Agjencia Kombëtare e Diasporës ka realizuar një album fotografik në nderim të shkrimtarit të madh të kombit, Ismail Kadare, me rastin e 85 vjetorit të ditëlindjes së tij.
“Kadare dhe Gjirokastra” është një udhëtim nëpërmjet imazheve fotografike në qytetin e lindjes së autorit, në Gjirokastrën e tij të dashur, ku shihet të ecë në rrugicat me kalldrëm, të takojë njerëz që i njeh e jo, të vizitojë vënde që e frymëzuan të krijojë disa nga kryeveprat e tij.
“Realizimi i këtij albumi ishte si një detyrim, që ndjenim se kishim ndaj shkrimtarit të madh shqiptar. Njeriut që bëri Shqipërinë të njohur në mbarë botën, që prej 30 vitesh tsahmë është pjesë e Diasporës, por mbi të gjitha ky është një detyrim që kishim ndaj njeriut që gjuhën letrare kombëtare e ka cilësuar si kryeshenjën e identitetit shqiptar, që e ka mbështetur dhe promovuar identitetin dhe kulturën shqiptare, cka është edhe misioni i Agjencisë Kombëtare të Diasporës”, tha Drejtoresha e Agjencisë Kombëtare të Diasporës Sonila Hysi.
Ky album është realizuar nga fotografi Roland Tasho, i cili ka ruajtur fotografi të publikuara gjatë vizitës së Kadaresë në Gjirokastër në vitin 2000 kur u kthye për herë të parë pas migrimit dhe menjëherë shkoi në qytetin e tij të lindjes, Gjirokastër. Është hera e parë që Ismail Kadaresë i realizohet një biografi e ndërthurur me fotografi.
“Jam njohur dhe e kam fotografuar herët shkrimtarin Kadare. Falë një burse që fitova nga Bashkia e Parisit në vitin 1997 jam takuar dhe fotografuar me shkrimtarin në Paris. Kështu që kur kthehet për herë të parë në vitin 2000, Kadare bashkë me Elenën shkojnë në Gjirokastër. Njëkohësisht shkoj dhe unë bashkë me botuesin e tij Bujar Hudhri. Mezi e prisja këtë rast dhe frymëzuar nga romanet e tij kur i lexoja në rini, doja me patjetër ta fotografoja nëpër sokake duke takuar njerëz në rrugë dhe sidomos doja ta fotografoja në sokakun e famshëm të të marrëve. Gjithë kohën ai ishte i shoqëruar dhe mezi e ndaja herë-herë nga njerëzit që e shoqëronin. Kështu mu dha rasti ta fotografoja te sokaku i të marrëve dhe njëkohësisht më tregonte për këtë rrugicë me emër të çuditshëm”, tregon për Diaspora Shqiptare fotografi Roland Tasho.
Studiuesi Shaban Sinani në parathënien e albumit duke theksuar lidhjen e ngushtë mes shkrimtarit dhe qytetit shkruan: “Ismail Kadaresë i ra detyra e vështirë, tejet e vështirë, që t’u bënte të njohur të gjithëve, vendit dhe botës, se Gjirokastra e tij, Gjirokastra letrare, ishte një polis, një qytet i vërtetë, një qytet i ndritshëm, pavarësisht se me shtëpi-fortesa e me gjirize, me mëhalla të ndërtuara mbi baza farefisnie; një qytet me varosh e qafë pazari, një qytet ku të gjithë thonë për njëri-tjetrin kemi të bëjmë. Duhej të shndërronte në qytet një vend ku të gjithë i drejtoheshin njëritjetrit me nofka dhe zbunime, madje pa emër fare, thjesht në emër të farefisnisë: çupa e Zekatëve, djali i Angonatëve, një nuse në Dunavat, i lojturi i Çiçove etj”.
Për realizmin e fotografive në qytetin e gurtë fotografi Roland Tasho tregon se gjatë vizitës së Kadaresë në vitin 2000 ka realizuar shumë foto, por në këtë album ka zgjedhur vetëm foto nga vizita e tij në Gjirokastër, për të krijuar një udhëtim të shkrimtarin në vendlindjen e tij.
“Realizova mjaft fotografi dhe që në vitin 2000 i ruajta dhe nuk i kisha botuar në asnjë gazetë, apo revistë fotot, megjithëse kisha kërkesa të shumta. Për të fotografuar Kadarenë në Gjirokastër u përgatita dhe u furnizova me filma bardh e zi. (nuk kishte foto me digjital në vitet 2000). Në albumin e sapo përfunduar zgjodha foto nga Gjirokastra që t’i përshtateshin tregimeve të tij për qytetin. Qëndroja gjatë në Gjirokastër dhe çohesha herët në mëngjes, sepse më interesonte shumë të kishte mjegull, shi dhe shfrytëzoja kohën gri pa diell. Një udhëtim tjetër Kadareja ka bërë dhe me rastin e përurimit të restaurimit të shtëpisë së tij në vitin 2016. Me këtë rast të organizuar nga “Akademia e Shkencave” erdhën dhe përkthyesit kryesorë nga e gjithë bota. Dhe kjo vizitë e tij është pasqyruar në libër.”
Roland Tasho shprehet se ky projekt është mjaft i veçantë për të: “Për mua botimi i këtij libri është një ngjarje e veçantë dhe nga më kryesoret në jetën time 39-vjeçare si fotograf. Libri më i rëndësishëm nga 14 librat e botuar nga unë.”
Albumi “Kadare dhe Gjirokastra” së shpejti do të jetë i pranishëm në institucionet kulturore.
Duke u ndalur te realizmi i këtij albumi drejtoresha e Agjencisë Kombëtare të Diasporës tha se: “Ne si agjenci përpiqemi të punojmë çdo ditë në forcimin e bashkëpunimit me diasporën shqiptare dhe qëllimi final është ruajtja dhe promovimi i vlerave shqiptare, ruajtja e kulturës, gjuhës traditës. Ndaj ishte dëshira jonë që në këtë përvjetor t’i dhuronim një album “Kadare dhe Gjirokastra” jo vetëm shkrimtarit, por edhe Shtëpisë Muze Kadare këtu në Tiranë, Shtëpisë Muze në Gjirokastër dhe institucioneve të tjera, duke u përpjekur të japim kontributin tonë që publiku ta njohë këtë gjeni të letërsisë sonë edhe nëpërmjet artistëve të tjerë dhe institucioneve që krenohen me veprën e jashtëzakonshme të Ismail Kadaresë. Virtyti më i rëndësishëm njerëzor është mirënjohja dhe ky album është dhurata jonë në shenjë mirënjohje ndaj një ambasadori të veçantë të gjuhës, letërsisë dhe kulturës shqiptare, siç është Kadare”.
Albumi u realizua me mbështetjen e ministrit të Shtetit për Diasporën, Z. Pandeli Majko. /diasporashqiptare/ KultPlus.com
Sot, shkrimtari ynë i mirënjohur Ismail Kadare mbush 85 vjeç.
Ministrja e Kulturës në Shqipëri, Elva Margariti, në konferencë të mbajtur për Kadarenë, deklaroi se ai është një shkrimtar shqiptar dhe botëror, e se do ngelet një gur themeli i kulturës shqiptare.
‘Kadare, një shkrimtar shqiptar dhe botëror. Ai është një figurë që inspiron. Megjithëse ne presim të fitojë Nobel, për ne shqiptarët, ai e ka fituar këtë çmim. Kadare do të ngelet një gur kilometrikë të kulturës sonë.Ne të gjithë, Ismailin e njëhesojmë me atdheun. Jemi krenar që jetojmë në epokën e Kadaresë. Kadare arriti të nxjerrë letërsinë nga errësira’, ka theksuar Margariti, përcjell KultPlus. / KultPlus.com
Ajo çka, në vend që të më mundonte, më mahniste gjithmonë, sa herë që takoja Lasgush Poradecin, ishte ndjesia e së pamundurës.
Ishte e pamundur të merreshe vesh me të si me të tjerët. Porsa hyje tek ai, madje porsa trokisje në portë, aty për aty gjithçka tjetërsohej.
Tjetër logjikë në të biseduar, tjetër kod, të tjera fjalë, të mbështjella me kuptim tjetër. Diçka mungonte përherë, e diçka qe e tepërt. Ai vetë ishte aty, i vëmendshëm për gjithçka, e megjithatë, ti e ndjeje se sa ç’ishte , aq edhe mungonte.
Më e habitshmja ishte se ty të pëlqente kjo, se nuk doje aspak që të prishej kjo magji, ashtu si nuk doje që fjalëve që thuheshin t’u ikte dysia, velloja me të cilën sapo ishte mbështjellë dhe t’u ktheheshin kuptimet e tyre të mirëfillta, që ngjanin tani të zbehta.
Një njeriu meskin do t’i dukej i krisur, një tjetër mund të mendonte se atë mjegullirë ia krijonte pleqëria. Por s’ishte as e para, as e dyta.
Lasgushi ishte aty, disa qindra hapa larg, megjithatë, përse nuk nisesha me ngut, me panik, për të mos humbur kohë? Përse nuk kam shkuar më shpesh, thosha me vete. Dhe prapë shkoja rrallë. S’kisha kurrfarë droje se do ta shqetësoj. Ai më priste përherë me kënaqësi, madje më çonte fjalë t’i shkoja. Ishte një pengesë e tjeterfartë. Pengesa që shkakton ëndrra. Askush nuk ngutet të shkojë drejt saj. Sepse, në fund të fundit, vonesa dhe ngadalësia bëjnë pjesë në mekanikën e saj.
Të shkoje tek ai, ishte më shumë se të dilje jashtë shtetit. Të dukej se dilje jashtë kohës, jashtë sistemit të zakonshëm të të menduarit. Edhe një hap dhe kishe ndjesinë se do të kapërceje kufijtë e jetës për të shkelur në shkretinë danteske.
Prej vitesh, qysh pas mbarimit te Luftës së Dytë Botërore, ai kishte qenë përherë i tillë: i gjallë dhe i vdekur njëkohësisht. Shumë gjimnazistë, që e bënin në mësim, e kujtonin të vdekur. Të tjerë ua shpjegonin se nuk ishte ashtu, se ishte gjallë, por as të parët, as të dytët nuk habiteshin nga kjo. Ishte një gjendje e dyzuar që i shkonte atij dhe shumë njerëz qenë mësuar me të, si me dikë që e kundrojnë përherë nën syprinën e ujit. Ishte nga të rrallët njerëz dhe, ndoshta , i vetmi shkrimtar i madh që arriti për një kohë aq të gjatë , duke qenë i gjallë, të përjetojë vdekjen e tij.
Pamja e tij e jepte shpeshherë në mënyrë të saktë këtë dyzim, sidomos kur vishte kostumin e zi dhe vinte borsalinë të zezë. Në një rast të tillë të dukej e natyrshme ta pyesje nëse dilte apo shkonte drejt arkivolit. Më e çuditshmja ishte se ky fat i tij nuk zgjonte keqardhje. Ndjenja e keqardhjes, e mëshirës së mundshme, e pikëllimit që ai qe harruar pa të drejtë, thërrmohej si një enë kristali sapo ndeshej me të.
Kur ai hynte në kafenetë e Pogradecit, shkrimtarët që vinin për verim kishin ndjesinë se po strukeshin nga një stuhi e padukshme. Ai ishte i paparashikueshëm, gërryes si acid, i rrezikshëm, i beftë. E qeshura e tij ishte si e tejtejshme, pa gëzim, mërzitja e tij e papikëllueshme. Kështu e kishte edhe zemërimin, luksoz, të ftohtë, kurse përbuzjen, rrezatuese që larg, si të stolisur me argjend.
