimet dhe të thënat e kota që ndonjëherë jo rrallë dëgjohen në Kosovë si pre e mentalitetit të cilin ne e kemi.
KultPlus: Secilin sukses në jetë zakonisht ja dedikojmë dikujt, po ju ku e adresoni suksesin tuaj?
Elbenita Kajtazi: Unë suksesin tim së pari ia dedikoj punës dhe përkushtimit tim, familjes time që më kanë qëndruar gjithmonë afër duke më përkrahur në të gjitha vendimet që unë kam marr, Ermonela Jahos person që nuk më ka lëshuar dorën asnjëherë duke më këshilluar gjithmonë me gjërat e duhura, Vera Calabria personit që bëri të mundshme audicionet e mia të para, profesoreshës time të këndimit Caroline Merz pa të cilën nuk do posedoja teknikën e këndimit që posedoj sot dhe patjetër bashkëshortit tim Ardianit me të cilin kemi thurur ëndrrat që po realizojmë sot që nga shkolla e mesme.
KultPlus: Zëri juaj po rrugëton suksesshëm në vende të ndryshme, por në cilin teatër botëror ëndërroni të interpretoni një ditë?
Elbenita Kajtazi: Unë kam shumë ëndrra që uroj t’i realizoj në një afat jo shumë të gjatë, unë tashmë kam interpretuar në teatro të ndryshme nëpër botë, dhe kontratat me teatro të ndryshme veçse janë nënshkruar, por ëndrra ime më e madhe është që një ditë të këndoj në një teatër operistike në Kosovën time të dashur, uroj të mos mbaroj karrierën time pa shkelur këmba ime në një teatër në Prishtinë për të cilin do jem krenare dhe do lë zemrën time aty.
KultPlus: Me cilin artistë botërorë do të doje ta ndaje skenën të paktën njëherë?
Elbenita Kajtazi: Unë tashmë kam ndarë skenën me emra botëror si Placido Domingo, Rolando Villazon, Anja Herteros e shumë shumë të tjerë, dirigjent si Zubin Mehta, Kent Nagano, Donald Runicals por ëndrra ime është që një ditë ta ndaj skenën me motrën time Ermonela Jaho, sepse është dhe do mbetet krenari kombëtare.
KultPlus: Çfarë është duke bërë Elbenita kohëve të fundit dhe ju është ofruar ndonjë rol që do ta ndaje ekskluzivisht me lexuesit tanë?
Elbenita Kajtazi: Unë për momentin jam shumë e zënë me studimin e operës Manon, konkretisht rolin Manon nga opera e Massenet, gjithashtu rolin Mimi nga opera La Bohen si dhe Dona Anna nga opera Don Giovanni , jam me prova aktive në Staatsoper Hamburg dhe kontrata të tjera do publikoj atëherë kur edhe teatrot do i publikojnë sepse nuk kam drejtë më herët. Ajo që më duhet të veçoj patjetër është pjesëmarrja ime në festivalin më të madh botërorë këtë verë Salzburger festspiele në Austri, dhe përgatitjet natyrisht nuk janë të lehta po mezi pres të ngjitem prapë në skenën ku edhe Mozart para qindra viteve ka interpretuar.
KultPlus: Para pak ditësh ju keni ndarë me publikun një rrëfim personal tejet inspirues. Dikur ju shisnit qumësht në lagje, sot një soprano me famë ndërkombëtare, cili është mesazhi juaj për të rinjtë që sot janë në një pozitë të tillë që ndoshta suksesin e shohin larg e ndoshta të pamundshëm?
Elbenita Kajtazi: Unë ju them që më besoni asnjë sukses nuk është i pamundshëm nëse punoni fort e nuk zhgënjeheni por besoni shumë në vetvete, asgjë nuk është e lehtë në jetë por gjithashtu asgjë nuk është a paarritshme prandaj mos harroni që puna dhe vetëm puna e përkushtimi të drejtojnë drejtë një rrugëtimi të pastër dhe plot sukses.
KultPlus: Si do ta përshkruaje vitin që po e lëmë pas?
Elbenita Kajtazi: Viti që po e lëmë pas nuk ka qenë aspak i lehtë për secilin. Vit i çuditshëm dhe me të vërtetë një sfidë e madhe për të gjithë njerëzimin. Vit që nuk do të harrohet asnjëherë por uroj që të kaloj sa më shpejtë. Pa marrë parasysh sfidës së madhe mendoj që kjo pandemi ka afruar njerëzit më shumë me njëri-tjetrin, ka bërë të kuptohet që në këtë jetë nuk ka asgjë më të rëndësishme sesa shëndeti dhe dashuria e kujdesi në familje. Unë cilësoj familjen si gjënë më të shenjtë në botë dhe uroj ta kenë shëndetin e mos të përjetojmë dhimbje që shumë familje kanë përjetuar duke humbur më të dashurit e tyre. Për sa i përket karrierës unë e cilësoj si një vit përkundër rrethanave mjaft të suksesshëm dhe të paharrueshëm. / KultPlus.com
Publiku çdo herë e më shumë kërkon imazhe nga natyra, andaj dokumentimi i formave të ndryshme të jetës së egër po bëhet gjithnjë e më tërheqës.
Në Kosovë dokumentimi i botës së egër është i vonshëm. Por me zhvillimin e teknologjisë dhe me vullnetin e disa fotografëve sot kemi fotografi mbresëlënëse e që nuk janë parë më herët. Këto pamje po vihen edhe para syve të botës duke e bërë kështu vendin tonë sa më tërheqës për turizëm.
Arian Mavriqi është një ndër fotografët e botës së egër në Kosovë që kujdeset të jetë gjithmonë në vendin dhe kohën e duhur e me punën e tij të arrijë të informojë publikun me shumë të panjohura nga kjo botë.
Si fëmijë ai kishte pasion të hulumtonte në natyrë, por ndoshta asnjëherë nuk i kishte shkuar mendja që një ditë do të ketë mundësi që gjithë ato pamje eksploruese do t’i dokumentonte. Madje, do t’i dukej e pamundur t’i thoje që një ditë fotografia e tij do të komentohej nga gjigandi botërorë Microsoft e të cilin Mavriqi e vlerëson si një sukses kombëtar.
Në një intervistë të veçantë për KultPlus, Mavriqi na flet për pasionin e tij, vështirësitë e të fotografuarit gjallesat, sfidat e kënaqësitë gjatë procesit të punës që shpesh është tejet sfidues. Zbulon speciet që kanë arritur t’i fotografojnë e që nuk kanë ekzistuar as në të dhënat shtetërore. Ai ndër të tjera tregon se si ndikojnë fotografitë për tërheqjen e turistëve dhe sa kanë arritur të ngritin vetëdijen e popullit përmes fotografisë.
Arian Mavriqi
KultPlus: Fillimisht na trego sa kohë keni që i jeni përkushtuar artit të fotografisë më seriozisht, si erdhi inspirimi?
Arian Mavriqi: Që nga viti 2012 jam aktivë në fotografi, dhe inspirimi më erdhi pasi që si fëmijë kam pasur shumë dëshirë të hulumtoj në natyrë, por në atë kohë (para luftës) nuk kisha mundësi të fotografoja apo dokumentoja atë që na rrethonte me fotografi, ajo që bëja ishte vetëm ti shikoja pjesëtarët e faunës, shpezët dhe kafshët por edhe natyrën dhe të kënaqesha duke vrojtuar thuajse gjithë atë që na rrethonte.
KultPlus: Jeni ndër fotografët dhe eksploruesit më të njohur të natyrës dhe faunës në Kosovë, na fol pak për këtë pjesë, si është të jesh fotograf i kësaj fushe?
Arian Mavriqi: Është e veçantë të jesh fotograf i botës së egër, njëherë edhe satisfaksion, pasi që ky lloj i fotografisë është edhe më i vështiri për tu realizuar sepse ka të bëjë me krijesa që nuk e kuptojnë gjuhën e njeriut, mandej duhet të jemi në teren thuajse gjithë kohën që t’i gjejmë ato për t’i fotografuar, nganjëherë edhe në borë e shi, por që vullneti i tejkalon të gjitha vështirësitë.
KultPlus: Sa është e vështirë deri të sjellja e një fotografie të tillë (nga fauna), besoj ju ka ndodhur të prisni me orë apo ditë për një shkrepje të tillë?
Arian Mavriqi: Po, kemi pritur me orë, por edhe me ditë, këtu doja ta veçojë xhirimin e skyfterit Accipete gentilis (Gjeraqina e shkurtes) për të cilën kemi qëndruar deri në tri ditë në të njëjtin vend deri sa ja arritëm qëllimit për të marrë një xhirim që ishte i pari i tillë i realizuar në shqiptari.
KultPlus: A keni arritur të identifikoni ndonjë specie të re në Kosovë, për të cilën nuk keni qenë të informuar më herët?
Arian Mavriqi: Si rezultat i punës sonë, kemi arritur t’i fotografojmë disa specie të reja, ndër to Shqiponja peshkngrënëse (Pandion haliateus) dhe Kojlikun e zi të cilat as nuk gjenden në të dhënat shtetërore, por kemi fotografuar edhe shumë specie tjera që janë në të dhënat shtetërore por nuk kanë qenë asnjëherë të dokumentuara me fotografi.
KultPlus: Sa mendoni që keni arritur që përmes fotografive nga bota e egër të ngritni vetëdijen e qytetarëve për ruajtjen e tyre?
Arian Mavriqi: Jemi të kënaqur me ngritjen e vetëdijes nga ana e qytetarëve tanë, dhe se çdo ditë e më shumë ata po inspirohen edhe nga fotografitë e xhirimet tona, dhe thuajse tashmë ata janë pjesë e jona dhe na ndihmojnë shumë edhe në gjetjen e tyre dhe na japin informacione.
KultPlus: Nga gjitha shkrepjet që keni realizuar, cilën do ta veçoje?
Arian Mavriqi: Do ta veçoja Kaprollin me zogun Trishtili i madh në shpindet e tij që e kam realizuar në Blinajë. Mandej Shqiponjën Osprey si dhe një zog që është i përmendur edhe në Kuran e që quhet Pupëza apo Upupa epops.
KultPlus: Një moment i veçantë për karrierën tuaj besoj ishte edhe komentimi që gjigandi Microsoft i bëri fotografisë tuaj të realizuar në Kamenicë e cila ngjasonte shumë më atë të Ëindosës XP, si është të vlerësohesh nga Microsoft dhe na fol pak për emocionin që të fali suksesi i kësaj fotografie?
Arian Mavriqi: Komenti i gjigandit Microsoft ka qenë deri më tani kulmi në karrierën time pasi që është Kompania më e madhe në botë, dhe ajo nuk është se ishte sukses vetëm i imi, por edhe sukses kombëtar, pasi që ata interesohen më shumë për ne dhe lokacionin e shkrepjes gjithsesi, mandej emocionet kanë qenë nga më të mirat për mua deri më tani dhe sikur të kisha mundësi do ta përsëritja çdo ditë, është thjeshtë satisfaksion të vlerësohesh nga një gjigand si Microsoft.
KultPlus: A mendon që kjo fotografi të dha një vëmendje më të madhe te publiku dhe puna jote filloi të shpërndahet dukshëm më shumë?
Arian Mavriqi: Po, më ka ndihmuar shumë në karrierën time, vëmendja dhe shpërndarja e asaj foto më ka bërë të ndihem krenar me punën time, dhe më dha një vullnet shumë të fortë për të vazhduar akoma më fuqishëm në të ardhmen, sepse nëse punon gjithmonë edhe do shpërblehesh.
KultPlus: Duke qenë se ju vini nga Kamenica, gjithashtu një prej vendeve që ju eksploroni më së shumti, a mendoni që keni arritur tashmë të nxirrni në pah bukuritë natyrore të këtij vendi dhe faunën e pasur që ka, apo keni ende për të na treguar?
Arian Mavriqi: Po, unë jam nga Kamenica, dhe jetoj këtu, njëherit edhe fotot që kam sjellë e kanë bërë qytetin ku jetoj të njihet thuajse në gjithë shqiptarinë sepse njerëzit kishin shumë pak informacione për këtë vend, por akoma kam shumë për të bërë për Kamenicën dhe shqiptarinë në përgjithësi, janë shumë specie tjera që na presin ti fotografojmë dhe t’i dokumentojmë në të ardhmen.
KultPlus: Fëmijët janë ata që gjithashtu zënë shpesh vend në fokusin tënd, ju fal emocion e inspirim pafajësia e tyre?
Arian Mavriqi: Fëmijët janë aq të pafajshëm dhe natyraliteti i tyre na bënë që t’i fokusojmë sepse fotografitë me fëmijë janë emocion në vete dhe gjithmonë dërgojnë mesazhe pozitive në opinion dhe padyshim se vlerësohet shumë më lart edhe në publik, sidomos fotografitë që tregojnë traditat tona dhe fotografitë me kafshë.
KultPlus: Shumë nga bukuritë natyrore të Kosovës kanë dal në pah falë shkrepjeve tuaja, sa ndiheni i përmbushur si fotograf?
Arian Mavriqi: Kemi sjellur shumë fotografi të bukurive natyrore, por ne asnjëherë nuk kënaqemi me vetveten, por gjithmonë jemi në kërkim të ekskluziviteteve të reja dhe se fotografia është një burim shpirtëror i pashtershëm edhe njeriu gjatë gjithë jetës ka çka të ofrojnë në lëmin e fotografisë, sepse vijnë situata të reja, vende të paeksploruara, specie të pazbuluara, njerëz të rinjë pranë fokusit tonë, pra me një fjalë bota nuk ndalet dhe me të nuk ndalemi as ne.
KultPlus: Si e vlerësoni artin e fotografisë në Kosovë, çmohet sa duhet?
Arian Mavriqi: Arti i fotografisë për fat të keq nuk çmohet aq sa duhet, por jemi në rrugën e duhur që të ngrisim vetëdijen dhe të respektohet në nivelin më të mirë të mundshëm pasi që është një pjesë e artit dhe ka një vlerë të jashtëzakonshme.
KultPlus: Duke pas parasysh që e drejta e autorit te ne në Kosovë nuk respektohet sa duhet, hasni në probleme të tilla shpesh?
Arian Mavriqi: Sa i përket të drejtës autoriale kemi shumë shpesh raste të tilla kur merren fotot tona dhe nuk ceket emri i autorit dhe për fat të keq kemi një ligj që nuk zbatohet thuajse fare hiq, prandaj edhe ata që marrin foto të tilla pa e respektuar të drejtën autoriale do të vazhdojnë kështu deri sa të fillon të zbatohet ligji edhe të binden që një shkelje e tillë dënohet shumë rëndë.
KultPlus: Keni menduar hapjen e ndonjë ekspozite së shpejti?
Arian Mavriqi: Po, shumë shpejt do të hapë një ekspozitë personale me disa nga fotot e mia të faunës dhe natyrës të shkrepura në Kosovë e Shqipëri, por jam duke menduar të bëjë diçka të veçantë dhe besoj që kësaj radhe ekspozita do të mbahet diku në Prishtinë, dhe dua që të jetë një prezantim edhe në nivel kombëtar, pra të kemi të ftuar dhe mysafir nga gjitha trojet shqiptare.
KultPlus: A mendon që ndikojnë fotografitë për tërheqjen e turistëve në vendin tonë?
Arian Mavriqi: Fotot ndikojnë shumë në tërheqjen e turistëve të huaj sidomos në Kosovë, pasi që në vende të ndryshme ne akoma kemi një “hije të zezë”, dhe se ata kanë nevojë për më shumë informacione për vendin tonë, sidomos fotografi të bukurive të Kosovës, faunës, traditave tona, arkeologjisë që e kemi gjithandej e që zbulon shumë për historinë tonë, si dhe qyteteve tona që njihen për ruajtjen e pjesës arkeologjike dhe historike.
KultPlus: Si e komentoni shprehjen “Fotografia vlen sa një mijë fjalë”?
Arian Mavriqi: Shprehjen “Fotografia vlen sa 1000 fjalë” do ta komentoja me fotografinë time ku zogu qëndron i qetë në shpinën e kaprollit, mandej kur një qengj qëndron në krahët e një plaku i qetë dhe me shumë dashuri, apo me fotografinë time që ishte zgjedhur për tu pikturuar në Muralin e Kamenicës si dhe me qindra foto me kafshë që i kam realizuar djalin tim Amalit, pra nëse i shikon ato fotografi secila në vete i ka nga 1000 fjalë, prandaj edhe fotografia nuk komentohet shumë, ajo flet vetë. / KultPlus.com
“Paris-presse” ka botuar, të enjten e 18 gushtit 1955, në faqen n°4, një shkrim në lidhje me intervistën ekskluzive të mbretit Zog dhe mbretëreshës Geraldinë në vilën e tyre në Kanë të Francës, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar:
Mbreti Zog i Shqipërisë ëndërron të rimarrë fronin e tij
Në vilën e tyre në Kanë, Madhëria e Tij Zog I dhe Mbretëresha Geraldinë. Mbretëresha gjen sërish rininë e saj këtu : ajo u rrit në Nisë. – Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Côte d’Azur Në një vilë të vjetër në Kanë (Nga korrespondenti ynë Francis RICO.)
Një vilë me mure ngjyrë gri, të çara, kopshti i harlisur i së cilës nuk është mirëmbajtur prej kohësh : këtu qëndron mbreti Zog i Shqipërisë, i cili sapo ka mbërritur në Kanë me mbretëreshën Geraldinë.
E ndërtuar në vitin 1900 gjatë kohës së “Dukave të Mëdhenj”, me një luks të frëngjive prej llaçi, shtëpia, pavarësisht sallonit së saj të madh të jetesës me tavan të pikturuar, është e trishtë dhe mban erën karakteristike të shtëpive të vjetra të pabanuara.
Para derës, të ulur në rreth, në kolltukët e kohës së Mbretëreshës Victoria, disa burra të gjatë, besnikët e fundit të sovranit të rrëzuar nga froni, bisedojnë në pritje të ditëve më të mira.
Ata flasin me njëri-tjetrin me zë të ulët, ose përdorin tespihe të bëra nga rruaza të mëdha me ngjyra.
Kush janë ata ? Ish-zyrtarë të lartë, oficerë, magjistratë, të humbur në anonimitetin e xhaketës (kostumit) evropiane…
Ata ruajnë mbretin që rrallë e shohin, vëzhgojnë daljen e mbretëreshës ose të princeshave, motrave të Zogut, vëzhgojnë lëvizjet e të madhit, Leka Skënderbeut, i cili ecën në fund të parkut ndërsa shikon majat e selvive.
Përreth, Kana shkëlqen plot shëndet. Vilat, me qepenet e hapura, shfaqin pamjen e pushimeve, të gëzimit, diellit, pasurisë.
Në sfond, deti është i mbushur me varka me vela ose i shqyer nga skiatorët detarë.
Nga dritarja e sallonit të madh shohim çatitë e pallateve (vilave) të mbuluara me flamuj që valëviten nga era dhe Palm Beach Casino shfaq arkitekturën e saj të çuditshme orientale si një xhami e humbur në brigjet e largëta të Mesdheut.
Mbreti më priti në orën e premtuar. Ai është ulur në një divan të madh që e bën më të hollë figurën e tij të dobësuar. Zog I ngrihet për të më dhënë dorën.
“— Jam i lumtur, tha ai, që po pres një francez. Ne e duam aq shumë Francën, e cila na ka dashur aq shumë.”
Sekretari i tij privat shtrin një tabaka me cigare “bjonde” të Régie française. Zog I, i cili vazhdon të pijë duhan pavarësisht ndalimit nga mjekët e tij, ndez një cigare tjetër fill pas asaj që sapo mbaroi. Nuk e kisha parë që nga një intervistë që ai më dha në vitin 1939 në Versajë, ku ishte strehuar pas pushtimi të Tiranës nga Musolini.
“— Lartmadhëri, më në fund, u mor haku juaj ndaj italianëve ?”
Një buzëqeshje e zbehtë nën mustaqet e tij të famshme si një oficer kalorësie ballkanike.
“— Plot ngjarje që atëherë, psherëtiu ai. Pashkët e vitit 1939 ishin fillimi i luftës botërore. Por si mund ta dinim ?”
Një mbretëreshë e buzëqeshur
Mbretëresha Geraldinë shfaqet me një fustan të freskët, modest dhe pranveror; një gjerdan margaritar i imët për çdo stoli. Ajo është e gjatë, e hollë, e qeshur. Papritmas, salloni i vjetër ndriçon.
Ajo flet frëngjisht hyjnisht me një theks këndues. Ajo është me origjinë hungareze. Por ka udhëtuar kaq shumë!
“— Unë gjej këtu rininë time, thotë ajo, në këtë vend kaq blu dhe kaq të bukur. A e dini se kam studiuar në liceun e Nisës dhe në një shkollë angleze ?”
Ndërsa e pyes nëse i pëlqen të dalë, të shohë koleksione, të shkojë në kazino, buzëqeshja e saj ngrin :
“— Mbreti është i sëmurë; Ai ka nevojë për pushim, përgjigjet ajo. Çfarë do të bëj vetëm, në një gala ? Çfarë do të bëja pa të ?”
Zogu e shikon me butësi. Ai rrëshqet dorën e tij mbi të sajën. Buzët e tij pëshpëritin një falënderim.
“— Unë duhet të shkoj në Paris, vazhdon ai, të konsultohem me autoritetet tuaja mjekësore. Shëndeti im është i brishtë dhe duhet të kursej veten time, sepse do të doja të përkushtoja pjesën tjetër të forcës time në shpëtimin e vendit tim.”
“— Lartmadhëri, a mendoni se një ditë do të ktheheni në Shqipëri ?”
Fytyra e tij ngrihet. Toni i zërit të tij ngurtësohet. Sekretari më në fund e përkthen përgjigjen.
“— Nëse fuqitë e mëdha bien dakord për ribashkimin e Gjermanisë, deklaron mbreti, atëherë do të vijë dita kur disa shtete do të thirren të shpallin, nëpërmjet plebishiteve të lira, qëllimet dhe dëshirat e tyre për qeveri. Shqipëria si të tjerët do të jetë në gjendje të shprehë vullnetin e saj.”
