Kadare: S’e kam takuar më kurrë ish-të dashurën

Ishte 20 vjeç kur shkroi “Mjegullat e Tiranës”. Në të vërtetë kishte një tjetër titull “Dashuria nr.2”, ku fshihej snobizmi i moshës dhe një lloj distancimi ndaj atyre dashurive të përjetshme, romantike. Pas gati 56 vjetësh, Ismail Kadare ka vendosur të botojë romanin e tij të parë. Për të mbushur distancën kohë mes kohës kur është shkruar dhe atë të botimit, shtëpia botuese “Onufri” e boton tekstin integral të këtij romani së bashku me një bisedë me autorin dhe komente të studiueses Viola Isufaj. Përmes këtij bashkëbisedimi, shkrimtari hedh dritë jo vetëm mbi këtë vepër të panjohur më parë për lexuesin, për arsyen pse nuk e ka botuar më parë, pse e konsideronte si të “mohuar”, faktin që është mbështetur mbi një histori dashurie të vetë atij, por na tregon edhe për atmosferën në Tiranën e viteve ‘50-’60, zhvillimin letrar në ato momente brenda kornizave të realizmit socialist dhe se si ai vetë e pa veten si “hero pozitiv” në një roman të kohës…

Zoti Kadare, jeni shprehur se nuk do të shkruani më letërsi artistike. Në fakt, kjo ka ardhur ngase keni ndier se i keni thënë gjithçka lexuesit, apo ngaqë me të gjitha mënyrat i keni thënë diçka?
As njëra, as tjetra. Është një fazë që i vjen natyrshëm një pjese të shkrimtarëve. Ndërkaq, vështirë se mund të gjendet një shkrimtar që mendon se ka thënë gjithçka. S’është e mundur, madje s’është e nevojshme të thuhet gjithçka.
Jeni shprehur se nga mosha 10-12 vjeç keni kuptuar se letërsia ju tërhiqte. Ja ku jeni tani, para një auditori global; nga “Qyteti pa Reklama” tek “Aksidenti”, i keni bërë njerëzimit një dhuratë të paçmueshme. Përveç viteve, çfarë i ndan këto dy momente? Si do ta karakterizonit këtë kohë të midistë? Me ç’fjalë do ta përshkruanit?
Kam pasur fat. Të duash letërsinë e quaj fat. Të bësh letërsi, në këtë rast, është fat i dyfishtë. Ta duan edhe të tjerët atë që ti krijon është fat i rrallë.
Gjithashtu keni treguar se e kishit parë veten para një auditori kozmik. Ky përfytyrim, para apo pas romanit që po botojmë këtu?
Kam qenë magjepsur pas letërsisë së paku shtatë ose tetë vjet përpara këtij romani. Sa më herët të vijë kjo magjepsje, aq më mirë është. Arti kërkon që ti të mrekullohesh përpara tij. T’i besosh si asnjë gjëje tjetër në botë. Dhe kjo, më lehtë dhe më natyrshëm se kurdoherë, ndodh në periudhën midis fundit të fëminisë dhe fillimit të adoleshencës. Ëndrra për auditor të përbotshëm të duket e rrokshme në këtë moshë. E pamundura gjithashtu, bashkë me gëzimin që s’njeh kufij, programohen pikërisht në këto vite. Ndërkaq, koha ngre përpara shkrimtarit të ardhshëm paradoksin më të madh: nuk i jep mundësinë e të shkruarit. Duket sikur kjo ndodh si një ndëshkim për atë fluturim e atë guxim të marrë. Dhe kjo është në të vërtetë një fat. Shumë shpejt shkrimtari i ardhshëm e kupton se ato që ka shkruar në atë moshë nuk kanë e nuk mund të kishin asnjë vlerë. Dhe se e gjithë aventura duhej të mbaronte kështu. Ndërkohë, ai e ndien se, pavarësisht nga kjo, ajo aventurë ka qenë e tillë, që e ka bërë rob të një dashurie të pangjashme me asnjë tjetër në botë. Dhe ai bëhet gati seriozisht, dramatikisht të vihet në shërbim të saj.
Pra, jeni magjepsur pas letërsisë dhe pas ëndrrës për auditor të përbotshëm disa vite përpara shkrimit të këtij romani të titulluar “Mjegullat e Tiranës”. A ka mbajtur gjithnjë këtë titull romani në fjalë apo ia keni ndryshuar më vonë?