Por gjëja më e jashtëzakonshme ishte e folura e tij. Gjë më të pangjashme me bisedën e përditshme, nuk mund të përfytyroje dot. Ndonëse ishte e qartë, pa stërhollim, fare e rrokshme, madje për gjëra të ditës, ajo e kishte kryekëput të ndryshme gjithçka: ndërtimin e saj, logjikën, ritmin, kthimet prapa. Ishte e papërftueshme, të mendoje që ai ose ti, në fillim të bisedës, të thoshit diçka për kohën, shëndetin, ose shprehjen ç’të reja kemi? Ai mund të shikonte ftohtë, të mos përgjigjej dhe të harronte që ti ishe aty. Çdo takim me të ishte përherë befasues, jashtë çdo skeme dhe parashikimi…
…Mekanizmi i kohës së tij ecte herë përpara, herë mbrapsht e herë në vend. Edhe oraret ashtu i kishte: çohej nga gjumi në orën 11. Hante mëngjes. Flinte përsëri në 12. Hante drekën në 5 mbasdite. Flinte në 6. Çohej në 8 dhe punonte gjer më 3 pas mesnate. Pamja e tij, po aq sa e folura, i shpëtonte çdo cilësimi. Ai ishte aristokrati dhe fshatari njëkohësisht, vjenezi i përkorë dhe ballkanasi me shkop shtogu, bjondi dhe bruni, i ashpri dhe fini. Ai herë të kujtonte aktorin gjermano-shqiptar të viteve ’30, Aleksandër Moisiun, herë grekët e lashtë të mbështjellë me zhgun jashtëkohor, e herë Papa Gjon Pali II.
Gjatë udhëtimeve në shumë vende të botës më ka qëlluar rasti të njihem me njerëz të pazakonshëm, nobelistë, filozofë, aktorë, politikanë, shkrimtar të mëdhenj, por gjer më sot Lasgush Poradeci ka mbetur për mua njeriu më i jashtëzakonshëm , më i ndërlikuar e më i pakuptueshëm që kam njohur. Kam biseduar për të me njerëz që i kishte edhe më të afërt: të shoqen, vajzat, gruan që ka qenë pasioni i tij i fundit, por askush nuk ka kuptuar diçka më shumë prej tij.
Me sa duket, kodin zbërthyes ai e mori me vete në varr. Duke e parë, dhe sidomos duke e dëgjuar, gjithmonë mendoja se si ishte e mundur që njeriu ballkanas, njeriu shqiptar, të arrinte një ndërlikim të tillë, përkryerje, mëvetësi dhe mister.
Në 85-vjetorin, shkrimtari i njohur, Ismail Kadare ka rrëfyer më shumë për jetën e tij, duke nisur nga mënyra se si e ka përjetuar pandeminë e COVID-19 e deri te opinioni i tij për politikën aktuale në Shqipëri.
Ky rrëfim është bërë në librin “Kadare, Dialog me Alda Bardhylin, Kohë për rrëfim” të shtëpisë botuese Onufi, përcjell KultPlus.
Si i keni përjetuar këto kohë zhvillimet globale, pandeminë? -I kam përjetuar natyrshëm. Nuk më kanë shkaktuar ndonjë shqetësim serioz, por kjo vjen sepse, për një shkrimtar, shqetësim serioz është gjithnjë ai që lidhet me krijimin. Këto travaja nuk kanë qenë asnjëherë penguese për procesin e krijimit. S’duhet harruar se, pjesa më e madhe e asaj që shkruhet në botë, harrohet. Ky është një shërim i natyrshëm i herëpashershëm, që e ka përbrenda kjo sferë dhe që e prodhon sa herë asaj i duhet. Mund të duket e pakuptueshme, por ndoshta na lejohet ne shkrimtarëve që në bisedat tona të kemi disa herë një pakuptueshmëri të tillë.
Jeni admiruar shumë, por edhe kritikuar shumë, po kaq shumë keni qene temë diskutimesh mbi raportin tuaj me regjimin, ndoshta dhe për njohjen tuaj ndërkombëtare. Si u përgjigjesh shumë njerëzve që u pëlqejnë që të shohin portretin tuaj me shumë ngjyra? -Është e kuptueshme për mua, kështu ka qenë gjithnjë për shkrimtarët, siç janë ndonjëherë gjërat tepër të kuptueshme që ngjajnë të pakapshme. Shkrimtari shpesh qëllon që lodhet nga e pavërteta e gjërave dhe kjo lodhje ndonjëherë e rrezikshme, kur ai mësohet me të dhe nis oqeani i madh i shpërfilljes, që është jashtëzakonisht i rrezikshëm.
Si e shihni politikën tani në Shqipëri? -Nuk kam ndonjë vizion të veçantë për të
A e ndryshoi komunizmi pikëpamjen tuaj për botën? -Nuk besoj.
*Këto pjesë nga intervista u mor nga ExLibris print. / KultPlus.com
Ismail Kadare është shkrimtari shqiptar më i njohur botërisht. Ai ka arritur të fitoi shumë nderime anekënd botës, madje u kandidua disa herë edhe për “Nobel”. Romancier, poet, eseist, përkthyes. Letërsia e Kadaresë vazhdon të lexohet me ëndje nga shumë lexues gjihtkund në botë.
Sot, Kadare ka mbushur 85-vjet dhe KultPlus ju sjell disa nga thëniet e tij të vlefshme.
Më poshtë mund t’i lexoni dhjetë thënie të Kadaresë që kanë mbetur gjatë në mendjen e shumë lexuesve dhe adhuruesve të tij.
– Popujt, librat e tyre të mëdhenj, me gjak zakonisht i kanë larë. – Ata që shpikën shpejtësinë reaktive, larg Atdheut sigurisht do kenë qenë ndonjëherë!
– Armiku mbetet armik, edhe i vdekur qoftë.
– Ka gjithmonë kohë që njerëzit të bëjnë diçka për popullin e tyre.
– Gjuha më e mirë se gjithçka tjetër jep shpesh dritën ose mjerimin e një kohe.
– Të falësh nuk do të thotë të harrosh.
– Ne mund të jemi gjithçka, veç një gjë nuk jemi: ajo që kujtoni ju.
– Dëgjo… Është shumë e vështirë të diskutosh në mbretërinë e idiotëve.
– Letërsia autentike nuk përputhet me diktaturat. Shkrimtari është armiku natyror i diktaturave. /KultPlus.com
Më 28 janar të vitit 1936, 85 vite më parë, lindi poeti dhe shkrimtari i shquar shqiptar, Ismail Kadare.
Kadare lindi në Gjirokastër, ku përfundoi edhe arsimin e mesëm. Kadare është një nga shkrimtarët më gjenialë bashkëkohorë, disa herë i nominuar për çmimin “Nobel” në letërsi. Ai shquhet për novela, romane, por ka botuar edhe vëllime me poezi dhe sprova.
Në vitin 1958 mbaroi degën e Gjuhës e të Letërsisë në Universitetin e Tiranës, për të vazhduar më pas në Moskë me studime për dy vjet në Institutin e Letërsisë Botërore “Maksim Gorki” (1958-1960). Kadare është një nga shkrimtarët më të mëdhenj të letërsisë shqipe dhe gjithashtu një nga shkrimtarët më të mëdhenj të letërsisë botërore bashkëkohore.
Me veprën e tij, që ka shënuar një numër rekord të përkthimeve (në mbi 45 gjuhë të huaja) ai e ka bërë të njohur Shqipërinë në botë, me historinë dhe me kulturën e saj shekullore. Rrugën e krijimtarisë letrare e nisi si poet që në vitet e gjimnazit Frymëzimet djaloshare, 1954, “Ëndërrimet”, (1957), por u bë i njohur sidomos me vëllimin Shekulli im (1961), që u pasua nga vëllimet e tjera poetike, si: Përse mendohen këto male (1964), Motive me diell (1968) dhe Koha (1976). Vepra poetike e Ismail Kadaresë shquhet për idetë e thella dhe për figuracionin e pasur e origjinal; rol me rëndësi për pasurimin e poezisë shqiptare.
Në fushën e prozës, Ismail Kadare ka lëvruar tregimin, novelën dhe romanin. Vepra e parë e rëndësishme e Ismail Kadaresë në prozë është romani “Qyteti pa reklama”, që nuk u lejua të botohej i plotë deri në vitin 2003. Prozën e tij e karakterizojnë përgjithësimet e gjëra historiko-filozofike, subjekti i ngjeshur dhe mendimi i thellë i shprehur shpesh me anë të parabolës, mbi bazën e asociacionit apo të analogjive historike. Ideja e romanit Gjenerali i ushtrisë së vdekur (1964) është shpirti liridashës i popullit shqiptar. Temën e shpirtit të pamposhtur të shqiptarëve nëpër shekuj autori e trajtoi edhe në romanin Kështjella (1975). Në romanin Kronikë në gur (1970) Kadare kritikoi psikologjinë provinciale dhe traditat prapanike, transmeton kp.
Probleme të rëndësishme të historisë janë trajtuar edhe në përmbledhjet me tregime e novela Emblema e dikurshme (1977), Ura me tri harqe (1978) dhe Gjakftohtësia (1980). E veçanta e talentit të Ismail Kadaresë shfaqet sidomos në trajtimin, nga një këndvështrim i ri, i temës historike dhe në tingëllimin e mprehtë aktual që është i aftë t’i japë asaj. Një nga krijimet më të shquara të Ismail Kadaresë dhe të të gjithë letërsisë së re shqiptare është romani Pallati i ëndrrave (1981). Shumica e veprave të Ismail Kadaresë janë përkthyer e botuar në mbi 45 gjuhë të botës dhe janë pritur shumë mirë nga publiku lexues. Ai është shkrimtari shqiptar më i njohur në botë.
Në vjeshtën e viti 1990 Ismail Kadare vendosi të largohet nga Shqipëria dhe të qëndrojë në Paris. Shkrimtari në atë kohë e përligji këtë largim me “mungesën e ndryshimeve demokratike”. Autoritetet e kohës e dënuan largimin e Ismail Kadaresë, por krijimtaria e tij nuk u ndalua. Në vitin 1990 e më pas vepra e tij bëhet shprehja më e fuqishme e vlerave gjuhësore dhe artistike të shqipes letrare. Letërsia e Ismail Kadaresë pas vitit 1990 bart të njëjtat tipare thelbësore të asaj të mëparshme: frymën etnografike dhe shpërfaqjen e identitetit shqiptar.
Ismail Kadare është laureat i shumë çmimeve letrare kombëtare dhe ndërkombëtare. Që nga v. 1994 I.K. është anëtar korrespondent i Akademisë së Shkencave Morale dhe Politike të Francës dhe anëtar i jashtëm i ASHAK.
Ka qenë delegat në Kongresin e Drejtshkrimit (1972).Në vitin 2005 fitoi çmimin “The Booker Prize Man”.Ismail Kadare është dekoruar nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë me Urdhrin “Nderi i Kombit” dhe nga shteti francez me urdhrat “Kryqi i Legjionit të Nderit” e “Oficer i Legjionit të Nderit”.Ismail Kadare më 23.06.2012 u nderua me Çmimin e madh spanjoll, “Princi i Asturias për Letërsi”, një nga çmimet me prestigjioze letrare në botë. Ai doli fitues mes 31 kandidateve nga 25 vende të ndryshme të botës ku dallohet emri i Milan Kunderas apo italiani Antonio Cabucchi. Ismail Kadare shkroi edhe veprën e njohur “Gënjeshtër nga dashuria e Galdimi ndaj Arife-s” 2013./ KultPlus.com
Akademia e Shkencave e Shqipërisë, në nderim të 85-vjetorit të akademikut Ismail Kadare, do të organizojë një veprimtari shkencore me temën “Ismail Kadare, shkrimtar shqiptar në letërsinë botërore”, përcjellë KultPlus.
Gjatë kësaj veprimtarie do të prezantohen disa kumtesa dhe pas kumtesave, Akademia ka bërë me dije se do të jepet edhe njoftimi për rikandidimin e shkrimtarit Ismail Kadare për çmimin Nobel në Letërsi nga kryetari i Akademisë së Shkencave, akad. Skënder Gjinushi.
Veprimtaria do të mbahet më 28 janar 2021, ora 12.00, në Akademinë e Shkencave, në sallën “Akademikët”. / KultPlus.com
TO GO WITH STORY BY LAURENT LOZANO
Albanian novelist Ismail Kadare gestures during an interview with AFP on February 8, 2015 in Jerusalem. Born in 1936 in the Albanian mountain town of Girokaster, Kadare has won a number of prestigious prizes including the first international Man Booker Prize in 2005. AFP PHOTO/ GALI TIBBON
Akademia e Shkencave e Shqipërisë, në nderim të 85-vjetorit të akademikut Ismail Kadare, do të organizojë një veprimtari shkencore me temën “Ismail Kadare, shkrimtar shqiptar në letërsinë botërore”, përcjellë KultPlus.