Dëgjojmë këmbanën e një kapele (kishe) aty pranë që na jep sinjalin se është ora dymbëdhjetë e mesditës. Dielli është tashmë në pikun e tij. Geraldina përkulet për të parë “Croisette-n” të mbushur plot me njerëz. Është kënaqësi të qëndrosh nën hijen e freskët. Mbretëresha merr dorën e mbretit dhe të dy hyjnë në kopsht, midis dafinave dhe trëndafilave.
“— Ditë të mbarë, zotëri !”, tha Zogu I, duke ndezur një cigare tjetër.
Autori i njohur i letërsisë botërore Salman Rushdie, ka dhënë një intervistë për prestigjiozen The Guardian, ku ka treguar për jetën private, për rutinën e tij si për lansimin e librit të tij të ardhshëm, shkruan KultPlus.
Ndër të tjera, në këtë intervistë vërehet një ironi e hollë e autorit, ndërkaq edhe humori i tij është i theksuar.
Më poshtë keni intervistën e Rushdies.
Kur keni qenë më i lumtur? Ndihem mjaft i lumtur tani, megjithëse pandemia është problem. Virusi më preku shpejt dhe nuk isha mirë, për gati dy javë e gjysmë. Nuk pata simptomat më të rënda dhe çdo ditë e më shumë, e kuptoj se jam nga njerëzit që ishin me shumë fat.
Kujtimi më i hershëm? I mbështetur në supet e tim eti në Bombay, duke parë Sherpa Tenzing Norgay-n, ndërsa përshëndet me dorë nga makina, pas ngjitjes së parë të Everestit.
Tipari që urreni më shumë te të tjerët? Të qenit të pandershëm.
Çasti më i vështirë? Është kaq i vështirë, sa nuk thuhet.
Sendi më i çmuar që keni? Një shufër e vogël argjendi, tri centimetra e gjatë. Daton në qershorin e vitit 1947 dhe në të është gdhendur harta e pacopëtuar e Indisë. Ma dhanë një ditë pasi linda, ndaj është sendi më i hershëm që kam.
Kujt do t’ia besonit rolin, në filmin e jetës tuaj? Herën e fundit që më bënë këtë pyetje, thashë: “Johnny Depp-it, për shkak të ngjashmërisë së madhe fizike” – dhe gazetari i tabloidit, mendoi se e kisha seriozisht.
Cila është fjala e parapëlqyer, për ju? “Fund”. Janë dy fjalë: edhe “ndjesë”.
Çfarë u detyroheni prindërve? Pikëpamjen laike, e kam falë babait. Nënës time, i detyrohem për gjithçka tjetër.
Cili libër, ju ka ndryshuar jetën? “Liza në botën e çudirave”… ose, ndoshta një libër humoristik për Supermenin. Këta më ngjitën virusin e leximit dhe kjo çoi në mënyrë të pashamngshme tek ai i të shkruarit.
Çfarë donit të bëheshit kur të rriteshit? Shkrimtar, më vjen keq ta them… E mërzitshme ta dëgjosh, e di, por kjo është e vërteta.
Fjala më e rëndë, që ju ka thënë dikush? Kur isha rreth 22 vjeç, isha i ftuar në një mbrëmje mode në Chelsea. Më prezantuan me një stilist të njohur, i cili, menjëherë më ktheu shpinën dhe u largua. Dhjetë minuta më vonë, u kthye dhe më tha: – Më vjen keq, që u solla aq vrazhdë me ju… Por, më thanë se jeni hebre. – E mbaj mend, fort mirë emrin e tij, por le të bëjmë sikur e kam harruar.
A keni thënë ndonjëherë “Të dua”, por pa qenë e vërtetë kjo? Po.
Po të mund të ktheheshit pas në kohë, ku do të shkonit? Do të rri këtu, faleminderit! Në të shkuarën, kishte mjekim jo kaq të mirë për dhëmbët.
Kur keni qarë për herë të fundit dhe pse? Kur pashë në Netflix, filmin e Sooni Taraporevala-s, “Yeh Ballet”… Më ktheu në Bombay dhe çuditërisht, pata një ndjesi të fortë përmallimi.
Kë shihni, si arritjen tuaj më të madhe? Nëntëmbëdhjetë libra. Vitin e ardhshëm, njëzet…
Kur i keni pasur problemet më të mëdha me ligjin? Gjatë viteve ’90, kur kisha nevojë për mbrojtje nga punonjësit e policisë. U bëmë miq të mirë, me disa prej tyre.
Çfarë jua prish gjumin? Asgjë. Fle si qengj.
Cili është mësimi më i rëndësishëm, që ju ka mësuar jeta? Të jesh plotësisht, vetvetja!
Na tregoni ndonjë të fshehtë!.. Ende s’e kam mbaruar së lexuari, “Middlemarch”, të George Eliot-it. / KultPlus.com
Artistët shqiptarë që vitet e fundit kanë ndjekur dinamikat e jetës kulturore shqiptare janë vënë para një paradoksi, në të cilin po u përpoqe të jesh vetvetja dhe ta bësh artin tënd, o do të lihesh krejt anash, mbuluar nga pluhuri i harresës, o medoemos do të pengohesh gjatë punës tënde. Fatkeqësisht tash e sa kohë, artistët, ata të vërtetit që përpiqen t’i ndryshojnë gjërat për të mirë pengohen e izolohen nga institucionet sikur në një nekropol. Pra, cili është shkaku i tërë kësaj situate vallë?
Një shtet funksional investon në zhvillimin e jetës kulturore, për ta pasur shoqërinë e shëndoshë, sepse nuk ka jetë pa art, rrjedhimisht as shoqëri. Kultura shqiptare parë në përgjithësi gjatë viteve të fundit duket sikur ende s’i ka bërë vendin lirisë së shprehjes dhe hapjes, por sikur ka mbetur ende në njëfarë strehe diakronike.
Në shoqërinë kosovare, të jesh artist nuk është aspak e lehtë. Që të trasohet rruga drejt karrierës do të duhej një gjendje më e mirë sesa kjo që e ka pllakosur vendin, ku ekonomia e tregut është në situatë të vështirë, sikurse fuqizimi i artistëve përmes financimeve. Ndaj, mund të thuhet se ky sistem s’është tjetër veçse kaotik, nën të cilin shumë artistë siç është Arben Kastrati, ngelin të dëshpëruar. Sepse sistemi i ndërtuar në këtë mënyrë, artistët i vë në luftë për mbijetesë, derisa në anën tjetër vazhdon ripërtypja nga publiku.
Për të diskutuar rreth kësaj anomalie që mbretëron tash e sa kohë, vjen në këtë intervistë ekskluzive për KultPlus artisti poliedrik Arben Kastrati, i cili bart pas vetes një bagazh të pasur artistik.
Aktor, regjisor, skenarist, shkrimtar e producent filmi është profili i tij. Mes një karriere të gjatë të ndarë mes ekranit televiziv, skenës së teatrit e letërsisë, Arben Kastrati është shquar për sensin e rebelizmit kundrejt sistemeve. Si një shpirt i lirë, ai ka luftuar e lufton për lirinë, ndaj Kastrati është vënë kundër padrejtësive sociale dhe lënies anash të njerëzve adekuat. Koncepti bazë i artit të tij, ka lirinë e të shprehurit. Por duke parë ndër vite zhvillimet socio-politike, Kastrati është i dëshpëruar me anarkinë, që sipas tij, është instaluar në vend dhe në institucionet kulturore.
“Grupet e interesit e kanë dëshmuar që nuk dinë të bëjnë asgjë, ndërsa unë nuk kam fuqi për të bërë ndërrime, por fuqinë e fjalës së lirë nuk mund të ma ndalë askush për ta gjykuar këtë trend negativ”, e nis ai bisedën.
Brenga e Kastratit është se njerëzit e ditur po lihen anash nga institucionet, madje ai konkludon se është krijuar njëfarë urrejtje patologjike ndaj tyre.
“Njerëzit e ditur të këtij vendi duhet të thirren, madje të luten nëse është nevoja, që të vijnë dhe të kontribuojnë në ndërtimin e shtetit. Ka njerëz të ditur në këtë vend, por fatkeqësia është se ata nuk duhen. Përkundrazi. Ka një urrejtje patologjike ndaj njerëzve të ditur, qoftë në ekonomi, mjekësi, shkencë, sport e kudo. Është njëfarë rezistence e madhe ndaj njerëzve të ditur, që ata mos kontribuojnë në vendimmarrje”, thotë ai duke vazhduar:
“Ka një degradim aq fyes ndaj dijes, saqë kur përmendet një intelektual, asocohet në diçka të keqe, asocohet në njeri të keq, të shëmtuar. Thjesht, njeriun e ditur e kanë shpërfytyruar”.
Tërë kjo situatë sipas tij s’është veçse trend i degradimit, i cili po del të jetë i thellë dhe ndikues në jetën kulturore kosovare.
Ky sistem i instaluar i të paditurve, i mbanë larg njerëzit e ditur, të cilët nuk i imponohen atyre, sepse janë të paditur. Drejt të diturve, mungojnë ofertat, që t’i marrin institucionet në duar dhe ta bëjnë vendin, sipas tij.
“Ekziston mënyra, por s’ka dëshirë dhe vullnet”, thotë Kastrati, teksa përmend të rinjtë që kanë kryer shkollimin nëpër Universitete prestigjioze por që anashkalohen. Në vend të tyre, tash e njëzet vjet, mbështeten njerëz jo të duhur.
“Kjo shoqëri ka minimum 400-500 të rinj që kanë kryer shkolla në Universitete të prestigjioze botërore. Atyre duhet t’ju bëhet ofertë, që të vijnë dhe të kontribuojnë në ndërtimin e vendit. Por, ardhja e tyre do të sillte rregull, e rregulli ua ngushton hapësirat për vjedhje e manipulime, udhëheqësve të paditur politik të institucioneve”.
“Unë nuk shoh jetë kulturore në Kosovë, sepse nuk e shoh artin me dioptrinë e institucioneve por me sytë e mi. Ka tentativa individuale, mirëpo fatkeqësisht, ato nuk gjejnë mbështetje institucionale, sepse mbështeten vetëm vartësit e politikës. Ky sistem ka lëshuar rrënjë të thella dhe është vështirë të zhbëhet”, thotë Kastrati për projektet kulturore. .
Duke biseduar për këtë sistem dhe ndërtimin e jetesës, Kastrati kritikon Kryetarin e Prishtinës Shpend Ahmetin, i cili, sipas tij, nuk merret me problemet e shumta të kryeqytetit por me politikat nacionale që s’i takojnë.
“Këtu është anarki totale, duke u nis nga gjuha që përdoret në rrugë, ndërtimet që bëhen vend e pa vend, komunikacioni i tmerrshëm, ndotjet e të gjitha llojeve etj. Kemi një kryetar komune që shpeshherë më duket se ka karakter bipolar, flet diçka tjetër e vepron diçka tjetër, Kur e dëgjoj teksa flet Shpendin, kam përshtypjen që flet për një qytet të tij imagjinar. Në vend që të merret me problemet e pafundme të qytetit, ai merret me politikë nacionale dhe globale, flet për Japoninë e Kinën sepse këtu i ka kryer të gjitha punët, i kanë mbet vetëm problemet globale me i zgjidh”, shprehet ai, ndërkohë që ironizon me ekzekutivin.
“Ne qeveritë po i zgjedhim çdo stinë, e patëm një në vjeshtë, në dimër s’patëm (se bënte ftohtë), mandej bëmë një qeveri në pranverë, tani e kemi qeverinë e verës, në shtator do ta zgjedhim qeverinë e vjeshtës…Të gjitha qeveritë kanë besim të gabuar. Qeveritë krijohen për t’i shërbyer popullit dhe jo populli t’ju shërbej anëtarëve të qeverive”.
“Mënyra e ndërtimit të jetesës, ka shkuar përtej primitivizmit. Ne si popull jemi primitiv sepse jemi të paedukuar dhe të paarsimuar. Jemi një popull, që vlera e klerikut primitiv është më e çmuar se ajo e akademikut. Një popull, që vetes i drejtohet në shumës, ndërsa bashkëbiseduesit në njëjës… Po që se e pranojmë faktin që jemi shoqëri primitive, kemi gjasa të ecim tutje…”
“I riu i sotëm, që nga lufta e këndej, ka parë vetëm bërllok në TV dhe në realitet, korrupsion e krim të organizuar, prandaj ai mendon se kështu duhet ndërtuar jeta, se kështu duhet ndërtuar e ardhmja. Duhet shumë punë për t’i ndryshuar gjërat, por me njerëz të duhur arrihet; duhet të instalohen ligjet dhe mbi të gjitha, duhet të instalohet përgjegjësia, sepse ky vend jeton në papërgjegjësi totale. Në këtë vend, ende s’është dënuar askush për asgjë, as për korrupsion as për keq qeverisje. Këtu shqiptohen vetëm dënime për komunikacion”, konkludon ai.
Duke vënë një paralele mes kësaj kohe dhe së shkuarës, për Kastratin, me gjithë vështirësitë e kohëve të shkuara dhe atë pak liri që njerëzit kishin, e kanë shfrytëzuar maksimalisht, derisa në ditët e sotme lirinë e kanë shëmtuar.
“Kohë më parë s’kemi pasur liri për me kriju, por sot këtë liri, e kemi, e kemi të shëmtuar. Atëherë atë pak liri e kemi shfrytëzuar maksimalisht, ndërsa sot, këtë shpërfytyrim, e quajnë liri, në të cilën na mohohet çdo e drejtë njerëzore dhe krijuese”.
“Mua, Qeveria e Kosovës m’i ka ndaluar xhirimet e filmit, jo Qeveria e Beogradit. Kolegët e mi, artistët e krijuesit janë bërë njësh me Qeverinë, që ta ndalojnë një projekt filmi. A ka gjë më të turpshme. Koha ka për ta vërtetuar kush ka pasur të drejtë. Me fondet që nuk janë të shtetit, s’kanë asnjë të drejtë të më ndalojnë krijimin, ashtu siç unë s’kam asnjë detyrim ndaj tyre. Në rastin tim, është shteti ai që do të fitonte. Por, ky shtet, në mënyrën më tinëzare, ashtu si edhe personazhet politike të tij, m’i ndaluan xhirimet 6 ditë përpara se të filloja me xhirime, në mënyrë që të dështoja. Megjithatë, e xhirova filmin në Shqipëri dhe Maqedoni Veriore dhe nuk dështova. Materiali i xhiruar filmik, është fantastik. Yjet kinematografike kanë pranuar të vinë, sepse e kanë pëlqyer skenarin, të cilin QKK-ja e ka mohuar, për shërbime politike”, thekson ai.
Tutje, Kastrati për lexuesit e KultPlusit rrëfen ardhjen e aktorit të madh Gérard Depardieu për të luajtur në filmin e tij “Unë dhe Millosheviqi”, teksa shpreh indinjatën me institucionet dhe mediat rreth etiketimeve që ia kanë veshur atij vet dhe aktorit francez.
“Gérard Depardieu e kanë etiketuar si spiun të Rusisë, agjent të Putinit, spiun të UDB-së, e plotë idiotizma të tjerë, në vend që ta mbështesin, sepse një aktor i kalibrit të tij nuk ka xhiruar ende në Ballkan. E shanë, e etiketuan dhe tentuan ta bastardojnë personalitetin e tij. Sa që ai, më tha “Çfarë borxhi i kam Kosovës?”. Edhe mua më shanë dhe më quajtën tradhtarë. Por, unë tani nuk kam asnjë varësi prej tyre”.
Në mesin e kësaj zallamahie ku publikut i servohen gjëra pa vlera artistike, njeriu mund të bëhet i famshëm fare lehtë sepse i ofrohen mundësitë për një gjë të tillë. Kur flet për këto çështje, Kastrati është sarkastik, emisionet televizive i quan bërllok.
“Woody Allen thotë: Ne në LA nuk e gjuajmë bërllokun, e shndërrojmë në emisione televizive. Kjo thënie vlen këtu. I gjithë bërlloku konvertohet në programe televizive. S’kam durim me i pa sepse është humbje kohe, dhe shtim i dozës së nervozës”.
Ndaj dhe ka vendosur të heq dorë nga këto dhe jeton në botën e tij siç thotë:
“Jetën time dua t’ia kushtoj krijimit, Kam bërë shkëputje nga përditshmëria sepse kam një qëllim, të krijoj. Unë jetoj në Prishtinë, por realisht nuk jetoj në Prishtinë. Jetoj në botën time, sepse anarkia totale që mbretëron në përditshmërinë tonë, njeriun me një dije normale, e çmend”.
Kah fundi i kësaj bisede Arben Kastrati shpalos planet e tij për të ardhmen. Ai tregon se në muajin shtator duhej të fillonte një film dhe një serial me Netflixin, por që janë projektet janë pezulluar për shkak të pandemisë. Gjithashtu, Kastrati po përgatit një skenar filmi për një kompani të madhe amerikane, në të cilin do të luan një aktor i madh amerikan.
Preferencat e tij artistike dhe modelet që ai ka ndjekur gjatë karrierës së tij janë të shumta. Më të mirët sipas tij, janë ata artistë që punën e tyre e bëjnë me pasion.
“Sa i përket letërsisë, shkrimtarët Dostojevsky dhe Faulkner të preferuarit e mi. Natyrisht, ka dhe shumë shkrimtarë të tjerë që i lexoj me shumë kënaqësi, por këta dy i kam lexuar dhe rilexuar dhe më kanë fascinuar me qasjen e tyre ndaj personazheve dhe stilin e shkrimit”. Kurse në muzikë dhe film, thotë se ka shumë artistë që i bëjnë përshtypje. Flet për aktorët e tij të preferuar; Robert Duvall, Al Pacino, Jack Nicholson… Për muzikantin e tij të preferuar Tom Waits. Për një muzikant ai flet me shumë admirim.
“Ennio Morricone është një ndër të paktit gjeni, i cili fatkeqësisht iku. Më herët iku Umberto Eko, i cili në intervistën e tij të fundit, thoshte që e urrente njerëzimin. Unë nuk e urrej ende njerëzimin, por dua të kem kontakte sa më të pakta me njerëzimin. Unë kam një qenush, quhet Boo, i cili kur bënë ndonjë gabim, e qortoj duke i thënë: mos u bë njeri… /KultPlus.com
Intervistë e botuar në revistën “Fjala” më 1 janar 1982 :
“Për teatrin dhe për shumë gjëra të tjera”
Me Muharrem Qenën bisedoi Abdyl Bunjaku
I bindur se nuk ka nevojë të bëhet ndonjë prezentim i posaçëm, ngase mendoj se Muharrem Qenën, e njohin Iexuesit tanë, po edhe nëse ndodh që ndonjëri prej tyre mos të njohë Muharremin si aktor dhe regjisor të shumë pjesëve të Iuajtura në Mitrovicë, Prishtinë, Gjakovë, Prizren e gjetiu, edhe nëse nuk e njohin si autor të dramës “Bashkëshortët”, na e merr mendja se e kanë dëgjuar bile si këngëtar, duke kënduar këngën shumë të njohur ndër ne, “KaçurrjeIja”, ose ndonjë tjetër. Pra, po ia fillojmë me pyetje:
Çka do të thotë kjo heshtje: një njeri që shumë vjet ishte aktor, regjisor i dalluar, këngëtar dhe autor i një drame, kohët e fundit emri i tij figuron vetëm si redaktor i emisioneve humoristike në TVP. Edhe kjo nuk është punë e vogël, por a mos do të thotë kjo se “heroji është i lodhur” ?
Si ta marrësh: sa për fillim po them se njeriu si unë nuk mund “të heshtë” edhe pse po hasi në shumë pengesa, nuk mundem pa “çourdhitur”. Unë, sa për informim, para disa ditësh u ktheva nga xhirimi i filmit “Lepuri me pesë këmbë”, ku e luaj rolin e Dervishit. Pra nuk është heshtje totale. Nuk janë të pakët ata që pritojnë të punojnë me mua, sidomos shokët e TPK, sepse unë nuk i zvarris punët. Mua më lodh vetëm papunësia, sidomos kur duhet të punojë diçka që nuk ka të bëjë me krijimtari. Unë dhe zyrja — diçka apsurde! Po — kjo bënë të thuash “heroi është i lodhur”.
Po mirë, pse të mos i përmendim këto pengesa: cilat janë dhe kush i vë në rrugë?
Në rend të parë disa nga TPK, të cilët jo vetëm i harruan të vdekurit, ata që kanë merita për këtë teatër, por edhe të gjallët, si, bie fjala, Shaban Domin, i cili si pionier i këtij Teatri kontribuojë shumë, sa diti dhe sa mundi, në afirmimin e kësaj shtëpie, mandej disa shokë të Dramës serbe, e cila tash, mjerisht, është nën nivelin e lejueshëm për një Teatër profesionist, kur dihet se dikur ishte ndër dramat më të njohura në Serbi, siç janë Millutin Jasniqi. D. Radepkoviqi, D. Todiqi e të tjerë, të cilët ishin pedagogë dhe mësues tanë, regjisorët e parë që punuan me ne. Ndër të harruarit, pra, më shpallën edhe mua, dhe kështu më leqitën për së gjalli.
Teatri për mua ishte dhe mbeti dashuria ime e madhe. Punën në teatër e fillova në moshën kur njeriu ka shumë ëndrra, shumë dëshira dhe punën e merr me shpirt e pahile. Të gjitha planet e mia i lidha me Teatrin Krahinor, ku gati si fëmijë, më sollën si talent të dalluar, si njeri të nevojshëm, duke ma ndërprerë kështu shkollimin e filluar në Beograd. Pra edhe unë jam ndër të parët që ia filluam punës në Teatrin Krahinor në Prishtinë. Po theksoj — në Prishtinë, ngase shpesh harrohet se ky Teatër ka punuar edhe në Prizren. Sot, kur e kujtoj atë rrugë jetësore, takimin me Teatrin, me çfarë dashurie e entuziazmi punonim unë dhe shokët e mi, bëj krahasime dhe ndjej dhembje kur shof se ka shumë aktorë të rinj që bjerrin kohën kot dhe kënaqen vetëm me faktin se gjenden në TPK, pa marrë parasysh se ka aktorë që nuk kanë luajtur asnjë rol pesë gjashtë sezona.
