Libri i shkrimtarit Ismail Kadare “Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur” është përkthyer për herë të parë në gjuhën turke. Titulli i veprës së njohur botuar tashmë edhe në turqisht është “Ölü Ordunun Generali”.
Libri është përkthyer nga Ece Dillioğlu, e cila më parë ka përkthyer në gjuhën turke edhe vepra të tjera të gjuhës shqipe.
“Gjenerali i ushtrisë së vdekur” u botua së pari më 1963 në Tiranë, fillimisht si një tregim në vitin 1962. Pas këshillës së botuesit Drago Siliqi, Kadare e ripërpunon dhe sjell veprën që të gjithë njohin sot.
Vepra u përkthye në disa gjuhë të tjera dhe i dha autorit njohje ndërkombëtare. U vlerësua nga gazeta e njohur e Parisit “Le Monde” si një ndër 100 librat e shekullit XX.
Romani frymëzoi dhe u përshtat në zhanre të tjera të artit, si filmi “Kthimi i ushtrisë së vdekur” i Dhimitër Anagnostit dhe përshtatja në filmin dramatik “Il Generale dell’armata morta” të italianit Luciano Tovolit më 1983. / KultPlus.com
Ambasada e SHBA në Tiranë jep lajmin se shkrimtari i njohur, Ismail Kadare, do të nderohet me Çmimin Ndërkombëtar Neustadt për Letërsinë të këtij viti.
Mes të tjerash, ambasada thekson se Festivali Neustadt i Letërsisë është një nga ngjarjet më të mëdha të letërsisë botërore.
“Kemi kënaqësinë të njoftojmë se shkrimtari i shquar shqiptar Ismail Kadare do të nderohet me Çmimin Ndërkombëtar Neustadt për Letërsinë të këtij viti. Si një nga ngjarjet më të mëdha të letërsisë botërore, Festivali Neustadt i Letërsisë është një festim i librave dhe kulturës ndërkombëtare, sponsorizuar nga World Literature Today dhe organizuar nga Universiteti i Oklahomës. Këtë vit, ngjarja do të zhvillohet virtualisht dhe do të jetë pa pagesë për të gjitha ata që regjistrohen. Ju ftojmë të bashkoheni me ne dhe të shohim me krenari poetin dhe novelistin më të njohur të Shqipërisë teksa nderohet për arritjet e tij”, thuhet në njoftimin e ambasadës/BW/ KultPlus.com
Është një nga produksionet filmike me interesantë të romanit “Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur” të Ismail Kadaresë. Pikë së pari dy aktorë të përmasave ndërkombëtare dhe në kulmin e shkëlqimit të tyre Marcello Mastroianni dhe Michel Piccoli portretizojnë personazhet e romanit që vjen nga një vend i vogël i mbyllur në mes të Europës.
Më 9 tetor “Festivali i Filmit Ballkanik”, i cili do të zhvillohet në “Casa del Cinema” risjell edhe një herë për publikun këtë bashkëpunim italo-francez. Një film i përmasave ndërkombëtare por që fatkeqësisht nuk u xhirua në Shqipëri, aty ku Kadare kishte vendosur ngjarjet.
Jemi në vitin 1983, mundësia për të xhiruar filmin në Shqipëri, aty ku gjenerali Ariosto vjen të kërkojë eshtrat e ushtarëve Italianë, janë të pakta.
Sipas kujtimeve të regjisorit shqiptar Piro Milkani, Michel Piccoli investoi gjithë kapitalin e tij për të realizuar filmin si bashkëproducent dhe më pas erdhi në Shqipëri bashkë me regjisorin italian Luciano Tovoli për të grumbulluar materiale dhe për të parë vendet e xhirimit”, tha Milkani.
“Në atë kohë ishte entuziazëm i vërtet që kinemaja franceze ktheu sytë tek ne dhe do të merrte një temë shqiptare”, tha regjisori Milkani.
Por marrëveshja me kinostudion “Shqipëria e Re” për xhirimin e filmit në Shqipëri prishet. Në librin e tij “Një Jetë në Diplomaci” ish ambasadori shqiptar në atë kohë në Paris, Maxhun Peka shkruan se kjo marrëveshje u prish për shkak të dyshimeve që lidheshin më vdekjen “misterioze” të kryeministrit Mehmet Shehu. “Kohë më parë ishte nënshkruar një marrëveshje midis kinostudios “Shqipëria e Re” dhe palës franceze, që xhirime të pjesshme të filmit të bëheshin në Shqipëri dhe me pjesëmarrjen e disa artistëve shqiptarë. Mbas vetëvrasjes (vrasjes) së Mehmet Shehut dhe fjalës së Enver Hoxhës se bashkëshortja e Shehut merrte ilaçe në Francë për helmimin e tij, marrëdhëniet midis dy vendeve u ftohën shumë, u anulua çdo marrëveshje dhe si pasojë, artistëve francezë iu refuzua ardhja në Shqipëri dhe lmimet në territorin tone”, shkruan Peka.
Megjithatë filmi do të realizohet pavarësisht arsyeve absurde të prishjes së kontratës për sheshxhirimin.
Regjisori italian Luciano Tovoli së bashku me producentët për ta bërë filmin sa më origjinal me ambientet shqiptare, u detyruan të filmonin në Jug të Italisë, në Kalabri. Për të plotësuar personazhet në film me karaktere të ngjashme me shqiptarët e romanit të Kadaresë, ata morën figurantë arbëresh, por që e ulën shumë cilësinë e filmit, sipas kritikëvë të kohës. Por falë tyre në filmin me subjekt shqiptar pati shqiptar.
“Gjenerali i ushtrisë së vdekur” do të kishte dy produksione shqiptare. RTSH në vitin 1975 realizon serialin televiziv me të njëjtin titull me regji të Vladimir Priftit, skenar nga Piro Mani dhe Qenan Toro, me aktorët e Sandër Prosi, Pjetër Gjoka, Prokop Mima, Violeta Manushi, Ilia Shyti.
Në vitin 1989 regjisori Dhimitër Anagnosti bazuar në romanin e Kadaresë realizon fimin “Kthimi i ushtrisë së vdekur”me aktorët Roza Anagnosti, Rajmonda Bulku, Bujar Lako, Ndriçim Xhepa, etj./ diasporashqiptare/ KultPlus.com
“E kisha dashur përherë Lasgush Poradecin, me një dashuri të veçantë, që kishte gjithmonë brenda saj një brengë, një qortim. Por, edhe dashuria për të, edhe brenga edhe qortimi ishin të një përmase të veçantë, përtej të zakonshmes, gati-gati misterioze.
Po aq sa për vjershat e tij të bukura, ndoshta më shumë se për ato, kisha mall për kohën që kishte vdekur bashkë me të. Një kohë gjithashtu e papërcaktueshme lehtë (as kohë e mbretërisë, as e republikës, as e paraçlirimit), jo, një kohë tjetër, që mund të ishte brenda të triave, e mund të mos ishte askund. Më shumë se atë vetë, doja tek ai ëndrrën mallëngjyese për diçka të tretur. Të pakthyeshmen. Të pamundurën. Prej vitesh ishte dhe s’ishte. E kishin mënjanuar, mungonte në të gjitha ceremonitë. Dhe ndoshta pikërisht midis ceremonisë, pranimit të festës, niste qortimi për të. Por, edhe ai vetë, si çdo gjë tjetër që lidhej me të, ishte e tjetërfartë, e përgjithshme, flu, më tepër qortim ikonash…
…Sot para 27 vjetëve , ishte 12 nëntor 1987, por koha qe e bukur. Ndërsa i mbulonin arkivolin me dhe , dielli përndriste si ditë të kremte copërat e baltës përpara se të binin mbi të . Ai po futej kështu nën dhe “veshur me diell , mbathur me hanë “
Në vjeshtë shtërgjet duhet të dukeshin që këtu, tek niseshin për larg. “Fluturoi dhe shtërg i fundit madhështor me shpirt të gjorë”. Më erdhi të thosha: ku do të nisesh, shtërg i madh, dhe ku do të na lesh ne të gjorëve? “Në ferr do të zbres të shndrit veç për të vdekurit “
Është kërcënimi i diellit te “Iliada ,,, është kërcënimi i poetit vetë. Vetëm truri i zemëruar i tij mund të pjellë një kujë të tillë. Ështe kundërshtimi i parë i madhërishëm në art . E vështirë që pranë vargut homerik të rendisësh një varg tjetër . Megjithatë, dy strofa nga poezia shqipe afrohen të druajtura në kujtesë . Janë vargje të trishtuara, lirike, të Lasgush Poradecit, të cilat , ndoshta ngjajnë të largëta, kanë një gjen të përbashkët me diellkanosjen homerike . Poradeci i ka shkruar në pleqërinë e tij, kur e ndiente veten të përmbysur ” si shkëmb përtoke “ Përmbys shoh shkrumbin Ca iskra pa shuar Ca yj që shumbin Nga jetë e mbaruar . Përmbys , o jetë Mì fal stolitë Vargu më i bukur i rënies së njeriut . Aty nuk ka ,i mjeri unë , si isha si u katandisa, aq më pak jam plak por zemrën e kam të re etj. Kjo ështe rënie me shkronjë të madhe. Ka diçka titanike kjo vjershe jo në kahjen e forcës por të pafuqisë . Përmbys, titani i rëne , por që as ankohet e as përndizet nga rënia, midis shkrumajës së jetës së vet, si një vetëGalile, gjurmon “Yjet që shumbin”. Kështu përmbys jeta ” ia fal stolitë”-♦
Ismail Kadare për Lasgush Poradecin. / KultPlus.com
Kristoffer Leandoer, është shkrimtar suedez. Në Tiranë, ai njihet si burri i ambasadores suedeze. Në nëntor 2018, Leandoer u zgjodh anëtar i jashtëm i Komitetit Nobel për Letërsinë, pranë Akademisë Suedeze.
Një vit më pas, ai u dorëhoq nga Akademia. Në këtë intervistë ekskluzive për dritare.net, ai tregon arsyet. Tregon gjithashtu, çfarë humbi Shqipëria nga mungesa e një Nobeli për Kadarenë.
Si ishte të punoje me çmimin Nobel, si anëtar i jashtëm i akademisë?
Kristoffer Leandoer: Çmimi Nobel ka qenë një ngjarje e madhe e jetës sime, si Krishtlindjet apo Kupa e Botës në futboll. Ishte e parezistueshme për të parë se si funksiononte, duke pranuar postin si anëtar i jashtëm i Komitetit të Çmimit Nobel (jo vetë Akademia!) Në fillim, ishte emocionuese, duke lexuar literaturën më të mirë nga e gjithë bota, por shpejt zbulova se ne kishim shumë pak fuqi reale mbi procesin e përzgjedhjes së fituesve të Çmimeve Nobel, pasi ne u caktuam vetëm për dy vjet, dhe procesi i përzgjedhjes së shkrimtarëve nga e ashtuquajtura “listë e gjatë” dhe fitimi i mbështetjes për ta, së pari në komision dhe më pas në pjesën tjetër të akademisë, zakonisht duhen disa vjet. Pra, në realitet, ne anëtarët e jashtëm nuk kishim aq shumë fuqi. Ne zbuluam se tashmë ishte përgatitur e ashtuquajtura “listë e shkurtër” dhe se çdo përpjekje për të shtuar emra të rinj në atë listë u prit me mosmiratim.
Ne kemi mësuar se dorëheqja juaj erdhi sepse Çmimin Nobel e fitoi Peter Handke, është e vërtetë? Për ketë dhatë dorëheqjen?
Kristoffer Leandoer: Thjesht nuk mund të qëndroja. Kur Akademia refuzoi të njohë realitetin e ndjenjave të një populli të tërë, ishte e pamundur që unë të qëndroja. Ky nuk ishte një vendim i lehtë. Peter Handke kishte një ndikim i madh tek unë në fund të viteve tetëdhjetë, dhe unë ende e dua punën e tij nga vitet gjashtëdhjetë, shtatëdhjetë dhe tetëdhjetë. Të jem mjaft i sinqertë, unë nuk kisha menduar për të për një kohë të gjatë dhe u befasova shumë kur pashë emrin e tij në “listën e shkurtër” për çmimin Nobel nga viti i kaluar. Ishte e vështirë të merrej seriozisht, pasi ai kishte thënë disa gjëra shumë të çuditshme në vitet e fundit. Unë e kuptova që detyra ime si anëtar i jashtëm i komitetit ishte të ndihmoja Akademinë për të rivendosur Çmimin Nobel në sytë e botës dhe për të gjetur një rrugë përpara për të integruar një qasje më moderne dhe të rëndësishme. Për mendimin tim, kjo nënkuptonte dy gjëra: 1) përmirësimi i ekuilibrit gjinor – 100 fitues meshkuj, 14 femra – 2) duke e bërë Çmimin Nobel më pak eurocentrik, më përfaqësues të një bote globale duke prezantuar gjuhë dhe kultura që nuk ishin shpërblyer akoma . Si një burrë që shkruante në gjermanisht, Handke nuk plotësoi asnjë kualifikim. Synimet e mia për çmimin Nobel ishin krejtësisht të ndryshme. Pra, a mendoj se Peter Handke ka shkruar libra të denjë për çmimin Nobel? Unë e mendoj, absolutisht. Por kështu kanë bërë edhe shumë të tjerë. A mendoj se ishte një vendim i mirë për ta shpërblyer atë, vitin e kaluar? Padyshim që jo, do të doja t’i kishin dhënë çmimin në vitet tetëdhjetë.
Unë dhashë dorëheqjen sepse nuk mund të ndikoja në çmimin Nobel në mënyrën që doja. Çmimi për Handke e bëri këtë shumë të qartë. Më vuri në një pozitë të papajtueshme dhe false. Nuk mund të qëndroja prapa asaj sesi Akademia zgjodhi të mbrojë çmimin për Handke, pretendimin e tyre se letërsia është diçka e veçantë nga pjesa tjetër e botës. Kjo thjesht nuk është e drejtë. Literatura shkruhet dhe lexohet nga njerëz të gjallë në botën e gjallë, ku njerëzit vuajnë dhe marrin vendime të gabuara dhe sillen në mënyrë frikacake. Mënyra se si çmimi për Handke u motivua dhe u mbrojt, nuk me lejonte mua te mund të qëndroja pas tij, pas atij argumentimi. Unë gjithashtu isha i turpëruar për shkaktimin e tronditjes dhe lëndimit nga ana e akademisë për këtë pjesë të botës.
Sidoqoftë, Peter Handke fitoi Nobelin. Si gjykoni ju; A mund ta injorojmë faktin se ai ishte një mbështetës i një prej regjimeve më të ashpra në Evropë, regjimit të Millosheviçit?