Veprimtaria do të mbahet më 28 janar 2021, ora 12.00, në Akademinë e Shkencave, në sallën “Akademikët”.
Në këtë veprimtari, fjalën e hapjes do ta mbajë kryetari i Akademisë së Shkencave, akad. Skënder Gjinushi.
Më pas do të vijojë kumtesa me temë “Kadare në letërsinë europiane botërore”, që do të mbahet nga drejtori i Bibliotekës Kombëtare në Tiranë, Pirro Misha, dhe më tej kumtesa e studiuesit të letërsisë shqipe, prof. Bashkim Kuçukut, me temën “Kadareja në kritikën botërore, një paraqitje enciklopedike e ndërkombëtarizimit të veprës së shkrimtarit shqiptar; paraqitje e dy vëllimeve të para “Kadareja në kritikën franceze”.”
Pas këtyre kumtesave, do të jepet njoftimi për rikandidimin e shkrimtarit Ismail Kadare për çmimin Nobel në Letërsi nga kryetari i Akademisë së Shkencave, akad. Skënder Gjinushi, dhe më pas do të çelet ekspozita fotografike me foto dhe dëshmi që lidhen me momente kyçe të jetës së shkrimtarit, përgatitur nga Roland Tasho. / KultPlus.com
Shkrimtari i madh Ismail Kadare, në prag të 85-vjetorit të lindjes ka mbajtur një takim me të rinjtë e klubit letrar të Kavajës.
Gjatë bisedës me ta, organizuar nga Qendra Kombëtare e Librit, ai ju përgjigj pyetjeve mbi të gjitha veprat e tij letrare duke nisur nga “Pallati i Ëndrrave”.
Shkrimtari i njohur tha se “Letërsia e ka të vërtetën me vete dhe sinqeritetin po ashtu. Kur është letërsi e mirë them, ajo ka sinqeritetin në vetvete. Ju flisni për “Pallatin e ëndrrave”, që është shkruar në kulmin e diktaturës dhe duhet të ishe shumë i cekët të mos e kuptoje se kishte të bënte e regjimin që jetonim ne”, tha ai.
Duke folur për letërsinë e të shkruarin gjatë regjimit komunist, ai foli për thyerje të ligjeve të shenjta.
“Letërsia ka ligjet e veta, që janë të shenjta e që shpesh shkojnë kundër ligjeve të jetës dhe kundër autoritarizmit shtetëror. Realizmi Socialist, binte ndesh me ligjet e letërsisë dhe po t’i bindeshe mësimeve të partisë ishte të vije duart në kokë”, tha Kadare.
I pyetur nga të rinjtë për poezitë e tij dhe veçanërisht për poezinë ku i drejtohet Pushkinit, ai duke kujtuar vitet studentore rrëfeu ndihmën që kërkonte nga poeti rus.
”Ajo është një poezi që në mënyrë metaforike i jam drejtuar Pushkinit për ndihmë. Doja ndihmë që të ruaja idetë e mia nga ato që dëgjoja në leksione, doja ndihmë të shpëtoja nga parullat e propaganda”, tha ai.
Gjatë takimit me të rinjtë dhe drejtoren e Qendrës së Librit, Alda Bardhyli, Kadare si rrallëherë foli edhe për lumturinë. ”Lumturia është e pagjendshme, e paarritshme. Ndonjëherë jemi të lumtur dhe e kuptojmë më vonë, sidomos kur shkruajmë letërsi”.
Kohët më të vështira për çiftin Ismail e Helena Kadare, kanë qenë ato të botimeve të “Dimrit te madh”, “Pashallarëve të kuq” dhe “Pallatit të ëndrrave”.
Sipas Helena Kadaresë sidomos pas Pallatit të Ëndrrave ata kaluan një torturë.
Në këtë 85-vjetor një lajm i mirë vjen nga Franca ku një produksion ka blerë të drejtat e librit me kujtime të Helenës, “Kohë e pamjaftueshme” për ta bërë film.
“Ju e dini që kam botuar një libër me kujtimet tona. Dhe na kanë kërkuar të drejtat për ta bërë film në Francë. Do jetë një film artistik. Po merren me gjetjen e aktorëve tani. Sigurisht ata e dinë si do e trajtojnë do zgjedhin vetë pjesët që duan”, tha Helena Kadare.
Takimi me të rinjtë u mbajt në Qerret, pranë shtëpisë ku prej muajsh çifti Kadare po kalon periudhën e pandemisë. /News24 / KultPlus.com
Mijëra nëna prisnin bijtë e tyre. Ato kishin njëzet e ca vjet që presnin. Është e vërtetë se kjo pritje ndryshonte pak nga ajo pritja tjetër, kur ato shpresonin t’u ktheheshin gjallë bijtë e tyre, por, sidoqoftë, edhe të vdekurit priten. / KultPlus.com
Shkrimtari i njohur Ismail Kadare, në prag të 85-vjetorit të lindjes ka mbajtur një takim me të rinjtë e klubit letrar të Kavajës. Gjatë bisedës me ta, organizuar nga Qendra Kombetare e Librit, ai ju përgjigj pyetjeve mbi të gjitha veprat e tij letrare duke nisur nga Pallati i Endrrave.
Shkrimtari i njohur tha se “Letërsia e ka të vërtetën me vete dhe sinqeritetin po ashtu. Kur është letërsi e mirë them, ajo ka sinqeritetin në vetvete. Ju flisni per “Pallatin e ëndrrave”, që është shkruar në kulmin e diktaturës dhe duhet të ishe shumë i cekët të mos e kuptoje se kishte të bënte e regjimin që jetonim ne”, tha ai.
Duke folur për letërsinë e të shkruarin gjatë regjimit komunist, ai foli për thyerje të ligjeve të shenjta.
“Letërsia ka ligjet e veta, që janë të shenjta e që shpesh shkojnë kundër ligjeve të jetës dhe kundër autoritarizmit shtetëror. Realizmi Socialist, binte ndesh me ligjet e letërsisë dhe po t’i bindeshe mësimeve të partisë ishte të vije duart në kokë”, tha Kadare.
I pyetur nga të rinjtë poër poezitë e tij dhe veccanërisht për poezinë ku i drejtohet Pushkinit, ai duke kujtuar vitet studentore rrëfeu ndihmën që kërkotne nga poeti rus.
”Ajo është një poezi që në mëyrë metaforike i jam drejtuar Pushkinit për ndihmë. doja ndihmë që të ruaja idetë e mia nga ato që dëgjoja në leksione, doja ndihmë të shpëtoja nga Parrullat e propagada”, tha ai.
Gjatë takimit me të rinjte dhe drejtoren e Qendrës së Librit, Alda Bardhyli, Kadare si rrallëherë foli edhe për lumturinë.
”Lumturia është e pagjendshme, e paarritshme. Ndonjëherë jemi të lumtur dhe e kuptojmë më vonë, sidomos kur shkruajmë letërsi”.
Kohët më të vështira për çiftin Ismail e Helena Kadare, kanë qenë ato të botimeve të “Dimrit te madh” , “Pashallarëve të kuq” dhe “Pallatit të ëndrrave” .
Sipas Helena Kadaresë sidomos pas Pallatit të Ëndrrave ata kaluan një torturë.
Në këtë 85-vjetor një lajm i mirë vjen nga Franca ku një produksion ka blerë të drejtat e librit me kujtime të Helenës, “Kohë e pamjaftueshme” për ta bërë film.
“Ju e dini që kam botuar një libër me kujtimet tona. Dhe na kanë kërkuar të drejtat për ta bërë film në Francë. Do jetë një film artistik. Po merren me gjetjen e aktorëve tani. Sigurisht ata e dinë si do e trajtojnë do zgjedhin vetë pjesët që duan”, tha Helena Kadare.
Takimi e të rinjtë u mbajt në Qerret, pranë shtëpisë ku prej muajsh çifti Kadare po kalon periudhën e pandemisë. /balkanweb/ KultPlus.com
Në prag të datëlindjes së tij, shkrimtari me renome botërore, Ismail Kadare ka takuar të rinjtë e Kavajës, shkruan KultPlus.
Nën praninë e gruas së tij, Helena Kadare, drejtoreshës së Qendrës Kombëtare së Librit dhe Leximit, Ismail Kadare realizoi një bashkëbisedim me të rinjtë në kuadër të Klubit të Librit në këtë qytet.
Kandidati për çmimin Nobel ndër vite iu përgjigj pyetjeve të të rinjve, të cilët ishin entuaziastë për të dëgjuar rrugëtimin e suksesshëm letrar të shkrimtarit që ktheu vëmendjen e botës drejt Shqipërisë.
Ky aktivitet u realizua nga Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit. / KultPlus.com
Ismail Kadare është një nga shkrimtarët më gjenialë bashkëkohorë, disa herë i nominuar për çmimin “Nobel” në letërsi. Ai shquhet për novela, romane, por ka botuar edhe vëllime me poezi, shkruan KultPlus.
Sonte KultPlus do t’ju sjell një nga thëniet më të famshme të tij.
Mësimi numër një që duhet nxjerrin “liderët” shqiptarë është se nuk ka dhe nuk mund të ketë lavdi për askënd, në qoftë se populli yt jeton në robëri e mjerim./KultPlus.com
Revista prestigjiozje e letërsisë botërore “World Literature Today” i ka kushtuar një numër special shkrimtarit shqiptar Ismail Kadare, portretizimit dhe veprës së tij, fitues i çmimit Neustadt International Prize for Literature për vitin 2020.
Shkrimi: Përktheu: Granit Zela – Qendra Kombetare e Librit
Arsyeja kryesore dhe më e rëndësishmja pse duhet të lexojmë Ismail Kadarenë është se ai është një rrëfimtar i shkëlqyer. Rrëfen histori të mrekullueshme – dhe rrëfen shumë.
Në disa aspekte, Kadare është si Balzaku. Por Balzaku u kufizua në një vend të quajtur Paris, dhe në një kohë, në vitet 1820 (me vetëm disa ekskursione në provincat franceze dhe në Rilindje), ndërsa Kadare na çon kudo: në Egjiptin e lashtë, në Kinën moderne, në një vendpushim turistik në Balltik, në Moskë dhe Austri dhe në Perandorinë Otomane. Ka një aftësi gati si të Zhyl Vernit për të udhëtuar nëpër botë.
Nëse lexoni Ismail Kadarenë, përshkoni të gjitha epokat që nga shpikja e shkrimit: nga Keopsi që ndërton Piramidën e Madhe te debatet mbi trashëgiminë e Enver Hoxhës në Shqipërinë e viteve 1980-të, e deri te ngjarjet dhe situatat që ndodhin në Evropën Perëndimore pas rënies së komunizmit.
Numri më i madh i historive të Kadaresë ndodhin në shekujt nëntëmbëdhjetë dhe njëzetë. Ngjarjet e Prilli i Thyer zhvillohen në vitet 1930, Kronikë në gurë në vitet 1940, Gjenerali i ushtrisë së vdekur në vitet 1950-të, Vajza e Agamemnonit në vitet 1970-të. Këto rrëfenja të lejojnë të lexosh historinë e Shqipërisë – dhe të botës – përmes prizmit të prozës letrare. Kjo është një arsye e fortë pse duhet ta lexoni Kadarenë, dhe pse më pëlqen kaq shumë ta bëj. Kadare ka krijuar, le të themi, një univers paralel, i cili ka një marrëdhënie të thellë me atë në të cilin jetojmë. Është e gjithë bota e kthyer në formë letrare.
Natyrisht përveçse romancier, Kadare është lëvrues i shumë gjinive. Ai është dramaturg dhe eseist, dhe për disa kohë ka qenë edhe gazetar dhe redaktor. Në fillim të një karriere të gjatë, ai u bë menjëherë i famshëm si poet – si poeti i ri i madh i Shqipërisë moderne. Por lexuesit e gjuhës angleze mund ta njohin vetëm si prozator. Kjo s’është ndonjë hata, sepse deri tani pjesa më e madhe e veprimtarisë së tij letrare ka qenë në gjininë e romanit.