Ky roman nuk ka pasur asnjëherë titullin “Mjegullat e Tiranës”. Ai titull nuk ka qenë veçse një gabim i kujtesës sime. E kam quajtur, me sa duket kështu, në ndonjë bisedë me shokët, dhe më pas, sinqerisht për një kohë të gjatë, e kam besuar si të vërtetë. Titulli, në të vërtetë, ka qenë “Dashuria nr. 2”.
“Dashuria nr. 2” tingëllon e pazakonshme. A mund të thuhet se ka një dozë snobizmi?
Natyrisht që titulli e ka gjithë dozën e snobizmit të mundshëm. Dhe bashkë me të një lloj lehtësie të shtirur, tipike për shumë djem të kohës. Ishte një lloj kundërshtimi i “dashurisë romantike”, që ngjante si tipar i prapambetur, i një letërsie të prapambetur. Një lloj shpalljeje se kishte ikur koha e “dashurisë së vetme”, që “s’harrohej kurrë” etj., etj., dhe në vend të këtij sublimimi, dashuria, si shumë gjëra të tjera, mund të kishte një numër! Në të vërtetë, e gjithë kjo ishte një trill, me të cilin ne studentëve na pëlqente të gënjenim veten. Siç mund të duket nga vetë romani, ne dashuronim gati-gati njëlloj si më parë, me po ato dufe e psherëtima, ndonëse hiqeshim si cinikë modernë.
A është kjo sprova juaj e parë për të shkruar një roman?
Ky është romani im i parë i vërtetë. Në fakt, siç e kam rrëfyer shumë herë, përpara tij kam shkruar ndonjë duzinë “romanesh”, për të cilat epiteti “i çuditshëm” do të tingëllonte i zbehtë. Këto romane përbëheshin zakonisht nga një tekst që shkonte nga dy faqe në dhjetë ose dymbëdhjetë. Ndërkaq, secili prej tyre shoqërohej me një sasi të madhe reklamash të përfytyruara të tipit “Doli në shitje romani i mahnitshëm, madhështor, i pashoq etj., etj., i I. H. Kadaresë”. Teksti i reklamave e kalonte zakonisht vetë tekstin e romanit, madje, shpesh, i lodhur prej tyre, s’kisha durim të shkruaja veprën e shpallur me aq bujë.
Po përse romani në fjalë nuk përmendet në intervistat dhe esetë tuaja; përse nuk përmendet në “Ftesë në studio”, një libër që është pikë referimi për çdo studiues të veprës suaj, gjenetist qoftë ky ose jo?
Arsyeja ishte e thjeshtë. Ky roman mbeti edhe më pas si një vepër e mohuar prej meje. Për të qenë më i saktë, ai ishte pjesë e jetës sime, të njeriut, por jo e asaj të shkrimtarit. Në këtë të
fundit, ai i ngjante një fëmije të paligjshëm. Kjo kishte të bënte, ndoshta, me dyshimin tim se romani, duke qenë jashtë problemeve të kohës, do ta kishte të pamundur botimin. Veç kësaj, pas kthimit nga Moska, ishte e natyrshme që ai të më dukej i prapambetur. Sidomos pas “Qytetit pa reklama”, që e kisha shkruar atje, dhe që qëndronte, nga çdo pikëpamje, më lart se ai. Më vonë, kur ka ardhur puna për të përcaktuar atë që do të ishte teksti im i parë, pak a shumë serioz, zgjedhja ra mbi novelën e shkurtër “Në dheun e huaj”, shkruar më 1953, kur isha ende gjimnazist, shtatëmbëdhjetë vjeç.
Atëherë, si vendosët që dorëshkrimi të dilte nga sirtarët dhe të merrte formën e një libri të shtypur?
Kjo ka ndodhur shumë vonë, më 2012, në kohën kur po qartësohej ideja e një botimi të ri të veprave të plota në shtatë vëllime, ku vëllimi i fundit do të përmblidhte vepra të pakryera plotësisht, shestime, sinopse ose motërzime të ndryshme. Kjo do të ishte një lëndë tepër e larmishme, që mund të zgjonte interes po aq te studiuesit, sa te lexuesit e mirëfilltë.