Kristoffer Leandoer: Jo nuk mund ta injorojmë këtë. Në deklaratën e saj të parë, Akademia Suedeze u përpoq të bënte pikërisht atë, për të thënë se ishte një çmim thjesht letrar. Kjo nuk është një këndvështrim i qëndrueshëm, pasi që Handke vetë i ka bërë pikëpamjet e tij pjesë e produksionit të tij letrar, dhe vepra e tij ka të bëjë shumë me lidhjen e tij me botën e jashtme. Ata do të duhet ta mbronin çmimin ndryshe, duke pretenduar se nuk është një çmim për sjellje të mirë ose epërsi morale, por për përpjekje të sinqertë për të portretizuar gjendjen njerëzore në të gjithë bukurinë dhe shëmtinë e saj. Unë kam përkthyer shkrimtarin dhe antisemitin francez Louis-Ferdinand Céline dhe mendoj se ne mund ta mbrojmë shumë mirë letërsinë pa ndarë mendimet që ajo shpreh. Kjo është pjesë e magjisë – letërsia ju jep një shans për të parë me sytë e tjetrit, për të përjetuar pikëpamje që ju duken të tmerrshme. Të kuptuarit e tjetrit është një pikë e mirë fillestare – por nuk ju lejohet të gënjeni për këtë, nuk ju lejohet të fshihni shëmtinë. Mund të thuhet se Handke përshkruan luftën e një personi me konflikte të brendshme, një luftë për pajtimin me njerëzimin. Do të ishte e vështirë të shpjegohet rëndësia e kësaj në një mënyrë që mund të jetë e pranueshme për familjet e viktimave, por është mënyra e vetme e mundshme për të mbrojtur vendimin e vitit të kaluar. Akademia zgjodhi të minimizonte këto komplikime, mendoj se ishte e panevojshme dhe e pandjeshme për të bërë atë zgjedhje vitin e kaluar, ka kaq shumë kandidatë të denjë që 1) nuk e kanë mbështetur Millosheviqin, 2) nuk do të ofendonin viktimat e gjenocidit, 3) do të përmirësonin ekuilibrin gjinor, 4) shpërblenin një gjuhë që nuk i janë dhënë aq çmime sa gjuha gjermane.
A mund të na tregoni më shumë për punën që bënit? Si bëhej përzgjedhja e fituesve, cilat janë fazat për të ardhur te fituesi?
Kristoffer Leandoer: Procesi zgjat gati një vit. Kandidatët duhet të nominohen së pari. Çdo vit një numri institucionesh – qendra PEN, akademi, ish fitues të Çmimit Nobel – u kërkohet të nominojnë kandidatët e tyre, duke rezultuar në një listë me 100-200 emra. Pastaj fillon procesi i gjatë i zgjedhjes së rreth njëzet emrave, e ashtuquajtura “listë e mesme”,. Leximi dhe diskutimi. Me një listë kaq të gjatë, është e qartë se koha është shumë e shkurtër dhe diskutimet priren të jenë përmbledhëse. Shumë emra janë të njohur, disa nuk janë. Kam lexuar sa më shumë që të mundem dhe thjesht duhej të supozoja se kolegët e mi bënë të njëjtën gjë. Pastaj “lista e mesme” shkurtohet në “listë të shkurtër”, gjashtë emra – dhe këtu është lufta e vërtetë, këtu zhvillohet diskutimi i vështirë – por sinqerisht, unë mendoj se diskutimet janë shumë të shkurtra dhe vendimet gjithashtu shumë i nxituar. Fituesi duhet të vijë nga “lista e shkurtër”, dhe gjithashtu duhet të ketë qenë atje të paktën një herë më parë, kështu që në realitet, nuk mund të dilni me një emër të ri dhe të shpresoni ta shpërbleni atë në të ardhmen e afërt. Ju duhet të mendoni afatgjatë. Pastaj bëhet zgjedhja përfundimtare e një kandidati dhe paraqitet që e gjithë akademia ta pranojë ose refuzojë.
Rudina Xhunga, ka intervistuar disa fitues të Nobelit, njëra prej tyre Doris Lessing i tha asaj: “Do të doja ta kisha marrë kur ta shijoja. Tani të tjerët po festojnë për mua. Unë nuk mund të festoj. “A jepen më shumë çmime për karrierën sesa punën dhe nganjëherë, çmimi jepet shumë vonë?
Kristoffer Leandoer: Shpesh, po. Në mënyrë ideale, duhet t’i jepet një vepre që është akoma një forcë e gjallë dhe aktive në botë, dhe nganjëherë kjo ndodh. Çmimi në 2015 për shkrimtaren Bjelloruse Svetlana Aleksijevitj, e cila tani e mbron atë nga agresionet e policisë së shtetit Bjellorus, është provë e rëndësisë së mundshme të Çmimit Nobel. Dhe çmimi për shkrimtaren polake Olga Tokarczuk vitin e kaluar, në të cilën unë gjithashtu mora pjesë, iu dha një shkrimtari të mrekullueshëm akoma shumë aktiv, në mes të karrierës së saj.
A ka shumë debate brenda akademisë, për çmimet?
Kristoffer Leandoer: Mendoj se Akademia duhet të debatojë më shumë. Me shume.
Në Shqipëri të gjithë jemi duke pritur Nobelin e Kadaresë për vite me radhë. Na duket e çuditshme që ai nuk e ka marrë akoma. A e njihni shkrimtarin tonë të madh, Ismail Kadare? Çfarë ju pëlqen tek ai?
Kristoffer Leandoer: Unë e njoh punën e tij dhe mendoj se ai është shkrimtari i një numri kryeveprash absolute, si Kronika në Gurë, Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur ose Pallati i Ëndrrave. Ai duhet të ishte dhënë çmimi në fillim të viteve nëntëdhjetë, që do të kishte shërbyer gjithashtu si një inkurajim për popullin shqiptar në rrugën e tij larg komunizmit.
A keni një shkrimtar të preferuar? Pse?
Kristoffer Leandoer: Unë kam një numër shkrimtarësh të preferuar. Shkrimtarja suedeze Selma Lagerlöf është një nga të preferuarat e mia absolute. Svetlana Aleksijevitj është një tjetër. Nëse do të jetonte akoma, unë do të doja të shihja shkrimtaren e trillimeve shkencore Ursula K Le Guin të vlerësuar me Çmimin Nobel.
Tani jetoni në Shqipëri, si është këtu? Ju jeni shumë aktiv në promovimin e vendit tonë, së bashku me zonjën ambasadore!
Kristoffer Leandoer: Më pëlqen të jetoj në Shqipëri. I dua njerëzit, miqësinë, natyrën, ushqimin, fshatin, malet dhe detin, atmosferën mesdhetare, historinë interesante.
Cilin vend ju pëlqen më shumë, cilin ushqim, cilin zakon?
Kristoffer Leandoer: Ne jemi akoma në procesin e zbulimit të thesareve të shumta të Shqipërisë, por mund të them se Qafa e Malit midis Valbonës dhe Thethit ishte një nga përvojat më të mëdha në jetën time.
Ju jeni edhe shkrimtar. Do të shkruani një ditë, për Shqipërinë? Çfarë?
Kristoffer Leandoer: Disa përvoja të natyrës tashmë mund të kenë gjetur rrugën e tyre në poezinë time. Si prozator jam pashpresë i ngadaltë dhe i fiksuar akoma me fëmijërinë time. Sado i hipnotizuar nga kultura shqiptare mund të jem, ky është një proces shumë i ngadaltë. Më pyet për dhjetë apo njëzet vjet! Por, do doja të më tregonit historitë tuaja! Ka aq shumë për të cilat dua të di më shumë. Për shembull, unë dua të mësoj më shumë rreth kukullave magjepsëse, kukullave që mund të shihni jashtë shtëpive si mbrojtje ndaj syrit të keq. Unë dua të di më shumë për ato. / KultPlus.com
Alda Bardhyli, drejtoreshë e Qendrës Kombëtare të Librit ka folur për figurën e shkrimtarit Ismail Kadare në emisionin “Real Story” ku në fokus të debatit iu është referuar dëshmive të ish-kryehetuesit Qemal Lame.
Bardhyli tha se çdo vepër e Kadaresë është shoqëruar me një dosje dhe se ai ka qenë nën optikën e regjimit.
“Kadare nuk ka thënë asnjëherë që ka qenë disident, madje e ka mohuar, as që ka qenë i persekutuar i regjimit. Unë kam pasur mundësinë të njihem me dosjen voluminoze dhe çdo vepër e Kadaresë është shoqëruar me një dosje, çka do të thotë dhe një mbledhje të posaçme në lidhjen e shkrimtarëve, përndjekje në mënyrën e kohës për shkrimtarin.
Morgan thotë që kur gjykojmë Kadarenë duhet ta gjykojmë në kontekstin e kohës dhe do ishte pashmangshme sot kur flasim për një vepër që është përkthyer në 40 gjuhë nuk ka nevojë më të konfirmohet pasi Kadare nuk është një shkrimtar shqiptar por një shkrimtar që i përket letërsisë botërore, do ta quaja ndoshta klasikun më të madh të gjallë sot dhe është fat për një vend si Shqipëria dhe një kulturë që është krah kulturave më të mëdha falë veprës së Kadaresë dhe ne sot përfshihemi në debate që kërkojnë të çmitizojnë në fakt atë që ka mitizuar dhe ka nxjerrë në pah vlerat tona më të mira. Ai ka qenë nën optikën e regjimit jo vetëm i gjithë aparati shtetëror ka pasur vëmendjen ndaj shkrimtarit por unë mendoj që ai asnjëherë nuk ka bërë publike dhe nuk ka folur mbi të qenit i rrezikuar, janë dokumentet”, deklaroi Bardhyli./ KultPlus.com
Është bërë pothuajse zakon që shkrimtari ose artisti, kur merr një çmim prestigjioz, në fillim të fjalës së rastit, në qoftë se të tillë do të ketë, të thotë diçka për çastin e parë kur e merr vesh lajmin.
Mendoj se nuk ka ndonjë arsye të veçantë për këtë. Thjesht është gjithmonë më e lehtë të fillosh në këtë mënyrë një fjalim. Dhe kështu ndodh që fituesi, duke nisur nga befasimi përfundon te modestia, shpesh e panevojshme. Kam përshtypjen se shkrimtari mund të befasohet ngaqë merr një çmim, po aq sa ç’mund të befasohet tjetri që nuk e merr.
Megjithatë, pa kërkuar të tregohem origjinal, po e pohoj sinqerisht se, kur më lajmëruan për çmimin “Jerusalem”, ndjesia e parë pas kënaqësisë, ka qenë ajo e surprizës. Befasimi lidhej me motivin e lirisë, që e kushtëzonte, si temë kryesore, këtë çmim. E dinin vallë zotërinjtë e jurisë që shkrimtari i laureuar, më saktë, vepra e tij, kishte një problem me lirinë?
Më duhet të pranoj se pyetja tingëllonte më shumë se naive. Unë isha shkrimtar, pra një murg i letërsisë, ndaj ishte e natyrshme të kisha një lidhje pozitive, harmonioze me lirinë. Problemi ishte thjesht i natyrës së rrokshme, bazike: po merrja një çmim të madh për lirinë në letërsi, në kohën që gjysma e veprës sime nuk ishte shkruar në liri, por në robëri (non liberté).
Pas rënies së komunizmit, për ne shkrimtarët që kishim jetuar në kohën e tij e tani po kalonim në një kohë tjetër, pyetjet dramatike tingëllonin shpesh naive, dhe e kundërta, naivet, ktheheshin në dramatike.
E tillë do të ishte, për shembull, pyetja se si do të quhej letërsia e kohës së totalitarizmit? Do të quhej ashtu siç ishte bërë zakon: letërsi e realizmit socialist, apo do të gjendej një tjetër emërtim? Dhe kryesorja: si do të vlerësohej ajo? Si diçka që kishte rënë bashkë me diktaturën? Si diçka e panevojshme, njëfarë nënletërsie, që do të kujtohej vetëm si kureshti?
Rrjedhimisht, pyetje të ngjashme do të shtroheshin për ne, shkrimtarët që kishim bërë letërsi në atë kohë të gabuar. Gjatë kohës së regjimit totalitar nuk besoj se ka pasur ndonjë shkrimtar që nuk ka bërë, qoftë dhe një herë të vetme, hamendësimin se si do të shkruante në qoftë se do të jetonte në liri? Hamendjet ishin të larmishme. Nga ata që ishin të sigurt se po të ishin të lirë do të shkruanin perla, gjer te shumica, e cila, duke mos shkuar gjer te perlat, mendonte se, sido që të vinte puna, diçka më të mirë do të bënin.
Ne nuk besonim se komunizmi do të binte në gjalljen tonë.
Dhe ja, mrekullia ndodhi. Komunizmi ra. Dhe ne u gjendëm në kohën tjetër. Një specie e veçantë shkrimtarësh, e huaj, e frikshme, ndoshta e panevojshme.
Tërheqja nga skena ishte mendimi i parë që vjen në kësi rastesh.
Kur një diktaturë bie, të shumtë janë ata që, duke bërë të habiturin, turren të shpjegojnë se si erdhi puna që kjo diktaturë e frikshme u vendos. Dhe kush ishin fajtorët për këtë.
Shkrimtarët shqiptarë u gjendën nën një stuhi qortimesh të llojit: më mirë të kishit heshtur se të shkruanit. Ose, të kishit rënë në burg. Për të mos thënë më të keqen: më mirë të kishit vdekur.
Më kot ngriheshin zërat për të sqaruar se një diktaturë nuk e sjellin dhe as nuk e rrëzojnë romanet dhe vjershat. Se të bësh letërsi nuk është mëkat. Se nuk është mëkat në asnjë vend. Dhe në asnjë kohë, sado e mbrapshtë të jetë ajo.
Bota perëndimore, e cila herë pas here ndiqte zhvillimet në Shqipëri, sidomos pas shkëputjes së saj groteske nga kampi socialist, kishte dhënë qartësisht shenjat se letërsia dhe artet shqiptare, ndonëse të rralla e të pakta, ishin i vetmi prodhim pak a shumë normal dhe pozitiv që jepte ky vend. Megjithatë, vlerësimi i asaj që quhej “botë e lirë” nuk luajti rolin që duhej në Shqipëri. Mendimi se letërsia shqipe e kohës së komunizmit duhej fshirë nga historia, zotëronte. Paralelisht me të zotëronte shpresa se tani, falë lirisë, do të krijohej vetvetiu një letërsi e paparë ndonjëherë. Për çudi, vetë shkrimtarët u përfshinë nga ky iluzion, nga kjo pritje e mrekullisë.
Por mrekullia vononte.
Gjersa një ditë ndodhi zbulimi i madh. Mrekullia po ndodhte në sytë tanë, por ne ishim të paaftë ta kapnim.
Mrekullia ishte vetë fakti që mrekullia e pritur nuk po ndodhte.
Që letërsia vazhdonte t’iu bindej ligjeve të saj. Që ajo ishte shpërfillëse ndaj kohës.
Që robëria nuk kishte fuqi ta prishte. Madje vetë liria, gjëja më sublime në botë, ishte e aftë të përmirësonte gjithçka, me përjashtim të letërsisë.
Shkurt, letërsia ishte e pavarur. Ajo mund të gjykohej vetëm sipas ligjeve të saj. Sipas këtyre ligjeve, përgjegjësinë për fatin e letërsisë e mbajnë shkrimtarët vetë. Ata nuk mund të justifikohen se bënë letërsi të keqe, ngaqë koha ishte e keqe. Ata nuk kanë alibi.
Në këtë pikë diskursi ngjitet vetvetiu në një nivel më të lartë. S’them ndonjë gjë të re po të kujtoj se kjo mospërputhje e ligjeve të shoqërisë njerëzore me ligjet e artit e ka zanafillën e saj qysh në fillimet e antikitetit, më saktë, të teatrit antik grek.
Sipas një përfytyrimi disi të thjeshtuar, viti i njeriut antik ndahej në tri periudha: E para, koha e veprimtarisë jetësore, ndërtuese. E dyta, koha e luftës. E treta, stina teatrale. Thënë shkurt, njerëzit, pasi ndërtonin e pastaj shkatërronin sa mundnin, ndienin nevojën të shkonin në teatër, për të parë atë që luhej në skenë.