Por Kadare nuk shkruan vetëm një lloj romani. Disa nga historitë e rrëfyera janë të vogla, vetëm pesë faqe të gjata, si Ëndërr mashtruese; të tjerat janë saga të mëdha që shtrihen në më shumë se pesëqind faqe. Në mes, qëndrojnë historitë e gjata, si Vajza e Agamemnonit, dhe pastaj janëdisa romane që Kadaresë i pëlqen t’i quajë “romane të shkurtër”, (mikro-romane) siç është Fluturimi i shtergut. Ka romane me gjatësi standarde si Prilli i Thyer, dhe pastaj romanet-sagë, ku përfshihet Koncerti dhe Dimri i Madh. Pra, sa i përket formave të njohura romanore, është një larmi e jashtëzakonshme formash të tilla për t’u hulumtuar brenda një vepre e cila në vetvete hulumton të gjithë botën.
Është e zakonshme ta lexosh Kadarenë si shkrimtar që flet për jetën e tij në Shqipëri nën regjimin e Hoxhës. Ka sigurisht një të vërtetë në pikëpamjen që të gjitha vendet dhe kohët e ndryshme të universit të Kadaresë janë imazhe të zhvendosura të një vendi dhe kohe të veçantë. Por nuk të duhet ta dish këtë dhe as nuk ke nevojë ta vësh re në mënyrë që ta lexosh Kadarenë. Mund t’i lexosh historitë e Kadaresë thjesht si krijime letrare. Ai ka aftësinë të të ngjall kërshërinë për fantazmat, për nuset që kalojnë qindra kilometra brenda natës me një kalë që rend me galop, për të vdekur që ngrihen nga varri…dhe për të gjitha llojet e gjërave që s’para e tërheqin një lexues racional modern si unë. Por, njësimi që ai i bën mitit me folklorin dhe me portrete të mendjeve moderne dhe realiteteve vendase është aq mjeshtërore sa unë e gjej veten të zhytur në këtë lloj bote dhe kështu ndodh me çdo lexues. Universi i Kadaresë ka shumë nivele që përfshijnë atë joracional, transhendent dhe të çuditshmen.
Një nga tiparet më të goditura dhe të vazhdueshme të botës së Kadaresë është prania e përhershme e disa miteve të Greqisë së lashtë: jo të gjithë mitologjisë greke, por e atyre miteve që dramatizojnë urrejtjet familjare dhe efektin helmues, korruptues dhe të frikshëm të afërsisë me pushtetin.
Tipari i dytë që është gjithmonë i pranishëm te Kadareja janë rrëfenjat popullore ballkanase. I quaj “ballkanase” dhe jo thjesht shqiptare sepse këto rrëfenja popullore ekzistojnë edhe në shumë gjuhë të tjera të rajonit. Në të vërtetë, Kadare dramatizon pikërisht çështjen e origjinës etnike të kulturave ballkanike në romanin Dosja H, një nga rrëfenjat e tij më magjepsëse, mbështetur në gjetjet historike të folkloristëve amerikanë në tokat kufitare shqiptare në vitet 1930.
Veçoria e tretë mbizotëruese që dua të përmend është se Kadare hulumton gati në çdo histori të rrëfyer marrëdhëniet midis vetjakes dhe politikes. Jo politikes në kuptimin e çështjeve aktuale apo partiake-politike, por politike në kuptimin e gjerë, domethënë se si grupet dhe individët i manipulojnë të tjerët dhe ushtrojnë pushtet mbi ta.
Veçori tjetër e botës së Ismail Kadaresë – le ta quajmë Kadariana – është moti, i cili, siç kanë thënë të tjerët, funksionon pothuajse si një personazh më vete. Moti në Kadarianë është gjithmonë i kobshëm, dhe kjo e bën klimën e Skocisë të duket po aq e butë sa riviera italiane. Si lexues, mësohesh shpejt me përmasën gati komike të kronikave klimaterike të Kadaresë (mjegull, shi i imët, shtrëngatë, dëborë, mot i ftohtë, qiell me re), pasi klima e Shqipërisë është në të vërtetë më shumë si riviera italiane se sa brigjet e Loch Lomond-it. Ato s’janë përshkrime të përpikta të ndonjë skene ku ndodhin ngjarjet, por treguesit kryesor të gjendjes shpirtërore, e cila të tregon se nuk do të lexosh një histori të lumtur. Por bëjnë shumë më tepër sesa kaq: ata ju thonë se s’do të ketë asnjë shoqe flokëverdhë ndanë traktorëve shndritës që sjellin të korrat e grurit të pjekur nga dielli dhe se vepra nuk do të ketë skoda me normat e imponuara në letërsinë shqipe nga doktrinat sovjetike të realizmit socialist. Kjo është në të vërtetë një mënyrë shumë e stërholluar për të gdhendur një pozitë unike kritike brenda një shoqërie ku kritika ishte, le të themi, seriozisht e nënvlerësuar.
Shumë nga personazhet njerëzore të Kadaresë shpesh s’janë të sigurt nëse janë zgjuar apo në gjumë. Hyrjet tipike në jetën e brendshme të protagonistëve fillojnë me: “Iu duk se…”, “S’ishte fort i sigurt nëse…,” dhe kështu me radhë. Kufiri midis të qenit në gjendje të shohësh qartë dhe pamundësisë për ta bërë këtë s’është kurrë plotësisht i dallueshëm. Kështu kur të keni mbaruar së lexuari një roman, pavarësisht nëse është ritregimi i një legjende si “Kush e solli Doruntinën” apo rikrijimi gati historik si te Gjenerali i ushtrisë së vdekur, s’jeni shumë të sigurtë nëse keni parë apo jo një ëndërr. Kadare na shtyn vazhdimisht të vëmë në dyshim ndryshimin midis gjendjes së zgjimit dhe ëndërrimit dhe na bën të reflektojmë për mënyrat me të cilat jeta është si një ëndërr dhe në çfarë mënyre makthet janë si jeta.
Prandaj s’është për t’u habitur që Pallati i Ëndrrave (titulli i motërzmit të parë ishte Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave) është kolona qendrore e botës shumëplanëshe të trilluar të Kadaresë: një roman që në qendër të një shoqërie ogurzezë dhe të paparashikueshme autokratike ka një institucion të përkushtuar ndaj manipulimit të ëndrrave, dhe në qendër të këtij institucioni është një i ri i ndjeshëm dhe i hutuar që me të vërtetë s’e di se çfarë po bën, ose pse përfundon duke u bërë strumbullari i të gjitha ngjarjeve.
Në fund, në rast se e gjithë kjo ju frikëson, pasi s’mund të tërhiqeni menjëherë nga mendjet e mjegullta që enden brenda dhe jashtë peisazheve të ëndrrave ku bie shi dhe dëborë, duhet të shtoj, dhe vërtet të këmbëngul që rrëfimi i Kadaresë është me të vërtetë mjaft argëtues. Duhet ta lësh veten të zhytet thellë në këtë univers paralel, por pasi ta bëni, do të zbuloni një humor dredharak, përtallës, që përcillet si nga situatat ashtu edhe nga fjalët. Ndoshta çuditërisht, stërhollimet e humorit dredharak të Kadaresë vijnë edhe në përkthim të larmishëm.
Kadare ka thënë në më shumë se një rast se lexuesit dhe kritikët e tij s’duhet t’i kushtojnë vëmendje të tepërt kontekstit. Në mbështetje të kësaj mënyre leximi, do të theksoja se mënyra e rrëfimit dhe natyra e historive që rrëfen Kadareja, s’ka ndryshuar aspak gjatë gjashtëdhjetë viteve të fundit, edhe pse konteksti shoqëror, gjeografik dhe politik ka ndryshuar në mënyrë të jashtëzakoshme. Është sikur e gjithë bota imagjinare e Kadaresë të jetëshfaqur plotësisht e formësuar që në fillim fare dhe se dyzet apo pesëdhjetë historitë dhe romanet që ai ka rrëfyer qysh atëherë s’janë veçse pjesë të një tërësie më të madhe, të ndërlidhur dhe të pandryshueshme.
Ajo që thekson ndërlidhshmërinë e opusit të veprës së Kadaresë është ripërdorimi sistematik i vendndodhjeve, objekteve, historive dhe aluzioneve. Në Murin e Madh, për shembull, ekziston një simbol që rikthehet tek Ura me tri harqe; tek Dosja H është një han që rishfaqet në disa histori të tjera; te Qorrfermani, është një djalosh që do të bëhet më vonë protagonist i Pallatit të Ëndrrave dhe në atë roman, këndohen disa këngë epike që na çojnë sërish te Dosja H… Kjo është një teknikë si e Balzakut me “personazhet e rishfaqur” në Komedinë Njerëzore, por për mendimin tim tek Kadareja është shumë më e mprehtë, pasi nuk lidh edhe aq subjektet rrëfimore të romaneve sesa tërë strukturën e tyre të aluzioneve dhe referencave. Kjo përbën një arritje të jashtëzakonshme, dhe gjithashtu do të thotë që secila histori që lexon nuk është vetëm ajo histori – është një kontribut në kujtesën tënde dhe në kuptimin e historive të tjera që ke lexuar, dhe forcon ndjenjën e përgjithshme se vërtet je në një botë të ndryshme që është çuditërisht si ëndërr.
Sigurisht, sa më shumë që lexon, aq më shumë përkap mijëra fije që lidhin së bashku veprat e Kadaresë. Për fat të keq, deri më sot është përkthyer në anglisht vetëm rreth një e treta e saj. Kjo është një arsye mjaft e mirë për të mësuar frëngjisht, nëse nuk provoni të mësoni gjuhën shqipe aq sa të jeni në gjendje për të lexuar këtë mjeshtër të madh të letërsisë moderne evropiane. Le të shpresojmë se është edhe një arsye mjaft e mirë për botuesit britanikë dhe amerikanë që të porosisin një mori përkthimesh të reja, pasi janë nxitur nga dhënia e Çmimit Neustadt. Nga David Bellos
Princeton, New Jersey
David Bellos është profesor i letërsisë frënge dhe letërsisë krahasuese në Princeton University dhe përkthyes i shumë autorëve nga frengjishtja. I shkolluar në Oksford,Bellos është autori i biografive të Georges Perec dhe Jacques Tati, i një studimi për Romain Gary-n dhe një hyrjeje në studimet e përkthimit. Libri i tij i fundit është një studim i kryeveprës së Viktor Hygosë, Të mjerët.-/KultPlus.com
Fragment nga vepra “Kukulla” e shkrimtarit Ismail Kadare
Në prill të vitit 1994, im vëlla na lajmëroi nga Tirana se nëna ishte duke dhënë shpirt.
U nisëm të dy me Helenën, me avionin e parë nga Parisi, me shpresë për ta gjetur ende gjallë. Në të vërtetë ishte ende në jetë, por nuk kuptonte asgjë. Ndodhej në koma, në apartamentin e emtës sime, në rrugën “Qemal Stafa”, ku e kishin çuar disa javë më parë, për ta pasur më mirë në kujdes.
Kushëriri im i parë, Besnik Dobi, njeriu që e kishte çuar në krahë gjer tek e motra, pasi më shpjegoi perse e kishte parapëlqyer atë mënyrë bartjeje, për një distance aq të shkurtër, nga Rruga e Dibrës te fillimi i “Qemal Stafes”, shtoi fjalët: Veç kësaj, ajo ishte tepër e lehtë.
Në përpjekje për të sqaruar diçka më tepër, ai përsëriti pak a shumë të njëjtën gjë: e pabesueshme, sa e lehtë ishte! Do të thosha prej letre.
Si një kukull prej letre.
S’isha i sigurt nëse fjalët e fundit ishin të tijat, apo isha une që i kisha menduar, por pata ndjesinë se nuk u habita fort. Thua se të gjitha ato që dëgjoja i dija ndërkaq.
Një skenë e njohur, e përsëritur shpeshherë në banesën tonë, kur vajzat tona loznin kukullash me nënën, më kaloi nëpër mend. E durueshme rrinte midis tyre ndërsa ato i vinin në flokë gjithfarë fjongosh e karficash, pa harruar të përsërisnin: “nënë, mos lëviz!”.
Helenës, merrej me mend që i vinte zor nga një pamje e tillë, por vajzat nuk bindeshin. Nëna s’thotë asgjë, përsërisnin. Asaj i pëlqen, ç’ke ti?
E lehtë. Shkallët prej druri të shtëpisë, zakonisht të ndjesh me, nuk kërcisnin kurrë nga e shkelura e saj. Sepse ashtu si hapat, çdo gjë e kishte të lehtë: veshjen, të folurën, psherëtimën.