Zoti Kadare, si është shkruar romani; dua të them: është shkruar në letër, është incizuar me magnetofon (si një pjesë e “Qytetit pa reklama”), ka ardhur nga një ditar, nga një letërkëmbim, a kishit një dosje të parë shënimesh, copëza letre… diçka tjetër?
Romani është shkruar me dorë, në fletore shkrimi. Është shfrytëzuar një ditar që kam mbajtur me ndërprerje gjatë viteve studenteske në Tiranë. Letra gjithashtu. Të mia dhe të vajzës studente që ka shërbyer si personazh.
Jeta e Tiranës jepet përmes zhurmave, vitrinave, shkëlqimit të rrugëve; aty ka të qeshura, grupe të gëzuara të rinjsh, djem e vajza, me dëshira, pasione…. Kështu shkëlqente Tirana në të vërtetë apo keni hedhur më shumë dritë se ç’kishte, për shkak se ishit i ri dhe perceptimi ndryshonte? Apo është ndoshta një poemë dashurie juaja, që e sjell Tiranën ashtu siç do të dëshironit të ishte?
Kur, pas më shumë se gjysmëshekulli, e kam lexuar dorëshkrimin, atmosfera kryeqytetase që përmendni ka qenë për mua po aq befasuese, sa edhe për ju. Pyetjen se cila nga dy tablotë ka qenë e vërtetë, ajo që është përshkruar në roman, apo ajo e jetës së njëmendtë, e kam bërë së pari unë vetë. Jeta e njëmendtë ka qenë vërtet e ashpër dhe e mërzitshme, por, sado e keqe të ishte jeta, më e keqe se ajo ishte letërsia. Kjo e fundit ngjante aq e mjerë, sa të vinte turp të ishe shkrimtar. Mund të thuhet se në vitet pesëdhjetë letërsia shqipe ishte në ditët më të zeza të saj. Një thatësirë e papërfytyrueshme zotëronte kudo, personazhe pozitive që të kallnin krupën, politizim i skajshëm, ngjyra bardhë e zi – partizanë, ballistë – shkurt asgjë njerëzore nuk ndihej në faqet e saj.
Në roman nuk ka përftesa moderne të dukshme, por atë e përshkon kryekëput një frymë moderne; aty gjenden personazhet që te “Dimri i vetmisë së madhe” do të jenë djemtë e rrugës “Broduej”, aty është Bardhyli, të cilin e kishin kritikuar për tendencë modernizmi, aty thuhet se në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve po flitej në lidhje me përhapjen e modernizmit në letërsi, pikturë dhe muzikë. Sa i vetëdijshëm ishit për këtë frymë moderne që përcillte romani juaj në klimën që mbizotëronte në Shqipëri në ato vite?
Ajo që ju e quani “frymë moderne” nuk është shpikja ime. Ndonëse e ndrojtur është ndier vërtet, fill pas dënimit në Moskë të krimeve të Stalinit, kryengritjes në Hungari më 1956 dhe konferencës së Tiranës, po atë vit. Unë disi e kam theksuar atë frymë, por në rrethet kryeqytetase, sidomos studenteske, pulsonte vërtet. Për fat të keq, në letërsinë shqipe nuk pati asnjë shenjë, asnjë jehonë të saj. Ndaj, parë nga ky këndvështrim, romani im nuk mund të ishte veçse rrëfimi i një Don Kishoti të vetmuar. Kjo ka qenë ndoshta edhe arsyeja që s’kam bërë asnjë përpjekje për botimin e tij. Madje, as mendja s’më ka shkuar, përderisa dorëshkrimi nuk është daktilografuar kurrë. Të jesh i vetëdijshëm se romani që ke shkruar nuk do të botohet kurrë (çka edhe i ndodhi këtij romani brenda epokës komuniste), mendoj se dëshmon për një vetëdijesim më të gjerë. Këtu dua të përsëris se kjo liri, përpara se të më vinte nga idetë dhe burimet e njohura të lirisë së njeriut, më ka ardhur prej vetë letërsisë. Më saktë, prej andej nga s’pritej: fantazmave të Shekspirit.
Ndalemi pak te personazhi që nuk u ngjet aspak atyre që diktonte socrealizmi. Bardhyli nuk ka asgjë të përbashkët me heroin pozitiv. Si mundët të krijonit një personazh të tillë në kohën kur teknikat tuaja poetike ishin ende të pasofistikuara? A e ndienit ju këtë? Pra, sa e kuptonit se, dashje pa dashje, ai, Bardhyli, ishte i ndryshëm nga personazhet që kërkonte koha? Ndoshta enkas e krijuat të tillë?