Një detaj nga puna e atëhershme?
Pas premierës “Zjarri dhe hiri” të M. Pucit, në regjinë e A. Shalës, pra, ishte sezoni 1950/51, unë dola prapa skenës dhe fillova të qaja. Erdhi dhe më gjeti drejtori atëhershëm, M. Jasniqi, dhe u habit për këtë mbasi unë kisha luajtur një rol të mirë. I përlotur e shikova dhe i thashë: deri kur do të luajmë para kaq pak vetësh, sepse i pata numëruar shikuesit në sallë ishin vetëm 52 vetë. Ai nuk u habit për gjestin tim por ma ktheu: “Do të vijë dita Muharrem kur edhe anëtarët e Dramës shqipe të kenë sallën plot e përplotë. Asokohe Drama serbe kishte sallën plotë kurse ne vetëm 50-60 vetë, bile ,edhe shumë prej tyre nuk e dinin gjuhën por vinin të shihnin si Iuajmë. E, ku e ka zanafillën kjo mosmarrëveshja me Teatrin Krahinor. Pse qe disa vjet nuk jeni i pranishëm aty? — Është thënë: i patalentuari është i talentuar për të penguar të talentuarin. Edhe unë hasa shumë pengesa giatë punës në Teatër dhe, mjerisht, pengesa këto të kurdisura nga kolegët, nga shokët me të cilët jam përpjekur të ndajë të mirën dhe të keqën. Banale janë disa arsyetime: “Muharremi është i talentuar por pi” flitej e kur e lash alkoholin: “Muharremi nuk po pi dhe nuk mund të krijojë” —flitej. Thuase duhet të pish për të krijuar. Paradoks apo jo! Njëherë më patën larguar nga Teatri laramanët, ata që i pengoja. ngase nuk di dhe nuk mund të pajtohem me padrejtësitë dhe dallaveret që bëhen. Këtë kohë unë shkova në Mitrovicë herën e dytë, po të njëjtit ma prunë punën aq ngushtë, sa u detyrova ta lëshoja këtë teatër të shkoja në Prizren, ku, dihet, u nisa me shumë plane dhe dëshira. Mjerisht, në Prizren nuk më doli puna ashtu si shpresoja dhe si më premtuan kështu që edhe një komunë me madhe siç është Prizreni nuk pat mundësi ta mbante një teatër të vogël. U detyrova të kthehesha në Prishtinë dhe të përpiqesha disi të gjendesha. Asokohe kisha oferta të shkoja në punë në disa Teatro në Jugosllavi, e bile edhe në Kajro. Unë, dihet, mbeta në Prishtinë.
Po, mirë, ndodhi çka ndodhi, veç pas kthimit nga Prizreni është dashur të trokisësh në dyer e Teatrit?
Diçka e pamirë ngjau me Qenajt: E vetmja aktore që ka kryer akademinë është motra ime, M. Qena e për të, në atë kohë, për shkakun tim, nuk u gjet vend në Teatër, ndërsa pranoheshin fillestaret. Kështu ndodhi edhe me gruan time: ajo pas kryerjes së shkollës për aktore u bë anëtare e këtij kolektivi e pastaj ia mbyllën derën edhe asaj dhe nja 4-5 vjet mbet jashtë teatri. Tash punon aty, por, mjerisht, si shumë aktorë të tjerë, nuk angazhohet sa duhet. Unë, ç’është e vërteta, edhe sot e kësaj dite nuk shof këtu atmosferë pune krijuese. Punët kryhen vetëm sa për të thënë se janë kryer. Bëhen improvizime vetëm sot për nesër.
Ndoshta do të duhej që deklaratat e herëpashershme të faktorëve të Teatrit se Muharremi do të kthehet në Teatër të mirren edhe si mirënjohje për punën që ke bërë aty. Po përmendim vetëm faktin se ti je i vetmi fitues i Shpërblimit në Sterje, ku përkundër shumë përpjekjeve – as nuk mundën të marrin pjesë pastaj “Erveheja” e të tjera. Këto duhet të jenë cytje për bashkëpunim ?
Më duhet të them se është bërë fjalë për bashkëpunim por kanë mbetur velëm fjalët. Njëri nga drejtorët e Teatrit njëherë pat shprehur dëshirën që unë të punoja diçka në TPK. Asokohe isha në Prizren dhe pa përtesë me shumë dashuri e dëshirë u gjenda në Prishtinë. Shokun drejtor e prita tetë orë në vendin e caktuar e ai shëtiste me një shok tjetër atypari dhe gjoja nuk gjente kohë për të biseduar me mua, për atë për të cilën duhej të ishim të interesuar të dytë. Merrnie me mend këtë situatë! Edhe të tjerët kanë deklaruar se duan të bashkëpunojnë me mua e unë mendoj se këtë e kanë bërë për hir të disa aktorëve që përherë janë të gatshëm të luajnë në pjesët që i përgatisë unë.
Më vjen keq për këto që kanë ndodhur, po tash kisha dashur ta lëmë pak anash qëndrimin e disave të TPK ti flasim përgjithësisht për, situatën në dy teatrot tona, pasi dihet se Teatri i Gjakovës edhe ka startuar me ty?
Përgjithësisht mendoj se mungon puna permanente. Disi frikësohen se mos ndonjë aktor me një rol do të bëhet yll i Teatrit. E dihet, se aktori gjatë një sezoni duhet të luajë katër pesë role. Edhe sa i përket publikut – nuk është shtuar numri i spektatorëve, bashkë me shtimin e numrit të intelektualëve.
Pse është kështu?
Mendoj se kjo është pasojë e faktit se teatri ka caktuar një rrugë të veten, e cila nuk është edhe rrugë e publikut, e mjedisit në të cilin punon ky teatër. Në teatër nuk duhet të përgatitej një pjesë vetëm për shkak se një aktor dëshiron ta luajë rolin kryesor në të. Gjatë caktimit të repertorit shpesh shprehen edhe disa “apetite” të mëdha. Gjithkush don që në skenë të vërë një vepër të ndonjë shkrimtari të njohur, ndërsa nuk mendon se a ka “kaçik” ta luajë atë, se a ka publik që do ta pranonte dhe kuptonte atë eksperimentim, i cili për mua nuk është gjë tjetër pos – ikje nga kualiteti. nga puna serioze. Është edhe një e vërtetë tjetër që është lënë aq herë, sa sot na duket banale: mungesa e teksteve origjinale. Një mijë herë është thënë dhe është vërtetuar se – një teatër nuk mund të afirmohet, nuk mund ta ketë publikun e vet pa i siguruar edhe tekstet origjinale. Unë, si regjisor jam përpjekur të bëj diçka në këtë drejtim dhe kështu i vura në skenë pjesët “Sikur t’isha djalë”, “Besa”, “Nuk martohem me para”, “Erveheja”, e të tjera. Mund të them se publiku i ka pritur shumë mirë këto tekste, por unë mendoj se nuk janë shfrytëzuar mirë as ato që i kemi. Nuk i kemi stimuluar shkrimtarët të shkruajnë, nuk i kemi afruar ata që ta njohin më mirë teatrin. Prapë po them se Teatri Krahinor duhet ta ketë një “Hotel Kashta”, një “Kryet e hudhrës”, por nuk duhet të mbesë në nivel të tyre.
Mirëpo, flitet edhe për krizën e teatrit. Thonë se filmi, e sidomos televizioni, ia mbylli derën teatrit?
Për krizën e teatrit është folur dhe para paraqitjes së filmit dhe televizionit. Është temë e vjetër kjo. Mendoj se teatri e ka vendin e vet edhe pas zhvillimit të këtyre mediumeve, ngase është i vetmi art që sublimon, që sintetizon të gjitha artet e tjera dhe në mënyrë të drejtpërdrejtë komunikon me publikun, pra bën ndikim te shikuesit si asnjë tjetër.
Njëherë, jo fort moti, kemi pasë biseduar lidhur me teatrin për fëmijë. Pate thënë se ky është borxhi ynë i madh ndaj fëmijëve në Prishtinë?
Ashtu them edhe sot dhe e përsëris një gjë që më habit shumë: e kishim teatrin e fëmijëve në atë kohë kur ishim shumë më të varfër me mjete dhe kur për kulturën tonë ndanin shumë pak mjete. Pse nuk e kemi sot? Pa teatër për fëmijë nuk mund të kemi as teatër, si duhet, për të rritur. Ai edukon brezin e ri për ta dashur dhe çmuar artin e skenës. Dhe, çka është më e çuditshme të gjithë e njohim këtë nevojë e askush nuk thotë se koha është ta formojmë këtë teatër! Forca ka por lipset organizim, në mënyrë që në të, në teatrin e fëmijëve, të gjejnë punë ata që e duan punën e jo vetëm udhëheqjen.
Folëm për tekstet origjinale të teatrit. Këto ditë del nga shtypi drama jote, dikur e shpërblyer në konkursin anonim të revistës “Jeta e re” – “Bashkëshortët”. Pse nuk e vazhdove këtë rrugë?
Më vjen mirë që po botohet kjo dramë, por do të më vinte shumë më mirë sikur të kisha botuar ndonjë tekst të ri. Sa për “Bashkëshortët” – që janë luajtur në Mitrovicë, Prishtinë, Shkup, Ferizaj e në qytete të tjera, sot me siguri do të ndryshoja shumë gjëra sikur unë ta vënia në skenë. Por, nejse. Pse nuk vazhdova: po filluan të shkruajnë shumica e njerëzve që i dinë 36 gërma… Po mahitem pak…Vërtet. Pata filluar të shkruaja por që në fillim hasa në disa pengesa e tash, sa më i pjekur që jam, aq më autokritik jam dhe disi më mungon guximi ti publikojë ato tekste që i kam, siç është një dramë e titulluar “Hoxha me tri fletë” e të tjera. Ka kohë që më mundon një temë që si ta them, e përjetova unë vetë: alkoholizmi. Kush e di çka do të bëhet prej saj.
Biseduam për teatrin dhe për shumë gjëra të tjera rreth tij. Mendoj se është mirë ta përmendim edhe — muzikën. Ti edhe në këtë lëmë ia pate filIuar punës?
E desha dhe e dua — kitaren. U mësova të luaja në të, ashtu si pahiri, dhe duke u bazuar në melosin e popullit i komponova disa këngë. Edhe ato pa i ditur notat. Ato edhe i këndova. si zakonisht, në shoqëri, kafene, ndenja e edhe në radio. I dua ato këngë dhe i këndoj me kënaqësi të posaçme. Më vjen keq që nuk janë inçizuar si disqe. U kanë pëlqyer edhe njerëzve dhe më ka ndodhur shpesh ti dëgjoja ata duke i kënduar apo – fishkëlluar. Le të fishkëllojnë…
Në fund, duke të falenderuar për bisedë, më intereson ta di mos ke ndonjë dëshirë, kërkesë?
Shpresoj se nga gjithë kjo bisedë e gjatë do të herren disa gjëra për – gazetë. Shumë gjëra folëm, shumë dukuri i përmendëm dhe e keqja është që shumë probleme që i përmendëm sot i kemi përmendur edhe më parë, dhe jo vetëm ne, por të gjithë të tjerët. Megjithatë mendoj se bëmë mirë që folëm për to pasi duhet të shpresojmë se do të bëhen ndërrime që do të shpiejnë një hap përpara kulturën tonë, e posaçërisht jetën tonë teatrore. / KultPlus.com
Siç dihet, praktika e përkthimit është mjaft e hershme. Ajo daton që nga periudha e Renesancës. Kur flitet për përkthimet letrare na vjen në mendje shprehja e poetit francez Pol Valeri. “Të përkthesh do të thotë të prodhosh me mjete të ndryshme efekte të ngjashme”, thoshte ai.
Kurse profesori i letërsisë së krahasuar Yves Chevrel, teksa flet për përkthimin thotë se teksti varet nga një tekst tjetër që ka ekzistuar më parë. Ndaj dhe bën klasifikimin në:
a) Teksti që del nën emrin e autorit, i shoqëruar me atë të përkthyesit pa pasur ndonjë shënim, apo ndërhyrje të përkthyesit, dhe
b) Teksti i përkthyer që shoqërohet nga një rrjet pak a shumë i dendur me komente që sipas Zhenetit quhen peritekst. Aty kemi hyrjen, parathënien, shënimet që i përkasin veprimit të përkthyesit. Tutje, profesor Chevreli konsideron se “tekstet e përkthyera përbëjnë një sektor kryesor të këmbimeve kulturore”.
Kur një përkthyes letrar ulet dhe nis të përkthejë një tekst, ai ka parasysh se po hyn në një proces të vështirë për shkak të funksionit gjuhësor figurativ që e dallon tekstin letrar nga ai jo letrar. Teksti letrar kur përkthehet, duhet ta ruajë veç mesazhit që përçon, edhe funksionin stilistik dhe estetik, pra duhet t’i transmetojë edhe efektet letrare.
Kështu, përkthyesi letrar del të jetë rishkrues i tekstit në gjuhën që e përkthen. Ai kërkon ndryshime në bazë të dallimeve mes traditave letrare dhe kulturave duke u përpjekur që t’i përputh me stilin e autorit dhe normat letrare.
Duke qenë se gjuha shqipe është mjaft e pasur, përkthyes të afirmuar ndër vite i kanë sjellë lexuesit shqiptar vepra të rëndësishme të letërsisë botërore. Që nga Fan S. Noli si autori i parë që trasoi rrugën e përkthimit e deri tek përkthyesit e sotëm, korpusi i veprave letrare botërore të përkthyera në shqip është i pasur.
Lista e përkthyesve të afirmuar që i kanë sjellë lexuesve shqiptarë vepra të vlefshme botërore është mjaft e gjatë, që nga Noli, Konica, Kuteli, Kolevica, Çetta, Zheji, Koli, Kadare, Ristani, Kryeziu e të tjerë…
Naim Kryeziu është profesor në Universitetin e Prishtinës në Departamentin e Gjuhës dhe Letërsisë Gjermane. Si përkthyes letrar, deri më sot ai ka sjellë disa prej veprave të rëndësishme të letërsisë gjermane. Me përkushtim të madh dhe njohje të mirë të sintaksës së gjuhës shqipe, Kryeziu solli për publikun shqiptar poetin e madh gjerman Hajnrih Hajne, nobelistin Kaneti, romancierin dhe dramaturgun e shquar zviceran Dyrrenmat, si dhe autorë të tjerë për të cilët flet gjerësisht në këtë intervistë ekskluzive për KultPlus.
Mes tjerash, Kryeziu flet për fillimet e tij në fushën e përkthimeve, modelet që ka ndjekur, autorët që ka përkthyer, fitimin e bursës “Schritte 2015”, lidhjen e tij me letërsinë gjermane, vështirësitë gjatë procesit të përkthimit, e shumë gjëra tjera me interes.
KultPlus: Si filloi karriera juaj në fushën e përkthimeve letrare?
Karrierën time të përkthimit e kam filluar në vitin 1994 dhe këtë vit nuk mund ta harroj, meqë nga ky vit kam filluar të punoi edhe si përkthyes i licencuar në Zvicër, kryesisht në rajonin e Bazelit. Së pari kam filluar të merrem me përkthime të dokumentacioneve të ndryshme të bashkëvendësve, më vonë edhe me përkthime të teksteve komerciale e dikur rreth vitit 2003-2004 edhe me përkthime në fushën e letërsisë.
KultPlus: E mbani mend se cili ka qenë teksti i parë që e keni përkthyer?
Patjetër se më kujtohet. Në fillim të karrierës sime si përkthyes letrar kam përkthyer nga gjuha shqipe në gjuhën gjermane. Veprën e parë që kam përkthyer ka qenë vepra lirike me titullin “Ndiz dritën magjike” e poetit kosovar Sali Bashota. Përveç pasionit tim që kisha për të përkthyer letërsi, dëshira dhe qëllimi im ishin që edhe krijimtaria letrare e krijueseve shqiptarë të promovohej në Perëndim, ku nëpërmjet këtij arti të bukur edhe lexuesi në këtë pjesë të Evropës do të njihej me realitetin e shoqërisë kosovare. Poezia e poetit Bashota në këtë vepër përshkruante në mënyrë të jashtëzakonshme fatin e njeriut dhe fatin e popullit të tij, ajo përfaqësonte idenë dhe konceptin e formësimit të realitetit të përjetuar, ku simbol kryesor kishte dinjitetin e njeriut dhe të pavdekshme bëheshin dashuria, besimi, shpresa, humanizmi dhe liria.
Pastaj vazhdova edhe me përkthime të tjera letrare dhe kështu në vitin 2007 përktheva veprën lirike me titullin “Zogj të plagosur” të poetit nga Maqedonia Agim Vinca, ndërsa në vitin 2007, në kuadër të Festivalit Ndërkombëtar të Letërsisë 2005, Bazel, përktheva një cikël të poezive nga Ali Podrimja, Ibrahim Berisha, Sali Bashota dhe Basri Çapriqi, kurse në vitin 2010 përktheva edhe një libër nga fusha e publicistikës me titullin “Shteti i Kosovës – Një realitet i ri ndërkombëtar” të autorit Sylë Arifi. Pas këtyre përkthimeve letrare nga gjuha shqipe në gjuhën gjermane, fillova edhe përkthimin nga gjermanishtja në gjuhën shqipe të veprave të autorëve të ndryshëm gjermanë.
KultPlus: Është më i vështirë përkthimi i një vëllimi poetik apo i një romani?
Është çështje e padiskutueshme se përkthimi i lirikës është shumë më i vështirë sesa përkthimi i epikës, por së pari dua t’i them disa fjalë për përkthim letrar në përgjithësi. Përkthimi letrar është mirëfilli një bartje ose transmetim i frymëzuar i një vepre letrare-artistike nga një gjuhë në një gjuhë tjetër. Përkthimi është një lloj “rikrijimi”, dhe me këtë duhet nënkuptuar ajo lloj vepre që ndodhet njëherazi në varësi të tekstit origjinal, megjithëse ka peshë edhe në letërsinë e përkthyer, ku kërkon njëfarë lirie të përshtatjes e të ndryshimit.
Përkthimi letrar, sipas letërsisë krahasuese, mund të quhet edhe si një shprehje gjuhësore e letrare midis dy kulturave të ndryshme. Përkthimi është një akt leximi, interpretimi e rishkrimi, është rezultat i një game të gjerë shndërrimi e përzgjedhjeje gjuhësore, stilistike dhe estetike.
Prandaj, të përkthesh ashtu siç duhet e me sukses të plotë një vepër letrare do të thotë të shkruash përsëri me frymëzim një vepër në saje të shtysave që merren nga autori i origjinalit. Natyrisht, kalimi i një vepre të një shkrimtari në një letërsi tjetër nuk është kurrsesi ndonjë punë aq e thjeshtë dhe e lehtë. Ndërkaq, ai që ka përkthyer vepra letrare është i vetëdijshëm se me çfarë vështirësish, sfidash e problemesh ballafaqohet përkthyesi në veprimtarinë e vet.
Dihet se gjëja themelore që kërkohet nga përkthyesi është që përkthimi i tij të jetë besnik ndaj origjinalit. Në më të shumtën e rasteve, përkthyesit dhe kritikët e përkthimit nuk kanë mendime të njëjta lidhur me fjalën “besnikëri”, por zakonisht mendohet se, kur përmbushet një kërkesë e tillë, kur janë përcjellë përmbajtja, forma dhe stili i origjinalit, atëherë një vepër në prozë mund të quhet si përkthim i pranueshëm e normal.
Kur përkthen poezi, përkthyesi ballafaqohet me një numër edhe më të madh sfidash e peripecish, për arsye se, sikurse shprehet lidhur me këtë Zhukovski, një specialist rus i kësaj fushe, “përkthyesi i prozës është rob, kurse përkthyesi i poezisë është rival”. Sado paradoksal të tingëllojë ky pohim, këtu ka edhe një të vërtetë. Është më se e qartë dhe dihet përgjithësisht se të përkthesh mirë një poezi do të thotë të krijosh një poezi të re.
Përkthimi i poezisë në tërësi duhet të jetë besnik ndaj përmbajtjes dhe të ketë pak a shumë një formë të njëjtë si origjinali. Përveç kësaj, në përkthimin e poezisë duhet të spikatë edhe një cilësi e veçantë – zëri i përkthyesit. Përkthyesi dhe eseisti i njohur rus Brusov ka dhënë këtë mendim lidhur me përkthimin e poezisë: “Është e pamundur të përcjellësh një poezi nga një gjuhë në një gjuhë tjetër, por njëherazi është po aq e pamundur të heqësh dorë nga një ëndërr e tillë. “I pyetur për këtë çështje, poeti i njohur amerikan Frosti është përgjigjur: “Poezia është ajo që pëson humbjen më të madhe në përkthim.”
Dihet se përkthyesi i poezisë do të hasë në më shumë vështirësi sesa përkthyesi i prozës, sepse ai do të ketë punë me formën, me stilin, me numrin e vargjeve, me vargëzimin, me eufoninë, me ritmin e me rimat, me figurat e me simbolet, me lojën e fjalëve e të tingujve, etj. Ndërsa përkthyesi i prozës mund t’i përmbahet më lehtë tekstit të origjinalit dhe t’i rikrijojë në njëfarë mënyre veçoritë kryesore të veprës së origjinalit në gjuhën e përkthimit, përkthyesi i poezisë nuk ka mundësi që brenda një kohe të caktuar t’i përkthejë të gjitha elementet ose veçoritë e gjuhës së origjinalit, sepse forma e poezisë është më e ndërlikuar, kurse shtresat dhe pjesët përbërëse të saj janë një sfidë e veçantë gjatë procesit të përkthimit.
Përkthimi s’mund të trajtohet vetëm si një kopje e origjinalit, për arsye se Shekspiri i përkthyer është në njëfarë mënyre një Shekspir i ri, Servantesi i përkthyer është po ashtu një Servantes i ri që na flet shqip, Dantja i përkthyer është njëherazi një Dante shqiptar, po njësoj edhe Gëtja i përkthyer është pjesë përbërëse e letërsisë shqipe.