Pyetja se çfarë kërkonin të shikonin spektatorët në teatër lidhej me thelbin e artit dhe arsyen e të qenit të tij. Për të gjetur përgjigjen, së pari duhet të kemi parasysh se qytetet antike ishin tepër të vogla, kurse teatrot tepër të mëdhenj. Rrjedhimisht, spektatorët përbënin një pjesë të madhe të popullsisë. Ata ishin njëherësh qytetarë, ushtarë, zyrtarë, zgjedhës, opinion publik. Ata i njihnin pamjet e jetës, ashtu siç njihnin ato të luftës. Por në skenë ata kërkonin diçka tjetër: pjesën e padukshme të botës, atë që ndodhte jo në sheshet e zhurmshme, por në thellësi të shpirtit njerëzor.
S’është e rastit që tragjedia fitoi qysh në krye vendin e zgjedhur, duke u kthyer në kurorë të artit antik. Ishte ajo e para që zbuloi atë që ngjante e pazbulueshme: shqyrtimin, vrasjen e ndërgjegjes.
Qytetërimi niste pikërisht aty.
Shqyrtimi i ndërgjegjes mbetet sot po aq dramatik dhe aktual sikurse në teatrin grek, dy mijë e pesëqind vite më parë. Nga krimet e nazizmit e të komunizmit, ai vjen gjer te hapja e dosjeve të fshehta, ato që janë kthyer në ankth në vendet që ende s’e kanë bërë këtë, duke përfshirë këtu, për fat të keq, edhe vendin tim, Shqipërinë.
S’është e rastit që kur shkojmë në Yad Vashem, këtu në Jerusalem, ne përpiqemi të kapim përmasat e një tmerri që gjuha njerëzore, duke pranuar kufizimet e saj, e ka përcaktuar si “të papërfytyrueshëm”.
Letërsia, siç u tha, ka nisur si një kërkim i madh ndjese për një krim të madh të kohës: shfarosjen e një populli. Si e tillë, qysh në rreshtat e parë të saj, ajo ka kërkuar ndalimin e këtij tmerri.
Për fat të keq, kjo ende s’po ndodh. Thirrjet për shfarosje popujsh, që ju i njihni më frikshëm se kushdo, ende vazhdojnë. Megjithatë ne duhet të shpresojmë. Ndonëse jetojmë në një botë të ashpër, s’mund të themi se, midis mjegullës së saj, nuk kemi vënë re raste mirëkuptimi të madh. I tillë është pakti i popujve që, ndonëse e kanë aq lehtë të grinden për tokat, naftën, apo për një ishull të humbur, nuk grinden kurrë për vlerat shpirtërore, letërsinë dhe artet. Në ndryshim nga gjithçka tjetër, çdo popull i krijon këto vlera për veten e njëherësh për të tjerët. Asnjë shtet, sado i fortë të jetë, nuk ngre ushtrinë a flotën, se po i marrin Shekspirin a Moxartin. Dhe kjo histori ka nisur që nga Roma e Virgjilit, për të ardhur gjer te Rusia e sotme, që kacafytet për ca kufij në Ukrainë, pa u bërë merak se qyshkur ia kanë marrë e vazhdojnë t’ia marrin Tolstoin.
Ky zakon befasues dëshmon se njerëzimi, sa ç’është i aftë për keqkuptime, po aq e ka të mundur mirëkuptimin.
Më lejoni të zgjatem me një shembull nga Gadishulli Ballkanik, të cilit i përkas. Ky rajon i Europës është shquar gjithmonë për grindje dhe acarim. Shqiptarët, ashtu si të tjerët, janë gjendur në qendër të një rivaliteti dhe mosmarrëveshjeje për gjithçka.
Ndërkaq, ka kohë që në Ballkan është shfaqur një rivalitet i ri, që lidhet me hebrenjtë. Më saktë, me mbrojtjen e hebrenjve gjatë luftës.
Prej shumë kohësh shqiptarët ngulin këmbë se është vërtetuar që në mbarim të luftës, ndërsa në gjithë Europën hebrenjtë ishin rralluar krejt, si pasojë e gjenocidit, në Shqipëri përkundrazi, ishin shtuar dukshëm. Arsyeja ishte e thjeshtë: hebrenjtë, që nga dita e parë e luftës gjer në të fundit ishin të mbrojtur në Shqipëri.
Popuj të tjerë në Ballkan dëshmojnë gjithashtu mbrojtjen e hebrenjve prej tyre. Është krejtësisht e huaj për mua ideja që, duke përfituar nga prania në këtë sallë, të bëhem pjesë e këtij të ashtuquajturi rivalitet. Dëshiroj vetëm të them me përgjegjësi të plotë morale, se mëtimi (pretendimi) i kahershëm shqiptar është krejtësisht i drejtë. Por kjo s’do të thotë aspak se kam rezervën më të vogël për mëtimin e të tjerëve.
Jo vetëm kaq. Duke njohur natyrën e vështirë të popujve ballkanas, brezat më të rinj, që hyjnë në jetë në gadishull, ëndërrojnë natyrshëm të sjellin një frymë të re, të ndryshme dhe pajtuese.
Në këtë kah (sens), sa herë që bie fjala për të krahasuar aktet e popujve tanë, mungesat dhe meritat, vetvetiu krijohet një atmosferë e rënduar, ku xhelozia dhe rivaliteti sundojnë mbi gjithçka.
Do të ishte një gjë e rrallë që mbrojtja e hebrenjve, për të cilën u fol më lart, të bëhej shkas për një vizion të ri, afrues e pozitiv.
Bota ka nevojë për këtë vizion. Popujt kanë gjithmonë nevojë të mbrohen. Duke mbrojtur të tjerët, ata mbrojnë veten.
Do të doja që me një urim të tillë ta mbyllja këtë diskurs për lirinë, këtu në Jerusalem./ KultPlus.com
Shkrimtari Ismail Kadare ka vite që propozohet për çmimin “Nobel” për letërsi, madje shpesh ai është parë në rrethin e ngushtë dhe shanset për të fituar kanë qenë të mëdha, por deri më tani diçka e tillë nuk ka ndodhur. E dëshira e popullit shqiptar që Kadare të bëhet fitues i çmimit Nobel, vazhdojnë të jenë të mëdha, shkruan KultPlus.
Madje profesori, Erget Cenolli përveç Kadaresë ka propozuar edhe dy emra të rinjë të cilët sipas tij e meritojnë të jenë kandidatë për çmimin “Nobel”. Bëhet fjalë për shkrimtarin dhe historianin Jusuf Buxhovin dhe Luan Starova. Cenolli shprehet se ka ardhur koha që shqiptarët ta marrin këtë çmim dhe se këta tre emra janë cilësor dhe kështu do të jemi në gjendje të kandidojmë denjësisht për çmimin “Nobel”.
KultPlus ju sjell postimin e plotë të Cenollit:
Përsëri dhe përsëri, për çmimin “Nobel”
E them për të shumtën herë se ka ardhur koha që shqiptarët ta marrin këtë çmim. Herët e kaluara kam proponuar që kandidat i dytë, përveç Kadaresë (tashmë kandidat i përjetshëm), të ishte zoti Moikom Zeqo, por meqë ndërroi jetë, atëherë vështrimi duhet drejtuar në të tjerë shkrimtarë shqiptarë. Midis tyre mund do të propozoja zotërinjtë Jusuf Buxhovi dhe Luan Starova, që jetojnë përkatësisht në Kosovë dhe Maqedoninë e Veriut. Të dy këta kanë vepra cilësore, disa prej të cilave janë përkthyer në frëngjisht, anglisht, gjermanisht, si edhe në disa prej gjuhëve ballkanike. Marrja pjesë në paraqitjen dhe mbrojtjen e këtyre kandidatëve duhet të jetë i plotë dhe aktiv prej Akademive të Shkencave të vendeve ku këta shkrimtarë jetojnë, punojnë dhe botojnë. Si përfundim me tri kandidatura cilësore (Kadare, Buxhovi, Starova), do të jemi në gjendje të kandidojmë denjësisht për çmimin “Nobel”. / KultPlus.com
I privilegjuar apo i ndjekur nga regjimi?! Kjo është pyetja që ngrihet prej 30 vitesh rreth figurës së shkrimtarit Ismail Kadare.
Në këtë pikë opinionet ndahen. Vitet e fundit janë të shumta botimet, dokumentet që kanë dalë rreth ndjekjes dhe spiunimit që i bëhej Ismail Kadaresë, por kanë qenë fragmente dëshmish, raportesh, që mund të linin vend për interpretim. Tashmë nuk ka më asnjë dyshim. Është vetë ish-kryehetuesi, Qemal Lame, që dëshmon me përgjegjësi të plotë që Kadare jo vetëm ishte i ndjekur, por për të ka pasur edhe urdhërarreste të anuluara në momentet e fundit. Qemal Lame, kryetar i Hetuesisë së Përgjithshme të Shqipërisë përgjatë dhjetë viteve, në vitet 1981-1992, dëshmon se kanë qenë krerët më të lartë të shtetit që janë marrë me çështjen “Kadare”.
Dhe nuk bëhet fjalë vetëm për Hekuran Isain e Ramiz Alinë, por vetë Enver Hoxhën, i cili ia ka komunikuar gojarisht atij vendimin për eliminimin e shkrimtarit. Në librin e tij “Dritëhijet e kohës: Letërsia dhe arti në diktaturë. Përndjekja e Ismail Kadaresë”, hedhur në qarkullim nga shtëpia botuese “Neraida”, Lame pretendon të hedhë dritë mbi këtë çështje, duke u mbështetur në dokumente origjinale. Përveç risjelljes së disa momenteve me rëndësi në jetën politike të Shqipërisë gjatë diktaturës, Lame publikon edhe pjesë nga ditari që ai ka mbajtur gjatë kohës kur shërbente si kryehetues.
Sipas tij, Kadaresë i ishte përgatitur më e keqja. “Janë dhënë dy urdhra konkretë nga Enver Hoxha për arrestim, të cilët u anuluan në çastin final të ekzekutimit të tyre. Në Arkivin e Shtetit dhe të institucioneve të tjera administrohen qindra dokumente. Fati i tij është paragjykuar, ishte përgatitur arkivoli, predikimi ligjor në sallën e gjykimit të burgut, ekzekutimi në errësirën e mesnatës, zhdukja që të mos i gjendeshin as eshtrat dhe as një varr për ta kujtuar familjarët, njëlloj si me ish-kryeministrin”, shprehet Lame.
Me mjaft interes janë takimet dhe bisedat telefonike me Enver Hoxhën, Ramiz Alinë dhe Hekuran Isain, të cilat i publikon gazeta “Panorama”.
Nga të dhënat, për shkak të funksioneve që kam pasur, vërtetohet se Ismail Kadare do të arrestohej dhe do të dënohej si tradhtar, agjent i zbulimeve perëndimore, bashkëpunëtor i komplotit të kryesuar nga Mehmet Shehu.
Janë dhënë dy urdhra konkretë nga Enver Hoxha për arrestim, të cilët u anuluan në çastin final të ekzekutimit të tyre. Në Arkivin e Shtetit dhe të institucioneve të tjera administrohen qindra dokumente. Fati i tij është paragjykuar, ishte përgatitur arkivoli, predikimi ligjor në sallën e gjykimit të burgut, ekzekutimi në errësirën e mesnatës, zhdukja që të mos i gjendeshin as eshtrat dhe as një varr për ta kujtuar familjarët, njëlloj si me ish-Kryeministrin.
Pas kërkesës për azil politik në Francë, Ismail Kadare u deklarua tradhtar e dezertor nga Ramiz Alia. Opinioni publik në Shqipëri nuk e mbështeti këtë akuzë absurde.. shtetet e demokracive perëndimore e mbrojtën shkrimtarin dhe demaskuan vazhdimin e diktaturës së maskuar me reformat për demokratizim. Shekspiri me dramën e “Makbethit” jep mesazhe aktuale për krimet e fshehta dhe mbrojtjen prej tyre. Ndërsa nga “Makbethi” i Tiranës mësojmë pasojat e pushtetit absolut, egërsinë e eliminimit me ceremoni zyrtare, me vendime publike apo të fshehta gjyqësore, me vrasje ose “vetëvrasje” mafioze të agjenturës së fshehtë të kundërshtarëve të politikë potencialë, me të cilët u njësuan edhe shokët e përbetuar për miqësinë e besnikërinë e përjetshme me udhëheqësin.
Qëllimi i punës së gjatë hulumtuese dhe të përvojës personale për të vërtetën e publikuar me botimin e këtij libri, me temë sa të rëndësishme aq edhe sensibilizuese, është hedhja dritë tej propagandës politike dhe njohja e anës së errët të pushtetit gri që viktimizoi padrejtësisht personalitetet e njohura dhe kolosët e letërsisë e artit shqiptar. Me përgjegjësi profesionale, morale, intelektuale e qytetare, vendosa të shkruaj dhe përfundova këtë libër mbështetur në fakte, më 14 dhjetor 1990. Këto probleme kanë qenë objekt i detyrës sime që t’u jepja zgjidhje ligjore.
Prandaj, ato janë dokumente origjinale. Për arsye të caktuara, botimi nuk u realizua në atë kohë. Për ta aktualizuar, pasqyruam dhe analizuam edhe ngjarjet e temat e diskutuara deri kohët e fundit. Me këtë dëshiroj të jap ndihmesën e mëtejshme për sqarimin e problemeve që dalin përpara lexuesve e studiuesve me interes për historinë, shkencën, letërsinë, mendimin politik, juridik e shoqëror.
Një punë e tillë mendoj se do të ishte e dobishme të bëhej edhe nga përfaqësues të organeve të tjera të diktaturës. Bashkërisht të japim kontributin e mundshëm për të vërtetën që meriton të fiksohet në historinë e shtetit, të popullit e të letërsisë, të mos lëmë pikëpyetje, të cilat kemi për detyrë dhe janë kushtet për t’i qartësuar në nderim të brezave të ardhshëm.
* * *
Urdhrat për arrestimin e Ismail Kadaresë
Ismail Kadare ka qenë dy herë në kushtet e urdhrit për arrestim.
Ndjekja dhe realizimi i arrestimit dhe dënimit si armik i shkrimtarit ka qenë veprimtari e fshehtë e agjenturës.
Në kushtet e caktuara, kur mendohet se ishin krijuar rrethanat për goditjen e tij, është përgatitur me kujdes edhe testimi i opinioneve dhe reagimeve. Këto janë bërë objekt i diskutimeve e njohjes së qëndrimeve në elitën e familjeve të Bllokut e me radhë në ato të lidhjeve të tyre familjare e shoqërore.
Në vitin 1980 është përhapur lajmi se Ismail Kadare ishte agjent i Perëndimit. Në fakt, fillimisht është diskutuar në familjet në Bllok dhe më pas kjo legjendë u përgojua në rrethe të ngushta shoqërore.
Lajmi nuk është një njoftim zyrtar i bazuar në një dokument. Njëkohësisht nuk është as një thashetheme i diskutuar me kuriozitet në familjet e udhëheqjes në Bllok. Njoftime me të dhëna të klasifikuara të kësaj natyre të veprimtarisë së spiunazhit përbëjnë sekret shtetëror.
Diskutimi i tyre tregon se në udhëheqjen politike është diskutuar për veprimtarinë e spiunazhit dhe më pas është përhapur edhe në familjet e tyre. Paragjykimi i personave më të njohur dhe më të rrezikshëm fillonte pikërisht nga Blloku. Të diskutoheshe për akuzën më të rëndë të tradhtisë me anë të spiunazhit, do të thotë se ishe realisht i dënuar dhe pritej vetëm momenti politik i përshtatshëm për ta ligjëruar formalisht me Hetuesinë dhe Gjykatën.
Në vitin 1992, Bashkim Shehu ka publikuar se “në vitin 1982, pyetjen në mes të natës nga zëvendësministri Rexhep Kolli’.