Çështja e “heroit pozitiv” ka qenë e para që më ka dalë përpara, në raportet e mia me realizmin socialist. Për t’i rënë shkurt, ishte shëmtia e parë që arrita të dalloj, pa ndihmën e askujt, përveçse të vetë letërsisë. Ishte një nga themelet e socrealizmit, ndaj dhe ndarja me të më ka ndihmuar në ndarjen e përgjithshme me këtë mjerim. Me të ashtuquajturin “hero pozitiv” në qendrën e tij, realizmi socialist kishte nënshkruar dekretin e vet mortor. Pa u zgjatur, po ju tregoj një ngjarje që lidhet me romanin për të cilin po flasim. Një letrar i kohës, dashamirës dhe i njohuri im, shkroi dhe botoi një “histori dashurie”, të ngjashme me atë që përshkruhej në “Dashuria nr. 2”. Kishte qenë në dijeni të ngjarjes mbi të cilën ishte bazuar teksti im, ndaj dhe ngjashmëria e tramës ra në sy të rretheve letrare, madje të lexuesve, që rastësisht dinin diçka rreth saj. Shkurt, e njëjta ngjarje përshkruhej dy mënyrash, por romanet ishin me fate të ndryshme: njëri do të botohej e tjetri jo. Por ky ishte vetëm ndryshimi i jashtëm. Ndryshimi tjetër, ai thelbësori, ai fatali, ishte se, ndërsa njëri nga tekstet i përkiste realizmit socialist, tjetri, imi, s’kishte të bënte me të. Kur e kam lexuar, në vend të kënaqësisë, që do të ndiente çdokush që një ngjarje e jetës së tij kishte frymëzuar një vepër letrare, kam vënë duart në kokë. M’u duk një tmerr i vërtetë. Dhe ky tmerr lidhej, në radhë të parë, me personazhin kryesor, që duhej të isha unë vetë. Çdokush mund të pyeste: të paska nxjerrë keq në atë vepër? Të ka bërë personazh negativ? Përgjigjja ime do të ishte e qartë: ku ta gjeja të isha negativ. Ishte e kundërta, duke kujtuar se më bënte nder, më kishte vënë në qendër të veprës si “hero pozitiv”! Dhe ishte pikërisht kjo që m’u duk si fatkeqësi. Nuk e kisha marrë me mend se do të vinte dita që mbi shpinën time të ndieja se ç’turp do të ishte të gjendeshe si hero pozitiv në një vepër të realizmit socialist! Që ta rrokni këtë, po jua shpjegoj. Personazhi qendror, domethënë unë vetë, isha një student që më rrinte mendja ditë e natë se si, pas mbarimit të studimeve, të shkoja ku të më dërgonte partia, për t’i shërbyer popullit. Që ia kisha bërë të qartë të dashurës sime, studente gjithashtu, se mbi dashurinë ndaj popullit s’vija asgjë, madje as atë vetë, e kështu me radhë. Nga ana tjetër, e dashura ime portretizohej si një vajzë trillane kryeqytetase, që e kishte mendjen të krihej e të zbukurohej, pa çarë kryet “për kauzën” etj. Ky ishte edhe thelbi i dramës që do të na çonte në ndarje! Zemërimi im për negativitetin e së dashurës (në të vërtetë, ajo ishte një vajzë e mrekullueshme nga të gjitha pikëpamjet) bashkohej me mllefin për pozitivitetin tim të padurueshëm. Por kryesorja ishte tjetër gjë. Për herë të parë, si një ndëshkim për atë me të cilën do të merresha, unë kuptova se sa çnjerëzor mund të ishte ky art. S’ishte ndonjë teprim po të dëgjoje se ishte shpikur një mallkim i ri, si ata që nisnin me fjalët “të pafsha në dreq a në dreqollë”. Në këtë rast, mallkimi do të ishte: të pafsha hero pozitiv në një roman të realizmit socialist!