Në lagje, e më pas në shkollë, kishim mësuar gjithë ato vjersha për nënën. Kishte gjithashtu vjersha, madje dhe një këngë për ata që s’kishin të tillë, ku fjalët pa nënë përsëriteshin në atë mënyrë që ta këpusnin shpirtin. Nuk dija ndonjë nga shokët e klasës që të mos kishte nënë, ose ndoshta kishte të tillë, por nuk e tregonin. Sipas një shokut tonë, të mos kishe nënë ishte turp, gjë që një tjetër, nga klasa B., e kundërshtonte ngaqë, sipas tij, turp ishte të mos kishe baba. Dy nga shoqet tona, Ylberja me Ela Labovitin, qeshnin me të dy, ngaqë, sipas tyre, jo vetëm ngatërronin fjalën “turp” me “mëshirë”, por nuk kuptonin asgjë nga ato që flisnin.
Sidoqoftë, puna e nënës nuk ishte kaq e thjeshtë, domethë në mjaftonte ta kishe, se të tjerat s’kishin rëndësi. Mund të këndoje gjithë ditën nënë e dashur, nëna ime, më e mira në botë, sa erë e mirë që të vjen, e trululu e tralala, e prapë të mos ishe i kënaqur. Disa, pavarësisht se nuk e thoshin, mërziteshin, ngaqë, në krahasim me të tjerët, nënat e tyre iu dukeshin jo fort të reja, për të mos thënë plaka. Por as kjo s’dukej ndonjë hata në krahasim me rastin e shkollës së lagjes fqinje, ku kishte jo një, por dy nëna të ndara nga burrat. Ose rasti i Pano X., që erdhi duke qarë, ngaqë, rrugës për në shkollë, dikush i kishte thënë “bir i kurvës”, dhe nuk u qetësua veçse kur Ylberja me Ela Labovitin i kishin shpjeguar se kjo s’do të thoshte asgjë dhe se ata që përdomin atë fjalë me “k” për nënat e të tjerëve, mund ta kishin vetë mizën nën kësulë.
Shumë shpejt do ta kapja se unë gjithashtu kisha një problem me nënën, por ai ishte tepër larg nga ato që përmenda. Kishte të bënte kryesisht me lehtësinë, me atë që më pas do të më dukej si ana prej letre apo prej gipsi e saj. Në fillim turbull, pastaj përherë e më qartë po kuptoja se ato që pothuajse nuk mungonin kurrë në vjershat dhe këngët për nënat: qumështi, gjiri, aroma, ngrohtësia e amësisë, s’e kisha lehtë t’i gjeja tek ime më.
S’ishte punë ftohtësie. Dhembshuria e saj ndihej që larg. Kujdesi gjithashtu. Mungesa ishte gjetkë dhe, siç do ta kuptoja më vonë, kishte të bënte me pengesën e shfaqjes, e kapërcimit të një pragu që, me sa dukej, ajo e kishte të pamundur.
Shkurt, qysh herët e kam ndier se nëna ime, më shumë se atyre të vjershave, i ngjante një lloj vizatimi apo skicimi, prej të cilit nuk dilte dot. Edhe bardhësia e fytyrës së saj, sidomos kur vinte sqafill, siç ia kishte mësuar Kako Pinoja, stolisësja e famshme e nuseve të Gjirokastrës, shtëpia e së cilës ishte pothuajse ngjitur me tonën, pra, edhe bardhësia e saj kishte ngrirjen dhe moskuptimin prej maske. Më pas, kur gjatë një udhëtimi në Japoni do të shihja për herë të parë një shfaqje të teatrit tabuki, bardhësia e fytyrave të aktoreve do të më dukej si diçka e njohur. Ishte e njëjta e fshehtë si ajo e nënës sime, një mister prej kukulle, por pa tmerr.
Në të njëjtin stil, si në filmat vizatimorë, ishin lotët e saj. Në shumicën e rasteve nuk e kisha kuptuar arsyen e tyre. Ashtu siç nuk e kuptoja dot se si ishte e mundur që vite me radhë nuk e kisha ndier kurrë të hynte a të dilte në tualet, thua se nuk shkonte kurrë atje.
Nënat janë qeniet më të vështira për t’u kuptuar, më thoshte gjatë një darke në Paris Andrei Voznjesenski. Ishim të ftuar të dy me Helenën tek Alain Bosquet, kur, midis të tjerash, e pyeta diçka për ca vargje të tij që kishin bërë bujë, të shkruara në trajtë gjysmë anagrami. Midis tyre ishte një varg ku fjala nënë, rusisht mat (shoqëruar me shenjën zbutëse), përsëritej tri herë: Matmatmüt, kurse herën e katërt ishte vetëm gjysma e saj ma, e cila në fund të vargut, duke u bashkuar me shkronjën “t” të mat (nënës) së fundit, jepte fjalën tma, që do të thoshte terr.
Voznjesenski në atë darkë ishte në gjendje të rëndë shpirtërore, çka m’u duk se ndikonte në shpjegimin e vargjeve. Ka qenë takimi im i parë dhe i fundit me të, kështu që nuk m’u dha rasti të sqaroja më pas se ç’donte të thoshte. Shpjegimi kishte të bënte pak a shumë me lidhjen midis sintagmave nënë dhe terr,sipas të cilave, njeriu dilte nga barku i nënës si nga terri, dhe ky ishte një qerthull i pafund matma, nënaterr, ku nëna, ashtu si terri, mbetej e pazbërthyeshme.
Ndërsa për lotët e nënës e kisha vështirë të gjeja shkakun, për mërzinë e saj ishte e kundërta. Shkakun e thoshte vetë, madje me një shprehje që, pasi e kisha dëgjuar gjithë frikë herën e parë, sa herë që e kujtoja vazhdonte të më ngjethte mishtë: “më ha shtëpia!”.
Shumë shpejt e mora vesh që kjo ishte shprehja më e zakonshme për të thënë se mërziteshe në shtëpi. Mirëpo kjo nuk më pengonte që, sipas një xanxe që më kishte kapur njëfarë kohe për të zhbiruar kuptimin e fjalëve, ta mundoja veten me përfytyrimin se sa e tmerrshm’e ishte kur shtëpisë ku banoje mund t’i shkrepej një ditë të të hante.
2 Nëna, pavarësisht se mund të dukej e pazbërthyeshme për shumë gjëra, nuk e fshihte se shtëpia jonë nuk i pëlqente aspak.
Në një shikim të parë mund të dukej e shpjegueshme: një vajzë shtatëmbëdhjetëvjeçare hynte nuse në një shtëpi tepër të madhe. Donte apo s’donte, mendimi i parë, qoftë dhe i tërthortë, do të ishte se një shtëpi e tillë kërkonte shumë punë. Aq më tepër për një vajzë që, siç do ta merrja vesh më pas nga tregimet e motrave të saj, ishte qortuar shpesh për mungesë zelli për punë shtëpie. E sidomos aq më tepër që do të ishte nuse e vetme, pa asnjë shpresë për nuse të dytë, ngaqë im atë ishte djalë i vetëm dhe pa baba.
Shtëpia, përveç e stërmadhe, ishte e vjetër dhe hijerëndë. E si të mos mjaftonte kjo, vjehrra, gjyshja ime e ardhshme, përveç namit të gruas buzëhollë, kishte edhe atë të mençurisë. Do të duhej të kalonte mjaft kohë për të kuptuar arsyen e thellë se përse name të tilla për mençuri të tepërt e bezdisnin time më.
Kishte gjasë që të dukej se ftohtësia e parë midis nuses së re dhe vjehrrës të ishte shkaktuar nga mospërfillja, ose më saktë, nga mosmahnitja e nuses prej shtëpisë. Në të vërtetë, shkaku duhej të kishte qenë më i thellë dhe, në njëfarë mënyre i pashmangshëm.
Dihej se familjet gjirokastrite në çastin që lidheshin në krushqi, viheshin aty për aty, në një gjendje të re. Përveç aleancës së natyrshme të dy klaneve, në një mënyrë befasuese krijohej njëfarë shurdhimi, sidomos në periudhën paramartesore. Gjithë krekosja e njohur e shtëpive të vjetra, sedra, mburrjet, kotësia, kishin rast të shpaloseshin e të viheshin në peshore midis dy shtëpive, që do t’i bashkonte kurora e martesës. Në netët e gjata të dimrit, nuset e ardhshme, e po ashtu dhëndurët, do të dëgjonin gjithfarë romuzesh për palën tjetër, të tipit “mos kujtojnë ata se janë më të mirë se ne” e të tjera të ngjashme. Ishte një lloj lufte e ftohtë që vetvetiu i ngarkonte të dy palet, por sidomos nuset dhe vjehrrat e ardhshme, me ndjesi mohuese për njëra-tjetrën. Nisur nga kjo, mund të thuhej se do të tregonte apo jo nëna ime e ardhshme shpërfilljen e saj ndaj shtëpisë së Kadarenjve, apo do të tregohej buzëhollë a jo gjyshja ime ndaj saj, ftohtësia midis tyre s’mund të shmangej.
Me kalimin e viteve, me shumë vështirësi do të merrja vesh, ose më saktë do të kujtoja se do të merrja vesh, kronikën e pakuptimtë të kinse mërisë midis Kadarenjve dhe Dobatëve.
Ajo që dukej e lehtë për t’u kapur, ndërlikohej papritur, aq sa vinte ora kur ngjante krejtësisht e pazbërthyeshme. Dhe më pas e kundërta: e mjegullta do të qartësohej befas, aq sa të gjithë do thoshin, ah, ja ç’na paskësh qenë kjo punë që ne të verbrit s’e shquanim dot.
Ngatërresa vinte nga pamundësia e çdo krahasimi midis dy klaneve. Niste nga shtëpitë, që ishin aq të ndryshme, saqë kurrsesi s’mund të besohej se i përkisnin të njëjtit qytet. Sa ç’ishte e vjetër dhe hijerëndë shtëpia jonë, aq nuk ishte e tillë ajo e babazotit, siç quhej gjyshi nga nëna. Ishte e madhe, po s’kishte as qilarë të thellë, as stemë, as shkalla trillane prej druri, për të mos folur për dhoma të pabanuara, për burg, nënkalime të fshehta, mesore apo nënmesore (nëndivane) pa kuptim. Shtëpia e Dobatëve ishte ndoshta e tillë ngaqë ishte e veçuar, pa lagje apo rrugë, që, në njëfarë mënyre do ta detyronin të ngjante me të tjerat. Ishte në një zonë të zbrazët, përbri kështjellës dhe një përroi të rrëmbyeshëm. Në mungesë të fshehtësive, ajo kishte një truall të gjerë, që mund të merrej për kopsht dhe një nënshtëpizë midis truallit, që quhej odajashtë dhe ku banonte një familje romësh, shërbyes të dikurshëm të shtëpisë.
Në vend që njerëzit të ndreqnin disi drejtpeshimin e prishur mes dy shtëpive, ata e theksonin edhe më fort atë. Kadarenjtë dhe Dobatët, siç do ta merrja vesh më pas, ndryshonin nga njëri-tjetri më fort se shtëpitë e tyre. Ndryshimi kryesor që binte në sy ishte se, ndërsa shumica e klanit Dobi ishin në jetë, Kadarenjtë ishin të vdekur. Kur në këndet e shtëpisë gjeja herë pas here ndonjë fotografi të vjetër dhe vrapoja te gjyshja për ta pyetur kush ishte dhe ku ndodhej, përgjigjja e saj më zgjonte trishtim në shpirt. Po ky këtu? e pyesja pas disa ditësh, kur gjeja një tjetër fotografi, dhe përgjigjja ishte e njëjtë: s’është më në këtë botë.
Ndryshimet e tjera, si drurët, zogjtë, violinat e romët, bujqit grekë të ish-pronave të babazotit, tezet dhe ungjët, nuk ishin të pakta, por e keqja ishte se të gjitha ato ishin ca gjëra që s’krahasoheshin dot me tonat. A mund të krahasohej, për shembull, rënia e violinës, me dy dhomat ku s’na lejohej të hynim ose me hapsanën, siç quhej burgu? Për tezet dhe ungjët, për shembull, e kisha mbledhur mendjen se nuk mund të kisha, ngaqë, sipas gjyshes, edhe po të ishin do të quheshin halla dhe xhaxhallarë dhe do të ishin jo motra dhe vëllezër të nënës, por të babait, pra duhej t’i kishte pjellë gjyshja vetë. (Më vonë, kur të dy ungjët shkuan për studime jashtë shtetit, njeri në Budapest e tjetri në Moskë, mungesa e të ngjashmëve te ne, më shumë se me ata vetë, lidhej me letrat që vinin prej tyre nga larg. Në shtëpinë tonë nuk vinin letra nga askush dhe kjo më dukej e natyrshme, ngaqë dihej se të vdekurit s’dërgonin të tilla.)