Megjithëse puna e përkthyesit nuk bie në sy dhe nuk bëhet objekt i analizave, vetë përkthyesi ndodhet nganjëherë përballë vështirësish mjaft të mëdha kur merret me përkthimin e ndonjë vepre të një letërsie me traditë shumë të pasur letrare, estetike, kulturore e filozofike. Në raste të tilla, përkthyesi detyrohet të krijojë fjalë, nocione, shprehje e ndërtime të reja gjuhësore. Përballë sfidave të vështira, zakonisht përkthyesi i aftë arrin t’i zgjidhë problemet dhe të japë një përkthim të suksesshëm. Në këtë mënyrë, ai e begaton gjuhën kombëtare, letërsinë dhe kulturën e vendit të vet. Në fund mund të themi se përkthimet i hapin çdo letërsie portat e kulturës e të qytetërimit botëror.
KultPlus: Çfarë e bën një përkthyes që të cilësohet si i mirë?
Meqë përkthimi i poezisë është një lloj arti kompleks, shumë përkthyes që nuk kanë talent në këtë fushë i shmangen përkthimit të poezisë. Sidoqoftë, edhe përkthyesit e rëndomtë që nuk janë poetë, kanë të drejtë të përkthejnë poezi nëse u pëlqen poezia dhe janë lexues e njohës të mirëfilltë të saj.
Këtij lloj përkthyesi të poezisë nuk i mjafton vetëm njohja shumë e mirë e të dy gjuhëve, ai duhet të njohë thellë edhe veçoritë kryesore të gjinisë së poezisë, të poetikës, të traditës letrare të origjinalit, të teorisë së letërsisë dhe të stilistikës.
Përkthimi filologjik i një poezie ose i një cikli poezish kërkon nga filologu jo vetëm erudicion, por edhe njohjen e kontekstit e të traditës letrare nga e cila ai e përkthen poezinë. Puna është se filologët, ndonëse kanë kulturë gjuhësore, duke u orvatur ta përkthejnë në mënyrë sa më besnike poezinë, rrallëherë kanë sukses në përkthimin e formës dhe të stilit të saj. Ka raste kur përkthyesi beson se, duke përkthyer vetëm kuptimin e një poezie, ia ka dalë mbanë detyrës së tij. Mirëpo në këtë mënyrë jo vetëm që nuk është përkthyer origjinali, por në aspektin e poezisë përkthimi ka humbur shumë më tepër nga ç’ka fituar, sepse përkthyesi nuk ka pasur parasysh edhe elemente të tjera të poezisë, elemente që kanë rëndësi për poezinë, siç janë, për shembull, eufonia, figurat, simbolet, etj., dhe, në vend që të marrë një liri të justifikueshme gjatë përkthimit, mundohet t’i mbetet besnik në mënyrë të verbër tekstit të origjinalit, duke shpresuar së në këtë mënyrë do t’u shmanget vështirësive që i dalin gjatë procesit të përkthimit.
Në vend që të bëjë zhvendosje, zëvendësime, shndërrime dhe këmbime të anasjella të figurave ose të leksikut, përkthyesi i poezisë përpiqet nganjëherë të rikrijojë patjetër leksikun dhe domethënien e fjalëve, por në këtë rast harron se poezia nuk përbëhet vetëm prej fjalëve të thjeshta, harron se ajo ka edhe një strukturë emocionale, e cila duhet të riprodhohet në mënyrë dhe formë poetike. Përveç kësaj, përkthyesi i afrohet poezisë së autorit të origjinalit si me ndjenjat emocionale poetike, ashtu edhe me gjykimin e vet kritik. Këto elemente kanë të njëjtën rëndësi, sepse mungesa e çdonjërit prej tyre do ta linte përkthimin pa veçori poetike dhe artistike, meqë dihet që bota poetike e autorit është më e gjerë dhe më e pasur sesa bota poetike e përkthyesit.
Në asnjë mënyrë dhe kurrë s’duhet harruar se përparësia artistike dhe poetike e veprës së përkthyer varet tërësisht nga përkthyesi, nga vullneti e nga dëshira e tij për të shfrytëzuar mundësitë që i ofron origjinali. Një ndër dëshmitë më të sigurta se përkthimi i një poezie ka dalë me sukses, është kur atë poezi e pëlqen ai lexues që, edhe pse nuk e njeh origjinalin e saj, ka shije estetike. Zakonisht, një poezi e përkthyer mirë e bukur lë përshtypje të thellë te lexuesi. Kur e përkthen poezinë duke bërë të mundur që numri më i madh i elementeve, i formave, i figurave dhe i shprehjeve poetike të origjinalit të riprodhohen edhe në versionin e përkthyer, atëherë përkthyesi ka arritur të përcjellë si idenë e autorit, ashtu edhe imazhet dhe shprehjet figurative.
Kësisoj, përkthyesi ka për detyrë të hyjë në thellësi të botës shpirtërore të autorit e të veprës së tij, në mënyrë që t’ia dalë mbanë për të gjetur fjalët e sakta, fjalët e përshtatshme gjatë procesit të përkthimit. Kështu, përveç njohjes së profesionit, të cilin e pasuron pareshtur me përvojën e vet, përkthyesi duhet të ketë edhe prirje, shkathtësi e aftësi të tjera. Në radhë të parë, duhet të jetë i ndjeshëm, të ketë intuitë të mprehtë, të ketë fantazi të pasur, të jetë mendjehollë dhe të ketë kulturë gjuhësore e letrare.
Mirëpo përkthyesi që nuk ka prirje të njëjtësohet, që s’është në gjendje ta përjetojë përmbajtjen e origjinalit, zor se mund të jetë i aftë t’i sjellë në gjuhën e re formën dhe stilin e veprës që përkthen. Si pasojë, përkthyesi letrar duhet të ketë prirje e përvojë të veçantë të përkthimit, të jetë jo vetëm njohës i gjuhës e i letërsisë së origjinalit, por edhe i traditës së vet. Prandaj përkthyesit do t’i duhet të përkthejë jo vetëm fabulën, formën dhe idetë e veprës, por shpeshherë është i detyruar të rikrijojë edhe atmosferën e epokës e të vendit të veprës origjinale.
KultPlus: Mendoni se gjuhës shqipe ende i mungon përkthimi i shumë prej veprave të mëdha botërore?
Dihet që një numër i madh lexuesish njihen me letërsinë e huaj dhe sidomos me kryeveprat e saj vetëm nëpërmjet përkthimeve. Zanafillat e mjaft letërsive kombëtare janë veprat e përkthyera ose të përshtatura. Kështu, edhe zanafillat e letërsisë sonë janë të lidhura me përshtatje veprash të huaja.
Një numër jo i vogël përkthyesish, me veprimtarinë e tyre në fushën e kulturës, kanë zënë një vend të denjë në historinë e letërsisë kombëtare.
Në letërsinë shqipe kanë luajtur një rol të tillë Konica, Mosi, Noli, Luarasi, Zavalani, Caci, Kuteli, Kokona, Shvarci, Klosi, Ristani, etj. Ata kanë dhënë një ndihmesë të madhe edhe në formimin e në zhvillimin e gjuhës letrare.
Duke u ballafaquar me idetë, me dukuritë e me problemet që shpeshherë s’kishin të bënin me problemet e mjedisit ku jetonin, duke u ballafaquar me kulturën e me gjuhën e huaj, duke kërkuar me vëmendje e me përkushtim fjalë e shprehje të reja, duke e përshtatur gjuhën e nisjes me gjuhën e mbërritjes, zakonisht përkthyesit u kanë bërë ballë sfidave të shpeshta dhe kanë arritur që, me forcën e dijes e të fjalës së tyre, të shqipërojnë bukur dhe të shndërrohen kësisoj në virtuozë të gjuhës kombëtare. Prandaj, veprat dhe kryeveprat e përkthyera të letërsisë botërore, me gjithë reagimet, vërejtjet dhe kritikat e herëpashershme, po e zgjerojnë horizontin kulturor të njerëzve, duke u dhënë mundësi të pasurojnë edhe shijen e tyre artistike.
Pothuajse në çdo vend ka shkrimtarë e përkthyes që kanë dhe po zënë një vend të shquar në letërsinë e tyre vetëm në saje të përkthimit, si për shembull Amioi në Francë, Shlegeli në Gjermani, Noli në Shqipëri, etj.
Ne kur dinim vetëm gjuhën tonë amtare dhe s’ishim në gjendje të lexonim vepra në gjuhë të huaja, kemi pasur mundësinë të lexojmë në shqip vepra e kryevepra të letërsisë së huaj vetëm falë përkthyesve. Ndër këto vepra mund të përmendim “Robinson Kruzonë” e Defosë, “Hamletin” e Shekspirit, “Rubairat” e Kajamit, “Zemrën” e De Amiçit, “Tom Sojerin” e Tuenit, “Çajlld Haroldin” e Bajronit, “Sonetet” e Petrarkës, “Komedinë hyjnore” të Dantes, “Don Kishotin” e Servantesit, “Don Zhuanin” e Molierit, “Afritë përzgjedhëse” nga Gëtja, etj.
Prandaj, unë mendoj se gjuha shqipe po pasurohet gjithnjë e më shumë me përkthime të veprave të mëdha të letërsisë evropiane dhe botërore.
KultPlus: Keni qenë fitues i bursës “Schritte 2015”, me projektin e përkthimit të veprës “Vetëdija e fjalëve”, të nobelistit Elias Kaneti. Mund të na flisni më gjerësisht për këtë projekt?
Po, ky ka qenë një projekt shumë i rëndësishëm për një vepër shumë të rëndësishme e laureatit të Çmimit “Nobel”. Nuk njoh as edhe një shkrimtar tjetër që flet aq hapur dhe në mënyrë objektive për çështjet që trajton në veprën e tij me përmbledhje esesh sociologjiko-letrare “Vetëdija e fjalëve”. Kaneti është një ndër të paktët autor që flet pafundësisht hapur për të gjitha fenomenet shoqërore, madje edhe për ngjarjet dhe çështjet familjare.
Me këtë projekt në vitin 2015 kam fituar bursë nga Kolegji Letrar i Berlinit, pra, një qëndrim njëmujor, me bursën “Hapat” nga Fondacioni S. Fischer, në Kolegjin Letrar të Berlinit. Po në këtë vit me këtë projekt kam fituar edhe një bursë nga kolegji ndërkombëtar i përkthyesve “LOOREN” në Wernetshausen të Zvicrës. Kjo bursë kishte të bënte me vazhdimin e përkthimit të veprës së nobelistit Elias Kaneti me titull “Vetëdija e fjalëve”. Dhe në nëntor 2016 m’u dha Çmimi nga Kancelaria Federale e Austrisë. Çmimi i dytë (ndër pesë çmimet vjetore) nga Kancelaria Federale e Austrisë për përkthimin e veprës “Vetëdija e fjalëve”, përmbledhje esesh sociologjike-letrare, të shkrimtarit austriak Elias Kaneti, Laureat i Çmimit “Nobel”.
KultPlus: Keni pasur ndonjë përkthyes që e keni ndjekur si model?
Të gjithë përkthyesit nuk mund të jenë njësoj të shkolluar, nuk mund të kenë përvojë të njëjtë, nuk mund të kenë njësoj kulturë gjuhësore e letrare, nuk kanë qëndrim njësoj e të mjaftueshëm në vendet përkatëse nga ajo gjuhë nga e cila ose në të cilën përkthejnë, prandaj është shumë e natyrshme se të gjithë përkthyesit nuk janë njësoj të aftë. Por një këmbim idesh, mendimesh e përvojash me ndonjë përkthyes me përvojë të gjatë në fushën e përkthimit letrar, pa dyshim se është shumë frytdhënës. Përkthyesit mund të mësojnë shumë nga përkthyesit me përvojë.
Si përkthyes më të njohur shqiptarë që kanë përkthyer vepra artistike nga gjermanisht në gjuhën shqipe njihen: Konica, Mosi, Noli, Luarasi, Poradeci, Shvarci, Klosi dhe Ristani. Sipas mendimit tim, pa u hyr në hak të tjerëve, një ndër përkthyesit më të aftë është Ristani, ai ka përvojë të gjatë në fushën e përkthimit, njeh shkencërisht gjuhën shqipe dhe gjermanishte, njeh gjithashtu shkencërisht edhe gjuhët klasike si dhe ka përkthyer vepra të vështira nga gjermanishtja, një ndër to është edhe kryevepra e Gëtes “Afritë përzgjedhëse”. Përkthimet e zotit Ristani më pëlqejnë jashtëzakonisht shumë, ku nga përkthimet e tij dhe nga krahasimet që mund të bëhen me origjinalin, përkthyesit kanë mundësi ideale të mësojnë artin e përkthimit. Por patjetër duhet thënë se në letërsinë shqipe një kontribut të madh kanë dhënë edhe përkthyes të tjerë, për shembull: Konica, Noli, Shantoja, Zavalani, Caci, Kuteli, Kokona e shumë e shumë të tjerë.
KultPlus: Mund ta përmendni ndonjë vepër nga ato që i keni sjellë në shqip, që e konsideroni si më të veçantë?
Si vepra më të rëndësishme që kam shqipëruar nga gjermanishtja mund të përmendim këto: Romani kriminalistik i Fridrih Dyrrematit “Dyshimi”, përmbledhja me ese sociologjike-letrare me titull “Vetëdija e fjalëve” e nobelistit Elias Kaneti, “Histori e një dashurie” nga letrat e Franc Kafkës për Felicen, nga autorja zvicerane Ivonë-Denize Këhli “Gra, edhe sa vjet doni të prisni?” me nëntitullin, Mishlinë Kalmi-Rej për barazinë e mirëfilltë gjinore, si edhe përkthime ciklesh të ndryshme lirike të poetëve gjermanë e zviceranë.
KultPlus: A mendoni se ka përkthyes të mirë në trojet shqiptare?
Unë mund të flas vetëm për përkthyesit që përkthejnë nga gjermanisht në gjuhën shqipe dhe me siguri se ka përkthyes të mirë, ndër ata janë edhe ata që i zura edhe më herët në gojë: Konica, Mosi, Shantoja, Noli, Poradeci, Shvarci, Klosi, Ristani, etj. Kur shqipërimi i një përkthyesi këndon dhe vallëzon në gjuhën shqipe, atëherë mund të themi se kemi të bëjmë me përkthyes të aftë.
KultPlus: Keni në plan ndonjë krijim tuajin artistik?
Puna e përthyesit është si puna e një shkencëtari, pra, përkthyesi duhet gjithmonë ta ushtrojë zanatin e vet, nëse nuk e ushtron zanatin në mënyrë të përhershme, ai fillon edhe të shuhet. Unë merrem gati çdo ditë me përkthime të ndryshme, por në veçanti me ato letrare. Edhe shkrimtarët më të mëdhenj si Gëtja, Hajne, Mani, Cvajgu, Hese, Kaneti, etj, në fillim të karrierës së tyre letrare janë marrë së pari me artin e përkthimit e pastaj me krijimtarinë letrare. Tani për tani nuk kam synimin për të shkruar, prioritet kam mjeshtërinë e përkthimit, por dihet se edhe përkthimi është një lloj krijimtarie.
KultPlus: Çfarë ju ka tërhequr te letërsia dhe kultura gjermane dhe zvicerane në përgjithësi?
Meqë kam gati një jetë të tërë që jetoj në trekëndëshin Gjermani-Zvicër-Francë respektivisht në qytetin veriperëndimor të Zvicrës, pra, në Bazel, dhe më ka pëlqyer populli gjermanishtfolës, ku tani pas 31 vjetësh jete në këtë trekëndësh shtetesh, njoh edhe traditën dhe kulturën e këtij populli të vyeshëm. Kuptohet se përkthyesi së pari e admiron shkrimtarin dhe veprën e tij e pastaj fillon edhe me përkthimin e krijimtarisë së tij letrare. Dihet botërisht se krijimtaria artistike gjermane, austriake e zvicerane ka dhënë shumë për kulturën evropiane e botërore. Shumë vepra të autorëve nga këto vende janë bërë madje edhe pjesë e letërsisë botërore, siç janë veprat e Kantit, Lesingut, Gëtes, Shilerit, Niçes, Manit, Hajnes, vëllezërve Grim, Kelerit, Heses, Cvajgut, Brehtit, Kanetit, Brohut, Dyrrenmatit, Frishit, etj.
KultPlus: Cilët janë autorët (shqiptarë dhe të huaj) tuaj të preferuar?
Kjo çështje ka të bëjë me shijen e lexuesit dhe është shumë subjektive. Mua personalisht më pëlqejnë shumë autorë gjermanë, ndër ta do të veçoja, Lesingun, Kantin, Gëten, Shilerin, Hërderlinin, Lencin, Tikun, Novalisin, Brentanon, Ajhendorifin, Byhnerin, Bërnen, Kelerin, Hauptmanin, Bëlin, Tuholskin, Dëblinin, Hesen, Niçen, Brehtin, Cvajgun, Dyrrenmatin, Frishin, Kanetin, Shtamin, e tjerë. Në asnjë mënyrë nuk dua t’i lë anash edhe shkrimtarët e letërsive të tjera. Nga autorët shqiptarë do të veçoja Kadarenë, Kutelin, Arapin, Agollin, Bogdanin, Budin, Sermben, Çajupin, Asdrenin, Nolin, Poradecin, Mjedën, Naim Frashërin, Spasen, Kongolin, Camajn, Vincën, Podrimjen, Çapriqin, Bashotën, e të tjerë.
KultPlus: Si shikohet nga prizmi juaj letërsia e sotme shqipe?
Nuk jam ekspert i letërsisë shqipe. Por mund të them me plotë gojë se ka shumë tema për të cilat mund dhe do duhej të shkruhej, për shembull për luftën e fundit në Kosovë, për vështirësitë shoqëroro-politike në botën shqiptare. Pra, sa kam vërejtur unë, në krijimtarinë letrare pas vitit 1999 janë trajtuar shumë pak këto probleme që sa po i përmenda, kur dihet se letërsia është formë e shprehjes dhe e formësimit të realitetit shoqëror. Krijimtaria artistike do të duhej t’i trajtonte në thellësi të gjitha fushat e jetës në shoqërinë tonë, ajo duhet ta ketë zotësinë që t’i nxjerrë në pah dobësitë e shoqërisë, të arsimit, të ekonomisë e të politikës shtetërore, por duhet të ketë edhe guximin që këto dobësi t’i kritikojë pa mëshirë, nëse ajo vepër artistike dëshiron të mbetet krijimtari e mirëfilltë artistike e pavdekshme, e jo të bëhet krijimtari servile. Veprat artistike duhen të lexohen e të mos harrohen, të kenë gjithmonë lexuesin e vet e të shprehin të vërtetën shoqërore.
Për fat të keq edhe institucionet shtetërore që janë kompetente për kulturën nuk po e përkrahin në masë të duhur krijimtarinë artistike e letrare. Nuk po ndihmohet promovimi i vlerave tona kulturore e artistike. Nuk po ndihmohet gati fare promovimi i krijimtarisë sonë artistike, e nëse ne, vet si komb, nuk promovojmë vlerat tona kulturore, atëherë nuk mund të presim nga të tjerët që ata të ndihmojnë shkrimtarët e artistët tanë.
KultPlus: Një përkthyes i ri, ç’duhet të ketë parasysh kur t’i hyjë kësaj pune?
Para se të fillojë një përkthyes i ri me përkthime letrare, ai duhet të ketë dëshirën dhe vullnetin për përkthime letrare, duhet të jetë i përgatitur shumë mirë nga aspekti i arsimimit, të zotërojë thellësisht dy gjuhët, të njohë kulturën dhe traditën e gjuhës nga e cila përkthen, por të njohë shkëlqyeshëm edhe gjuhën amtare. Pra, përveç që duhet të njohë shumë mirë zanatin e vet, përkthyesi duhet të pasurojë pareshtur edhe përvojën e vet, por duhet të ketë edhe shkathtësi, aftësi e prirje të tjera. Prandaj përkthyesi si prioritet të parë duhet ta këtë ndjeshmërinë, të njohë mirë ndërtimin e fjalëformimeve, të njohë poliseminë e fjalëve, të ketë ndjenjë të hollë në kuptimin e nuancave gjuhësore e kuptimore, të ketë aftësi për përfytyrimin e zhvillimit të ngjarjeve, të njohë mirë ekuivalencën e frazeologjisë gjuhësore e mbi të gjitha të ketë kulturë gjuhësore e letrare.
KultPlus: Keni përkthyer shkrimtarë të mëdhenj si Hajne, Dyrrenmat, Kaneti, Morano, Ivonë-Dënizë Këhli. Çfarë ju lidh me këta emra?
Më duket se e ceka edhe më herët që më rëndësi të veçantë është kur përkthyesi e admiron autorin dhe i pëlqen ngjarja në veprën që ai vendos të përkthejë. Me Hajnen dhe me veprën e tij më lidh magjistratura dhe teza e disertacionit. Hajnia është ndër poetët më të mëdhenj të letërsisë gjermane dhe evropiane dhe ka hyrë zëshëm në letërsinë botërore. Hajnia ka qenë i pari shkrimtar i madh gjerman me prejardhje hebraike. Ai bën pjesë ndër ata përfaqësues të mendimit e të kulturës gjermane që i kanë kaluar në mërgim ditët e fundit të jetës dhe që, për pasojë, e kanë vëzhguar me një sy edhe më zhbirues gjendjen në vendin e tyre. Hajnia trajton vazhdimisht çështjet themelore të epokës së vet, dhe mprehtësinë e tyre e vë në dukje me një ndjenjë provokimi e me një zgjuarsi të pakrahasueshme, qoftë kur bëhet fjalë për lidhjet midis revolucionit dhe restaurimit, midis historisë dhe filozofisë, qoftë kur kemi të bëjmë me problemin e kombit e të fesë, me çështje sociale ose edhe me pozitën e artistit e të individit përgjithësisht në shoqëri. Hajna me njërën këmbë i takonte epokës së romantizmit, ndërsa me tjetrën epokës së pararevolucionit dhe të restaurimit gjerman. Ai ka qenë një novator në fushën e gazetarisë moderne dhe të letërsisë artistike të angazhuar politikisht. Hajna ishte ndër të parët në kontinentin evropian që nisi të hidhte bazat e profesionit të gazetarit me prirje letrare.