Artisti i talentuar që, kur mbushi 17 vjetët, pati sukseset e para të ndjeshme në art, që kur kthehej në qytetin e lindjes e shihnin me kuriozitet, sepse vinte nga kryeqyteti, dhe që, për shkak të natyrës së ftohtë, indiferencës dhe talentit, shihej si mendjemadh nga meskiniteti i zakonshëm i provincës, artisti i ri që nuk ecte në normat e caktuara të jetës, që nuk rrinte me njerëz “të dëgjuar” të cilët s’pushonin së dhëni këshilla nga pozita e mësuesit artistik, që këshillat i dëgjonte me shumë skepticizëm, që linte leksionet, që bridhte me duar në xhepa duke i matur rrugët me vërshëllimë, jeni ju?
Ashtu mendoj. Zakonisht ky tip quhej personazh negativ, por unë e pranoja me kënaqësi. Mendoj se është i njëjti personazh i novelës “Në dheun e huaj”. Në atë kohë tipa të tillë letrarë njiheshin si “njeriu i tepërt” (Eugjen Onjegini i Pushkinit, Peçorini i Ljermontovit). Ka gjasë që termi i saktë do të ishte “njeriu i gabuar”. Ndërkaq, në rusisht nuk përdorej shprehja “ashiboçnyj”, por “lishnyj çellovjek”, që s’ishte gjë tjetër veçse përkthimi fjalë për fjalë i stilemës frënge “homme de trop”, “njeriu i gabuar”.
Përtej pengesës nga mjedisi, artisti, personazhi i romanit, i quajtur Bardhyl, nuk do ta shohë më vajzën (Emën), nuk do të martohet me të, ta “konsumojë” ndjenjën në martesë. Çfarë është kjo frikë që ka artisti, mund të na e shpjegoni për lexuesit?
Romani është shkruar në moshën njëzetvjeçare, kur ideja e martesës është vetvetiu e huaj. Aq më tepër personazhi është një student me ambicie të mëdha, në pritje të një ndryshimi tronditës në jetën e tij: udhëtimit në Moskë për studime të mëtejshme letrare. Shtojini kësaj edhe snobizmin rinor dhe xanxën e të qenit modern, për të kuptuar se martesa merrej si një mbyllje e jetës.
Ema është personazhi i parë në galerinë e personazheve-femra. Cili është emri më tingëllues, më i bukur i femrës në galerinë e personazheve tuaja? Cili është ai që doni më shumë?
Përgjithësisht s’kam qenë ndonjë kërkues i qëllimshëm emrash. Me sa më kujtohet, “Ema” ishte një emër që përdorej prej meje dhe shokëve të mi, si një lloj nofke, për vajzën-personazh, që u përmend më lart. Ajo vetë e përdorte gjithashtu për vetveten. Si emër vajze ose gruaje i parapëlqyer prej meje ka qenë Ana. E kam vështirë të saktësoj arsyet. Tingëllimi universal i saj ka qenë ndoshta njëra prej tyre. Anna Kern, gruaja njëzetetrevjeçare e gjeneralit Kern, me të cilën Pushkini i internuar pati një lidhje dashurie dhe i kushtoi vjershën më të famshme të dashurisë në letrat ruse: “Kujtoj atë çast të mrekullueshëm”, ka gjasë të ketë qenë një tjetër shtysë. Një vajzë ruse që e kam njohur dy-tri javë pas mbërritjes në Moskë, në shtator të vitit 1958, gjithashtu… Ndonjë tjetër rast s’përjashtohet. Siç e shihni,  është një vargor rastësish, disi i brishtë.
Le t’i rikthehemi vendimit tuaj: pasi kishit thënë se nuk do të shkruanit më poezi, në vitin 2005 botoni poemën “Tirana në dimër”. A keni fituar apo keni humbur diçka me “thyerjen” e kësaj fjale? Së dyti, çfarë ndodhi me Tiranën, e cila, në vitet gjashtëdhjetë, ishte realiteti më i bukur, ndërsa në vitin 2005 është realiteti i vanitetit, korrupsionit, krimit?
Jo, nuk kam humbur. “Tirana në dimër” është një poemë që duhej shkruar. Ka mbetur e huaj për kohën jo për faj të saj, por të kohës.
Si mundët të mos preknit asgjë në tekst deri para botimit teksa besoni se prirja për të ndrequr diçka në vepër bën pjesë në lirinë e saj? Si i shpëtuat tundimit për të mos bërë ndërhyrje? Apo nuk u tunduat aspak?