Kukulla (gjithmonë e më tepër bindesha se ky cilësim ishte përpjekur, në mos ta zëvendësonte fjalën “mama”, të kthehej në emër të dytë të saj), pra Kukulla, ndonëse e kishte vështirë të shprehej qartë, kishte qenë pak a shumë e ndërgjegjshme se do të përballej me shtëpinë e Kadarenjve, me gjithë ato dritare të larta, musandra, hajate, qilarë të fshehtë, qiellzana prej druri të gdhendur, së fundi me burgun e famshëm dhe me ata emra të tingëllueshëm: Seit Kadareja, Avdo Kadareja, Shahin Kadareja dhe, më të dëgjuarin midis tyre, Ismail Kadarenë, katragjyshin tim, që, siç më pëlqente ta kujtoja shpesh, ishte bërë i famshëm ngaqë përmendej në një këngë, jo se kishte vrarë turq, siç të shkonte mendja në çastin e parë, por për punë veshjeje, më saMtë, ndjekje të modës.
Kundër kësaj gumaje kërcënuese, Kukulla do të kishte ushtrinë e saj të drurëve, të zogjve, të violinave, të motrave e të ish-shërbëtorëve. Në pamje të parë ngjante naive dhe e brishtë, por kishte edhe ajo të fshehtën e saj. Kukulla që nuk dinte shumë gjëra, ishte në dijeni, me sa dukej, të asaj të fshehte, që mbulohej pas emërtimit zhgënjyes e të rëndomtë “gjendje ekonomike”: Dobatët ishin të kamur, çka do të thoshte të pasur, Kadarenjtë jo.
Në asnjërën nga dy shtëpitë nuk përmendej kjo gjë, thua se kishin bërë marrëveshje që secila palë të mbante maskën e vet. Me atë maskë, me paraqitjen kinse të përkorë në gjithçka, Dobatët do të mbulonin kamjen e tyre. Dhe të njëjtën gjë do të bënin Kadarenjtë, me maskën e tyre, atë të madhështisë së rreme, për të mbuluar të kundërtën: skamjen.
Aleanca qysh në fillimet e saj kishte qenë e gabuar. Kurse arsyeja e krushqisë s’ishte marrë vesh kurrë.
3 Sado që jam përpjekurtë përfytyroj mbërritjen e Kukullës nuse në vitin 1933, në shtëpinë e burrit, nuk kam arritur dot. Kishte gjithmonë një pengesë, një rënie mjegulle, ose në rrë- fimin e saj, ose në përfytyrimin tim. Pengesa niste qysh nga vetë rruga e përshkuar. Nuk e kisha vështirë ta sillja me mend karvanin e krushqve nga shtëpia e babazotit tek udha e madhe në këmbët e kështjellës, e më pas te qendra e qytetit “Qafa e Pazarit”, për të zbritur në rrugën e pjerrët të Varoshit. Pikërisht te shtëpia e Dr. Vasil Labovitit, atje ku më 1943 do të shtrohej një darkë e pakuptueshme me gjermanët, niste, bashkë me rrugën që të çonte te shtëpia jonë, surrealizmi. Shtëpia e do- ktorit, vajzën e të cilit e kisha në klasë, ishte e para. Më tutje ishte shtëpia ê Pavli Urës, një shoku tjetër të klasës, mbiemri i të cilit vinte nga një urë, e vërtetë ose e rreme, nuk kuptohej, që ishte poshtë saj. Nëtë vërtetë ishte një rrjedhë e madhe uji, që dilte nga një drejtim, por urë nuk kishte asgjëkund, madje as vetë Pavli Ura s’dinte si ta shpjegonte mbiemrin e vet. Ndër- kaq, disa hapa më tutje, mu përpara shtëpisë së Ficove, rrjedha e ujit ndërronte emërtim dhe nga “urë” bëhej “Përroi i Ficos”.
Shtëpia e Ficove, përveç që ishte e madhe, ishte ndoshta më e bukura e qytetit, çka për disa kishte qenë dhe arsyeja që kishte nxjerrë, siç thuhej, ministrin e Jashtëm më me nam të të gjitha kohërave në Shqipëri. Merrej me mend se sa e lehtë do të ishte për këtë shtëpi që, pas një nami të tillë, t’i jepte emrin e saj rrjedhës së ujit. Një pjesë e rrugës shkonte përbri saj gjer te shtëpia e Kako Pinos, e ëndërruar prej krejt nuseve të ardhshme të qytetit, e vogël, lirike e plot vazo lulesh, pothuajse ngjitur me tonën. Kurse përballë portave të dy shtëpive, i shtrembër, i mbrapshtë, i pangjashëm me asgjë, niste Sokaku i të Marrëve.
Kukullës, që nuk ishte pa kureshtje, duhet t’i kenë bërë përshtypje të gjitha këto. Megjithatë, përpara të panjohurave të tjera, ato ngjanin të zbehta. Nga tri kureshtitë e mëdha që e prisnin, burri, shtëpia dhe vjehrra, kishte gjasë që kjo e fundit të ketë qenë ajo që më së shumti i fuste frikën. Burrin e kishte parë vetëm një herë nga dritarja e shtëpisë pak përpara dasmës. Fotografinë e shtëpisë së saj të ardhshme e kishte sjellë një dite një kushëri i largët, bashkë me pëshpërimat që thuheshin për të. Ndër këto të fundit, më e mjegullta ishte çështja e burgut. Me sa dihej, shtëpia e Kadarenjve hynte ndër katër-pesë shtëpitë e rralla të qytetit, që kishte burg, çka për disa nuk ishte veçse një marrëzi, e për të tjerët lidhej me ca ide të dala mode qyshkur, për punë ligjesh, me fjalë të tjera, shteti kishte ligjet e tij, por shtëpia ato të saj, shkurt secili në punë të vet. Enigma e vërtetë për Kukullën mbetej vjehrra. Përveç asaj që përmblidhej në ijalët e pamëshirshme: e mençur dhe buzë- hollë, ishte një veçanti e tretë, dalja ose jo nga shtëpia, hamendjet për të cilën nuk ishin fort të qarta. Ishte krijuar bindja se, edhe nëse zonja mëmë e Kadarenjve nuk e kishte shpallur ende moskapërcimin e portës, ishte në përgatitje e sipër.
Mosdalja nga shtëpia e grave të vjetra ishte një nga doket më të pashpjegueshme të qytetit. S’i dihej jo vetëm shkaku, por as zanafilla apo rasti që kishte shërbyer si shkak. Ndodhte një ditë që X grua shpallte se s’do të dilte më nga porta e shtëpisë dhe askush nuk pyeste: pse? apo, si kështu?
Ajo që dihej ishte se kjo mosdalje ishte në vetvete një lloj statusi, si të thuash, ngritje rangu, ose pjesë e një mondaniteti.
Nuk kam besuar se Kukulla do ta ketë vrarë mendjen fort për moskuptimin a kuptimin e thellë të mosdaljes së vjehrrës (ndoshta thjesht ka menduar se do të ishte mirë që ajo të dilte sesa të ngujohej në shtëpi), kurse në mëngjesin e parë pas dasmës në banesën e re, ndërsa bëhej gati të ngjitej te dhoma e madhe e pritjes, do të ketë ndier me siguri se as katrahura e dasmës, as nata e parë me burrin, por ajo paraqitje përpara jurisë së pamëshirshme të krushkave, do të ishte krusma më e vështirë për të. / KultPlus.com
Prestigjiozja amerikane “New York Times” i ka kushtuar një artikull interesant librit “Kukulla” të shkrimtarit Ismail Kadare, i cili pas pesë vitesh të botimit u përkthye në gjuhën angleze këtë vit nga John Hodgson.
ARTIKULLI I PLOTE I NYT
Detyrimi për të udhëtuar drejt shtëpisë i nxitur nga vdekja e një prindi është një nënzhanër i kujtimeve të udhëhequra nga vetë-simpatia- e kuptueshme, nëse jo gjithmonë e mjaftueshme për krijiminë e letërsisë së mirë.
Më e mira në natyrë mbështetet jo vetëm në kujtimet e pluhurosura, por dhe në ndjekjen e një informacioni të ri: një pjesë e kujtesës, një pjesë e historisë së treguar e detyruar nga një boshllëk i papritur që duhet të plotësohet.
Ismail Kadare, shkrimtari shqiptar, njihet më së miri si një ironist që ka fituar krahasime me George Orwell dhe Milan Kundera, duke shkruar përballë diktatorit të pamëshirshëm komunist Enver Hoxha, i cili drejtori Shqipërinë nga 1944 në 1985. Nga fillimi i viteve ’90, megjithëse Hoxha kishte vdekur, Kadare kishte nxitur mjaft inat brenda regjimit dhe do të duhej të largohej në Paris. Ai u kthye në vendin e tij pasi mori një telefonatë nga motrat e vëllezërit e tij që e informuan për sëmundjen e nënës, të cilën ai e quajti Kukulla. E tillë është premisa e romanit autobiografik të Kadaresë me të njëjtin titull, botuar fillimisht në shqip në 2015 dhe tani është përkthyer në anglisht nga John Hodgson.
Kjo nofkë (kukulla) përmban një informacion të madh në lidhje me nënën e narratorit, apo perceptimin e tij fëminor mbi të, brishtësinë e saj dhe çfarë do të “më godiste më vonë si ngjashmëriare e saj me letrën”, shkruan ai. Ka një mister si Kabuki që rrëfyesi, Ismail, gjen të gdhendur në fytyrën e saj, “një naivitet i pashoq” dhe “adoleshencë e zgjatur”, të gjitha shenjat e një ekzistence të kufizuar që ai tani kupton se ishte mbyllur në vend kur ajo u martua 17 vjeçe dhe u zhvendos në shtëpinë shekullore të bashkëshortit të saj, për të banuar nën sundimin perandorak të vjehrrës së saj.
Disa nga pjesët e këndshme të “Kukulla” lindin nga emocioni i dukshëm i Kadaresë në rikthimin e tij në Gjirokastër, qytetin magjepsës të lindjes së tij dhe ringjalljen e viteve të saj të luftës, kur Kukulla ishte e re. Gjeografia politike në Europë po vërshonte, por zakonte e jetës së nënës së tij ishin akoma aty dhe të gjalla. Lexuesi gjen intriga vojeristike në procesionin që e shoqëroi atë në vizitën e saj të parë post-martesore në shtëpinë e babait të saj dhe në lajmërimin e vjehrrës së saj se, si një grua në një moshë të caktuar, ajo kurrë nuk do të dilte më nga shtëpia. Një presion përçarës mbi botëkuptimin e Kukullës vjen në formën e një kushërire që zgjodhi të heqë dorë nga martesa për një karrierë në mjegullnajën politike gjithnjë e më të errët të Hoxhës.
Romani kthehet gjithashtu, pjesërisht në një ‘bildungsroman’ (shënim i redaksisë: një roman që merret me vitet formuese ose edukimin shpirtëror të një personi), ndërsa rrëfyesi përpiqet të ngacmojë se çfarë kishte të bënte me ndjeshmërinë e nënës së tioj që lindi “dhuratën e shkrimtarit” brenda tij. Ismaili bëhet i bindur se “gjithçka që e kishte dëmtuar Kukullën në jetë u bë e dobishme për mua në artin tim” dhe se nëna tij e kishte dorëzuar lirinë në jetën e saj “për të më dhënë të gjithë lirinë e mundshme si një qënie njerëzore, në një botë ku liria ishte aq e rrallë dhe e vështirë për t’u gjetur”.