Ndërsa me veprën “Dyshimi” të shkrimtarit zviceran Fridrih Dyrrenmat më lidh stili i të shkruarit të kësaj vepre dhe ngjarja që zhvillohet në të. Për mua shkrimtari Dyrrenmat qysh tani është i madh, por pas një ose dy dekadash jehona e tij do të bëhet edhe me famshme. Dyrrenmati nga kritika letrare gjermane vlerësohet si “Frymë e letërsisë zvicerane”.
Kurse vepra e Kanetit me titullin “Vetëdija e fjalëve” sipas mendimit tim është vepër hije rëndë. Kaneti më pëlqen si asnjë shkrimtarë tjetër, është i sinqertë, flet tepër hapur për problemet shoqërore, është një studiues i mprehtë i fenomeneve shoqërore dhe i luftës për pushtet. Në këtë përmbledhje sociologjike-letrare Kaneti na jep një pasqyrë shumë esenciale për esetë e tij që kishte shkruar në vitet 1962-1974. Kaneti aty shkruan për Herman Brohun, për pushtetin dhe mbijetesën, për Kafkën, për realizmin dhe realitetin e ri, për Hitlerin sipas Shperit, për Harkun e Triumfit, divizionet, skllevërit, për dhomat e gazit, për Konfucin në “Dialogët” e tij, për Tolstojin, stërgjyshin e fundit, për Ditarin e dr. Haçijës nga Hiroshima, për Goerg Bynerin që vdiq aq i ri, për librin e tij të parë “Verbimi”, për Karl Krauzin e ri dhe për Misionin e shkrimtarit.
Ndërsa romani i Moranos i takon letërsisë triviale. Kurse librin e autores zvicerane Ivonë-Dënizë Këhli, me titullin “Gra, edhe sa vjet doni të prisni?”, Mishelinë Kalmi-Reji për barazinë e mirëfilltë gjinore, e kam përkthyer me qëllim që lexuesi dhe shtresa politike e gruas në Kosovë e Shqipëri të njihen me përpjekjet dhe luftën e gruas zvicerane për të realizuar të drejtat e veta qoftë të pjesëmarrjes së saj në pushtet, qoftë edhe për fitimin e të drejtave të saj në barazinë gjinore.
KultPlus: Fridrih Dyrrenmat është shkrimtar dhe dramaturg i shquar zviceran, por tek ne është pak i përkthyer, rrjedhimisht pak i njohur. Si lindi ideja që ta sillni në shqip romanin e tij “Dyshimi” dhe pse pikërisht këtë vepër?
Fridrih Dyrrenmati dhe Max Frishi janë shkrimtarët dhe dramaturgët më të shquar zviceran që kanë dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm në zhvillimin e kulturës dhe të letërsisë gjermanë në periudhën e pasluftës së Dytë Botërore. Dyrrenmati me tragjikomedinë e tij solli një lloj të ri në letërsinë bashkëkohore gjermane. Ai si dramaturg është i njohur për shikuesin dhe lexuesin shqiptarë. Janë përkthyer edhe veprat më kryesore të tij në gjuhën shqipe, si për shembull “Vizita e zonjës plakë”, “Gjykatësi dhe xhelati”, “Fizikanët” dhe “Dyshimi”. Tragjikomedia e tij “Vizita e zonjës plakë” është shfaqur shumë herë në teatrot e Shqipërisë.
Karakteristikë e rëndësishme në romanin “Dyshimi” është vendosmëria e komisarit Hans Berlah, edhe pse i sëmurë nga kanceri, edhe pse e dinte se pas një viti do të vdiste, këmbëngul që të sjellë fajtorin para drejtësisë, pra, ky ishte motiv kryesor që vendosa për ta përkthyer këtë roman. Romani “Dyshimi” i shkrimtarit zviceran me famë botërore Fridrih Dyrrenmat është po aq tërheqës sa edhe romani paraardhës “Gjykatësi dhe xhelati i tij”. Personazhi kryesor në këto dy romane është Hans Berlahu, komisar i policisë së Bernës. Temën bazë të romanit “Dyshimi” e përbën lufta midis dy palësh, njëra prej të cilave është komisar Berlahu, një deduktiv i vetmuar, i cili mishëron atë që quhet “pala e mirë”, ndërsa pala tjetër janë keqbërësit. Me humanizmin që e karakterizon, ai na kujton Megrenë e Zhorzh Simenonit. Njësoj si Megreja, edhe Berlahu është “burrë zamani”, në radhë të parë “konservator”, sepse nuk vepron në bazë rregullash juridike, nuk u jep edhe as shumë rëndësi teknikave moderne të kriminalistikës dhe i pëlqen më fort t’i besojë nuhatjes së vet të mbrehtë e të sprovuar dhe t’i bindet logjikës së shëndoshë njerëzore. Kritika letrare këtë roman të Dyrrenmatit e quan si një roman të përsosur policor me tablo rrëqethëse filozofike.
KultPlus: Sa ju merr kohë procesi i përkthimit dhe a e shihni atë, përkthimin, si rikrijim?
Përkthyesit nuk duhet t’i interesojë se sa kohë shpenzon kur përkthen një vepër letrare. Atij duhet t’i interesojë dhe duhet të përpiqet të jap maksimumin në bartjen e tekstit nga gjuha e huaj në gjuhën amtare ose anasjelltas. Përkthimi është jo vetëm bashkudhëtar, por edhe interpretuesi më kompetent i letërsisë e i veprës letrare në shoqëri, pra, të përkthesh një vepër letrare ashtu siç duhet e me sukses të plotë do të thotë të shkruash përsëri, të rikrijosh, me frymëzim një vepër që më nuk flet në gjuhën e origjinalit por flet në gjuhën e përkthyer.
KultPlus: Po autorë shqiptarë keni përkthyer në gjuhën gjermane?
E thash edhe më herët se në fillim të karrierës sime si përkthyes letrar kam përkthyer nga gjuha shqipe në gjuhën gjermane. Së pari kam përkthyer veprën lirike me titullin “Ndiz dritën magjike” të poetit kosovar Sali Bashota, pastaj veprën lirike me titullin “Zogj të plagosur” të poetit nga Maqedonia Agim Vinca, ndërsa në vitin 2007, në kuadër të Festivalit Ndërkombëtar të Letërsisë 2005, Bazel, përktheva një cikël të poezive nga Ali Podrimja, Ibrahim Berisha, Sali Bashota dhe Basri Çapriqi, kurse më vonë përktheva edhe një libër nga fusha e publicistikës me titull “Shteti i Kosovës – Një realitet i ri ndërkombëtar” të autorit Sylë Arifi. Në lidhje me këtë çështje më duhet të them se kjo fushë, pra, promovimi i krijimtarisë artistike e letrare të krijueseve e të shkrimtarëve tanë jashtë trojeve shqiptare thuajse gati fare nuk mbështetet nga institucionet përkatëse shtetërore.
KultPlus: Cilat janë planet tuaja, a do të ketë lexuesi shqiptar së shpejti në duar ndonjë vepër të përkthyer nga ju?
Jo, së shpejti nuk do të ketë, por më vonë me siguri se po. /KultPlus.com
“L’Echo de
Paris” ka botuar, të hënën e 5 majit 1913, në faqen n°3, një shkrim në lidhje me intervistën ekskluzive
të Isa Boletinit, të zhvilluar asokohe në Londër, ku si përkthyes i ka shërbyer
Luigj Gurakuqi, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat –
Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar:
Bisedë me shefin shqiptar Isa Boletini
Londër, 4 maj.
E kam takuar
Isa Boletinin në një nga hotelet e mëdha në Londër, i ulur para një filxhani
çaji, i patundur, me një cigare në gishtat e tij. Rreth tij, anëtarët e
qeverisë së përkohshme shqiptare të veshur me pardesy prej mëndafshi. Me këtë
stil, ata mund të ligjërojnë në “House of Commons”. Isa Boletini, edhe në
zemër të civilizimit, nuk e hoqi kostumin e tij prej malësori luftarak. Ai mban
plisin e bardhë, traditë për të gjithë bashkatdhetarët e tij.
Për të
mashtruar disi kureshtjen e publikut, ai veshi një pardesy gri krejt
perëndimore, por veshja kombëtare përsëri dukej : këmisha blu dhe jeleku
(xhamadani), rripi i gjerë dhe pantallonat që i ngjiten nga afër pjesës së
prapme të këmbëve. Një strukturë kockore, shumë e gjatë dhe e harkuar, mbart
fytyrën, e pjekur dhe të djegur nga dielli, mbi të cilën shkëlqen një sy mjaft
i mprehtë. I tillë është njeriu, i cili, me përsosmëri, përfaqëson Shqipërinë
luftarake, atë, që e palodhur dhe prej shekujsh, ka zbritur nga lartësitë për
të dëbuar gjithnjë e më larg serbin, grekun dhe bullgarin; ajo që, nesër, do të
sulmojë ushtarët evropianë, qofshin në shërbim të koncerteve (planeve) apo
interesave austro-italiane.
Shqiptarë të
tjerë kanë pasur sukses në Yildiz – Kiosk, në poste të larta publike, por ky
njeri përfaqëson shumë më mirë tokën shqiptare, të cilën kurrë nuk ka dashur ta
braktisë, dhe që, edhe sot, në këtë hotel të madh perëndimor, ka një marshim të
dhimbshëm dhe gjeste të ngadalta të kujtdo që ngjit një lartësi dhe mbart armë.
Z. Luigj
Gurakuqi, një katolik nga Shkodra, anëtar i qeverisë së përkohshme të Vlorës,
pranon të më shërbejë si përkthyes.
E pyes Isa
Boletinin :
— Në çfarë
moshe keni filluar të luftoni ?
— Në
moshën shtatëmbëdhjetë vjeçare. Unë jam dyzet e shtatë vjeç sot. Domethënë,
tridhjetë vjet luftë. Kam lindur në fshatin Boletin, afër Mitrovicës. Armiqtë e
mi të parë ishin serbët dhe malazezët. Ishte për të zmbrapsur bastisjet e tyre
që pak nga pak fitova besimin e bashkatdhetarëve të mi dhe u bëra shef klani.
— Ju keni
pasur marrëdhënie të mira me turqit e regjimit të vjetër ?
— Ndonjëherë
ndoshta disa mosmarrëveshje; por, në përgjithësi, nuk kemi shkuar keq. Sulltani
Hamid e dinte se çfarë vlere kishte një shqiptar; në vitin 1902, ai më thirri
pranë tij, më vuri në krye të gardës së tij shqiptare dhe më dha titullin bej.
Isai me jep
këto detaje copëza-copëza që i lë të dalin një nga një.
— Në
Shqipëri, tha ai, njerëzve nuk u pëlqen të flasin për veten; kjo është në
kundërshtim me zakonet.
—
Fatkeqësisht ! iu përgjigja, në Perëndimin tonë, të mos flasim për veten është
gjithashtu në kundërshtim me zakonet.
I ardhur në
Londër për t’i shërbyer vendit të tij, Isai, nga Boletini, e pranon reagimin
tim.
Për dy orë,
ai u përgjigj pyetjeve të mia biografike, duke thënë herë pas here: “Kam
vuajtur aq shumë sa nuk mund të them gjithçka !”
Pasi qëndroi
për katër vite pranë sulltan Abdul-Hamidit, beu i ri u kthye në Shqipërinë e
tij. Ai jetonte prej tre vitesh në kullën e tij afër Mitrovicës kur ndodhi
lëvizja xhonturke. E dimë se, gjatë një takimi në Ferizaj, më 15 korrik 1908,
delegatët shqiptarë e pranuan Kushtetutën. U kishin thënë se ishin të lirë ndaj
pushtetit qendror, efektet e të cilit nuk është se ndiheshin atje.
— Nuk e
lashë veten të mashtrohem, thotë Isai. Unë nuk kam qenë në Ferizaj.
— Pse ? A i
njihnjit turqit e rinj ?
— Vetëm
disa.
— A keni
pasur marrëdhënie të këqija me ta ?
— Jo !
marrëdhënie të mira. Megjithatë, nuk kisha besim tek ata. Burrat e regjimit të
ri nuk më falën për abstenimin tim. Të ngarkuar për nënshtrimin e të gjitha
elementeve armiqësore, komandanti i Mitrovicës, Xhavit pasha, përmes meje,
vendosi të fillojë serinë e ekzekutimeve të tij. Ai, pa asnjë paralajmërim,
rrethoi kullën time, nga e cila familja ime mezi arriti të dilte. I kapur në
befasi, kisha vetëm 20 burra rreth meje. Nga këta 20 burra, 12 u vranë. 8 të
tjerët, përfshirë edhe mua, qemë në gjendje të shpëtonim por të mbuluar nga
plagët.
Duke rrëfyer
këtë arritje, shefi shqiptar tregon shpatullën e tij të majtë të enjtur. Ishte
e shpuar nga njëra anë në tjetrën. Shoh që në dorën e tij të majtë mungon
gishti i mesit.
— E ka marrë
Xhavit pasha ?
Isai
buzëqeshi me përbuzje :
— Jo.
Aksident i thjeshtë gjatë rinisë.
Natyrisht,
kjo nuk llogaritet. Që ky gjigant i zhdërvjellët dhe esmer të rrëzohet për
tokë, do të duhej të vritej shtatë herë, si një mace. Ai vazhdon :
— I detyruar
të largohem nga Mitrovica, u strehova afër Pejës. Xhaviti arriti shpejt me pesë
batalione, duke djegur të mbjellat dhe kullat. Pasi u mundova të luftoj me
aq sa munda, u strehova te malsorët e Gjakovës. Rezistenca u organizua, betejat
e Lumës dhe Rugovës u mësuan shtypësve modestinë. Në pranverën e vitit 1909, të
thirrur për arsye të ngjarjeve të Kostandinopojës, ata u larguan. Kjo ishte për
t’u kthyer një vit më vonë, nën urdhrat e Shefqet Turgut pashës. Këtë herë,
erdhën për të ndëshkuar lëvizjet shqiptare në krahinën e Kosovës. Ne luftuam në
Kaçanik, të shpërndarë, kurrë të mposhtur. Pastaj, kam gjetur azil në Mal të
Zi.
— Çfarë
mendoni për mbretin Nikolla ?
— Ai më ftoi
disa herë në tavolinën e tij, duke më bërë të ulem pranë mbretëreshës. Më
mbetet vetëm ta falënderoj atë dhe popullin e tij. Pasi paqja u rivendos, u
ktheva në fshatin tim të lindjes Boletin, më mungonte vendlindja. Unë qëndrova
në heshtje për një vit të tërë dhe nuk mora pjesë në kryengritjen e malësorëve
të Shkodrës dhe në kuvendin e Berçës, i cili hartoi statutin e lirive
shqiptare. Isha akoma në Boletin në gusht, kur sulltani erdhi të vizitojë
fushën e betejës së Kosovës, ai më ftoi të shkoj. Nuk pranova. Mësova se ishte
i shoqëruar nga Haki pasha dhe Mahmud Shefqeti. E dija si njeri pa vullnet,
mendova se ishte e kotë të shkoja e ta shihja. Një vit më pas, unë mora
drejtimin e kryengritjes së madhe, e cila na çoi radhazi në Pejë, Gjakovë,
Prishtinë dhe Shkup. Hyra me në krye ushtarët e mi. Kështu arrita qëllimin e
përpjekjeve të mia : të siguroj ekzistencën kombëtare të Shqipërisë, të
kërcënuar nga Turqit e Rinj. Ne ishim duke përfunduar një marrëveshje me Gazi
Muktar pashën (Ahmed Muhtar Pashën) kur papritmas deklarata e luftës së
aleatëve shpërtheu.
— Duke pasur
parasysh zgjedhjen midis serbëve, me të cilët keni luftuar tërë jetën, dhe
turqit, të cilët i keni luftuar për pesë vjet, çfarë bëtë ?
— Unë
kërkova armë në Kostandinopojë; me të vërtetë, të gjithë njerëzit e mi i kishin
çarmatosur. Këto armë m’u refuzuan. Unë luftova me mundësitë që pata, duke u
tërhequr nga Mitrovica në Dibër, Elbasan dhe Vlorë. I emëruar kryetar i
milicisë së formuar nga qeveria e përkohshme, m’u desht të ndërhyja për të
larguar grekët nga Himara. Ndërsa vizitova jugun e Shqipërisë, vura re se të
gjithë shqiptarët janë vëllezër; isha shumë i lumtur. Tani kam ardhur për të
kërkuar drejtësi në Europë.
— A do t’i
pranoni kufijtë e rinj që kanë vendosur ambasadorët ?
— Kurrë.
Është një dhimbje e madhe për mua që vendi im Kosova është ndarë nga Shqipëria.
Shqiptarët nuk do t’i nënshtrohen kurrë me qetësi zgjedhës serbe.
— A do ta
ndaloni hekurudhën tregtare që i është dhënë Serbisë ?
— Trazirat
do të jenë të pandalshme.
— Çfarë
mendoni në lidhje me një pushtim italo-austriak ?
— Për sa
kohë që nuk ka drejtësi, dhe ndërsa Mali i Zi dhe Serbia vazhdojnë të aneksojnë
vendet shqiptare, Italia dhe Austria mund të jenë pjesë e kësaj loje. Kam
ardhur këtu për të protestuar si një përfaqësues i Kosovës, si një delegat i
qeverisë së Vlorës. Tërë jetën time, unë do të luftoj serbin, malazezin,
grekun, italianët, austriakët, deri në çlirim ose vdekje.
Duke thënë
këto fjalë, Isai merr flakë dhe lëviz. Ai përsërit të njëjtën fjali tri ose
katër herë. Ka frikë se unë nuk i kam shënuar mirë fjalët e tij.
Ndërsa unë e
kam lënë tashmë të qetë, ai ngrihet dhe nxiton drejt meje :
— Ajo që
thashë është e vërteta. Nëse dikush pretendon ndryshe, unë jam këtu për t’iu
përgjigjur atyre.
Ndërsa largohem, mendoj për të ardhmen që pret Isain dhe arnautët e tij krenarë. I krijuar për luftë, i papërshtatshëm për çdo punë tjetër përveç asaj të pushkës; i ushqyer në idhtësinë fisnike të armëve, kur ai të ketë luftuar mirë kundër ndërhyrësve të rinj, pa dyshim malli për vendlindjen do ta kthejë sërish në kullën e tij në Boletin, në Serbi; ai do të shohë njerëzit (rayas), që, dikur, kur takonin shefat shqiptarë, zbrisnin me përulësi nga gomerët e tyre, të kalojnë tashmë para tij duke e shikuar në sy; ai do t’i shohë djemtë e tij të bëhen gjithnjë e më pak luftëtarë dhe gjithnjë e më shumë fshatarë; udhëtuesit shitës dhe sllavët do të qarkullojnë me mallrat e tyre në këtë vend, i çelur më parë vetëm për vendasit (autoktonët). Ata do ta tregojnë me gisht plisin e tij të bardhë dhe jelekun e tij blu. Isai do të flasë me veten se fundi i botës ka mbërritur. Europa do të ketë humbur racën e saj më bukur ushtarake. — A. C
Muzika shqiptare gjegjësisht zhanret funk dhe rok nuk do ta kishin shkëlqimin që e kanë sikur mos të ishte grupi “Telex”.
“Telex” u formua në Shkup në vitin 1979 me vokalist Enver Bunjakun, kurse pas ardhje së Sejatit grupi u kompletua me formacionin: Shpend Ahmeti, Sejat Jakupi, Enver Bunjaku Ismet Shaini dhe Yll Ismaili.
Prirjet e tyre
shkonin më shumë kah ritmet funk duke pasur si parabazë këngëtarin e famshëm
Stevie Wonder, zëri i të cilit ngjason me atë të Sejat Jakupit.
Përmes teksteve të bukura dhe unike të gërshetuara me ritmet moderne evropiane ata arritën të futen dhe të mbesin me vite të dëgjuar dhe të kërkuar nga të gjitha gjenerata.
Grupi “Telex”
Shumë gjenerata u rritën me këngët e tyre legjendare si “Vetëm për ty”, “Ta gjen mami një sheik”, “Qeshu”, “Vetëm ti e din” e të tjera, të cilat të marrin me vete porsa i dëgjon. Zëri unik i Sejat Jakupit arrin t’i përjetësoi këngët dhe të ngjallë gjithmonë emocione tek dëgjuesit.
Në këtë intervistë ekskluzive për KultPlusin, këngëtari Jakupi, shpalos shumë gjëra interesante për lexuesit. Rrugëtimi i tij i gjatë artistik është i përcjellë me shumë momente të bukura nga shumë koncerte, festivale, e poashtu me plot sfida të cilave Sejati u bëri ballë me vendosmëri. Dhe për këtë ai i falet muzikës, e cila e ka ndihmuar në momente të vështira, për të cilën thotë se është feja e tij.
Sejat Jakupi
Ishte viti 2014 kur Sejati arriti ta mposhtë kancerin me të cilin përballej. Ai arriti të shërohet dhe kështu t’iu rikthehet prapë projekteve muzikore më i fortë se kurrë! Në këtë rrëfim, ai tregon se si ia doli mbanë kësaj sfide, çfarë projektesh realizoi dhe çfarë projektesh pritet të realizojë në të ardhmen. Sejati këshillon artistët e rinj derisa thotë se në jetë njeriu nuk duhet të dorëzohet lehtë.
KultPlus: çfarë do të thotë për ju grupi “Telex”?
Sejat Jakupi: Për mua “Telex-i” ka shumë rëndësi sepse më mundësoj që ta bëj muzikën që doja, dhe gjithashtu kalova një kohë të bukur.
KultPlus: Si e definoni muzikën funk dhe cila ka qenë tërheqja nga kjo lloj muzike që ju ka mbajtur kaq gjatë në skenë?
Sejat Jakupi: Funku është muzika që unë e ndiej, e dua dhe e bëj. Prej se dëgjova “Superstititon” të Stevie Wonder, e kam ditur që kjo është muzika ime. Funk është një muzikë që vjen nga zemra dhe shkon te këmbët. Unë gjithmonë kam shikuar njerëzit në koncerte që edhe luajnë. Kjo është shumë me rëndësi për mua. Me funkun e mirë të lodhen këmbët nga loja, edhe mbas koncertit je i lodhur, por i lumtur.