Të quanin ‘armik të vjetër e të rrezikshëm’, por nuk ia ‘hidhje dot’, se ‘Partia të kishte njohur prej kohësh’, të kishte dhënë dorën disa herë, kurse tani nuk kishte ‘ku të vejë më’ etj.
Kërkonin të dinin çfarë mendimi kishe ti për regjimin, çfarë kishe thënë kundër Enver Hoxhës, madje të implikonin dhe në çështje agjenturore, ngaqë më kanë pyetur nëse ti ke shkuar ndonjëherë në Francë i dërguar nga Mehmeti dhe kë ke takuar atje”.
Takimi me Ramiz Alinë dhe Hekuran Isain
E hënë, më 3 maj 1982, 8:00
Hekuran ISAI: Nga hetimet dhe puna operative kanë dalë implikime me rëndësi për komplotin kundër Partisë. Vërtetohet fajësia për disa drejtues të Sigurimit, disa ministra të besuar të Mehmetit etj. Rexhepi më solli një raport agjenturor edhe për implikimin e Ismail Kadaresë. Hetuesit po marrin raportet agjenturore dhe dokumentet që kemi dhe po punohet për t’u zbardhur kërkesat ligjore procedurale për procesverbalet e pyetjeve të të pandehurve e dëshmitarëve, kallëzimet dhe arrestimet.
Ramiz ALIA: Është i domosdoshëm objektiviteti në pyetjet e të pandehurve, dëshmitarëve, si formulimi korrekt i akuzave të bazuara në prova sipas kritereve procedurale..Shoku Enver është në dijeni. Më ka thënë të veprojmë..
Hekuran ISAI: Të analizoj dokumentet, shoku Ramiz. Kërkohet kohë. Janë të dhëna të administruara në disa dosje voluminoze. Në përfundim do të jap mendim.
Ramiz ALIA: Mirë. Por mos u mendo shumë. Ka porositur vetë shoku Enver…
Hekuran ISAI: Problemi tjetër është qenia në detyrë aktualisht e personave të dyshuar nga Sigurimi i Shtetit. Kjo e bën edhe më të vështirë studimin e dokumenteve…
Ramiz ALIA: Po, ashtu është.
Hekuran ISAI: Janë të njëjtët persona që drejtojnë Hetuesinë dhe Sigurimin e Shtetit. Në kushtet që dyshimet janë edhe për disa kuadro të lartë të organeve të Punëve të Brendshme, normalisht duhen analizuar të dhënat e tyre dhe të mbështetësve që ata kanë..
Ramiz ALIA:-Do ta bisedoj me shokun Enver…
Shënim: Në qershor 1982 u bënë ndryshime të rëndësishme masive. Drejtuesit e Sigurimit të Shtetit e të Drejtorisë së Hetuesisë, në qendër e në rrethe, u larguan nga detyrat, duke i nxjerrë në pension, transferuar në detyra të ulëta, larguar nga organet e Punëve të Brendshme etj/Panorama/ KultPlus.com
“Droit et Liberté” ka botuar, me 1 prill 1979,në faqen n°23, një shkrim në lidhje me dy romanet e Ismail Kadaresë botuar asokohe në Francë, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Librat
Dy libra të mëdhenj të kohës sonë
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
“Një libër i bukur (i mirë) i romancierit më të madh shqiptar, Ismail Kadare, për herë të parë këtu i përkthyer në frëngjisht, është një ngjarje tepër e rrallë për të mos u ndalur !I përkthyer në 20 gjuhë, romani i tij “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” (1970, A. Michel) në atë kohë pati magjepsur publikun nga lirika e tij makabre dhe ironike që përshkruante okupimin e egër të Shqipërisë nga trupat fashiste të Musolinit para dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore.
“Dimri i madh”, vepra e katërt e Kadaresë e përkthyer në gjuhën tonë (Botimet Fayard), që ka dalë në treg kohët e fundit, është një afresk i madh mbi komunizmin shqiptar, ku të gjithë njerëzit e “tokës së shqiponjave” kanë një rol, nga lideri kombëtar Enver Hoxha, deri te militantët dhe fshatarët më të thjeshtë.Epik, duke kujtuar ritmin e disa legjendave të Ballkanit, të rrënjosura edhe në historinë më bashkëkohore të vendit më të fshehtë në Evropë, “Dimri i Madh” i ofron lexuesit më shumë se 500 faqe të një vepre të madhe historike.” / KultPlus.com
H. D. – A e keni njohtë Martin Camajn dhe çfarë marrëdhëniesh keni pas me të? Çfarë ideje keni për krijimtarinë e tij letrare?
I. K. – Kam pasur fatin ta takoj për herë të parë Martin Camajn, në tetor të vitit 1981, në Frankfurt. Pas mbarimit të një konference shtypi, m’u afrua një burrë i pashëm, i cili, pasi më foli shqip, tha emrin e vet: Martin Camaj. E njihja, pa dyshim, nëpërmjet revistës “Shejzat” të Koliqit dhe atij iu bë qejfi që ia thashë këtë. Biseduam një copë herë në këmbë, midis zhurmimít të zakonshëm te një mjedisi të tillë. Pas vendosjes sime në Paris, një mik i përbashkët gjerman, Werner Daum, që kishte qenë diplomat në Tiranë, më solli të falat e Martin Camajt, si dhe dëshirën e tij për t’u takuar përsëri, në kushte fare të tjera tani. Për fat, sapo kisha lexuar dy novelat e tij të gjata “Rrungajat e marsit” dhe “Pishtarët e natës”, të cilat më kishin pëlqyer mjaft dhe Werner Daum më tha se ishte i lumtur t`ia njoftonte këtë gjë Camajt, baslıkë me kënaqësinë time për t’iu përgjigjur ftesës së tij. E lamë takimin pas disa javësh,’ngaqë do të ndodhesha në Munih, ku ai banonte, në një forum ndërkombëtar shkrimtarësh. Isha i ftuar për drekë në shtëpinë e tij bashkë me Daum-in. E prisja me padurim këtë takim, kur vetëm disa ditë përpara tij, erdhi lajmi i pikëllueshëm se Martin Camaj nuk ishte më i kësaj bote. Eshtë një nga shkrimtarët më të mirë të kombit shqiptar, me po atë vlerë në prozë sikurse në poezi, dy hapësira të mëdha, me të cilat ai u përpoq të zëvendësonte atdheun e munguar. Ishte po aq i fisëm në veprën e tij, sa edhe në vizionin për raportet njerëzore brenda familjes së shkrimtarëve. Këto të fundit, për fat të keq, vazhdojnë të jenë kaq munguese në jetën tonë.
Kadare, interviste me ” Hylli i Dritès”./ KultPlus.com
Shkrimtari i madh Ismail Kadare ka thyer heshtjen dhe ka folur për herë të parë për ndarjen nga jeta në moshën 71-vjeçare të akademikut të njohur Moikom Zeqo.
Në një intervistë për gazetën “Panorama”, ai e ka cilësuar Zeqon si një nga ata që i mungojnë shumë letërsisë kur largohen nga jeta.
“Ishte një nga ata që krijonte gëzim, gjallëri në jetën letrare. Për këtë, ai ka qenë edhe shumë i njohur. Është nga ata, që i mungojnë shumë letërsisë kur largohen nga jeta”, thotë Kadare.
Sa i përket veprës së Erudit shqiptar, Kadare shprehet: “Ka qenë i çmuar. Nuk ka qenë i menjanuar, as i pavlerësuar, përkundrazi. Miku ynë, në letërsinë letrare shqiptare tregoi se është e shëndetshme që t’i gëzojmë njerëzit që duan”.
Më tej, ai ka deklaruar për mikun e vjetër se letërsia ka nevojë për njerëz që ta mbajnë gjallë dhe është ditë zie, ku ata nuk janë më.
“Letërsia ka nevojë për njerëz që ta mbajnë gjallë, që e duan artin dhe janë të lidhur me të. Dhe është ditë zie, sidomos kur njerëz të tillë largohen nga jeta”, përfundon Kadare.
Kujtojmë që dy shkrimtarët janë njohur në vitin 1964 pranë Vilës së Musa Jukës, ku gjendej Lidhja e Shkrimtarëve e gazeta “Drita”. Në atë kohë Zeqo nuk i kishte mbushur ende 15 vjeç, ndërsa Kadare sapo ishte kthyer nga Bashkimi Sovjetik. / KultPlus.com
Çmimi “Prozart”, që festivali internacional i letërsisë “PRO-ZA Ballkan” i akordon autorit të shquar, për kontributin autorial në zhvillimin e letërsisë së Ballkanit, këtë vit i takoi shkrimtarit të madh shqiptar, Ismail Kadare, për opusin e tij impozant shumëvjeçar romancier dhe eseistik, i cili, rregullisht shkakton jehonë të madhe në kritikën evropiane dhe atë botërore.
Për shkak të pamundësisë që festivali të mbahet në terminin e zakonshëm (në fund të majit), laureati e mori çmimin, i cili përbëhet nga statuja dhe pjesa monetare, në shtëpinë e tij në Paris. Organizuesit paralajmërojnë se edicioni i tetë i festivali do të mbahet në vjeshtë.
Në arsyetimin e këshillit për ndarjen e çmimit “Prozart”, të cilin e përbëjnë, Ermis Llafazanovski – kryetar, Aleksandar Prokopiev dhe Dejan Trajkovski – anëtarë, thuhet se në krijimtarinë prozaike të Kadaresë ndërthuren e kaluara dhe bashkohorja, miti dhe ironia, individualja dhe kolektivja, të bartura në idiomë shumë specifike, karakteristike, stilistike dhe gjuhësore, që e veçojnë veprën e tij në grupin e kolosëve bashkohorë botërorë të letërsisë.
“I papërmbajtshëm ndaj ndershmërisë së shkrimtarit, por edhe qëndrimit intelektual me kapacitet imagjinar të pashtershëm, Kadare vazhdimisht gjatë gjysmë shekulli krijimtari i befason njohësit e letërsisë me përpunimin e lartë letrar në tema në të cilat bashkëveprojnë lokalja dhe universalja”, – thuhet në vlerësimin e këtij këshilli.
Nga ana tjetër, Kadare përmes një letre, ka shprehur falënderim për mirënjohjen e njëherësh edhe pikëllim për pamundësinë për ta pranuar çmimin personalisht.
“Kuptohet se më paraqet rëndësi të madhe që çmimi ‘Prozart’ e madhështon letërsinë e Ballkanit dhe jam i nderuar që bëj pjesë në shoqërinë e laureatëve të deritanishëm të kësaj mirënjohjeje. Lexuesit e veprave të mia, ndoshta fillimisht më kanë konsideruar shkrimtar shqiptar dhe kjo është mjaft e arsyeshme. Ata ndoshta më konsiderojnë edhe autor i cili hulumton ngjarje të caktuara të historisë të cilat nuk janë të rëndësishme vetëm për rajonin ballkanik, si Shekspirin, tragjedinë greke, Luftën e Dytë Botërore, aferën Pasternak. Mund të shtoj se letërsia e Ballkanit është letërsi globale sepse aq shumë autorë ballkanikë, duke më përfshirë edhe mua, lexohen me përkthim. Aq më tepër, çështjet tona rajonale janë çështje globale, ku për shembull, përfundon Evropa? Nuk bëhet fjalë për çështje, në të cilën letërsia e Ballkanit apo cila do tjetër, mund të përgjigjet me definicion, por është çështje në të cilën letërsia dhe historia u treguan fascinante. Shpresoj se lexuesit do ta shfrytëzojnë mundësinë të zhyten në letërsi në këto momente të pakëndshme”, ka shkruar mes tjerash, në letrën e tij, Kadare.
Ismail Kadare është autor i shumë librave të njohur ndërkombëtarisht, mes të cilave “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Kështjella”, “Ura me tri harqe”, “Piramida”, “Trashëgimtari”. / Konica.al / KultPlus.com
Ismail Kadare dhe Ibrahim Rugova janë dy njerëz të mëdhenj për shqiptarët. Të dytë edhe kanë shkruar dhe i janë future me zell e me xhelozi studimit dhe letërsisë. Rugova më shumë si studiues ndërsa Kadare më shumë si shkrimtar, ata i bashkon, nëse jo asgjë, Franca, si një shtet ku të dytë kanë pëlqyer të jetojnë e punojnë për një kohë, shkruan KultPlus.
Ndonëse shpesh kishin mospajtime, ata sërish ishin miq.
Po ju sjellim sot fjalët e Kadaresë mbi këtë figurë të njohur për shqiptarët:
“Ibrahim Rugova, kolosi i brishtë i Kosovës” (frele), siç është quajtur shpesh, është një president “sui generis”. President të tillë, pa armë, pa zyre, pa ushtri, mund të tallen e të keqtrajtohen nga ata që i kanë të gjitha këto, ashtu siç e tallën dhe i vunë kurorën me gjemba Krishtit. E në të vërtet serbëve u pëlqen të tallen ashtu.
E megjithatë, ky president pritet ndërkaq prej shefave të shteteve, çka jep shpresë se bota dika ka mësuar, së paku nga historia e Krishtit… Rugova është pjellë e një kombi, e një aspirate dhe e një qytetërimi, botës shqiptare. Kjo botë ka nevojë sot të mbrohet”, ka thënë mes tjerash Kadare.
“Rruga e Kosovës drejt pavarësisë ende është e shtruar me gurë, por me disa përjashtime të pakëndshme ajo nuk ka qenë e hapur me terrorizëm, dhunë dhe bombahedhës vetëvrasës. Populli i tij dhe bota duhet t’i falënderohen Ibrahim Rugovës për këtë: në butësinë e tij kishte çelik”, ka thënë Kadare për Presidentin Historik të Kosovës – Ibrahim Rugovën.
Ndërsa në një pritje në Köln në vitin 2013, Ismail Kadare ndër të tjera theksoi: “Është e vërtetë që e kam kritikuar Rugovën në vitin 1999. Ju tani mund të mendoni se unë do të them se kisha të drejtë me kritikën që i bëra Rugovës. Jo, koha e dëshmoi se, e drejta ishte në anën e Ibrahim Rugovës. Unë e kisha kritikuar, kisha qenë i ashpër me të, ai më fali në takimin që kishim në shtëpinë e tij menjëherë pas luftës, ishte meritë e tij. Ai vdiq në paqe, ne u pajtuam, ishim miq.”
Ibrahim Rugova ka vdekur në janar të vitit 2006. Ka udhëhequr Kosovën dhe LDK’në prej viteve të 90’ta. / KultPlus.com
Raporti sundimtar-skllav në qenien e shkrimtarit që jeton nën diktaturë nuk është i njëjtë me raportin sundimtar-skllav në qenien e shkrimtarit që jeton në një vend të lirë. Shkrimtari që jeton nën diktaturë duhet të shtiret sikur i bindet një tirani që nuk është brenda tij, tiranit të vendit të tij. Shkrimtari që jeton në një vend të lirë nuk e ka këtë detyrim. “I vetmi tiran që unë pranoj në këtë botë është zëri i brendshëm”, ka thënë Mahatma Gandi. I tillë duket se është edhe tirani në qenien e shkrimtarit për të cilin flet Kadare. Pavarësisht se shkrimtari i madh mund të jetojë në një vend ku ka një tiran, i cili mendon se i binden të gjithë, duke përfshirë edhe shkrimtarin e madh, në fakt ky i fundit bën sikur i bindet tiranit të jashtëm, diktatorit në botën reale, por vetveten e tij të dyzuar e ndjen vetëm skllav të tiranit brenda qenies së tij. Por, ai është gjithmonë i përgjuar dhe i rrezikuar, sepse ky qëndrim përbën krim të rëndë shtetëror, jo vetëm faj letrar. Shkrimtari i madh që jeton nën diktaturë rrezikon të shkelë në fushë të minuar, kur zgjeron hapësirën gjeografike të veprës së tij letrare. Çdo qytet apo krahinë e shkelur jashtë kufijve të shtetit, në shtete e kontinente të tjera shihet me dyshim nga zyrat shtetërore që mbikëqyrin veprën e tij, si një akt tradhtie e mundshme ndaj regjimit. Si shumë po endet nëpër botë ky shkrimtar me imagjinatën e tij, nuk i mjaftojnë viset tona, qytetet, fshatrat me kooperativat bujqësore, minierat, pyjet ku masat punonjëse të ndërtojnë të ardhmen e lumtur nën udhëheqjen e Partisë dhe të shokut Enver?