Lexuesit e njohur tashmë me shkrimet e Kadaresë ka të ngjarë ta shohin këtë punë delikate si një përkujtim të dobishëm. Ata që nuk janë lexues të tij mund të luftojnë teksa teksti tenton të godasë, me një prirje feministe, megjithëse narratori është më pak i interesuar në politikë se sa të kalojë nga një vend në tjetrin, nga karakteri në karakter, duke imituar modelin e vetë kujtimeve teksa na çon gjatë ditëve të tij të universitetit në Moskë dhe prishjes së tij me zakonte e familjes. Por ai refuzon të mbushë hapësirat në mes. Kadare e krahason projektin e tij me një poezi ruse për “nënën”, “mat” tre herë dhe herën e katër e lë të papërfunduar fjalën matmatmatma. Rrokja e fundit “-tma” do të thotë “errësirë”. “Një cikël i pafund i matmës, ‘errësira e nënës”,” shkruan Kadare, “në të cilën nëna dhe errësira mbeten përtej kuptimit”./diaporashqiptare/KultPlus.com
Shqipëria është një komb shumë i vogël për të pasur një shkrimtar të kalibrit të Ismail Kadaresë. Por Shqipëria është një komb po aq i vogël për të pasur veç tij edhe një poet dhe shkrimtar tjetër si Dritëro Agolli.
Kadareja si monark i letrave shqipe dhe Agolli si patriark, mbeten pa dyshim produkti më i mirë dhe unikal i së njëjtës periudhë në historinë e letërsisë shqipe. Por, kur dy talentet më të mëdha të shekullit të 20-të shpërthyen, mori udhë edhe një debat se cili është më i miri, Ismail Kadare, apo Dritëro Agolli.
Cili është më i pëlqyeri? Cili është më përfaqësuesi? Cili është më i njohuri ndërkombëtarisht? Cili është më i vlefshmi dhe cili është mbreti dhe cili është princi i letrave shqipe? Nuk besohet se e njëjta pyetje mund të jetë drejtuar kaq shpesh për dy shqiptarë bashkë?
Më kujtohet në shkollën e mesme se një nga debatet më naive që bënim me njëri-tjetrin mbështetej pikërisht te këto pyetje. Klasa ndahej në dy grupe që kuptohej qartë se shumë lehtë mund të ishte edhe me Kadarenë, por po aq lehtë mund të ishte edhe me Agollin. Sot kuptoj se e vetmja ndarje klasore që ndodhte në atë kohë në shkollë ishte nëse ishte në “klubin” e Kadaresë apo në të Agollit, dhe këtu futej edhe numri i librave me këta dy autorë që kishte lexuar secili nga ne.
Për disa, Kadare ishte më klasik, më i epërm, më me sqimë, më me ndjenjë, aq sa ishte pothuajse turp të mos dije përmendësh vargjet e tij dashurore “Ca pika shiu ranë mbi qelq/ Dhe unë për ty se ç’ndjeva mall./ Jetojmë të dy në një qytet./ Dhe rrallë shihemi, sa rrallë.” Apo të tjera akoma më me ndjenjë: “Jo nuk kish si ndodhte ndryshe/ Të ndodhte ndryshe s’kish se si./ U desh të zhdukeshin përbindshat/ që në këtë botë të vije ti”.
Për të tjerë, Dritëro Agolli ishte i shkrirë me masat, ishte më popullor, më me këmbë në tokë aq sa i jepnin të drejtë me vargjet e tij “Po Devoll, i tillë qenkam unë/ paskam marrë baltën tënde arave/ në një trastë leshi, ndënë gunë/ për t’ia sjellë Lidhjes së Shkrimtarëve.” I fliste kombit, gurëve, kafshëve, pemëve dhe të gjithë i dinim përmendësh vargjet: Nënë Shqipëri/ Mblidhen rreth teje burrat me thinja të lashta/ Mblidhen rreth teje vajzat dhe djemtë si zogjtë/ Me tokën tënde në duart e ashpra/ Me hekurin tënd në supet e fortë/. Por sa lart e ngrinte dashurinë Agolli nga Devolli, kur i thurte vargje nga Stambolli, bashkëshortes, Sadijes: E ku ta lija një lanete/ Një xhinde Shkodre, një kaproll./ Ajo me not do çante dete/ Dhe do më gjente n’Anadoll.
Më dukej si një lojë fëminore në atë kohë, por që nuk dukej edhe aq kur mësoja se një debat i tillë zhvillohej edhe në shkolla të tjera, në universitete, e deri tek institucione dhe grupe shoqërore. Edhe vetë shteti komunist e nxiste këtë duel. Herë i ngrinte në qiell të dy, e herë u fuste ndonjë kopaçe po të dyve, aq sa në mënyrë vulgare kryeministri i asaj kohe Mehmet Shehu tha në një takim: “Ju jeni dy shkrimtarët më të mëdhenj të Shqipërisë. Ty Dritëro dhe ty Ismail, Partia ju ka si dy qe që lërojnë tokën, por që herë pas here u çpojmë që të lëroni sa më mirë.” Dhe shpim për diktaturën ishte ndalimi i botimit të veprave. Ai ndodhte rregullisht, edhe me Ismailin edhe me Dritërorin dhe po aq rregullisht ata ngriheshin në qiell. Vetëm me një ndryshim: Ngritja në qiell vinte më shumë nga populli, se shteti i survejonte në çdo drejtim. Leximi i veprave të tyre ishte si një ngjarje. Librat e tyre, në fakt, nuk lexoheshin, ata përpiheshin. Ishte e vetmja arrati dhe i vetmi argëtim real në atë diktaturë.
Por ç’duhet të themi sot për Ismail Kadarenë dhe për Dritëro Agollin? Ç’duhet të themi, kur Kadareja pothuajse e ka mbyllur krijimtarinë e tij dhe nga lartësia e afër 85 viteve të jetës shijon pleqërinë e thellë, ndërsa Dritëroi, që nuk jeton më, e ka emrin i të skalitur në piedestalin e letërsisë sonë për gjithë prodhimtarinë e tij? A duhet të vazhdojmë me konkurse cili është më i miri? A duhet t’i ndajmë siç ndahemi në tifozë partish, apo duhet të kënaqemi që letërsia jonë nxori si kurrë më parë njëherësh dy talente, secilin me veçantinë e vet?
Po vetë ata me njëri-tjetrin si janë sjellë? A kanë pasur rivalitet? A ka pasur duel talenti i tyre? A e kanë vlerësuar njëri-tjetrin? A kanë qenë xhelozë? A janë grindur? A kanë pasur qejfmbetje?
Sigurisht që marrëdhëniet e tyre kanë pasur ulje-ngritje. Herë miq, e herë pa folur për vite të tëra. Por, ama madhështia e tyre është parë në shumë aspekte. Ka një sjellje kalorësiake të Ismail Kadaresë në vitin 2006, teksa shkroi në kapakun e librit të Dritëro Agollit, Zhurma e erërave rë dikurshme, fjalët: ‘Një nga librat më të mirë të kohës’. Libri u ndalua dhe u hoq nga botimi në vitin 1964 dhe pas 42 vjetësh, u ribotua denjësisht, duke pasur në kopertinë edhe këtë shënim të Kadaresë.
Edhe më kalorësiake është sjellja e Agollit tre vjet më vonë. Unë kërkova t’i merrja një prononcim, kur në vitin 2009 Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve i ishte drejtuar institucionit “Nobel” në Suedi që edhe Dritëro Agolli të ishte kandidat për çmim, krahas Ismail Kadaresë. Përgjigjja e Agollit ishte unikale: Shqipëria dhe letërsia shqipe ka vetëm një kandidat për çmimin “Nobel”. Ai është Ismail Kadare.
Kjo ishte në të gjallë të Dritëroit dhe nuk është pak. Por se çfarë vlerësimi kishte dhe ka Ismail Kadare për Dritëro Agollin është përjetimi që pati kur mësoi vdekjen e tij më 2015: “Ishte ndër lajmet më tronditëse. Jo vetëm për mua, por edhe për njerëzit e artit e gjithë shqiptarët. Dritëro Agolli do të na mungojë të gjithëve”, u shpreh ai. Ndoshta Kadareja duhet ta ketë kaluar në mendje ato çaste të gjithë historië e marëdhënieve me të, por më shumë besohet se duhet të ketë kujtuar kur në vitin 1993 Kadare u kthye për herë të parë nga Parisi, pas arratisjes, dhe në Rinas e priti pikërisht Dritëro Agolli. Sot pak e kuptojnë këtë, por në Shqipërinë e asaj kohe, kur një pjesë e quanin ende Kadarenë armik të popullit, kjo ishte sërish sjellje kalorësiake.
Po ç’ishte kjo rastësi në letërsinë shqipe që të rriteshin njëkohësisht dy korifenj “high profile” si Ismail Kadare dhe Dritëro Agolli? Të dy bashkë në një shkollë në Gjirokastër dhe të dy bashkë shkruan vjersha dhe tregime në këndin e shkollës. Të dy bashkë nisën të shkruajnë në gazetat “Zëri i Rinisë” dhe “Letrari i ri”. Të dy bashkë në Universitet në Tiranë. Të dy bashkë me studime në Rusi. Të dy bashkë gazetarë në Tiranë. Të dy bashkë talente që shpërthyen që në rininë e hershme. Të dy bashkë morën vlerësime për romanet dhe vjershat e tyre dhe të dy bashkë u goditën dhe iu ndaluan libra. Dritëroi e ka treguar vetë këtë me një pasazh që tregon shumë:
“Eshtë e vërtetë që ne të dy kemi pasur edhe shumë fate të përbashkëta në fushën e krijimtarisë. Mua, në mesin e viteve ‘60, m’u ndalua libri “Zhurma e erërave të dikurshme”. Por edhe Kadaresë iu ndalua novela “Përbindëshi”, “Netë kafenesh” etj. Madje, ne shpesh kemi këmbyer me njëri tjetrin edhe tema të ndryshme. Njëherë, unë njihja një piktor të Shkodrës. Dhe ai kishte bërë një pikturë nudo. Nëna e tij e kish mbuluar pikturën me një perde apo mbulesë, sepse atje shkonte hoxhë efendiu i qytetit dhe mund të dukej si skandal i madh. Kur veja unë atje, e gjeja gjithmonë të mbuluar. Unë doja ta bëja vetë tregimin, por një ditë i them Ismailit, “ti mund ta bësh këtë tregim më të mirë se unë”. Dhe ia dhashë si subjekt. Ai e shkroi. Duke nxjerrë një tregim shumë të mirë. Pra, nuk ishim fanatikë në këtë anë”.
Aaa. Edhe një detaj intim. Bashkëshortja e Dritëroit, Sadija, ishte shoqe e ngushtë e Elenës dhe në dasmën e Ismailit Dritëroi ishte caktuar kryekrushk. Aty u njoh me Sadijen e cila u bë shoqja e jetës. Dhe të katërt ishin për dekada miq të mirë, komshinj të mirë.
Në kulmin e diskutimeve përse nuk po i jepej çmimi Nobel Ismail Kadaresë dhe kur një takëm shqiptarësh lumturoheshin me këtë, Dritëro Agolli tha:
“Është një nder i madh që Kadareja të marrë çmimin “Nobel”, sepse, me sa shoh, edhe në botë nuk ka figura të mëdha sot që të konkurrojnë me Kadarenë. Ndonjëherë, ky çmim u jepet njerëzve që për ne janë të panjohur. Pra, ai që thotë se Kadaresë nuk duhet t’i jepet çmimi “Nobel” nuk e njeh letërsinë”.
Shpesh marrëdhënia e tyre të jepte përshtypjen se të dy bashkë ishin si dy drejtëza paralele që zgjateshin e zgjateshin, por asnjëherë nuk takoheshin. Dhe herë të dy bashkë dukeshin si heronjtë e Homerit që herë ziheshin e herë pajtoheshin.
Agolli e ka treguar vetë qejfmbetjen e madhe: “Kanë qenë 2-3 momente të tilla. Një herë për poemën “Pashallarët e kuq”, ku edhe unë isha koshient se ajo nuk shkonte. Edhe vetë ai mund të dëmtohej rëndë nga ky botim. Për mua, unë mendoj edhe sot se kjo poemë më mirë të ishte zhdukur e të mos ishte fare as në arshivë. Kjo ishte përplasja e parë. Një rast tjetër ishte diskutimi për “Nëpunësin e pallatit të ëndrrave”.