KultPlus: Përgjatë këtyre viteve në skenë, ç ‘marrëdhënie keni pasur me grupet tjera dhe a mendoni se ka pasur grupe të mira që kanë performuar krahas jush?
Sejat Jakupi: Vitet ’80 të shekullit të kaluar për mua ishin ndër më të mirat të skenës muzikore shqipe. Fatkeqësisht, kufiri me Shqipërinë ishte i mbyllur, dhe kjo lëvizje mbeti brenda Kosovës dhe Maqedonisë. Ka pasur shumë grupe dhe stile të ndryshme të muzikës. Çdo vit ishte Boom Festivali dhe Boro e Ramizi ishte gjithmonë i mbushur. Ishte një kohë fantastike. Ne bashkëpunuam me shumë grupe, edhe sot e kësaj dite kam kontakt me plot muzikantë të asaj kohe.
KultPlus: Siç dihet, në ato vite kur ju keni dalë në skenë, ishte kohë e artë për muzikën në përgjithësi, mes shumë grupeve dhe vokalistëve të mëdhenj, çilët ishin ata që iu inspiruan dhe që mbase edhe i ndoqët si model.
Sejat Jakupi: Unë jam i lumtur që u rrita me muzikë të vërtetë, domethënë muzikë e bërë me duar e jo me susta. Ajo ka qenë kohë e këngëtarëve të mirë si Stevie Wonder, Marvin Gaye, Donny Hathaway, Areta Franklin, Al Green, Earth Wind and Fire. Prej tyre kemi mësuar aq shumë, dhe dëshira të këndoj “përafërsisht” si ata, më ka shtyrë përpara.
KultPlus: Po tani, çfarë dëgjoni me ëndje nga grupet e huaja, të vjetra dhe të reja?
Sejat Jakupi: Unë nuk dëgjoj radio sepse muzika e sotme në pjesën më të madhe nuk ka aq shumë cilësi. I kam playlistat e mia, prej Blues-it deri te Jazz-i. Dëgjoj më së shumti Funkun e viteve 70-80, por edhe sot ka këngëtarë të mirë, p.sh. Bruno Mars apo P. J. Morton. Interesant është, edhe pse nuk jam fetar, e dua Gospel-in. Kjo muzikë më hyn drejt në zemër. Njerëzit me ngjyrë e dinë se çka është muzikë e mirë!
KultPlus: Edhe grupi “Telex” por edhe ju si artist solo, përveç muzikës, i kushtoni rëndësi edhe tekstit. Si e shihni nga perspektiva juaj tekstin dhe melodinë? A mendoni se funksionon teksti i mirë edhe pa muzikë dhe anasjelltas?
Sejat Jakupi: Kam pasur fat që si komponist ta kem Shpend Ahmetin si krijues të teksteve. Për mua si këngëtar është me rëndësi ta “ndiej” tekstin, sepse puna ime është që përmes këndimit ta tregoj një storie apo t’i shpreh ndjenjat. Teksti i mirë i ndihmon muzikës dhe anasjelltas. Por ka edhe tekste që nuk janë aq të mira por me një këngëtar me personalitet, tingëllojnë mirë.
KultPlus: Kohët moderne dhe zhvillimi i hovshëm i teknologjisë kanë krijuar kushte që skena të gëlojë nga artistët e rinj, si i shihni ju ata? Mendoni se mund të lënë pas vepra që do t’i rezistojnë kohës?
Sejat Jakupi: Sot ka praktikisht çdokush mundësi të bëj muzikë dhe kjo është shkaku që muzika e sotme nuk ka aq shumë cilësi. Sot popullarizohesh shumë shpejtë edhe me pak cilësi apo hiç. Vetëm fakti që Rap muzika aq vite dominon tregon se në çfarë krize kreative është muzika. Për mua është muzikë kur dikush këndon vërtetë dhe jo me Autotuone! Problemi tjetër është që ti pa eksperiencë jetësore, nuk mundesh të jesh artist i mirë. Nëse në jetë nuk ke pasur humbje, dhimbje, dashuri, nuk mundesh të bëhesh këngëtar i mirë.
KultPlus: A e ndieni veten të përmbushur artistikisht?
Sejat Jakupi: Definitivisht jo! Kam aq shumë muzikë brenda në kokë dhe kam dëshirë të provoj gjëra tjera si p.sh. Jazz apo Ethno muzikë, apo t’i përziej stilet që mua më pëlqejnë. Kohëve të fundit koncentrohem në kitarë, se shumica nuk e dinë që unë jam edhe kitarist.
KultPlus: Me cilin këngëtar të madh botëror do të doje ta realizoje një duet?
Sejat Jakupi: Me Stevie Wonderin, ata tjerët veçse kanë vdekur. (A. Franklin, Prince, All Jarreau)
KultPlus: Jashtë muzikës, me çfarë preferon të merret Sejati?
Sejat Jakupi: Jashtë muzikës, në kohë të lirë, shëtis gati çdo ditë në natyrë, dëgjoj muzikë, lexoj libra mbi astronomi apo mekanikën e kuanteve, apo veç shtrihem në divan (jetoj vet, për ata shtrihem sa të dua!)
KultPlus: Na tregoni çfarë mendimi keni për festivalet muzikore shqiptare në përgjithësi? Kanë dallim me ato që organizoheshin më herët?
Sejat Jakupi: Ky festivali që Dukagjin Lipa po e organizon në Prishtinë është i mirë. Këto festivalet në Shqipëri, shumica e tyre janë të tmerrshme. Jo vetëm veshët, por edhe sytë të dhembin. Kjo është normale për ta, sepse ata nuk kanë aq shumë traditë muzikore. Më vjen keq që sot nuk ka festivale si Boom-i.
KultPlus: A mendoni se një artisti të mirëfilltë i ruhet vendi i veçantë në shoqërinë tonë edhe pasi ai ta ketë përfunduar karrierën? Apo lihet anash?
Sejat Jakupi: Varet nga artisti. Dikush nuk e ka problem edhe me u lidh me politikën, dikush e ka. Ata që e kanë problem, lihen anash nga politika, dikur Bekim Fehmiu apo “Mbretëresha” jonë Nexhmija. Por kjo nuk domethënë që populli këta artistë i harron. Ata mbesin përgjithmonë në kujtimet tona!
KultPlus: Ju keni arritur ta fitoni luftën kundër sëmundjes, kështu jeni bërë model edhe për njerëzit e tjerë. Mund t’i ndani përvojat tuaja me lexuesit tanë?
Sejat Jakupi: Në vitin 2014 e fitova luftën kundër kancerit (Non-Hodgkins). Diagnoza e parë ishte momenti kur mendova: U kry bac! Por më vonë u korrigjua në një tjetër variant ku kisha shanse më të mëdha që të mbes në jetë. I bëra tetë terapi kimike, ishte një kohë e rëndë jo aq për mua, por për vajzat e mia, familjen dhe shoqërinë. Ia ndalova motrës që t’i tregojë nënës sime sepse ajo nuk e ka zemrën e fortë, kur fillova të shëndoshem i tregova unë. M’u deshën gati dy vite që të shëndoshem. Në vitin 2016 e gjetën rastësisht se kam Emboli në mushkëri. Mjeku më tha që edhe disa javë mund të jetoja. Kam pasur shumë fat në jetën time!
KultPlus: Si arritët të dilni fitimtar në këtë rrugëtim jo të lehtë? Ju ndihmoi muzika, leximi, shëtitja?
Sejat Jakupi: Unë jam nga natyra luftëtar dhe nuk dorëzohem aq lehtë. Në atë kohë më ndihmoi muzika shumë. Muzika është feja ime! Ajo në momentet më të rënda më ka dhënë fuqi dhe konfidencë. Ajo më kthen në ato kohëra kur isha i lumtur dhe nuk kisha brenga.
KultPlus: Dëgjuesit tuaj janë të shumtë në të gjitha trevat shqiptare. Pas tejkalimit të asaj faze, ju madje i jeni rikthyer prapë muzikës? Çfarë të dha forcë në këtë drejtim, dhe të shtyri që të vazhdoni tutje?
Sejat Jakupi: Shkaku kryesor është se mendoj që bëj muzikë të mirë, dhe dua që sa më shumë njerëz këtë muzikë ta dëgjojnë. Në moshën time popullariteti nuk është aq me rëndësi, unë e kam atë luks që nuk jam i varur nga muzika. E kam lirinë e plotë të bëj çfarë të dua, dhe nëse e rris nivelin atëherë jam i kënaqur!
KultPlus: Mund të na flisni më gjerësisht për projektet e reja? Me cilët artistë do të bashkëpunoni?
Sejat Jakupi: Në këtë moment koncentrohem në kanalin tim në Youtube. Bëj një lloj retrospektive, i tregoj të gjitha stacionet e krijimtarisë sime, në të njëjtën kohë incizojë këngë që kam pasur dëshirë t’i këndoj. p.sh. këngë popullore shqipe apo boshnjake (nënën e kam boshnjake) apo këngë të zhanrit soul. Në muajin mars do të incizoj një këngë të re në gjuhën shqipe dhe angleze. Këngën “Take it easy” që e incizova para disa kohe, mendoj ta bëj remix dhe t’ia bëj një video. Në prill do t’i mbledh disa muzikantë, si p.sh. Visar Kuçin, do t’i incizoj edhe dy këngë të reja. Aty kah fundi i muajit maj, do të vij në Prishtinë që t’i bëj disa “unplugged” koncert. Mezi po pres t’ia filloj. Sa i përket artistëve tjerë, e shohim.
KultPlus: Së fundmi keni realizuar një cover edhe në gjuhën boshnjake. Synoni që të depërtoni edhe në tregun e Bosnjës?
Sejat Jakupi: Unë Sevdahun e kam thellë në zemër. Shumica mendojnë se kjo është muzikë serbe, por janë gabim. Kjo është muzika e myslimanëve boshnjak, një lloj blues-i i tyre. Kur e dëgjoj apo këndoj Sevdahun, kthehem në fëmijërinë time, atëherë kur isha i lumtur dhe i lirë. Nëse do të kem mundësi me hy në tregun boshnjak, do ta bëja me kënaqësi sepse këtë muzikë e dua.
KultPlus: Filozofi i madh gjerman Fridrih Niçe kur flet për muzikën shprehet “Jeta pa muzikë do të ishte gabim”. A mendoni njëjtë dhe si e interpretoni këtë thënie të Niçes?
Sejat Jakupi: Jeta pa muzikë është e mundshme, por nuk është jetë e mirë!
KultPlus: Cili është mesazhi juaj për artistët e rinj të cilët janë në fillim të karrierës? Çfarë duhet të bëjnë ata në mënyrë që ta fitojnë simpatinë e publikun dhe të mbesin gjatë në skenë?
Sejat Jakupi: Nëse do të bësh muzikë cilësore, atëherë dëgjoje zemrën tënde! Bëje atë muzikë që ti do ta bësh! Sepse kur ti beson në muzikën tënde, herët ose vonë, do të fillojnë edhe të tjerët ta besojnë. Ndërsa ata që janë të interesuar në popullaritet pa cilësi, nuk kanë nevojë për këshillat e mia! /KultPlus.com
Penda e tij dallon. Ajo shkrihet në letër në mënyrë magjike duke i dhënë mundësi lexuesit të ketë në dorë një vepër me periudha dramatike, personazhe me rrëfime transparente e përshkrime që të marrin me vete. Politikan, diplomat, përkthyes dhe shkrimtar i njohur shqiptar, Besnik Mustafaj është edhe “Autori më i mirë i vitit 2019” me romanin e tij “Dëmtuar gjatë rrugës”. Penda e tij ka bërë që kritika dhe lexuesit të dinë t’ia veçojnë veprën. Mustafaj është po ai i njëjti që refuzoi dy herë postin e ministrit. Por, si ambasador, ai arriti të përmbushte disa qëllime për vendin e me të cilat ishte fort i lidhur shpirtërisht. Sot, kur ai i është përkushtuar plotësisht librit dhe dëshirës që lexuesi ta përqafojë veprën e tij, lumturia më e madhe për të është lexuesi gjithmonë në rritje. Jo vetëm në vepër, Besnik Mustafaj është i mrekullueshëm edhe në intervista. Kësaj radhe, për KultPlus na ka shpalosur shumë nga vetja. Rëndësia e vlerësimit si autor i vitit, komunikimi i veprës me lexuesit, lidhja emocionale me veprat, kontributi në politikë, votuesi apo lexuesi për të, e shumë çka tjetër Mustafaj shpalos në këtë intervistë ekskluzive për KultPlus.
Besnik Mustafaj
KultPlus: Me motivacionin: “Për përshkrim plot realizëm dhe ironi të hollë të një periudhe dramatike, ende të pranishme dhe të gjallë në mendjet e njerëzve, ravijëzimin plot ritëm poetik, estetik dhe të besueshëm të personazheve dhe rrëfimin transparent të zvetënimit të individit në një shoqëri totalitare”, ju u zgjodhët “Autori më i mirë i vitit 2019” me romanin “Dëmtuar gjatë rrugës”. Sa ishte i rëndësishëm ky çmim për ju dhe a e prisnit?
Besnik Mustafaj: Përtej dyshimeve të mia të fshehta, unë jam i sojit të shkrimtarëve që besojnë fort te vlera e veprës së vet. Në këtë kuptim, duke e ditur që libri ishte në garë, unë sigurisht që e prisja të isha fituesi. Por e prisja siç pritet realizimi i një dëshire. Rëndësinë e vërtetë të këtij çmimi e zbulova pasi e fitova. Pasqyrimi i gjerë që pati në media solli pikërisht ndikimin e dëshiruar: tërheqjen e lexuesve. Doli që botuesi im, “Toena, nuk ishte i përgatitur për këtë ndikim pozitiv të çmimit. Ai u detyrua të bënte me urgjencë një ribotim për t’iu përgjigjur kërkesave të shumëfishuara të lexuesve që donin të përfitonin edhe nga prania ime në Panairin e Librit për ta marrë romanin me firmën time. Kjo është lumturia më e madhe për një shkrimtar.
KultPlus: Romani “Dëmtuar gjatë rrugës” u vlerësua në Panairin e Librit dhe po vazhdon të vlerësohet e kërkohet nga lexuesit, a mund të na zbulosh diçka nga romani për të gjithë ata që janë kureshtar dhe janë në pritje për të lexuar?
Besnik Mustafaj: “Dëmtuar gjatë rrugës” synon ta tregojë sistemin komunist parë me sytë e atyre që e mendonin veten në anën e këtij pushteti. Fjala është për njerëzit e thjeshtë, jo për ata që e ushtronin pushtetin. Një nuseje malësore i kërkohet të bëjë një palë opinga tradicionale që do t’i dhuroheshin Hrushovit gjatë vizitës së tij në Shqipëri në maj 1959. Më pas, kur Shqipëria del nga orbita e Bashkimit Sovjetik, ky fakt bëhet shkak për një paranojë torturuese që e shoqëron fshehurazi këtë grua gjithë jetën. Është pra një roman mbi frikën dhe ndikimet e saj brejtëse si acidi mbi shpirtin e njeriut e që çon në përfundimin se një regjim represiv nuk mbështetet në asnjë rrethanë mbi dashurinë, qoftë kjo dashuri e një pjese të popullit, por vetëm mbi frikën.
KultPlus: Veprat tuaja janë përkthyer në shumë gjuhë si frëngjisht, gjermanisht, italisht e greqisht, por në cilën gjuhë, pas shqipes, konsideroni se vepra juaj ka komunikuar më mirë me lexuesin?
Besnik Mustafaj: Romanet dhe esetë e mia janë botuar deri tani në më shumë se dhjetë gjuhë. Me kënaqësi e them se kudo janë pritur dhe vazhdojnë të priten mirë nga kritika letrare serioze. Lidhur me komunikimin me lexuesin e huaj, ndoshta duhet thënë se më i plotë është në Francë, duke pasur parasysh se në këtë gjuhë kam tetë botime të gjinive të ndryshme. Përfitoj nga rasti të tërheq vëmendjen tuaj edhe në një aspekt tjetër. Përkthyesit letrarë nga shqipja në botë janë të rrallë. Madje, në më të shumtën e gjuhëve edhe mungojnë fare. Kështu shpesh del nevoja që autorët shqiptarë të përkthehen nga një gjuhë e dytë. Kjo ka ndodhur gjerësisht me Kadarenë. Ka ndodhur ndonjëherë edhe me mua. Është një lëshim i padëshiruar nga shkrimtari. Por që duhet bërë për të mos penguar përhapjen e veprës. Kadare ka dhënë versionin frëngjisht për përkthime të tilla. Unë parapëlqej versionin italisht. Përkthyesja ime në këtë gjuhë është Caterina Zuccaro, për veten e saj poeteshë dhe gazetare, që do të thotë se italishten e shkruan shumë mirë. Si përkthyese ajo ka edhe një përparësi: është arbëreshe. Kultura që ka marrë ajo në gjuhën e nënës, besoj unë, e ndihmon shumë për ta kuptuar dhe ndjerë më mirë në brendësi tekstin tim. Fakt është se gazetat më të mëdha italiane, duke folur për librat e mi, kanë dhënë vlerësime shumë të larta për cilësinë e përkthimit të saj.
KultPlus: Keni shkruar shumë vepra dhe thuhet që veprat e veta një autor nuk mund t’i ndajë. Por me cilën vepër jeni më shumë i lidhur emocionalisht ?
Besnik Mustafaj: Nuk është fjala për t’i ndarë veprat në të rëndësishme e më pak të rëndësishme. Por unë besoj se autori ka gjithsesi marrëdhënie emocionale të ndryshme me secilën nga veprat e tij. Këto marrëdhënie nuk përcaktohen nga gjykimi i ndryshëm që ka autori lidhur me vlerat artistike të njërës apo tjetrës nga veprat, por nga arsye krejt të tjera. Unë, për shembull, kam një dobësi të veçantë për “Vera pa kthim”. Është romani i parë që kam shkruar. Isha 27 vjeç. Deri atëherë kisha shkruar poezi dhe artikuj nëpër gazeta. Asnjë përvojë në prozë. Suksesi i tij i menjëhershëm më dha besimin e nevojshëm në vete për të vazhduar të shkruaj prozë në përgjithësi e posaçërisht romane. Por ky është edhe romani im i parë i përkthyer jashtë. Konkretisht në Francë. Pritja e mirë që gjeti atje i çeli rrugën përkthimit të veprave të tjera, duke më dhënë kështu lexues që vinin nga kultura krejt të ndryshme nga kultura ime si autor dhe kultura e personazheve të mia. Kalimi i veprës në gjuhë të tjera shënon edhe kalimin psikologjik të shkrimtarit nga mjedisi lokal në mjedisin global. Është një hap shumë i madh përpara për autorin. Kjo ndjehet sidomos kur shkrimtari vjen nga një gjuhë e vogël, siç është shqipja.
KultPlus: Kur shkruani, vepron më shumë imagjinata apo keni edhe histori të vërteta?
Besnik Mustafaj: Të gjitha romanet e mia, pa asnjë përjashtim, nisen nga fakte të vërteta, të cilat i kam lexuar diku, dëgjuar rastësisht apo në ndonjë rast edhe jetuar. Ato pastaj bëhen pronë e imagjinatës time dhe shtjellohen gjatë procesit të shkrimit për t’u shndërruar në realitet letrar.
KultPlus: Një shkrimtar nuk është gjithmonë i gatshëm të shkruaj. Të shkruarit ka të bëjë më tepër edhe me frymëzimin. Kur shkruani ju më shumë?
Besnik Mustafaj: Më duket se Garcia Marquez ia ka dhënë shumë mirë përgjigjen një pyetjeje të ngjashme. Ai thotë se frymëzimi është vetëm akti i lindjes së veprës në imagjinatën e autorit. Vazhdimi, domethënë shkrimi, është punë, shumë punë, në vetmi, me një disiplinë të hekurt. Qysh kur kam braktisur gjithçka për t’ju kushtuar me kohë të plotë letërsisë, shkruaj rregullisht në mëngjes, nga ora tetë deri në orën njëmbëdhjetë. Pasdite, nga ora pesë deri në shtatë dhe pastaj në mbrëmje, pas darkës e deri vonë pas mesnate, shkruaj zakonisht artikujt apo gjëra të tjera pa lidhje me romanin apo esenë, që kam në duar. Këtu futet edhe kjo intervistë, që po shkruaj për ju. Ose lexoj. Sepse, të them të drejtën, kënaqësinë më të madhe ma jep leximi.
KultPlus: I bazuar në librin tuaj “Vera pa kthim” është realizuar edhe filmi “Inane” me regji nga Besnik Bisha. Si e keni pritur këtë realizim? A mendoni që e ka përfaqësuar veprën tuaj në mënyrë dinjitoze?
Besnik Mustafaj: Ky është filmi i dytë që bën Besnik Bisha mbështetur në romanet e mia. Më parë ka bërë “Maocedun“, skenarin e të cilit e kam shkruar unë, sipas një kapitulli të romanit tim “Daullja prej letre”. Ndërsa për “Vera pa kthim” nuk pranova të bashkëpunoja si skenarist. Si autor nuk e përfytyroja dot këtë roman të përshtatur në film. Por i lashë dorë të lirë Bishës të bënte veprën e vet. Kur e pashë filmin, mbeta shumë i kënaqur. I shkrova një sms Anila Bishës, e cila luan protagonisten. “Sana jote është më misterioze se Sana ime”,- i thashë. Është, në gjykimin tim, një film që e nderon kinemanë shqiptare.
KultPlus: Pasi u larguat nga politika, deklaruat se nuk jeni më në kërkim të votuesve, por në kërkim të lexuesve. Gjatë kësaj kohe a keni ardhur në përfundim nëse është më vështirë të gjeni votues apo lexues?
Besnik Mustafaj: Ka më shumë se dhjetë vjet qysh kur e kam shpallur këtë slogan. Pra, kam pasur kohë të mjaftueshme për të parë në realitet si janë gjërat dhe për të arritur në përfundimin se është shumë më e vështirë të gjesh lexues se votues. Por e them me bindje se, sikur votuesit shqiptarë të lexonin pak më shumë, do të ishin më të kthjellët e të vetëdijshëm kur hidhnin votën e nuk do ta lejonin veten të manipulohen shpesh si dele nga politikanët. Nuk di çfarë mund të bëjmë që votuesit ta kuptojnë se shpëtimi i tyre mendor kalon doemos përmes leximit të librave të mirë.