Në kapitullin e librit “Ftesë në studio”, ku Kadare flet për gjeografinë e veprës së shkrimtarëve të mëdhenj, na sjell shembuj të ndryshëm për perandoritë letrare, të krijuara nga shkrimtarët e mëdhenj. Për Balzakun, ai thotë: “Perandoria e Balzakut, ndonëse e ngritur mu në Paris, zonës më të shfrytëzuar në botë nga letërsia, vazhdon të jetë përherë mahnitëse. E ngushtë për nga kufijtë, një mbretëri në pamje të parë monotone, tamam mbretëri apartamentesh, sallonesh, zonjash në tryezën e tualetit të të cilave ka përherë nga një kambial, me karrocat që venë e vijnë nga ballot në zyrat e policisë, ose në pensione pikëllimtare, kjo është një mbretëri pa qiell e sidomos pa mister. Ajo i ngjan kështu një ngrehine pa bodrume. Por kur zhytesh pastaj në të, e kupton se edhe qielli, edhe ferri gjenden aty, të tretura në jetën e përditshme”.
<►>
Nuk mund të mos vihet re se bota e Balzakut është në një farë mënyrë e ngjashme me botën e qytetit të Gjirokastrës, që ka përshkruar Kadare te “Breznia e Hankonatëve”. Nga një anë të vjen mirë, por nga një anë të vjen keq që Kadare nuk u josh që të përzgjidhte botën e ngushtë të Gjirokastrës për ta bërë perandorinë e tij letrare. Kjo solli që letërsisë shqipe t’i mungojnë shumë kryevepra, por të tjera me siguri do t’i kishin munguar nëse shkrimtari do të kufizohej në botën e ngushtë të vendlindjes së tij. Për Servantesin Kadare thotë: “Universi i Servantesit ngjan i ngushtë, një llojprincipate, ose më saktë krahine, me një copëz koloni në Afrikën Veriore dhe me pak det. Por kjo s’ështëveçse njëra pamje. Në trurin e çakërdisur të DonKishotit dyzohet një botë tjetër dhe ne e braktisimherë pas here Mançën e thatë, për t’u lëshuar lirishtbashkë me mendjen e krisur të heroit në hapësirat epafundme të çmendurisë”. Është e qartë që Kadare mendon se perandoritë e shkrimtarëve ndryshojnë nga perandoritë e tjera të ngritura mbi faqen e dheut dhe që mund të quhen të tilla vetëm nëse kanë një shtrirje të madhe në hapësirë. Historia na thotë se ai sundues që vepron në kufijtë vetëm të një qyteti, mund të krijojë e shumta një qytet-shtet, si ato të Greqisë së vjetër. Por në botën e letërsisë, siç thotë shpesh Kadare, ka ligje të tjera që sundojnë dhe këtu Balzaku është perandor edhe brenda kufijve të një qyteti. Po ashtu, edhe Servantesi brenda kufijve të një krahine. Kadare ka mendimin se në botën e letërsisë, ndarja e hapësirave gjeografike është bërë në mënyrë shumë më të butë se në botën e vërtetë, ku për to janë bërë shumë luftëra. Ai shkruan: “E kështu me radhë Gëte, Prusti, Suifti, Kafka, Tolstoi. Të gjithë rresht e kanë ndarë midis tyre pjesën më të madhe të globit tokësor, qetësisht, pakurrfarë traktatesh dhe fisnikërisht, pa kacafytje e pa zhurmë”. Kjo që thotë Kadare është e vërtetë, por a ka ndodhur vërtet kështu nga mirësjellja?
Domethënë, a e kanë ndarë shkrimtarët e mëdhenj botën kaq urtë e butë, pa “dhunë”? Apo edhe ata si të gjithë konkuistadorët janë kacafytur egërsisht me njëri-tjetrin, shkrimtarë të gjallë e të vdekur të të gjitha kohërave, për të zënë territore?
Vetë Kadare e ve në dyshim që ky proces të jetë kryer në paqe, kur thotë pak më poshtë se: “Ndryshe nga pushtuesit, shkrimtarët mendohen shumë përpara se të zgjerojnë kufijtë. Ata idinë mirë rreziqet, ndaj lidhur me këtë, çdoshkrimtar është në njëfarë mënyre një Napoleon në dimrin rus”. Vetëm kjo vërejtje që ka bërë Kadare si kalimthi është një ide që duhet të ndriçonte studiuesit për të shkruar shumë e shumë studime për gjeografinë e veprës letrare të shkrimtarëve të mëdhenj. Kadare nuk e shpjegon se çfarë frike kanë shkrimtarët për të marshuar në hapësira më të gjera gjeografike, por vetë fakti që ai e krahason këtë proces me fushatën e Napoleonit në Rusi do të thotë se bëhet fjalë për një luftë të egër kundër një armiku të dyfishtë, njeriut dhe natyrës. Se për fushatën e Napoleonit në Rusi është thënë se më tepër se armiku i gjallë, kundërshtari i tij Kutuzovi, e mundi gjenerali “Dimër”, domethënë dimri i tmerrshëm rus. Sidoqoftë, duhet pasur parasysh se kjo luftë për të cilën flet Kadare zhvillohet sipas rregullave të letërsisë, të artit dhe nuk ka lidhje me dhunën e rëndomtë të luftërave që ka bërë njerëzimi. Megjithatë, Kadare insiston te krahasimi me luftën, duke thënë më poshtë: “Në qoftë se do ta përfytyronim universin letrar të një shkrimtari si një pushtim, poezia fare mirë mund të krahasohej me hedhje desantësh ose zbuluesish të parë. Është proza ajo, që ashtu si këmbësorët, e shtron një vend”.
Që të pushtohet një territor nga këndvështrimi letrar, duhet që ai të përshkruhet nga shkrimtari, duke nisur që nga njerëzit deri te peizazhet, qytetet, lumenjtë etj., duhet që atje, ashtu siç vendosen garnizonet ushtarake në një territor të pushtuar, të vendosen ngjarjet, personazhet dhe përshkrimet. Por, në botën e letërsisë klima është kapriçioze dhe shkrimtari që kuturis të hyjë thellë në hapësira të gjera, mund të ndeshë në “dimrin rus”, ashtu si Napoleoni. E thënë ndryshe, shpata e tij, që në këtë rast është pena, me të cilën ai ndihet aq i sigurt në disa vise, në të tjerat mund të mos jetë aq mrekullibërëse në dorën e tij, ose edhe më keq, mund të mos prodhojë asgjë me vlerë. Kadare ka një mendim interesant se shkrimtarët e vendeve dhe letërsive të vogla kuturisin në hapësira të gjera gjeografike më shumë se ata të vendeve të mëdha: “Mund të mendohet se shkrimtarët, vendet e të cilëve janë të vogla e kanë të vetvetishme ose të përligjur ndjenjën e kapërcimit të kufijve, me fjalë të tjera, ndjenjën e pushtimit. Ndonëse ngjan sikur ka njëfarë harmonie brenda këtij mendimi, thelbi i tij mbetet i pavërtetuar”.
Në fakt, mund të sillen shembuj të rëndësishëm, që janë në favor të tezës së Kadaresë dhe i pari ndër ta është Shekspiri. Anglia e kohës kur jetoi Shekspiri nuk shihej si një vend i madh (në atë kohë Skocia akoma nuk ishte bashkuar me Anglinë). Pothuajse gjatë gjithë jetës së Shekspirit, Anglia do të jetonte me rrezikun e pushtimit spanjoll. Dhe para se Anglia të krijonte perandorinë e saj, atë e krijoi shkrimtari më i madh i saj, si një perandori letrare. Shekspiri doli nga Anglia dhe shkoi në Danimarkë, Francë, Itali, Ballkan, Egjipt etj. Në kohën e Shekspirit, dy Amerikat nuk ishin populluar akoma me evropianë në atë masë, sa ai të vendoste ngjarjet e ndonjë drame të tij atje. Një tjetër shkrimtar i madh, këtë herë i një vendi të madh, siç ishte Volteri, jo vetëm që i ra kryq e tërthor Evropës, por pasi shkoi në Afrikë, Arabi, Turqi, Iran, hyri thellë në Rusi dhe si të mos mjaftonin këto, kapërceu edhe Oqeanin Atlantik për të shkuar në dy Amerikat. Volteri ishte me siguri i pari nga raca e shkrimtarëve që kuturisi të pushtonte botën, si të thuash, pra të ndërtonte një gjeografi globale. Nuk do të ishin të shumtë, ata që provuan ta bëjnë këtë gjë pas tij. Mes shkrimtarëve të mëdhenj, botëpushtuesit janë të paktë. Ashtu si në historinë e botës reale ku Cezari është i madh, por nuk është Aleksandër, që kuturis të pushtojë botën i vetëm, edhe në botën e letërsisë ka shumë shkrimtarë të mëdhenj që guxuan të bëjnë shumë gjëra, por iu shmangën sfidës së pushtimit të botës. Në botën reale, një prijës i madh që të mund të kuturiste të pushtonte botën, duhet t’i përkiste një vendi të madh, të rëndësishëm.
Në botën e letërsisë kjo gjë nuk është e domosdoshme. Lexuesi, kur është duke lexuar librat e një shkrimtari të madh, ndër idetë e tjera që krijon, është edhe ajo për të cilën Kadare thotë: “E ndonëse gjer më sot nuk janë botuar hartame zotërimet e tyre, ato janë në ndërgjegjen e tëgjithëve. Është e vërtetë edhe se çdo njeri që lexon veprën e një shkrimtari të madh, hap pas hapi vizaton në mendjen e tij hartën gjeografike të shtrirjes së ngjarjeve të veprës së këtij shkrimtari dhe të përshkrimeve të tij. Por, lexuesit nuk mund të mos pyesin se përse mungojnë harta të tilla? Me të vërtetë nuk u ka shkuar ndërmend kritikëve letrarë të botës që të bëjnë të tilla, kur edhe ata si lexuesit nuk mund të mos kenë menduar për to spontanisht? Sigurisht që jo. Por, kritikët e mençur kanë menduar që t’i shmangin këto harta, se lexuesve mund t’u duket më pak i madh një shkrimtar me famë botërore, kur të shohin se sa pak shtrirje ka në hartë vepra e tij. Kadare shkruan për veten: “Për vite me radhë nuk e kam menduar asnjëherë gjeografinë brenda së cilës vërtitesha. Kjo ndoshta vinte nga fillimet poetike dhe dihet se një nga gjërat e para që mjegullon poezia është saktësia e hartës gjeografike”.
A ka qenë me të vërtetë kështu? Apo pas poetit të ri, që akoma endej në hapësira të mjegulluara, fshihej një shkrimtar i ardhshëm botëpushtues, një sfidë kjo, nga e cila ishin druajtur shumë shkrimtarë të mëdhenj në të shkuarën? Koha do të tregonte se ishte kjo e dyta.
Megjithatë, lexuesi i cili njihet me përshkrimet gjeografike të Kadaresë, nëpërmjet librave të tij, pa e ditur se cilët nga vendet që përshkruan shkrimtari i ka shkelur me këmbë dhe i ka shëtitur gjerë e gjatë para se t’i përshkruajë, në qoftë se ky lexues është njohës i këtyre viseve, e ka të vështirë ta dallojë se shkrimtari nuk i ka shkelur të gjitha viset që përshkruan në librat e tij. Këtë gjë kam pasur rastin që ta kuptoj vetë gjatë bisedës së rastësishme që pata me një kritik letrar amerikano-latin për Kadarenë, gjatë udhëtimit tim të parë në Panairin e Ndërkombëtar të Librit në Frankfurt, në 1999-ën. Amerikano-latini i cili ishte njohës i mirë i veprës së Kadaresë, më tha se Kadareja ishte njeri me fat që diktatori komunist Enver Hoxha krijoi marrëdhënie të mira me Turqinë, se kështu shkrimtari mundi të vizitonte shpesh dhe ta njihte mirë Turqinë, vendin ku gjendej ish-kryeqyteti perandorak otoman, i cili shfaqet aq shumë në librat e Kadaresë. Pa këtë mundësi që pati Kadareja për të njohur ish-perandorinë otomane në qendrën e saj, me siguri që Kadare nuk do të ishte në gjendje t’i shkruante ato vepra të tij të mrekullueshme për perandorinë otomane, përfundoi amerikano-latini.
Ai u habit shumë kur unë i thashë se Kadare, para vitit 1990, pra në kohën kur shkroi atë pjesë të veprës për të cilën fliste tjetri, nuk e kishte vizituar Turqinë, përveçse njëherë për pak ditë. Është e sigurt, i thashë unë se Kadare ka qëndruar për shumë më tepër ditë në Kinë dhe në Vietnam se në Turqi. Amerikano-latini u habit shumë dhe më tha se nëse ishte vërtet kështu, atëherë ky ishte një rast krejt i veçantë në letërsinë botërore që meritonte studime të veçanta nga ekspertët. Unë e miratova idenë e tij dhe shtova se shpresoja që të kishte studime të tilla, pse jo edhe nga studiuesit turq. Por megjithatë, deri më sot nuk ka pasur studime të tilla as nga studiuesit shqiptarë, e jo më nga ata turq.
Në fakt, të njëjtën ndjenjë si amerikano-latini pata edhe unë kur pas vitit 1990 bëra një vizitë për herë të parë në Stamboll, ish-kryeqytetin e Perandorisë Osmane. Natyrisht që Stambolli i sotëm ndryshon shumë nga ai i periudhës osmane, megjithëse duhet thënë se shumë e shumë gjëra janë ruajtur që nga ajo kohë. Unë kisha me vete një guidë të Stambollit osman, ku tregohej se si kishte qenë qyteti në atë kohë me fotografi dhe me harta urbanistike. Nëpërmjet asaj që shikoja në qytet si dhe me ndihmën e guidës së hollësishme, u zhyta në të shkuarën dhe befas bëra një zbulim të çuditshëm. Kadare ka thënë një gjë, e cila duket qartë edhe nga leximi, se kur përshkruan kryeqytetin osman te “Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave” ka dashur të përshkruajë qendrën e kryeqytetit të shtetit komunist shqiptar, Tiranën, në itinerarin nga shtëpia e tij, te selia e Komitetit Qendror të PPSH. Kadare shkruan: “Rrugës për në shtëpinë botuese, u ktheva te hotel ‘Tirana’ për të pirë një kafe. Shpirtin e kisha të qetë, por me një qetësi të frikshme, të ngrirë si kristal. Nga qelqnaja e kafesë së hotelit dukej krejt sheshi ‘Skënderbe’. Ngrehinat e ministrive. Banka e Shtetit. Minareja e xhamisë dhe Kulla e Orës, gjysmë në mjegull. Gati pa dashur, si rastësisht, duart e mia nisën të shfletonin dorëshkrimin. Lërë, i thosha vetes, mos e trazo këtë vdekje të kristaltë… Por duart nuk më bindeshin. Dhe atëherë e kuptova se ai shfletim s’qe aspak i rastit. Sytë e mi u ndalën diku nga faqja e dyqindtë a treqindtë, aty ku niste ‘Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave’. E lexova ngadalë faqen e parë. Ndonëse kryeqyteti që përmendej në të duhet të ishte i perandorisë otomane, dukej fare qartë se ai qytet i përbindshëm, bashkë me Pallatin e tmerrshëm të Ëndrrave, nuk ishte veçse Tirana. Ja ministritë, ja Banka e Shtetit. Ja më në fund xhamia dhe Kulla e Orës në mjegull. Dhe më tutje ndërtesa masive e Komitetit Qendror… Dhe atje ishin mekanizmat, dosjet, skenarët e komploteve, gjithë delirët e kësaj bote plot ankth, ku fati më kishte dënuar të jetoja.