Mua në atë kohë, me orientim nga Komiteti Qendror, më erdhi se këtu aludohej për shumë gjëra në lidhje me funksionim e politikës aktuale. Vetë Kadareja reagoi dhe kundërshtoi. Mua vetë më dukej se kjo vepër së bashku me “Kronikë në gur”, janë dy nga veprat më të mira të tij. Por unë nuk kisha çfarë të bëja për këtë. Mbase mund të kisha luftuar edhe më shumë, por ishte një situatë e atillë, kur ishte e vështirë ta bëja këtë.
Mbase ishte edhe periudha ngaqë Kadareja kishte lidhje me djalin e Mehmet Shehut dhe hidheshin lloj-lloj argumentash e supozimesh. Pastaj rasti i tretë kishte të bënte me reçensionin për librin “Koncert në fund të dimrit”. Këto ishin tri momentet e keqkuptimit. Ai gjithmonë i ekzagjeroi dhe pastaj u nxitën edhe të tjerë që bënë disa libra kundër meje”.
Por kush gëzohej nga sherret dhe debatet mes tyre? Përsëri Agolli e ka shpjeguar më së miri. “Sepse ka shumë thashethemexhinj që vijnë tek unë dhe që shkojnë tek Kadareja. Mua më flasin ndryshe, ndërsa atij ndryshe. Ata duan të fusin sherrin midis nesh. Po ju tregoj vetëm një rast, me një shokun tonë. Ai shkonte dhe i thoshte Kadaresë: ‘Dritëroi të ka sharë’, pastaj vinte tek unë dhe më thoshte të njëjtën gjë. Madje, një ditë Sadija ndërhyri dhe i tha atij: Hajde në shtëpi dhe thuaji Kadaresë çfarë ke thënë për Dritëroin, dhe thuaji Dritëroit çfarë ke thënë për Ismailin”. Është perlë ajo që ka thënë Sadija për Ismail Kadarenë dhe familjen e tij, teksa jetonin në një pallat familja e Dritëroit një kat më sipër: Kadaresë i kërkoj falje vetëm për çezmat që i kam lënë hapur.
Për ta mbyllur me letrën që Helena Kadare i dërgoi Elonës kur ndërroi jetë e ëma, Sadija. Një letër dërguar pikërisht vajzës që Ismaili i kishte vënë emrin. “Ne nuk rrinim më bashkë aq shpesh si dikur, por fijet e miqësisë nuk i premë asnjëherë… kur unë shkrova romanin tim të parë i kërkova babait tënd të më shkruante një skenë fshati që për mua ishte diçka krejt e panjohur. Dritëroi, pa më të voglin hezitim, madje duke qeshur, ma shkroi aty mbi tryezë. Ishte një dialog me punë fshati, skenë që edhe sot e kësaj dite vazhdon të jetë në roman ashtu siç e ka bërë ai me dorën e tij atë mbrëmje. Nëna jote e bukur, Sadija dhe unë, për vite të tëra e ruajtëm të pacenuar miqësinë tonë nga turbullirat e kohës”.
Si për t’i nderuar të dy bashkë dhe jo veç e veç, mjeshtri Pirro Milkani ka meritën që në vitin 2011 realizoi takimin e parë pas shumë vitesh mes tyre dhe të fundit të jetës. Ishte pjesë e skenarit të një filmi të Milkanit dhe biseda aty tregoi se ata të dy kanë qenë, janë dhe do të mbeten bashkë. Ishin dhe mbeten të dy mendje të ndritura, sepse jeta dhe krijimtaria e tyre kishte talent, por më shumë se kaq, të vërteta. Dhe të mos harrojmë që këtë talent e lëvruan nën diktaturë, për të cilën i shkon aq për shtat ajo që ka shkruar Helena Kadare në “Jetë e Pamjaftueshme” se letërsia dhe tirania ishin të dyja të pamëshirshme, si dy bisha që kafshojnë njëra-tjetrën. Mbetet fati ynë që i kishim, i kemi dhe do t’i kemi përherë të dy, Ismail Kadarenë dhe Dritëro Agollin. / Koha Jone / KultPlus.com
Shkrimtari shqiptar me famë botërore, Ismail Kadare është nderuar me çmimin Shkencor Ndërkombëtar “Aleksandër Stipçeviq 2020”.
Me këtë çmim janë nderuar edhe: Akademik Idriz Ajeti (2017), Akademik Myzafer Korkuti (2018) dhe Akademik Rexhep Qosja (2019).
Çmimi prestigjioz Shkencor Ndërkombëtar, që mban emrin e Akademik Aleksandër Stipçeviqit, ilirologut më të shquar shqiptar me famë botërore, i është dorëzuar Ismail Kadaresë më 10 tetor 2020.
Në pritjen e organizuar në Durrës nga shkrimtari Ismail Kadare dhe zonja Helena Kadare, në emër të Kolegjit ‘Iliria’ çmimin e dorëzoi profesori Isak Shema, kryetar i Këshillit Drejtues të Kolegjit.
Shkrimtari Ismail Kadare e ka pranuar Çmimin me kënaqësi dhe është falënderuar për konsideratën dhe vlerësimin e Kolegjit ‘Iliria’. / KultPlus.com
Kadare për vite me radhë ka qenë i propozuari i vetëm i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë për Çmimin Nobel. Përveç lexuesve të tij, kësaj radhe edhe shkrimtari brazilian Fernando Dourado Filho kishte pritur që ai të hyj në listën e laureatëve botëror, shkruan KultPlus.
Një ditë para shpalljes së Nobelit, shkrimtari Filho sjell një panoramë të Parisit, ku mes takimeve me njerëzit më të rëndësishëm të librave, konfirmon se emri më i favorizuar edhe në Francë, ka qenë ai i Kadaresë.
“Duke biseduar këtë të mërkurë në Paris me katër librarë të klasit të parë, përkatësisht të librarive ‘Compagnie’, ‘L’ecume des pages’, ‘Pollonaise’, ‘Gibert Jeune’ dhe një nga menaxherët më evaziv të shtëpisë botuese ‘Harmattan’ në rrugën ‘Rue des Écoles’, nga të gjithë dëgjova emrin e Ismail Kadaresë, si favoritin e madh për Çmimin Nobel të Letërsisë”, kishte thënë Filho.
Tutje Fernando Dourado Filho theksoj se do të ndjehej i lumtur nëse kjo do të ndodhte.
“Udhëtimi im në Shqipëri ishte i gjithë koreografi nga skenat e ‘Prillit të thyer’”, ka thënë Filho.
Shkrimtari shqiptar Ismail Kadare përveç shumë çmimeve të rrëmbyera deri më tani, së fundmi u konsiderua si pasuesi i Franz Kafkas nga juria e çmimit ndërkombëtar “Neustadt” që e shpalli fitues për vitin 2020./KultPlus.com
Fragment i shkëputur nga ‘Viti i mbrapshtë’ i Ismail Kadaresë
Rrëmujë e shkuar rrëmujës, o Perëndi. Pa lindur mirë, shteti shqiptar ishte bërë lëmsh. Dhe as që dihej kishte a s’kishte shtet.
S’dihej kryeqyteti, se një qyteti i kërcente në krye sot të shpallej i tillë, e tjetrit i shkrepej nesër. Kishin humbur vulat e qeverisë.
Kufijtë s’gjendeshin dot. I matnin, thoshin, me litar, po njëri tërhiqte litarin këndej e tjetri andej, e vinte i treti e i hiqte shenjat natën.
Këtu është Shqipëri, thoshte njëri, dhe bamb i binte tokës me këmbë. Jo Shqipëri, po Greqi, ia priste tjetri, dhe bamb edhe ai me këmbë. As Shqipëri, as Greqi, po Serbi, që i paçim uratën, hidhej i treti dhe bamb edhe ai, jo me këpucë, po me çizme. Ti me çizme me gozhdë, unë me opingë me xhufkë, hidhej i pari, se është Shqipëri e s’luan. Dhe duart në kobure të tre, dhe gjëmë e zezë pastaj. / KultPlus.com
Sot jepet Çmimi Nobel për Letërsi- dinamiti kulturor
Sot sytë e botës së kulturës dhe të artit, drejtohen kah kryeqyteti suedez, Stockholmi, ku jepet Çmimin Nobel për Letërsi.
“Çmimi Nobel për Letërsi, është dinamit kulturore”, shkroi Per Wästberg, shkrimtar dhe anëtar i Akademisë Suedeze, në një shkrim autorial të botuar para disa viteve në njërën nga gazetat më të mëdha suedeze, Svenska Dagbladet.
Ky Çmim, me historinë e tij të lavdishme i ka dhënë shtytje dhe nxitje të pamatshme fuqisë së artit, duke e bërë atë më të rrokshëm anë e kënd botës. Më të shpejtë dhe më të qarkullueshme. Ka mundësuar që bota të njihet më mirë me vlerat e kombeve dhe të gjuhëve tjera.
“Përjetësi është fjala”, pati thënë Nathan Söderblom kur vdiq Alfred Nobel. Me çmimin e krijuar për letërsi, shpikësi i dinamitit i dha përjetësisë së fjalës një format universal: krijoi kulturën e nobelit.
Shkencëtari që themeloi këtë çmim, e dinte se gjuha është pushtet sa një mijë ushtri, prandaj i kushtoi një vëmendje të veçantë pushtetit të artit, letërsisë.
Letërsia vazhdon të ushtrojë ndikim te njeriu. Ajo vazhdon të nxitë emancipimin njerëzor. Ajo vazhdon të thyej tabu dhe të hapë horizonte të reja. Ajo vazhdon t’i ndihmojë njerëzit që t’i zhvillojnë aftësitë e tyre për t’i artikuluar mendimet më bukur dhe më qartë. Ajo vazhdon të hulumtojë ekzistencën njerëzore, në thellësi dhe lartësi. Ajo vazhdon të jetë përjetësia më e bukur e njerëzimit.
Shkëlqimi universal i fuqisë së fjalës së shkruar dhe i njohjes së përbotshme, me Çmimin Nobel për Letërsi, ka marrë shtrije thirrje planetare dhe një dimension të jashtëzakonshëm. Pa dyshim, nëse e marrim dhe e analizojmë historinë e këtij çmimi, emrat që e kanë fituar atë, afirmimin që iu ka bërë shumë veprave dhe autorëve, shohim se ndikimi i tij është i pakrahasueshëm.
Letërsisë shqipe i mungon Çmimi Nobel për Letërsi, ndonëse autori ynë i madh Ismail Kadare i ka dhënë artit shqiptar nder e dinjitet ndërkombëtar, duke e bërë pjesë të kulturës së përbotshme.
E di se është klishe të përsëritet, por dua ta ripohoj: Ismail Kadare është nga autorët ma të mirë planetar, dhe si i tillë, pa kurrfarë dyshimi, ai e meriton Çmimin Nobel.
Ka kohë që thuhet e shkruhet se vepra e tij letrare nuk ka nevojë të certifikohet, sepse është certifikuar, pranuar dhe vlerësuar universalisht. Ky mendim tanimë është i pranuar si i mirëqenë gjithandej në rrehet letrare e kulturore të përbotshme. Romanet e tij lexohen me ëndje, studiohet me përkushtim dhe admirohet në gjithë planetin.
Letërsia shqipe ka nevojë për dinamitin kulturor që e dhuron Nobeli. Për të, ka nevojë gjuha shqipe dhe kombi shqiptar, që të hyjnë në vallen e popujve që kanë fituar nobelin e letërsisë. Kjo s’është pak, përkundrazi, kjo është shenjë kulture, dëshmi e lartësisë dhe e vlerës.
Për këtë çmim, më shumë ka nevojë gjuha dhe kultura shqiptare, sesa vetë Kadareja. Për faktin e thjeshtë se vepra e tij ka prekur majat e kulturës botërore dhe jeton në ato lartësi.
“Kadare është luani i letërsisë shqipe, me një reputacion ndërkombëtar”- shkruan Rita Tornborg, shkrimtare dhe kritike suedeze, në një recension për romanin “Lulet e ftohta te marsit.” Po, Kadareja është luan i letërsisë shqipe dhe meriton këtë çmim. Jo për asgjë tjetër, por pse shkruan letërsi të bukur, magjepse, letërsi që joshë mijëra lexues anë e kënd botës. Dhe unë lutem që sot, kur të hapet dera e Komitetit të Nobelit, aty të kumbon emri i Ismail Kadaresë. / KultPlus.com