KultPlus: Sot është e vështirë të refuzohet një post si ai i ministrit, është lakmues për shumicën, por ju e refuzuat dy herë një post të tillë, cilat ishin arsyet?
Besnik Mustafaj: Arsyet lidhen me karakterin tim. Zakonisht marr përsipër vetëm gjëra për të cilat jam i sigurt se nuk dështoj dhe që gjatë kryerjes së tyre do të përfitoj edhe kënaqësi. Sado e çuditshme mund të duket për shumicën e njerëzve, mua ushtrimi i pushtetit, qoftë ky edhe pushtet ministror, nuk më jep ndonjë kënaqësi. Periudha kur pranova të bëhem ministër i jashtëm përkonte me disa sfida, me të cilat isha shpirtërisht fort i lidhur. Të tilla ishin: nënshkrimi i Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit të Shqipërisë me Bashkimin Europian, pastaj heqja e vizave për qytetarët e Shqipërisë që dëshirojnë të lëvizin në hapësirën Schengen dhe anëtarësimi në NATO, çelja e negociatave për caktimin e statusit final të Kosovës dhe kurorëzimi me shpalljen e pavarësisë. Kur këto sfida u përmbushën në të mirë të shqiptarëve, dorëzova çelësat e zyrës së ministrit për të mos u kthyer kurrë atje. Ka edhe diçka tjetër: unë nuk kam asgjë të përbashkët me ata njerëz, të cilët pushtetin e shohin si mundësi të artë për privilegje personale. Kjo gjë më duket degradim i madh i njeriut politikan. Unë kam pranuar dhe pranoj, madje me gëzim, vetëm privilegjet që më jep vepra ime letrare. Më besoni, nuk janë të vogla këto privilegje, që më japin librat e mi.
KultPlus: Keni qenë në detyrën e Ambasadorit të Shqipërisë në Francë, por duke dalë jashtë politikës, a mund ta luajë shkrimtari rolin e një ambasadori me krijimtarinë e tij?
Besnik Mustafaj: Për t’ju përgjigjur me seriozitet kësaj pyetje, do të thosha se shkrimtari, me krijimtarinë e tij, mund ta luaj rolin e një ambasadori vetëm në një aspekt, i cili sidoqoftë është shumë i rëndësishëm. Një nga detyrat kryesore të ambasadorit diplomat është ta bëjë të njohur vendin e tij në vendin ku ai shërben. Shkrimtari, me kusht që të ketë talent të madh, e kryen këtë detyrë më mirë se çdo ambasador funksionar. Ju siguroj se Ismail Kadare, me veprat e tij, e ka bërë të njohur kombin shqiptar pakrahasimisht më shumë se i gjithë trupi diplomatik shqiptar gjatë gjithë historisë së shtetit tonë. Në këtë kuptim, sigurisht që po, një shkrimtar si Ismail Kadare është një ambasador i shkëlqyer dhe e kryen këtë mision pa dalë nga studio e tij. Madje, sa më shumë rri ai i mbyllur në studio duke shkruar, aq më mirë e kryen misionin si ambasador i kombit.
KultPlus: Si e vlerësoni lexuesin shqiptar, a po lexohet në vendin tonë?
Besnik Mustafaj: Lexuesi shqiptar është shumë i mirë. Por, siç pata rast të them më sipër, është shumë i pakët në numër. Por unë nuk jam nga ata që mendojnë se lexuesi shqiptar është një specie në zhdukje. / KultPlus.com
Si 15 vjeçar ai u largua nga Kosova drejt Gjermanisë, atje ku sot ka zënë një pozicion të lakmueshëm në skenën e kinematografisë. Regjisori dhe skenaristi Visar Morina, ka spikatur qysh me filmin e tij të parë “Babai”. Por, ky ishte vetëm hapi i parë i cili i siguroi një rrugë të gjatë e të suksesshme. Filmi “Exil” është dëshmia më e mirë kur duam të flasim për suksesin e tij. Fitues i shumë çmimeve, Morina, po e nderon vendin e tij me paraqitje në festivale prestigjioze si Sundance Film Festival dhe Berlinale. Filmat e tij frymojnë edhe shqip, në thelb ata kanë rrëfime shqiptare, por ka edhe diçka që Visari ka treguar për KultPlus. Në filmin e tij të fundit flitet edhe shqip, e tingulli i gjuhës shqipe do të ketë rast të dëgjohet edhe para publikut gjigant në dy prej festivaleve më me zë në botë. Për krejt këtë sukses të menjëhershëm, sfidat, bashkëpunimin me aktorë të njohur botërorë, për rolin e tij të dyfishtë në filma, skenarist – regjisor dhe pikëpamjet e tij për kinematografinë e Kosovës do të keni rast t’i lexoni në këtë intervistë ekskluzive për KultPlus.
KultPlus: Një projekt filmik me një përrallë shqiptare në një ndër festivalet më prestigjioze të botës, sikurse që është Sundance Film Festival, çfarë ndjesie të ka dhënë përzgjedhja e filmit “Exil” në këtë festival kaq të madh?
Visar Morina: Në fakt gjatë punës, nuk e kam menduar që premierën do ta kem në Sundance. E shoh më shumë si film evropian, edhe mënyra se si është bërë filmi, por edhe nga tema që e trajton. Isha ende në editim kur e mora lajmin për Sundance dhe më është dashtë disa ditë të kuptoj. Por normalisht që gëzohem. Ka vite që jam duke punuar në këtë film dhe për filma si ky, pjesëmarrja në këtë festival është shumë e rëndësishme sepse në këtë garë internacionale ku do të shfaqet “Exil”, janë vetëm 12 filma.
KultPlus: Xhaferi është personazhi kryesor i filmit, i cili flet për ballafaqimin e tij në një vend të huaj, të zbulojmë më shumë, a flet Xhaferi shqip në këtë film, apo në gjuhë të huaj?
Visar Morina: Gjuha është kryesisht gjermane, por kam disa skena ku flitet shqip. Njëra nga skenat e mia më të preferuara është në gjuhën shqipe. Xhaferi takohet me një burrë shqiptar (Astrit Kabashi) dhe flasin për qaj të rusit dhe për kojshit në Kosovë që kanë pi shumë qaj dhe e llogarisin kohën që e kanë humbur duke pirë qaj. Në kontekstin në të cilin ndodh kjo skenë e krijon një absurditet dhe tension të mirë.
KultPlus: Ndërkohë, rolin e Xhaferit e luan aktori kroat Mišel Matičević, pse vendosët që rolin e një shqiptari ta luaj një aktor kroat?
Visar Morina: Me shumë qejf do ta kisha marr një aktor shqiptar. Përveç që ka qenë e domosdoshme që ai person me qenë aktor i mirë dhe me u përshtatë si tip në atë rol, ka qenë edhe gjuha gjermane e domosdoshme. Xhaferi e ka një pozitë të mirë në një firmë shumë të madhe. Është e rëndësishme që ai të flas shumë mirë gjermanisht, që të mohohet dyshimi që problemet që i ka personazhi në film vijnë si pasojë e gjuhës. Edhe një herë, me shumë qejf e kisha marr një aktor shqiptar, por në fund nuk kishte zgjidhje tjetër.
KultPlus: Përpos aktorëve shqiptarë, është edhe aktorja e njohur Sanrda Hüller, çka e tërhoqi Sanrda Hüller të jetë pjesë e filmit “Exil”?
Visar Morina: Sandra është yll i madh në Gjermani, dhe shumë e respektuar. Një gazetë e madhe në Gjermani e ka bërë një intervistë me të dhe titulli i intervistës ishte “Mbretëresha e Aktrimit”, mu duk shumë përshkrim i duhur. Por Sandra Hüller dhe Rainer Bock kanë qenë të vetmit që i kam dashtë prej fillimi dhe të dyve ju kam shkruar një letër ku kam sqaruar pse dhe për çka po i dua. Sandres i ka pëlqyer skenari shumë dhe besoj që kjo ka qenë arsyeja kryesore për të pse është në këtë projekt.
KultPlus: Pjesë e filmit janë edhe aktorët shqiptar si: Astrit Kabashi, Valentina Dubovci, Flonja Kodheli, Getuart Hajrizaj dhe Ameli Kabashi, nga ana profesionale, si qëndronin aktorët shqiptarë përballë atyre botërorë?
Visar Morina: Kur fillon puna, aktorët nuk ndahen në këto llogari, secili e ka rolin dhe rreshtat e vetë. Me Sandra-n në fillim ka qenë pak problem, sepse aktorët tjerë stresoheshin kur luanin me të, është aq e mirë dhe e saktë në punë sa që të komplekson në fillim. Por pas një kohe nuk ka dallim a po punon me një fëmijë, me një të njohur apo me një person që nuk e njeh askush. Besoj se kam pas shumë fat me aktorë. Loja e tyre do të jetë gjëja më e mirë në film.
KultPlus: Shenjat se ky projekt është mjaftë premtues i morët shumë herët, pasi që ky skenar u shpërblye me çmimin prestigjioz “Golden Lola”, ku u sfidove me skenaristët dhe shkrimtarët më të njohur në Gjermani, si dhe në Euroimages, e ndjeje një sukses të tillë?
Visar Morina: “Lola” për skenar më të mirë, ka qenë një befasi për mua. Për atë çmim nuk mund të aplikosh, duhesh të jesh i propozuar nga dikush. Pastaj është dashur ta dorëzoj skenarin vetëm me titull, pa asnjë informatë rreth autorit dhe produksionit. Qëllim ka qenë që juria ta lexojë vetëm skenarin, pa ditur se kush është autori. Pas leximit janë nominuar tri skenarë. Një nga skenarët konkurrent është vlerësuar dhe veçuar shumë nga juria, edhe kur ministrja e kulturës doli ta ndaj çmimin foli për atë skenar, dhe isha i bindur që ai skenar do të fitoi dhe mbeta i habitur kur e shpalli skenarin “EXIL” si fitues. Skenarin e kam shkruar shumë shpejt dhe për asnjë çmim deri më tani nuk jam gëzuar më shumë.
KultPlus: Kur ke shkruar skenarin “Exil”, e ke bazuar në ndonjë ngjarje të vërtetë, apo është imagjinare?
Visar Morina: Zakonisht për mua është shumë e rëndësishme të kem në projekt diçka që më tërheq personalisht. Nëse nuk ekziston kjo lidhje, projekti nuk ka kuptim për mua. Në këtë rast tregimi është fiktiv, por ka shumë gjëra që i njoh ose nga jeta ime ose nga jeta e njerëzve që i kam përreth. Por shpesh ka shumë detaje të vogla, një rresht, një imazh ose një situatë. Këto detaje zakonisht transformohen në diçka tjetër. Filmi e përshkruan jetën e një të huaji në Gjermani dhe normalisht në këtë rast kam ndodhi personale në të cilat jam bazuar. Por prapë jeta e Xhaferit nuk ka të bëjë me jetën time.
KultPlus: Por tashti, pranimi i filmit në “Sundance Film Festival” dhe në festivalin tjetër poashtu prestigjioz “Berlinale” po dëshmon se ky film është ndërtuar në nivel të lartë dhe po flet në gjuhën e botës, dhe qysh në fillim është një matje tjetër se filmi i fundit po e kalon filmin paraprak “Babai”, që padyshim është një sukses i madh për një regjisor të ri, çfarë janë pritjet për rrugëtimin e këtij filmi?
Visar Morina: Fillimi i projektit ka qenë i tillë. Buxheti për filmin e dytë ka qenë shumë më i madh. Zakonisht filmat e dytë në Gjermani bëhen me shumë më pak buxhet, ka edhe raste tjera por nuk janë të shpeshta. Pastaj casting është bukur i njohur këtu, firma prodhuese gjermane e filmit është bukur e madhe dhe shumë e suksesshme. D.m.th., kërkesat për këtë projekt kanë qenë shumë më të mëdha qysh nga fillimi. Nëse filmi do ta kishte premierën në një festival të vogël, do të kisha shumë telashe me projektet e radhës. E çka do të ndodh me filmin pas Sundance dhe Berlinale nuk e di. Normalisht që suksesi i këtij filmi vendos shumë edhe për kushtet që do t’i kem në projektin tjetër.
KultPlus: Edhe “Babai” edhe “Exil” kanë për bazë rrëfime shqiptare, edhe përkundër faktit se si i vogël jeni larguar nga Kosova, rrëfimet e popullit tënd po vazhdojnë të kenë prioritet, pse?
Visar Morina: Nuk kam qenë edhe aq i vogël kur kam ikë nga Kosova. Kam qenë 15 vjeçar. Ajo kohë ka qenë shumë e veçantë, jo vetëm për faktin që ishte fëmijëria ime por edhe për arsye politike. Në dhjetor 1994 kemi dal nga Kosova. Fëmijëria ime, si te çdo njeri, ka shumë ndikim, dhe siç thash edhe më herët për mua si krijues është shumë e rëndësishme që të kem një lidhje personale me atë çka e prezantoi në një film. Por nuk është e domosdoshme që të jetë 1 me 1. Shpesh është ndjenja më e rëndësishme se sa ngjarja. Por më duhet të ceki që “Exil” e trajton jetën e një të huaji në Gjermani, dhe që ai “i huaji” ndodh të jetë shqiptar. Fakti që është i huaj është më i rëndësishëm se sa fakti që është shqiptar. Besoj që struktura dhe statusi social i një ekzistence vendos më shumë për një individ se sa kombësia. Pra në këtë rast ka qenë edhe e mundur që roli kryesor të jetë edhe i një vendi tjetër. Por prapë se prapë jam shumë i lidhur me Kosovën. Përveç që më duket shumë inspiruese me shumë gjëra, është një copë e identitetit tim dhe me shumë qejf do të vija prapë në Kosovë për të bërë film.
KultPlus: Mendoni se kemi edhe shumë brum për skenarë të shumtë, duke u bazuar në historinë, mënyrën e jetës dhe veçantinë e popullit shqiptar?
Visar Morina: Besoj që çdo njeri dhe çdo popull – edhe pse nuk e di çka do me thanë me qenë një popull – e ka një veçanti. Në kohën kur unë kam jetuar në Kosovë, shqiptarët kanë përjetuar gjëra të tmerrshme, por prapë më ndodhë që tash flas me njerëz nga Kosova dhe e shoh që fëmijëria ime dallon nga fëmijëria e tyre. Një person që është rrit në Prishtinë në të njëjtën kohë si unë, e ka një përshkrim krejt tjetër, se sa unë që jam rrit në fshat.
KultPlus: Zakonisht, në shumë filma, për skenarist kanë një person tjetër e për regji një tjetër, e shumë shpesh fajin e suksesin e hedhin te njëri tjetri, ju keni përballë unin tuaj, si funksiononi në këto dy pozita?
Visar Morina: Gjatë periudhës sa shkruaj e adhuroj xhirimin dhe editimin. E gjatë editimit e adhuroj shkrimin. Shkrimi është fazë e mirë, sepse je plot shpresa. Xhirimi shpesh herë di të jetë shumë i rëndë, shumë i varur nga koha, ekipi, kushtet, moti… Besoj, do të isha regjisor më i mirë nëse skenari nuk është i imi. Nëse nuk e kanë bagazhin e shkrimit, besoj do të jem më i qartë në regji. Dhe me qejf do të bëja një skenar të huaj.
KultPlus: Do të bëje një kombinim me dikë tjetër, qoftë në rolin e skenaristit, apo të regjisorit?
Visar Morina: Nuk mund ta paramendoj që të shkruaj skenar për dikë tjetër. Edhe pse për momentin po shkruaj dhe jam si koskenarist i një regjisori gjerman. Por kjo ishte e qartë prej fillimit. Ai e kishte idenë dhe më ftoj ti bashkëngjitëm. Në këto rrethana, po. Por që të shkruaj një skenar krejt vetë dhe të ia dorëzoj dikujt tjetër, kjo vështirë që do të bëhej. Gjatë shkrimit e paramendoj filmin shumë dhe do të isha shumë i dëshpëruar nëse i shoh skenat ndryshe. Do të ishte si dhunë.
KultPlus: Ju keni studiuar për film në Akademinë e Arteve në Gjermani, dhe suksesi i juaj në botën e kinematografisë veç sa ka filluar, por si i shihni përpjekjet e regjisorëve të Kosovës dhe të Shqipërisë për të prekur majat e festivaleve prestigjioze?
Visar Morina: Por kjo ka ndodh me disa filma nga Kosova. Nuk është më e jashtëzakonshme që një film kosovar të marr pjesë në një festival të kategorisë A. Dhe në fakt filmat më interesant në botë qysh që disa vite nuk vijnë nga vendet e zhvilluar. Shumë filma të jashtëzakonshëm vijnë nga e ashtuquajtur bota, e tretë ose e dytë. Kështu që fakti që kam studiuar në Gjermani nuk thotë shumë. Kosova është shumë, shumë interesante. Vetëm një udhëtim me kombi prej Prishtinës në Drenas mund të del një film shumë interesant. Ose diskotekat kosovare, lezet i madh për film…
KultPlus: Do të veçoje ndonjë film të Kosovës apo Shqipërisë?
Visar Morina: Për skenën në Shqipëri nuk kam njohuri, ose shumë pak. Për Kosovë më shumë. Dhe prej nga 2010 jam rregullisht në kontakt me disa filmbërës nga Kosova dhe më duket një zhvillim i jashtëzakonshëm çka ka ndodh në këto vite. Më duket një zhvillim shumë i mirë. Ndërkohë është krijuar një lloj industrie e vogël. Jo vetëm sa i përket regjisorëve por edhe sa i përket stafit përreth dhe pa asnjë telashe do të xhiroja një film komplet me staf kosovar. Diçka që para disa viteve nuk kisha mundur ta paramendoj. Por prej filmave që i kam pa nga Kosova, mendoj që “Kthimi” nga Blerta është për mua filmi më i mirë. Dhe në përgjithësi e vlerësoj dhe adhuroj punën e Blertës shumë dhe shpresoj që ajo së shpejti të na sjell një projekt të ri. “Zana” akoma nuk e kam parë, por skenarin e kam lexuar dhe po pres me shumë gëzim që ta shohë atë film.
KultPlus: Jeni duke shijuar suksesin e filmit “Exil”, por shumë po besoj se keni në kokë ndonjë projekt të ri, nëse po, mund të na tregosh më shumë?
Visar Morina: Jam në shkrim të dy projekteve por akoma është shumë herët të konkretizohet diçka.
KultPlus: Dhe për fund, filmat shumë herë bazohen edhe në letërsi, keni të piketuar ndonjë shkrimtar shqiptar që do të donit që romanin e tij/saj të shndërronit në film?
Visar Morina: Letërsia që më pëlqen nuk mund ta paramendoj si film. Më duket më shumë si dhunë ndaj veprës. Çka mund ta marr me mend është që ta marr një pjesë ose një situatë nga një roman dhe të krijoj diçka të re, por jo si adoptim. Por momentalisht nuk jam duke bërë asgjë në atë drejtim, as nuk e kam ndërmend. / KultPlus.com
“La Liberté” ka botuar të premten e 8 korrikut 1927, në faqen n°3, intervistën e Hasan Bej Prishtinës, dhënë asokohe gazetës “La Transalpine”. Politikani i njohur shqiptar, ndër tjera, ka shprehur mendimin e tij mbi reagimin e kundërshtarit politik dhe personal të tij, Ahmet Zogut, ndaj Jugosllavisë.
Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, ka sjellë intervistën e plotë për publikun shqiptar:
Vjenë, 7 korrik. — Incidenti (Arrestimi i përkthyesit të legatës jugosvalle në Tiranë, Vuk Gjurashkoviq – Vouk Djourachkovitch, për çështje spiunazhi) midis Jugosllavisë dhe Shqipërisë është zgjidhur përfundimisht. Megjithatë, rifillimi i marrëdhënieve diplomatike midis dy qeverive nuk do të jetë aq i shpejtë sa mund të ishte shpresuar. Në të vërtetë, përfaqësuesit e të dy vendeve do të zëvendësohen dhe ardhja e tyre në destinacion duhet të ndodhë në të njëjtën kohë, konsiderohet se do të zgjasë dhjetë apo pesëmbëdhjetë ditë përpara se të rifillojnë përfundimisht marrëdhëniet diplomatike.
Një prej emigrantëve politikë më eminentë shqiptarë, Hasan Bej Prishtina, ish-President i Këshillit të Shqipërisë, kundërshtar politik dhe personal i Ahmet Zogut, bëri deklarata të rëndësishme për shtypin:
“— A është e vërtetë, e pyetën z. Hasan Bej, se Shqipëria përbën një rrezik për Evropën ?
— Ky lajm është përhapur nga disa gazeta në Beograd. Por për të kuptuar se kjo është vetëm një zhurmë tendencioze, duhet të kujtojmë se këto gazeta filluan të flasin për rrezikun vetëm ditën kur Shqipëria u bë e pavarur nga politika e Beogradit. Unë jam një kundërshtar i ashpër i Ahmet Zogut, por duhet të pranoj se këtë herë ai ka vepruar, me të vërtetë, në mënyrë të arsyeshme.
— Dhe çfarë mendoni për formulën që përsëritet kaq shpesh : Ballkani për popujt e Ballkanit ? e pyetën sërish Hasan beun.
— Kjo është një formulë e shkëlqyer, me kusht që vetë Ballkani të fillojë të japë shembullin. Për shembull, si mund të flitet për “vëllazërim” mes jugosllavëve dhe shqiptarëve, nëse Beogradi vazhdon politikën e tij të përndjekjeve kundër pakicave shqiptare ? Z. Fernand(Ferhat – sqarim ynë) Draga, deputet nga Kosova, u dënua me 20 vjet burg sepse… ai donte të mbronte të drejtat e shqiptarëve. Mund t’ju japim një listë të gjatë persekutimesh kundër shqiptarëve… Në këto kushte, si të arrihet një “vëllazëri ballkanike” ? — (La Transalpine.)”/Darsiani.com / KultPlus.com
Gazeta prestigjioze franceze “Le Monde”, i ka kushtuar faqen e parë dhe një intervistë dyfaqëshe shkrimtarit shqiptar, Ismail Kadare. Në një rubrikë të sezonit të verës të titulluar “Shkrimtarë të mëdhenj, biseda të mëdha”, gazetarja Florence Noiville i ka lënë Kadaresë vendin e katër mes një cikli me pesë intervista. E tija titullohet: “Në diktaturë të jetoje, për mua do të thoshte të bëje letërsi”.