Unë në Stamboll bëra zbulimin e kundërt, se Kadare kishte përshkruar saktë edhe kryeqytetin osman në thelbin e tij totalitar. Sigurisht që atje nuk ishte Tabir Saraji i vërtetë, por disa pallatet e institucioneve perandorake të kohës otomane kishin hijen e Tabir Sarajit dhe imazhi i tij ishte i shpërndarë nga pak te të gjitha ato. Se në fund të fundit, Tabir Saraji në vizionin e Kadaresë është sinteza e shtetit totalitar osman. Përshtypja ime gjatë vizitës në Stamboll se po bëja të njëjtin rrugëtim si ai që përshkruan Kadare se po bënte Ebu Qerimi, ditën e parë që po shkonte në Tabir Saraj ishte shumë e fortë: Rruga gjer në Tabir Saraj ishte më e gjatë se ç’e kishte menduar dhe veç kësaj, në këtë sqotë mund të rrëshqitje mbi kalldrëm. Po kalonte përpara Bankës Qendrore. Më tutje dukeshin karroca të shumta të mbuluara me brymë përpara një ngrehine tjetër masive, që kushedi ç’ministrie ishte… Ra një orë diku nga e majta, me një tingull të bronztë, si në punë të vet, larg në mjegull… Larg iu duk se dalloi njërin krah të Tabir Sarajit. Kur u afrua dhe pak, e kuptoi se nuk kishte gabuar. Ishte vërtet ai, me kupolat e zbehta, të lyera me një ngjyrë, që dikur duhej të kishte qenë e kaltër, ose, së paku, ngjyrë gurkali, dhe që tani mezi dallohej nga sqota. Kjo ishte një nga pjesët anësore të tij, kurse hyrja duhej të ishte nga rruga tjetër. Ebu Qerimi i erdhi rrotull një sheshi gjysmë të shkretë, ku ngrihej një xhami me minare çuditërisht të hollë. Hyrja ishte vërtet nga rruga tjetër.
Kështu m’u duk se gjendesha paralelisht edhe në qytetin e përshkruar nga Kadareja te “Pashallëqet e mëdha” (“Kamarja e turpit”), “Nëpunësi i Pallatit të ëndrrave” (“Pallati i ëndrrave”), “Komisioni i festës”, “Qorrferma ni” etj. Në linja të përgjithshme mund të thuhet se kishte një ngjashmëri të çuditshme mes kryeqytetit osman real dhe atij të përshkruar nga Kadare. Ndoshta shkrimtari me gjenialitetin e tij kishte kapur thelbin e ngjashëm që gjendet në çdo kryeqytet totalitar. Një gjë e ngjashme ka ndodhur edhe me romanin e parë të Kadaresë, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, një pjesë e ngjarjeve të të cilit zhvillohen në Itali, një vend ky i cili shkrimtari në kohën që e shkroi romanin nuk e kishte vizituar ende. Një vend ku shkrimtari nuk ka qenë kurrë gjatë jetës së tij, Arabia Saudite, ka hyrë në gjeografinë e veprës së tij me një përshkrim shumë të ndjerë të Saharasë, që vlen aq sa një libër i tërë mbi një udhëtim në këtë shkretëtirë gjigande. Kadare shkruan për këtë në librin “Autobiografia e popullit tim në vargje”: “Ishte një natë e errët, fund tetori. Aeroplani ynë kishte dy-tri orë që ishte ngritur nga aeroporti i Karaçit dhe i duheshin akoma dy-tri orë për t’u ulur në aeroportin më të afërt, atë të Kajros. Dhjetë kilometra poshtë nesh, e ftohtë, e vdekur, nën një hënë si prej kauçuku, shtrihej shkretëtira arabike. S’kishte gjë më të pikëlluar se ajo zbrazëti rëre, sipër së cilës pasqyrimi i hënës zhvendosej ngadalë si një sy pa jetë”.
Prej këtij udhëtimi ka lindur edhe një poezi e mrekullueshme, me titullin “Sahara”, për të cilën duket e pamundur që të jetë shkruar nga një njeri, i cili nuk e ka shkelur kurrë me këmbë këtë shkretëtirë:
Perandori e madhe e tharë,
Dikur pjellore, plot blerim.
Po ç’ dhimbje ke provuar vallë,
Kur parandjeve shterpësinë?
Kur zvogëlohej trupi i kafshëve
Dhe shtat i drurëve mbi dhe.
T’ u thanë në qiell vetëtimat
Si bobokuqet në shëndre.
Njëri pas tjetrit vdisnin shirat.
Dhe iknin retë me karvane.
Si ura që pas ikjes shemben,
Me rrapëllimë ylberet ranë.
Dhe gjithçka iku.
Të braktisën lumenj e zogj e flokë bore.
E vetme mbete më në fund
Në menopauzën madhështore
Marrë nga libri i autorit “Atlasi i Shkruar i Kadaresë”/KultPlus.com
Atëherë kur situata në Kosovë ishte ndër më të nderat, Ismail Kadare kërkonte ta shkrinte ngricën shekullore mes popujve të Ballkanit.
Ai do të thoshte të vetën, do të mbante anën e Kosovës, duke u bërë zëri i saj nëpër diplomacitë e botës, në mënyrë letrare apo të drejtpërdrejtë. Si dëshmi e asaj kohe, vjen për herë të parë si libër më vete romani i Kadaresë, “Krushqit janë të ngrirë”.
Shtëpia Botuese “Onufri”, sapo ka hedhur në qarkullim romanin që shkrimtari i madh ia dedikon Kosovës. Kjo vepër, dëshmia e parë dhe tepër e rrallë e masakrës serbe në Prishtinë, në pranverë të vitit 1981, u shkrua fill pas saj në vitet 1981-1983.
Ndër të tjera, ajo pati si qëllim njohjen e publikut shqiptar, dhe sidomos atij botëror, me terrorin e ushtruar në Kosovë. Për fat të keq, pavarësisht nga ky synim, vepra u prit fare ftohtë nga Shqipëria zyrtare, gjë që shpjegon botimin e saj tepër të vonë, më 1986, në përmbledhjen e tregimeve “Koha e shkrimeve”.
Vepra nuk u botua asnjëherë si libër më vete. Përkthimi i saj më pas, në shumë vende të Europës, hodhi dritë mbi të vërtetën e tragjedisë së Kosovës. I botuar nga “Onufri”, libri vjen me një parathënie nga akademik Mehmet Kraja: “Kadareja dhe Kosova”.
1.Edhe ndonjë vit, Kosova do të mund të shënonte një jubile, nga ata jubiletë e rëndësishëm që përbëjnë historinë e saj më të re: tridhjetëvjetorin e mbështetjes këmbëngulëse, të fortë dhe pa rezervë të Ismail Kadaresë.
Pavarësisht nëse kjo mbështetje ka qenë letrare ose politike, ajo përbën një ngjarje në këtë histori, sepse pësimet dhe synimet e Kosovës, përfshirë edhe arritjet e saj të viteve më të vona, përmes zërit të Kadaresë, janë kthyer dhe shndërruar në zë të ndërgjegjes kombëtare, në një zë që bashkëndien dhe flet për brengën më të madhe shqiptare. Por nuk është vetëm kjo.
Zëri i Kadaresë në mbështetje të Kosovës ka qenë dhe vazhdon të mbetet multifunksional: ai ka krijuar kontekst politik ndërkombëtar, ka arritur të depërtojë nëpër kancelaritë e ftohta diplomatike dhe, që është po kaq me rëndësi, ka qenë frymëzim për shumë gjenerata intelektualësh, mësuesish, studentësh, nxënësish, pra për një masë të gjerë njerëzish në Kosovë, përfshirë edhe ata që, në aktin final të kësaj historie, u vunë në radhët e para të luftës për çlirimin e Kosovës.
Në këtë pikë, Kadareja ka bërë më shumë se të gjitha institucionet së bashku të shtetit shqiptar. Në një kohë të ndjeshme të strukturimit të vetëdijes së kosovarëve, ai u hapi rrugë lidhjeve të tyre mbiideologjike dhe tejideologjike me shtetin amë, duke anashkaluar dhe minimizuar rolin e kufizimeve dhe të dasive botëkuptimore (madje edhe rajonale dhe krahinore), për krijimin e një tërësie kompakte nacionale.
Zëri i tij, pavarësisht nëse vinte nga vokacioni letrar ose nga diskursi politik, për kosovarët ka qenë zë integrues. Edhe ata që në Kosovë e konsideronin Kadarenë si kundërshtar politik, që nga komunistët projugosllavë, tek autonomistët e deri tek ideatorët e lëvizjeve më të vona politike, që të gjithë me radhë “i mbanin veshët në krah” (dhe akoma vazhdojnë t’i mbajnë) për të kapur sa më shpejt dhe për të dëgjuar sa më qartë mesazhet e tij. Në këtë angazhim të gjerë dhe gjithëpërfshirës për Kosovën, Kadareja është shfaqur i tërësishëm dhe i përplotë- sueshëm. Bashkësisë ndërkombëtare dhe opinionit botëror i ka folur dhe vazhdon t’i flasë me një gjuhë të qartë konotative, ndërkohë që me kosovarët herë pas here ka ditur të jetë kritik, madje i ashpër, duke kërkuar prej tyre që të përballen me sfidat dhe të jenë në nivel të çastit historik të Kosovës.
Sado që kritikat e Kadaresë te disa politikanë lokalë ndonjëherë krijonin shqetësim dhe pakënaqësi, në opinion ato pranoheshin gjerësisht, si mesazhe fort të vyera dhe udhërrë- fyese, shpesh edhe si kredo e angazhimit dhe e reagimit politik ndaj zhvillimeve aktuale. Edhe sot, shestimet e Kadaresë për modelet e shoqërisë shqiptare, përkundër faktit se mund të mos lidhen drejtpërdrejt me Kosovën, kanë jehonë të madhe në opinionin kosovar dhe janë kontribut i vyer për profilizimin botëkuptimor të shoqërisë kosovare, si shoqëri me vlera perëndimore.
Vepra letrare e Kadaresë, shkrimet dhe analizat publicistike, intervistat dhe deklaratat, pse jo edhe mesazhet gojore, kanë luajtur rol emancipues për Kosovën dhe kosovarët. Dashuria e tij për Kosovën, angazhimi i sinqertë intelektual, qëndrimi i paluhatshëm parimor, kanë bërë që Kadareja të bëhet pjesë e identitetit kosovar. Idetë dhe mendimtaria e Kadaresë, përfshirë edhe vlerat e veprës së tij, tashmë qëndrojnë në themelet e shtetit të ri të Kosovës, si identitet i tij i qëndrueshëm, shpirtëror dhe botëkuptimor.
2. Imazhi më i hershëm i Kadaresë për Kosovën është ravijë- zuar në poezinë “Kosova”, e shkruar në vitin tashmë të largët 1966. Kadaresë i rastis të kalojë në avion mbi Kosovën dhe, në këtë fluturim të shpejtë, ai kap një pamje të tokës së zymtë, e cila shfaqet dhe zhduket “midis zgavrave dhe humnerave të reve”. Kosova, për Kadarenë asaj kohe, është tokë disi e largët, e cila rri matanë reve të rënda dhe gjëmimeve të rrufeve, ndërkohë që pikat e shiut në xhamin e avionit janë lotët që akoma prekin vetëm jashtësinë, jo vetëm pse ato janë disi të përtejme, të paarritshme, por ngase flasin diçka që poeti nuk e thotë dot. Megjithatë, ligjërimi i pikave të shiut në xhamin e avionit përçon një mesazh të tejkohshëm brenge, sepse ato janë sinjalet më të afërta të një trishtimi dhe zymtësie gjithëpërfshirëse, të krijuar nëpër një qiell të mbushur me gjëmime dhe vetëtima të pareshtura, të cilat mbulojnë tokënenigmë të kësaj bote të largët dhe të panjohur.
Poeti e personifikon imazhin: një vetëtimë që çan midis reve, edhe përkundër faktit se është e frikshme dhe përcëlluese, sikur ndalet për një çast dhe ia bën me dorë poetit. Është kjo një përshëndetje miqësore, disi përkëdhelëse e një bote të sertë, e cila i ka gjuhë të komunikimit krismat dhe flakën. Dhe, pikërisht, nga ky çast duket se midis asaj bote dhe poetit do të vendoset një lidhje dhe referencë e gjithmonshme: poeti do të mbajë me vete përjetësisht brengën për Kosovën, kurse ajo do t’i dhurojë atij, po ashtu, miqësinë e përjetshme.
Por, mbi të gjitha, imazhi i Kadaresë për Kosovën, i ndërtuar në këtë poezi, shpreh edhe një situatë (politikisht dhe historikisht) konotative: në vitin 1966 vështrimi mbi Kosovën ishte i shpejtë, fluturues, ngarendës, ikës, pothuajse i pavërejtshëm, siç është vetë fluturimi i avionit nëpër një qiell të mbuluar me re. Imazhi është i shkurtër. Ai krijohet nga një pamje e paqartë, e rrëmujshme dhe e dhembshme në veten e saj, por që është disi e jashtme, e pamundshme që të futet brenda. Pikat e shiut ndalen në xham dhe thonë diçka që nuk shpjegohet. Vetëtimat, diku matanë, çajnë qiellin midis reve të rënda. Kaq. Poeti ikën me avion dhe poshtë mbetet Kosova, e vetmuar në trishtimin dhe dhembjen e saj. Shqipëria, e mbyllur në kuvli, nga largësia, sheh imazhe të mjegullta dhe merr mesazhe të turbullta.
Pra, në pikëvështrimin letrar të Kadaresë, Kosova tashmë i kishte të gjitha parakushtet që të shfaqej e dyzuar, ndërmjet një realiteti të vrazhdë dhe dramatik, më një anë, dhe mitit e legjendës, më anën tjetër. Tragjedia e saj ka një fillesë të largët, në kohën e “Mundjes së ballkanasve nga turqit në Fushën e Kosovës më 1389”, pra në një mesjetë të errët, kur njerëzimi ishte i prirur që ngjarjet dhe zhvillimet tragjike, pa ndonjë vështirësi, i kthente në mite dhe legjenda, sepse nuk gjente një shpjegim racional për to. Kosova, e sotme dhe e gjithmonshme, i ka të gjitha parakushtet të shfaqet dhe të rishfaqet disi përgjysmë e dukshme dhe përgjysmë e hijezuar. Edhe e sotmja e saj është e kapërthurur në këtë dikotomi.