Gazetarja ka qenë në Shqipëri që në muajin maj dhe ajo e ka intervistuar shkrimtarin në shtëpinë e tij në Tiranë. Në hyrje ajo flet për ish-apartamentin e tij në rrugën e Dibrës, tashmë të shndërruar në muze; për Gjirokastrën, kohën e diktaturës komuniste dhe jetën e shkrimtarit sot.
“Portreti i tij nuk figuron ende në kartëmonedhat shqiptare, por ai mishëron i vetëm kulturën e këtij vendi”, shkruan Noiville e cila ka biseduar me shkrimtarin duke pirë një kafe turke të përgatitur nga bashkëshortja e tij Helena.
Pjesë të intervistës, janë si më poshtë.
Çfarë ndjetë kur shtëpia juaj studio u inaugurua në Tiranë?
E shoh veten përballë oxhakut. Çuditërisht me ndjenjën se jam një “shkrimtar i lirë”. Gruaja ime Helena punonte në një shtëpi botuese. Çdo mëngjes unë rrija vetëm dhe shkruaja. A ka gjë më të mrekullueshme? Disa nga librat e mi ishin të ndaluar, por unë shkruaja pak a shumë atë që doja. Disa herë e ndjeja që një frazë ishte e mirë. Ndonëse mund të dukej pa logjikë, unë e ndjeja bukurinë e saj të fshehur. E provoja fizikisht. Për mua çdo lloj ngushëllimi ka qenë brenda letërsisë. Dhe, në misterin e të qenit i kuptuar, ndonëse vetëm prej pak vetëve.
Mendoni se keni pasur fat?
E njihni ju proverbin latin “Vivere militare est”? Eh… dhe nëse të jetosh është si të luftosh, duhet të jesh i lumtur nëse nuk je vrarë (qesh). Për mua të jetosh do të thotë të bësh letërsi. Të mos e bëja dot këtë detyrë do të ishte njësoj sikur të mos jetoja. Unë arrita ta bëj dhe nuk u ndalova nga asgjë. Atëherë po, unë kam qenë me fat. Disa herë më thonë në Shqipëri: “Ah sikur të kishe jetuar në një vend të lirë”. Po kush e di? Kush mund ta dijë nëse gjithçka mund të kish qenë ndryshe?
Sot, kur i ktheheni veprës suaj, cila është krenaria më e madhe?
Unë shkrova për dhjetëvjecarë të tërë nën diktaturën më gjakatare të Evropës së pasluftës. Sot, vite më pas, letërsia ime është e njëjtë. Ajo nuk ka ndryshuar. Nëse ju nuk e shikoni datën në fund të një vepre, ju nuk e kuptoni kur është shkruar ajo. Më 2017, për shembull, unë u nominova në Britaninë e madhe për çmimin “Man Booker Interntaional” me “Kamarja e turpit”, një tekst i shkruar më 1978 dhe dyzet vite më pas për lumturinë time juria gjykoi se leximi i saj është aktual dhe i natyrshëm. Për këtë jam i lumtur. Kam krijuar letërsi normale në një vend anormal. /Burimi: “Le Monde”/Në shqip: Lapsi.al/ KultPlus.com
Vlera
Kastrati është duke u bërë emër i njohur në skenën e xhazit shqiptar. Në këtë
intervistë për KultPlus, ajo tregon përvojat e saj dhe lindjen e idesë për t’i
përmbledhur ato në një vepër letrare – më saktë, në romanin Anatomia e shpirtit të një kosovareje, që
është autobiografik dhe i pari krijim letrar për të.
“Muzika
më ka tërhequr qysh në fëmijëri”, nis bisedën ajo. “Por ishin kohëra shumë të vështira
vitet 70’ e tutje, sepse situata socio-politike kishte rënduar jetët tona dhe
arti, kultura, s’ishin as në plan të dytë. Të jesh vajzë atëkohë ishte dyfish më
vështirë, sidomos të përpiqeshe të shkolloheshe më gjatë apo të vësh në pah
talentin tënd. Ëndrrat e realizuara ishin të largëta, diku shumë larg nga
Kosova e atëhershme”.
Megjithatë,
Vlera me vendosmërinë e saj të paluhatur vazhdoi të kërkonte ëndrrën. Ajo nisi
të shkruajë dhe kompozojë këngë, paralelisht dëgjonte artistët që kishin
arritur t’i lënë gjurmët e tyre në skenën e madhe botërore. Ajo u inspirua nga
ta. “Sidomos kur kam jetuar në New York, por aq sa u inspirova edhe u frikësova
sepse mendoja që ëndrra për muzikën ishte vrarë tashmë në Kosovë”.
Më
pas, Vlera, ndoqi orë të ndryshme në teknikë të vokalit në New York, Romë e
Prishtinë, gjersa bënte karrierë në politika të arsimit, derisa arriti të
ekspozohej me artistë të ndryshëm kur qëndronte jashtë Kosovës, sidomos kur qe
në New York dhe Paris.
“Fillova,
me gjithë vështirësitë e shumta, t’i jepja jetë ëndrrës sime. Gjatë jetës kam bërë
ecejake të shpeshta, kam shëtitur e jetuar në metropole si New York-u, Roma,
Budapesti, ku çdoherë gjeja inspirim dhe krahasoja jetën që zhvillohej në
vendin tim me këto vende. Vërtet, dallim i madh!
Gjatë
kohës sa ishte në Paris, në këtë qytet të artit dhe kulturës, asaj i lindi
ideja për shkrimin e një romani. “Shihja se si jetohej e punohej, e mbi të
gjitha si ëndërrohej e i jepej kuptim jetës”, thotë ajo.
“Në Montmartre duke ecur rrugëve me kalldrëm, e rrethuar nga piktorë e turistë të impresionuar, kafene, bare të muzikës, ndjeva dëshirën për ta shkruar një roman dhe për ta bërë një CD. Tek më vonë, në një moment dëshpërimi të thellë në Kosovë, fillova shkrimin e tij.
Vlera Kastrati
Prej asaj kohe jam rritur me këtë libër. Unë dhe libri jemi shembur e ngritur, ndërtuar e rindërtuar, zhvilluar dhe pjekur, përmes rrëfimit dhe muzikës të cilat janë të ndërlidhura në pjesët e librit.
“Romani
është autobiografik dhe rrëfimi e shpie lexuesin te fëmijëria jonë e vështirë
mes zhurmës së helikopterëve serb, mes gazit lotsjellës e orëve mësimore të
humbura nga regjimi i asaj kohe e në të gjitha kohët më pas, secila më e rëndë
dhe më e pakuptimtë se tjetra. Emocionet e fshehta të shpirtit dalin në sipërfaqe,
të sinqerta, lakuriq, ashtu siç janë, të mira e të këqija, me dhimbje e gëzim,
me një fjalë njerëzore”. Ajo tregon se përmes këtyre emocioneve në shkrim dhe
muzikë, arriti ta rikrijoi veten duke kaluar nëpër momente të vështira, të cilat
i tejkaloi duke gjetur forcën e të qenurit grua dhe të bërit njeri.
E
pyetur se si e mendonte në fillim, krijimin e këtij romani, ajo përgjigjet:
“Lexoja
autorët e mëdhenj që ta kuptoja jetën më mirë. Më inspiruan Ralph Waldo
Emerson, Jean-Jacques Rousseau, Carl Jung, Erich Fromm, Herman Hesse e të tjerë,
tek të cilët gjeja dritën e ndjekjes së ëndrrës që buronte nga çiltërsia e
shpirtit. Nga romanet autobiografike që më frymëzoj më së shumti është The Man’s Search for Meaning, i autorit
Viktor E. Frankl.
Dhe
kështu fjalë mbas fjale, faqe mbas faqeje, libri mori formën e duhur, muzika u
realizua dhe unë kalova në një fazë tjetër të rritjes, nga një jetë plot
dhimbje e viktimizim në një jetë të mbushur me guxim, dashuri e ëndërr, që i
dhanë jetës sime kuptimin që e kishte humbur”.
Për
lexuesit e KultPlusit, ajo tregon përmbajtjen e romanit si dhe ndërlidhjen e
tij me muzikën.
“Jam
përpjekur të sjell diçka të sinqertë, me shumë emocion e çiltërsi, për të cilën
kam punuar mjaft. Vendosa për romanin sepse mundëson shpalosjen e përvojave më
gjerësisht përmes prozës. Nuk mendoja për zhanrin, vetëm se vura në letër një
rrëfim timin e të Kosovës, kompleks, të çiltër, e njerëzor.
Vlera
premton se do ta sjell këtë roman edhe në gjuhën shqipe në të ardhmen, derisa
lidhjen e muzikës me romanin e sheh si të pashmangshme.
“Këngët
i kam vendosur në mënyrë që t’i shpreh emocionet e thella e të fshehura nëpër
kohët dhe përvojat e jetës sime. Me fjalë rrëfeja veten e realitetin, me këngë
e shëroja dhe zbukuroja atë. Ato janë të shkruara dhe kompozuara nga unë, ndërsa
janë realizuar në Romë me pianistin e njohur Amedeo Tommasi që njihet për muzikë
xhaz dhe film. Libri fillimisht do të dalë në gjuhën angleze, por e kam në plan
ta rishkruaj ose t’ia besoj këtë ndonjë përkthyesi të dëshmuar”.
Për
fund, Vlera thekson mesazhin kryesor që mëton ta transmetojë te lexuesit e
krijimit të saj.
“Romani mund t’i motivojë sidomos gratë për rëndësinë e realizimit të vetes dhe jetës së tyre. Ato shpesh jetojnë për të tjerët, e më së paku për veten. Neglizhohen nga të tjerët, e po aq edhe nga vetja e tyre. Vlerësohen më së shumti për sakrificën që bëjnë për të tjerët, jo për veten. Rrallë mendojnë për ëndrrat dhe lumturinë e tyre. Për mua, ashtu si për çdo grua që e do jetën, gruaja duhet ecur përpara pa u ndalur asnjëherë, as nga vështirësitë e jetës, as nga paragjykimet patriarkale, as nga rregullat e ngurta të shoqërisë, e as kur gjithçka duket e pamundur dhe errësira duket sikur ua ka mbyllur zemrën. S’duhet ndaluar asnjëherë për t’i dhënë jetës kuptim e lumturi përmes ëndrrave të realizuara. Prandaj kënga ime që e kam publikuar I’ve Sinned (Kam mëkatuar), tregon në mënyrë simbolike që nëse ka mëkat, ai është mosrealizimi i ëndrrës tënde që të bën njeri më të plotësuar dhe të lumtur”.
Romani Anatomia e shpirtit të një kosovareje, pritet që së shpejti të dalë në treg. /KultPlus.com
Këngëtari Ledri Vula është një super yll në Kosovë dhe në fund të muajit qershor do të jetë në “Alba Festival” në Cyrih, e nis artikullin e saj gazeta zvicerane 20 minuten.
Në një intervistë për 20 minuten, ai ka folur për dashurinë e tij për Zvicrën, skandalin e Loredanës dhe festivalin në të cilin pritet të performojë.
Mbi 1.3 milion ndjekës në Instagram dhe mbi 100 milionë shikime në YouTube: Në Kosovë, Ledri Vula (32 vjeç) është një nga yjet e mëdhenj dhe hitet e tij janë të njohura edhe në Zvicër.
“Sot kam ardhur në Cyrih, unë vij shpesh këtu dhe në vendet e tjera përreth , më pëlqen qyteti më pëlqen ushqimi dhe vij sa herë që më vjen mundësia të vij. Unë jam i njohur në vendin tim, por kohëve të fundit muzika nuk njeh kufij dhe ka depërtuar edhe në Evropë, po më vjen mirë që edhe njerëzit e tjerë ma njohin muzikën”, ka thënë Vula.
“Ka shumë shqiptarë që kanë depërtuar në botë, lufta na ka bërë të ikim prej vendit, ka shumë shqiptarë në botë, shqiptarët janë njerëz të shoqërueshëm, kanë dëshirë ta tregojnë kulturën e vet. Ne jemi të uritur të na shohë bota që edhe ne jemi talentë, kemi nevojë të na shohë bota ashtu qysh e meritojmë”, vazhdon më tej reperi.
Ndërkaq, më 29 qershor, Vula do të performojë në “Alba Festival” në Cyrih. “Ndihem si në shtëpi në Zvicër, kur kemi qenë të vegjël nuk e kam menduar se do të vij ndonjëherë në Cyrih, kurse tani të vij dhe të këndoj në një festival kaq të madh është sikur realizimi i një ëndrre”, ka thënë Vula në intervistën e dhënë për 20 minuten. /Telegrafi/
Intervista e vitit 1994: Si e mendonte Rugova këmbimin e territoreve me Serbinë
Pas reagimeve rreth një postimi në Facebook të presidentit Hashim Thaçi, i cili i referohej një interviste të presidentit Ibrahim Rugova në vitin 1994, rreth këmbimit të territorit me Serbinë, ish-ministri i Jashtëm, Petrit Selimi, e ka publikuar të plotë përgjigjen e Rugovës.
Ka qenë një citim i presidentit Thaçi për deklaratën e Rugovës në vitin 1994 që ka bërë të ketë reagime të shumta, bile edhe nga bashkëpunëtorët e Rugovës, të cilët thanë të mos e kenë dëgjuar ndonjëherë Rugovën të fliste për këmbim territori me Serbinë.
E ai që e postoi fillimisht vetëm titullin e intervistës së Rugovës për Zërin në vitin 1994 “Ndarje jo, Këmbim po”, tash e ka postuar të plotë përgjigjen e ish presidentit të Kosovës. Bëhet fjalë për Petrit Selimin, ish bashkëpunëtorin e afërt të Thaçit.
“Edhe ne mund të bëjmë kësi lloj ‘pazari’. Aq më tepër kur kemi legjitimitetin historik, etnik, juridik dhe politik mbi Kosovën. Nuk duhet harruar se Kosova ka qenë njësi konstituive e Federatës jugosllave. Megjithatë, po e përsëris, për ne është e papranueshme ndarja e Kosovës. Mund të bëjmë vetëm këmbim territoresh, ashtu që Leposaviqi dhe disa territore në veri të Kosovës të banuara me shumicë serbe, të fitojmë Preshevën dhe viset tjera në Serbinë jugore, të banuara me shumicën shqiptare”, kishte deklaruar Rugova./KultPlus.com
Ibrahim Rugova, njihet si presidenti historik i Kosovës i cili krahas kësaj njihej edhe si Intelektual, akademik dhe shkrimtar shqiptar, shkruan KultPlus.
Në një intervistë për median gjermane, ai ishte pyetur për ndërlidhjen e politikës me letërsinë dhe se si bashkëjetojnë këto dy profesione . Ndërsa ai ishte përgjigjur se në politikë, ka hyrë duke e mbrojtur Shoqatën e Shkrimtarëve.
“Unë kam hyrë në politikë duke e mbrojtur Lidhjen e Shkrimtarëve, kur u prish Jugosllavia u sulmua edhe Lidhja e Shkrimtarëve, pastaj krijuam edhe Lidhjen Demokratike të Kosovës ndërsa më 1992 u zgjodha president i Kosovës por unë jam edhe kritik letrar ndaj nuk e kam pasur të vështirë të futem në politikë”, ishte përgjigjur presidenti Rugova, i cili më pas kishte shtuar se këtë nuk e ka bërë për qëllime karrieriste por për të mbrojtur ekzistencën e tij dhe të popullit të Kosovës, si dhe për të krijuar një bazë të re të bashkëjetesës së Kosovës me Evropën dhe me botën.
“Është një politikë e ekzistencës dhe mbijetesës, që na është dashur ta zgjidhnim. Kam mësuar shumë nga kritika letrare edhe për marrëdhëniet e pushtetit në një vend të caktuar”, ishte përgjigjur tutje presidenti historik i Kosovës, Ibrahim Rugova.
KultPlus ju sjellë videon e kësaj interviste./ KultPlus.com
Korrespondenti i gazetës BOSTON GLOBE kishte biseduar me Atë Fan Nolin, të cilin e përshkruan si prift i degës shqiptare të Kishës ruse nën juridiksionin e arqipeshkvit të Nju Jorkut. Fan Noli ishte shuguruar prift në Nju Jork në vitin 1908 dhe kishte mbaruar Universitetin e Harvardit.
BOSTON GLOBE: Si është gjendja sot në Shqipëri?
FAN NOLI: Ju nuk mund ta merrni dot me mend se sa të mëdha janë vuajtjet atje. Kur shpërtheu lufta, vendi ynë u sulmua nga ushtritë e shteteve ballkanike fqinje, Greqisë, Malit të Zi dhe Serbisë. Ne nuk ishim në gjendje të mbroheshim, por kishim shpallur asnjanësinë. Kjo ndërhyrje ishte një shkelje po aq skandaloze e marrëveshjeve ndërkombëtare sa ç’ishte edhe ndërhyrja e Gjermanisë ndaj Belgjikës. Për këtë shkelje të vendit tonë nga ushtritë e shteteve të tjera nuk pati kurrfarë provokimi, as edhe ndonjë ftesë të çfarëdo lloji që ata ta përdornin Shqipërinë për operacionet e tyre. Italia, jo vetëm pushtoi portin shqiptar të Vlorës, por shpalli edhe një bllokadë të krejt bregdetit tonë, ndaj së cilës, për fat të keq ne nuk kishim fuqinë të protestonim. Ne kemi pak të dhëna për luftën në Europë, përveç atyre që shkruhen në gazetat amerikane. Kur fqinjët tanë ballkanikë sulmuan Shqipërinë dhe Italia vendosi bllokadën në bregdet duke pushtuar Vlorën, austriakët dhe bullgarët u detyruan të pushtojnë vendin tonë për t’i nxjerrë ata jashtë. Pra, ju e shihni se ne ishim viktima të pafajshme të intrigave të vendeve të huaja.
BOSTON GLOBE: Përse shqiptarët nuk u bënë dot ballë këtyre ndërhyrjeve?
FAN NOLI: Ne ishim të papërgatitur dhe, si rezultat i natyrshëm i kësaj, vendi ynë po vuan pasojat; shumë nga njerëzit tanë po vdesin urie. Një numër i madh shqiptarësh kishin ardhur në Amerikë dhe, pas shpërthimit të luftës, erdhën edhe shumë të tjerë.
BOSTON GLOBE: Si do të veprojnë shqiptarët e Amerikës pas luftës?
FAN NOLI: Ne jemi në pritje të mbarimit të luftës dhe e kuptojmë se duhet të përgatitemi për ditën kur ky dyluftim i madh të ketë marrë fund. Nëse mund të sigurojmë pavarësinë e Shqipërisë pas luftës, na duhet të jemi të përgatitur për ta ruajtur këtë pavarësi. Për këtë arsye kemi formuar Shoqëritë Shqiptare të Stërvitjes dhe prandaj shumë nga të rinjtë tanë janë organizuar në kompani ushtarake dhe stërviten rregullisht. Një numër të rinjsh shqiptarë kanë hyrë në Milicinë Vullnetare të Shteteve të Bashkuara dhe disa prej tyre kanë shkuar në kufirin me Meksikën. Atje ata shpresojnë të marrin njohuritë dhe trajnimin ushtarak për të cilat kanë aq shumë nevojë.
BOSTON GLOBE: Çfarë do të bënin në Shqipëri këto njësi ushtarake?
FAN NOLI: Në mbarim të luftës botërore, nëse Shqipëria mbetet një shtet sovran dhe i pavarur, këto kompani ushtarake të cilat tani stërviten në Amerikë, do të përdoren si bërthamë e një ushtrie të Shqipërisë, me të cilën do të ruhet ajo pavarësi. Populli ynë i përket një race të fortë dhe mjaft luftarake dhe vendi ynë, në shumë pjesë të tij, mbrohet lehtë nëse ka një forcë të stërvitur si duhet për këtë punë.
BOSTON GLOBE: Ç’mendojnë shqiptarët e këtushëm për Presidentin Woodrow Wilson?
FAN NOLI: Presidenti Wilson është bërë jashtëzakonisht popullor në mesin e shqiptarëve të Amerikës që kur ai vendosi të mos dërgojë më nota proteste por ultimatume në adresë të Gjermanisë dhe Meksikës.
BOSTON GLOBE: A keni dërguar ndihma në Shqipëri?
FAN NOLI: Kemi organizuar një Komision Ndihmash për Shqipërinë në Nju Jork, i cili u themelua kryesisht nga zoti Charles R. Crane. Ai ka qenë ambasador i Amerikës në Kinë dhe i biri i tij është sekretar i Sekretarit të Shtetit Lansing. Dërguam një anije me ndihma ushqimore për shqiptarët në Vlorë, por qeveria italiane nuk e lejoi kështuqë ndihmat arritën në një pjesë tjetër të Shqipërisë, ku nevoja nuk ishte aq e madhe. Na kanë thënë se plot 60 mijë shqiptarë kanë vdekur nga uria. Tani po përpiqemi të dërgojmë një tjetër anije me ndihma dhe këtë punë e ka marrë përsipër zoti W. W. Howard, që i ka zyrat në Nju Jork./ KultPlus.com
Rita, e cila së shpejti do të drejtojë spektaklin e famshëm të “MTV EMA 2017”, ka dhënë një intervistë ekskluzive për “Corriere Della Sera” për të folur mbi këtë eksperiencë të veçantë.
26-vjeçarja është shprehur se kjo mundësi të jepet vetëm një herë në jetë e mbi këtë fakt ndihet e privilegjuar. “MTV EMA 2017” do të zhvillohet në qytetin ku ajo dhe prindërit e saj kanë emigruar vite më parë, transmeton tch.
“Pjesëmarrja ime në këtë event është një moment historik që nuk vjen dy herë në jetë sepse mos harroni origjinën time, unë jam me refugjatët”, është shprehur Rita Ora gjatë intervistës./ KultPlus.com