Madje, për Kadarenë, të gjitha zhvillimet që ndodhin në Kosovë, përveç që shfaqen të dyzuara ndërmjet mitit dhe realitetit, edhe mesazhet largvajtëse i kanë dykuptimshe: Kosova është si një teatër i tragjedive antike, ku vdekja merr kuptimin e vërtetë jo në çastin kur ndodh, por diku në vazhdimësinë e saj, pasi të jetë “eksploruar” mesazhi i saj i tejkohshëm. Ky diskurs letrar i Kadaresë për Kosovën i ka shpjegimet e veta. “Realizmi magjik” këtu nuk është trill letrar, është imanencë, është mënyrë e vetme e komunikimit me realitetin. Në dy romanet e tij për Kosovën, “Krushqit janë të ngrirë” dhe “Tri këngë zie për Kosovën”, Kadareja nuk bën çmitizimin e ngjarjeve, si në ndonjë rast tjetër, por ndjek një logjikë të brendshme të zhvillimeve, duke ia vënë realitetit “irracional” kornizën mitike. Kjo është shkathtësi e shkrimit dhe e observimit, nuk është shmangie. Përmes kësaj kornize mitike ai nuk u shmanget realitetit dhe mesazheve të drejtpërdrejta që përçon ai. Ai vetëm sa i kthen në materie letrare zhvillimet dramatike, të cilat kanë konotacione thellësisht historike dhe politike.
3. Në vjeshtën e vitit 1980, Kadareja do të vizitojë Kosovën, me rastin e botimit të parë të kompletit të veprave të tij, në dhjetë vëllime. Me këtë rast, atij iu bë një pritje institucionale dhe pati takime të shumta me lexues dhe intelektualë kosovarë. Disa muaj më vonë, në pranverën e vitit 1981, do të ndodhin demonstratat e përgjakshme në Prishtinë, të cilat në esencë do të ndryshojnë rrjedhën e të gjitha ngjarjeve të mëpastajme. Për afro njëzet vjet të tjera, Kadareja nuk do ta shkelë më Kosovën. Demonstratat ishin një pretekst që Kosova të vihej në shënjestër të një agresioni serb dhe jugosllav, të paparë deri atëherë. Krahas agresionit politik, ushtarak dhe policor, mbi Kosovën u derdh një propagandë e shfrenuar shoviniste, e cila synonte të ndryshonte jo vetëm rrjedhën e atëhershme të ngjarjeve, por edhe historinë që nga themelet.
Synim ishte që miti serb për Kosovën, i ndërtuar në kohën e romantizmit nacional serb të shekullit XIX, të bëhej mbështetja kryesore për ristrukturimin politik të krahinës, deri atëherë me autonomi të gjerë, duke e zhbërë atë deri në atë shkallë, sa elementi etnik shqiptar të quhej i papërfillshëm. Trysnia politike, ushtarake dhe policore mbi Kosovën ishte e jashtëzakonshme. Përmes të të ashtuquajturit diferencim politik, inteligjencia e Kosovës u vu përballë shantazheve, denigrimeve dhe përndjekjeve, deri te burgosja dhe përjashtimi nga jeta publike. Kadareja doli në mbrojtje të Kosovës dhe të inteligjencies së saj. Jehona ishte e madhe, qoftë në Kosovë, qoftë në Jugosllavinë e atëhershme. Kundërreagimi i pushtetit ishte i menjëhershëm: veprat e tij u hoqën nga programet shkollore dhe, për një dhjetëvjeçar, ato nuk u ribotuan më në Kosovë. Por shkrimtari Kadare nuk mund të kufizohej vetëm në një reagim politik.
Më 1982-n ai shkroi romanin “Krushqit janë të ngrirë”, një sintezë letrare e zhvillimeve dramatike të Kosovës të vitit 1981, duke vënë në sfond të rrëfimit romanor rindërtimin e një miti ndryshe për Kosovën, i cili nuk do të përçonte mesazhe urrejtjeje ndërmjet popujve të Ballkanit, por bashkëjetesën e tyre në një hapësirë të përbashkët. Legjendën shqiptare dhe ballkanike të krushqve të ngrirë, ashtu siç ndodh zakonisht në romanet e tij, ai e kontekstualizon në një kohë të re, zhvillimet e së cilës kanë marrëdhënie të pashkëputshme dhe disi të natyrshme me kohën mitike. Legjendat derivojnë mesazhe të gjithëkohshme. Ato nuk vdesin bashkë me kohën e tyre, por riinkarnohen sapo të shfaqen rrethanat e përshtatshme për këtë. Kadareja nuk merret në mënyrë eksplicite me legjendën. Ajo futet në roman nga prapavija, nga kujtesa dhe shtresimet e kohës së largët, mitike dhe historike.
Dy popujt e armiqësuar për vdekje në Kosovë, shqiptarët dhe serbët, edhe përkundër faktit se kanë bërë jetë të ndarë dhe janë shikuar me njëri-tjetrin përmes tytës së pushkës, në marrëdhëniet e tyre domosdo që ndonjëherë do të kenë ndjekur edhe ligjshmëritë e natyrës dhe të jetës njerëzore. Dashuria e dy të rinjve, me përkatësi të ndryshme etnike, do të ishte zhvillimi më normal në rrethanat e një jete të përbashkët, sado kontradiktore të kenë qenë marrëdhëniet mes popujve. E tillë është dashuria e Shpend Brezftohtit dhe Mladenka Markoviçit, të cilët në vitin 1981, të përfshirë nga inercia e ngjarjeve, gjenden në dy anë të ndryshme të “vijës së zjarrit”.
Shpendi merr pjesë në demonstrata, vritet nga forcat policore serbe dhe i bëhet diku një varr pa gjurmë dhe pa nishan. Shkrimtari akuzon në emër të dashurisë, të ndjenjës më njerëzore, për një lidhje dhe afri, për një miqësi dhe krushqi të mbetur në tentativë, e cila rrënohet dhe këputet në mes, për shkak të ringjalljes së miteve të errësirës. Faqet e fundit të romanit, të cilat i kushtohen Shpend Brezftohtit, ndonëse të kursyera në sasi, vijnë si një katarsis “sui generis” dhe, ngjashëm me tragjeditë antike greke, sugjerojnë pavdekësinë e legjendave dhe miteve, bashkë me këtë edhe të akteve të papërmbyllura të një tragjedie.
4. Gjatë qëndrimit sado të shkurtër në Kosovë, në vjeshtën e vitit 1980, Kadareja kishte marrë me vete imazhe dhe mbresa, të cilat nuk do t’i shlyheshin aq shpejt. Ai e kishte njohur ambientin kosovar. Në mënyrë të veçantë atë të Prishtinës. E kishte parë nga afër si funksiononte ky komunitet i shqiptarëve, çfarë synonte dhe cilat ishin preokupimet e tij. Kishte pasur takime dhe njohje me njerëz të ndryshëm, veçmas me të tillë që i përkisnin shtresës intelektuale.
Ndonjë vit më vonë, ndërsa mund të ketë dëgjuar dhe lexuar se çfarë ndodhte me këta njerëz, tashmë miq të tij; si ishin përfshirë ata në një proces të egër të diferencimit politik; pra, në një rrethanë të këtillë, Kadareja do të ketë ndërtuar pa ndonjë vështirësi të madhe konstruktin rrëfimor të romanit “Krushqit janë të ngrirë”. Në të vërtetë, romani është mbështetje e përballjes së suksesshme dhe jashtëzakonisht dinjitoze të inteligjencies kosovare me aparaturën e egër represive të pushtetit dhe, në këtë pikë, romani përfshin një dimension më të gjerë të konfliktit të përjetshëm të shtetit represiv me atë shtresë të popullsisë, e cila ndryshe quhet ndërgjegje njerëzore. Në Kosovën e vitit 1981, kjo përplasje ishte e ashpër dhe gjithëpërfshirëse.
Në qendër të rrëfimit të tij Kadareja vendos një galeri personazhesh imagjinare, por që, disa prej tyre, krijojnë ngjashmëri të qartë me personat realë. Çifti Teuta dhe Martin Shkreli asociativisht përfshijnë çiftin Sahadete dhe Esad Mekuli. Përmes mbiemrit, gjithashtu korrespondojnë edhe me mikun e Kadaresë, Azem Shkrelin, i cili, atëbotë, kishte qenë organizatori kryesor i vizitave të Kadaresë në Kosovë. Mirë- po, ashtu siç ndodh rëndom në letërsi, imanenca e rrëfimit romanor e çon autorin në shqyrtime dhe përplotësime imagjinative. Teuta Shkreli është kirurge në spitalin e Prishtinës.
Ajo, në procesin e diferencimit, akuzohet për përfshirje në tri çështje, të cilat lidhen drejtpërdrejt me demonstratat: Kush e shtoi numrin e shtretërve në spital, në repartin e kirurgjisë, një natë përpara demonstratave? Kush i angazhoi autoambulancat për bartjen e të plagosurve? Kush e zhduku librin e të vdekurve?
Ky është, si të thuash, rrafshi dokumentar i romanit. Por Kadareja, i cili shquhet për imagjinatë shpërthyese, nuk mund ta linte rrëfimin vetëm në suaza të ndodhive reale. Përballë çiftit Shkreli dhe personazheve të tjera të kësaj kategorie, ai vendos kundërpeshën e tyre, njerëzit e Sigurimit, të UDB-së, të cilët situatën e krijuar në Kosovë e shohin si mundësi për ringjalljen e kohëve të errëta, në radhë të parë, të periudhës së Rankoviçit.
Fitorja morale e Teuta Shkrelit mund ta ngazëllejë lexuesin, por në këndvështrimin e shkrimtarit ajo nuk i davarit retë e errëta mbi Kosovën e viteve të ardhshme. Mitet dhe legjendat vrastare, nga studimet etnografike të Martin Shkrelit, tashmë kanë dalë në dritë të diellit dhe kanë marrë forcën e shfaqjes reale. Mbyllja e romanit është rrëqethëse: Si te Skorsa, Kadareja zbret në varrin pa gjurmë të Shpend Brezftohtit dhe që andej sjell imazhin e një vdekjeje që gllabëron dhe tret trupin e një viktime të pafajshme. Kjo vdekje duket sikur pret në pusi kohë të reja dhe viktima të reja.
5. Me këtë roman, Kadareja i jep Kosovës një mbështetje të fortë letrare, krahas mbështetjes politike. Mbështetja e tij letrare është esenciale: Kosova, në njërën nga situatat e saj më të rënda, bëhet subjekt i veprës të tij.
Botimi i romanit në Tiranë, atëbotë, do të sjellë në Kosovë dy kumte diametralisht të kundërta: do të shkaktojë mirënjohje entuziaste te komuniteti letrar dhe intelektual i Kosovës, më një anë dhe, më anën tjetër, do të shtojë urrejtjen për Kadarenë te strukturat represive të pushtetit të atëhershëm serb dhe jugosllav. Ajo që i xhindoste më shumë këto struktura ishte mesazhi i veprës së tij thellësisht human, i cili shkonte në rrjedhë të kundërt me mësymjet shoviniste mbi Kosovën. Kosova, atëbotë, kishte nevojë pikërisht për një mesazh të këtillë. /KultPlus.com
Shkrimtari i njohur shqiptar Ismail Kadare, ka deklaruar se veprimtari Ukshin Hoti ishte hero i mendimit kosovar.
“Ukshin Hoti është njeri i dashur për mua, nuk kam pasur fatin ta takoj”, tha ai një një intervistë për RTK.
Sipas tij Ukshin Hoti ka qenë një figurë që gjithmonë ishte pas mendimeve të tij. “Ishte kënaqësi kur mora pyetjet dhe kisha mundësi të komunikojë me të. Ai ishte jo vetëm intelektual, por hero i mendimit kosovar”, tha ai.
Ndryshe Ukshin Hoti u lind në Krushë e Madhe, 17 qershor 1943, ai ka qenë filozof dhe aktivist shqiptar, ishte profesor i të drejtës ndërkombëtare dhe më pas i filozofisë në Universitetin e Prishtinës. Më 1994 u dënua me 5 vite në burgun e Dubravës. Më 16 maj 1999, kur dënimi i tij mbaronte dhe duhej të lirohej; u mor peng nga rojet e burgut dhe nuk është parë më. Vendndodhja e tij nuk dihet, shumë aktivistë të të drejtave të njeriut e konsiderojnë të vdekur. / KultPlus.com
Tepër intriguese kanë qenë mendimet e shfaqura për poezinë “Pashallarët e kuq” (në të vërtetë titulli origjinal i poezisë është “Në mesditë Byroja Politike u mblodh”, por tashmë ajo njihet me një titull tjetër si “Pashallarët e kuq”, ndaj dhe në këtë shkrim do t’i referohemi kështu) para se të bëhej e njohur për masën e lexuesve, thuajse ajo përbënte apogjeun ku fshihej enigma e krijimtarisë së Ismail Kadaresë; dashuria e atyre që e urrenin dhe urrejtje e atyre që e adhuronin. Botimi i poemës e fashiti këtë kapërthim ndjenjash, megjithatë “tisi mistik” që e veshi këtë poezi, ka bërë që herë pas here, prej “simpatizantëve”, të përqendrohet vëmendja në vlerat e kundërshtisë ideore ndaj regjimit komunist, nëpërmjet një krijimi me pretendime artistike modeste.
Disa studiues janë të mendimit se kuptimi i poezisë “Pashallarët e kuq” është demaskimi i realitetit socialist. Por, nuk na thonë se si arrijnë në këtë përfundim, sa hollësitë e tekstit të çojnë dhe e justifikojnë këtë përgjigje. Simbolika!
Po si është shprehur në tekst? Cila është ndërthurja e fjalëve, çfarë marrëdhëniesh krijohen mes formës e kuptimit, aq më tepër që këto marrëdhënie janë me bazë marrëveshjeje?
Kjo është letërsia dhe arti i saj! Çfarë e bën simbolike këtë poezi? Çfarë e bën alegorike apo ironike? Drejt kujt i orienton qëndrimet tona ndaj personazheve, në rastin konkret socializmit dhe burokracisë, simpatitë apo antipatitë, nëpërmjet detajeve të tekstit, ndaj pushtetit apo të përmbysurve? Cila është optika në trajtimin e klasës punëtore dhe popullit, ajo e hyjnizimit të Partisë dhe demaskimit të burokracisë prej saj, apo e kundërta?
Burokracia jepet si forcë, nerv, energji, jetike për Partinë dhe socializmin, apo si gangrenë dhe tumor që duhet shkulur për të garantuar një jetesë të shëndoshë e kompaktësi parti – popull, krahas vigjilencës ndaj klasave të përmbysura? Si jepet qëndrimi i autorit në tekst? Te cila forcë ai shikon garancinë për zhvillimin e përparimin e vendit?
Të gjitha këto duhet të marrin përgjigje brenda tekstit dhe jo në atë se ç’mendim kishte autori gjatë kohës së realizimit të veprës, apo se “ç’ka menduar autori se nënkupton vepra pasi është kryer” (Xh. Kaller). Dhe, kur përjashtohet autori në përcaktimin e kuptimit të veprës në kohën gjatë dhe pas ngjizjes së saj, kuptohet se ç’vend zënë dhe sa të argumentuara janë përgjigjet e studiuesve nisur nga tregues të tillë kohorë.
Simbolika e poezisë qëndron te titulli i saj: “Pashallarët e kuq”, ku shprehet qëndrimi ndaj shtirjes së këtyre “pashallarëve” dhe, duke qenë objekti i gjithë poezisë, kjo shtirje është nën goditjen, në shënjestër të autorit, për t’i zhveshur ata nga ngjyra e kuqe dhe për t’i ekspozuar ashtu siç janë, të errët e të helmët. Prej këtej zë fill linja e poezisë, sepse titulli është shprehja më sinjifikative e përmbajtjes, ka një semantikë të dyfishtë, i ngjeshur në mendim, pulson në të gjithë tekstin.
Në mbështetje të linjës së poezisë, pohuar nga I. Kadareja, se është kundër rendit, njëri nga diskutuesit në emisionin televiziv Top Channel (dt.21.10.2018) shpjegon se “të kuqtë ishin komunistët”, ndaj poezia është kundër regjimit. Që e kuqja simbolizon komunizmin nuk është gjetje as e autorit të poezisë dhe aq më tepër e dituranëve të tillë që “nuk kuptojnë” se kanë të bëjnë me një vepër artistike dhe jo politike. Ndryshon puna nëse “pashallarët e kuq” janë komunistët, por në këtë rast fjala “pashallarët” do të ishte e tepërt, sepse do të ishte e mjaftueshme fjala “të kuqtë”.
Të veçuarit e fjalës “e kuq” nga “pashallarët”, e nxjerr jashtë loje këtë të dytën, duke bërë që poezisë t’i shtrembërohet linja, ndërkohë që “pashallarët” janë personazhi ku qendërsohet pikëvështrimi në të dy llojet e rrëfimit, së jashtmi dhe së brendshmi. Veçimi i dy fjalëve të titullit , prish edhe simbolikën e tij, duke ndryshuar objektivin. Simbolika nuk qëndron as te fjala “pashallarët” dhe as te “të kuq”, por te “pashallarët e kuq”, që përbën një hibrid përbindëshor me këtë përdhuni të panatyrshme, me këtë grabitje simboli, që artistikisht përvijon një rritje të intensitetit të veprimit, nëpërmjet oksimoronisë, kësaj kundërvënieje, e cila do të ruhet gjatë gjithë poezisë, duke dëshmuar kështu ndarjen përfundimtare mes “pashallarëve të kuq” dhe “të kuqve”.
Vijueshmëria e linjës së poezisë qëndron në faktin e përbërjes kuptimore të togfjalëshit “pashallarët e kuq”, të marrëdhënieve sintaksore, që në rastin tonë janë ato përcaktore, me kah lëvizjeje të përcaktorit (të kuq) drejt të përcaktuarit (pashallarët) dhe jo e kundërta, gjë që i jep fjalës “pashallarët” funksionin metaforik (të kuqtë si pashallarët dhe jo pashallarët si të kuqtë) dhe, përderisa metafora ka këtë orientim krahasues, do të thotë që konflikti është brendapërbrenda “të kuqve”, midis tyre dhe zbërdhylësve të kësaj ngjyre, të cilët në shikimin e poetit përbëjnë një rrezik për regjimin, po aq sa edhe të përmbysurit.
Trilli artistik të rrëmben me përfytyrime të llahtarshme, kur sheh shumë rrokshëm fantazmat që enden natës pisë të errët, që paralajmërojnë kobin e sterrosjes së ngjyrës së kuqe, që zhveshin revolucionin dhe vishen me rrobe sundimtarësh të përgjakura. Makth! Ëndrra shkrihet me realitetin, errësira me dritën, dëshmorët me të përmbysurit, virtyti me pabesinë, regjimi me burokracinë. Poezia ka shqetësim, ankth, merakosje, simpati, urrejtje, të cilat, në kundërvënien burokraci – regjim, gjejnë strehë në linjën e bërjes zap të burokracisë prej diktaturës së klasës.
Ku qëndron simbolika te larja e gjakut të të rënëve, për të kuptuar të kundërtën?! Është vizioni i shkrimtarit për të ardhmen, i cili duket se nuk xhiron paralelisht me atë të udhëheqësit, i cili, ndonëse e kritikon për zbutjen e situatës, për nënvleftësimin e rrethimit imperialist – revizionist, ai vetë nuk ka vizionin e shkrimtarit dhe se ka nisë t’i ndryshket tehu i shpatës politike, që nuk ka më mprehtësinë e shpatës letrare – artistike. Dhe qortimet ecin paralel: ai artistik, dashamirës dhe paralajmërues, si dhe ai politik, egoist dhe frenues. Kush spekulon me vargjet e Kadaresë? Politika e djeshme, apo e sotmja? Të dyja spekulojnë. E, mes tyre, qëndron vetë Kadareja, duke i shkelur syrin së djeshmes e duke kapur për faqesh të sotmen. E. Hoxha e kritikoi poezinë nga pozicioni i të sëkëlldisurit, këta të sotmit e kundrojnë nga pozicioni këndellës.
Enver Hoxha gabon kur mendon se ai jepet i vetmuar në poezi, sikurse gabon sot studiuesi a kritiku që nuk e shikon figurën e tij si përgjithësim i luftës revolucionare, i nderimit të të rënëve dhe mbajtjes lart të idealit, për të cilin dhanë jetën.
Pra, nëse bëhet fjalë për simbol, simbolika qëndron pikërisht te figura e E. Hoxhës, që vjen “si në baladat epike” dhe jo si shkatërrimtar, por si shpëtimtar. Nëse regjimi u përmbys, simbolika e poezisë nuk mund të përmbyset, të tjetërsohet apo të zëvendësohet dhe, nëse kjo ndodh, poezia pushon së ekzistuari dhe atëherë kritikët nuk vlerësojnë më shkrimtarin, por politikanin, nuk i kënaqen artit, por politikës dhe, sa konsekuent është në këtë të dytën, është një çështje që edhe vetë Kadareja nuk e ka fort për zemër që të tërheqë kështu edhe vëmendjen tonë, por për të parën, aty kemi fatin të futemi në një botë me pasuri të pafundme, prej së cilës dalim të pajisur me aq dritë e shkëlqim, sa t’i shikojmë e t’i kuptojmë bredhërimet e urithëve në lagështinë dhe errësirën e natës, që, kur zbardh dita, ata, si fantazmat që largohen kur dëgjojnë zërin e gjelit, krekosen zyrave me uniforma e dekorata, të zbehur në fytyrë nga lodhja e natës, të kuruar me hijen e vdekjes, për të pudrosur me të faqen e revolucionit.
Simbolika nuk krijohet nga lexuesi, kritiku apo studiuesi, por kuptohet dhe shpjegohet, gjithmonë në referencë, e pranishme kjo në poezi si qenie (figurë), ide, atmosferë, si të vërteta që nuk dyshohen, të cilat i japin drejtimin interpretimit të simbolit, duke i shtrirë kuptimet e jo duke i përmbysur ato.
Me intuitën e krijuesit, me shqetësimin për fatet e revolucionit, me përgjegjësinë e qytetarit, poeti e ndien se shqotat e shtrëngatat e “kishin vaditur” me aq bollëk uji, saqë me rrebeshet e tyre po shpëlanin gjakun e të rënëve. Gjaku i dëshmorëve, i kalorësve të lirisë gjatë shekujve të ekzistencës së këtij populli e trojeve të tij, nuk mund të bëhet ujë i mpiksur e i mpleksur me dheun, me tokën, me ajrin; ata mbeten frymëzimi, garancia dhe zjarri i jetës sonë, ndaj nuk gjendet dot shosha e çngjyrosjes, as leva e përmbysjes së shekujve, se ajo do të ishte gjëma më e madhe që mbartin në shpinën e tyre e që duan ta zbrazin prej saj gjakshprishurit e kobshëm. Poeti nuk dëshiron dhe nuk duron dot më as edhe një tentativë të kthimit prapa, jo për faktin e suksesit përfundimtar, por për pasojat që mund të sjellin katrahurat e kurdisura. Ndaj jep alarmin. Nuk duron dot. Kjo solli zemërimin e “Zeusit”, i cili i lëshoi shigjetat e përflakura dhe përvëloi me to çka e bezdiste, pranë vetes, sepse më tej flaka shuhej nga lagështia e shqotave. Ky ishte mëkati i poetit. Nuk e pranoi Zeusi këtë shërbesë të tij.
Por, dhe nëse shkrimtari pajtohet me këtë mospranim, nuk pajtohet arti i tij, tejshikueshmëria e plotfuqishmëria, me të cilat ai operon, por tashmë “e rëndësishme nuk është ç’ka pasur qëllim gjatë nisjes së poezisë, apo çka nënkupton pas kryerjes së saj, por çfarë ai ka mishëruar në të” (Xh. K). Dhe e vërteta është në artin e tij, me të cilin ai nuk mund të bëjë dot kompromise, siç mund të bëjë çdokush në çdo aspekt tjetër të jetës dhe interesave të çastit.
Pyetja e parë që lind, pasi njihesh me kritikat për poezinë “Pashallarët e kuq”, është: Poezia dënon regjimin komunist, diktaturën e proletariatit, apo burokracinë? Sipas E. Hoxhës, që orientoi qëndrimin ndaj poezisë dhe poetit të të gjitha analizave të mëpastajme, poezia cilësohet antiregjim, e rrezikshme, armiqësore. Sipas vetë poezisë, ajo dënon ashpër burokracinë, duke parë tek ajo, nëse shpërfillet, prirjen gërryese si të molës, rrezikun e shkatërrimit dhe të përmbysjes së regjimit.
Interpretimi i raportit regjim – burokraci, i jep poezisë, nga pikëpamja e ideve dhe realitetit socialist, ngjyrimin revolucionar apo armiqësor? A do të ishte e mjaftueshme, në regjimin antikomunist, që poezia, vetëm për arsye individuale të E. Hoxhës u fshikullua deri armiqësore, të konsiderohet si poezi disidente, antikomuniste? Poezia e Kadaresë ishte paralajmërim i rënies së regjimit dhe fakti që ai vë theksin në ato çështje, çka në parim Partia i trajtonte vazhdimisht, duke garantuar pathyeshmëri dhe vazhdimësi mbështetur në unitetin me popullin, shikohet prej udhëheqësit si tendencë për të dalë mbi Partinë dhe shfaqje të tilla s’mund të ishin tjetër, veçse armiqësore, paçka se poezia orienton shtrirjen në realitet të parimeve, gjë që Enveri nuk mund ta duronte. Dhe ndodhi çka poeti nuk donte të ndodhte.
Koha vërtetoi dyshimet e Kadaresë dhe jo garancinë dhe sigurinë e E. Hoxhës, se “Partia dhe socializmi janë të fortë si çeliku”. Ngjarjet që rrodhën në Shqipëri treguan të kundërtën, atë që socializmi po lëkundej dhe që Partinë po e lëshonin forcat për t’i bërë ballë presionit të të gjitha llojeve, nga jashtë dhe brenda vendit, realitet ky, konstatimi i të cilit nuk konsiderohej si thirrje për veprim, por si shprehje e armiqësisë ndaj diktaturës së proletariatit. Regjimi u përmbys, burokracia mori pushtetin, të përmbysurit u ngritën, dëshmorët dhe heronjtë u përdhosën, tradhtarët dhe armiqtë e vendit dhe të popullit u ngritën në piedestal, deri dhe kriminelët dhe vrasësit, duke u nderuar nga shteti “demokratik” si atdhetarë e patriotë. Mos vallë, këtë ka dashur Kadareja?!
Ismail Kadare te burokratët shikonte rrezikun e socializmit, ashtu si dhe te klasat e përmbysura, kostumin e përgjakur të të cilave ata veshën, me grada e nishane. Ata e gërryejnë revolucionin nga brenda, në emër të mbrojtjes së socializmit, por poeti sheh duar të përgjakura deri në bërryl. Dhe nuk janë të të përmbysurve të varrosur, por janë rrëmihës të gjallë të themeleve të revolucionit. Shqetësimi i poetit është alarmant, duke apeluar për luftë të vazhdueshme kundër burokratizmit e burokratëve, të cilët në vështrimin e poetit janë shkrirë e bërë një me klasën e përmbysur, ndaj së cilës vigjilenca revolucionare duhet të jetë e shkallës më të lartë, per të mos lejuar gjakderdhje, që do t’i kushtonin shtrenjtë Partisë, popullit dhe socializmit. Vallë, në këtë profeci duhet gjetur armiqësia e poetit ndaj regjimit?! A nuk janë sot pikërisht këta që e kanë gjakosur popullin, deri në demonstrime spektakolare të vrasjes shtetërore? A nuk janë pasardhësit e të përmbysurve që sot plot kurajë kërcënojnë fitimtarët me plumbin ballit? Pse poeti e parashikon, e ndien dhe ngre zërin për tragjedinë e mundshme, E. Hoxha e cilon atë kundërrevolucionar? Çfarë armiqësie shprehet në vargjet:
“Klasën që u përmbys nën këmbë e mbaj!
Nëse s’do që nesër skuadër e pushkatimit
Të të vëjë në mur
Tek Bulevardi i madh!”.
Cili është ai politikan, ideolog, analist apo kritik , që shikon që shikon armiqësi në këtë profeci të poetit, parashikuar deri në hollësi atë çka realisht ndodhi pas afro dyzet vitesh. Si mund të jenë këto vargje shprehëse të kundërshtisë së regjimit, siç po duan t’i paraqesin sot pseudo-intelektualët, të cilët nuk janë në gjendje të kuptojnë forcën e artit të poetit në këto vargje, të cilat të vërtetuara në realitetin tonë, as që mendohet se janë e kundërta e aspiratës së poetit, e cila atëhere do ta rreshtonte para “ skuadrës së pushkatimit”.
Maks Velo është një nga autorët që, si rrallëkush e kuptoi se krijimi letrar e artistik, në rastin e tij letërsia e piktura, pavarësisht se në ç’kushte lindën, janë në rradhë të parë art. Si e tillë, dëshmia e tij është e një vlere të dyfishtë.
Maks Velo, piktor dhe shkrimtar, ka qenë një i burgosur politik i mirëfilltë. Diktaturat komuniste kanë qenë mjeshtre të vërteta për të ngatërruar, kur ua lypte nevoja, shkaqet e dënimit të njerëzve. Shpesh qëllonte që kundërshtarë politikë të gegjimit binin në burg të fajësuar si njerëz me vese, imoralë, kumarxhinj ose vjedhës, ose e kundërta, të tillët, shpalleshin si të burgosur politikë. Në të dy rastet qëllimi ishte i qartë: çnderimi.
Makina vepronte në dy kahje: zhvlerësimi i vetë idesë së rebelimit politik në rastin e dytë.
Maks Velo ishe ndër të rrallët që u dënua drejtpërdrejt për artin dhe për mendimet e tij. Denimi i tij ishte gjithashtu i veçantë për arsye se ai u dënua bashkërisht prej shtetit diktatorial dhe prej Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, pra prej kolegëve xhelozë të tij. / KultPlus.com
Shkrimtari i njohur Ismail Kadare dhe bashkëshortja e tij Elena, kanë shprehur ngushëllimet e tyre nga Parisi pas ndarjes nga jeta të arkitektit dhe piktorit të njohur Maks Velo.
Në mesazhin e tyre ata shprehen: “Nuk ishte e lehtë lamtumira me ty Maks Velo. Emri yt do të kërkonte gjithmonë kujtesën. Dhe do ta kishte gjithmonë atë, të qartë e të ndritshme ashtu siç ishte imazhi yt kur te kishim mes nesh. Helena dhe Ismail Kadare”.
Kadare ka pasur një miqësi të hershme me Velon. Në parathënien e librit “Jetë paralele”, flitet për historinë e një pikture të Maks Velos që mundi t’i shpëtojë sekuestrimit apo djegies, pasi u ruajt me kujdes nga familja Kadare.
Kadarenjtë e fshehën në dhomën e gjumit. Ky është një rast unikal në historinë e vendeve komuniste kur një shkrimtar ndihmon një artist duke i fshehur pikturat. / Shekulli / KultPlus.com