Nuk jam tunduar kurrë, përpara vitit 2012. Me sa duket, më është dukur e panatyrshme. Si një kundërkah, si dhunim. Ai tekst duhej të mbetej në atë trajtë të vet. Meqenëse u përmend fjala “liri”, kjo ka qenë ndoshta një formë e tij e lirisë. Akti i parë i përgatitjes së një vepre të tillë, për të dalë në jetën publike, ka qenë daktilografimi. Teksti, i shkruar me dorë, u shtyp për herë të parë në një makinë shkrimi në vitin 2012, pas gati gjashtëdhjetë vitesh. Ishte herë e parë që po e lexoja, në të vetmen formë që isha mësuar të lexoj një dorëshkrim: të daktilografuar. Gjatë leximit kisha përshtypjen se radhë të tëra më zbardheshin përpara syve. Dukej sikur teksti e kundërshtonte, e sprapste leximin.


Ndoshta në këtë sprapsje lozte një rol ndonjë dilemë juaja për të mos bërë publike një ngjarje personale, për arsye etike? Personazhi i vajzës, për shembull, që, siç kuptohet nga biseda, ka qenë lehtësisht e identifikueshme. A keni pasur rast ta takoni më vonë, kur jeni bërë shkrimtar i njohur? Ç’mund të mendonte ajo për ndodhinë, për përshkrimin e saj? Dhe, kryesorja, a ka ngjashmëri midis ngjarjeve të përjetuara nga rrëfimi i tyre në vepër?
Po e nis nga fundi: ngjashmëria. Është pyetja më e ndërlikuar në kësi rastesh. Është vështirë që ndodhia të ngjajë, por më e vështirë akoma, është të mos ngjajë. Ndryshe nga një parullë e njohur e komunizmit “kufiri ynë është i pakalueshëm”, kufiri letërsi-jetë e njëmendtë s’mund të jetë veçse i kalueshëm.
Takimi me personazhin?
Po t’ju them se qysh nga mbarimi i fakultetit të letërsisë në Tiranë, ku ishim të dy, pra, qysh nga ikja ime në Moskë, dhe gjer më sot, në këtë ditë që po flasim, nuk e kam takuar kurrë, ju ndoshta s’do të më besoni. Tirana, ndonëse kryeqytet i shtetit, nuk mund të përfytyrohej kurrë aq e madhe, saqë të mos e takoje asnjëherë ish-mikeshën tënde. Megjithatë, kështu ka ndodhur. Sa herë që flitej për zmadhimin e Tiranës, më shkonte ndër mend një gjë e tillë. Kur nga njëqind mijë banorë shkoi në dyqind mijë, mendova se kjo mund të përligjej disi. Por rastet e kundërta, domethënë të njohurit e shumtë, që më dilnin përpara, sidomos kur s’doja, ma hidhnin poshtë. Pastaj Tirana shkoi katërqind mijë, e më pas gjysmë milioni banorë, dhe tani mostakimi më ngjante i natyrshëm. Por, kur një ditë në Paris, tek ecja më këmbë në St. Michel, u ndesha me botuesin tim gjerman nga Cyrihu, Egon Ammann, m’u kthye shpresa se takimit në Tiranë me vajzën e fakultetit të letërsisë do t’i vinte radha një ditë. Nuk ndodhi asnjëherë, madje, edhe pas rastit të pabesueshëm kur, një mëngjes, në një bar të Nju-Jorkut, m’u afrua dikush që më përshëndeti: hello, jam Dan Pope, ju kujtohet, jemi takuar para ca vitesh në Central Park, e mblodha mendjen se mund të kryqëzohesha në rrugë me Dan Pope, madje me kinezë që i kisha njohur në Shangai, veç me atë vajzën e fakultetit, në Tiranën e ngushtë, s’do të duhej të ndeshesha kurrë. Ishte e qartë se diçka e errët, por e epërme, e pengonte.
Ju ka munduar ndonjëherë ndjenja e humbjes? Nëse po, në ç’kuptim?
Shumë herë. Në të gjitha kuptimet. Në radhë të parë, humbja rastësisht e dorëshkrimit. Besoj se nuk ka shkrimtar në botë që s’e ka përjetuar një gjë të tillë. Në radhë të dytë, edhe më keq, bastisja. Është i njohur si ankth nga gjithë shkrimtarët e vendeve tiranike. E kam provuar që larg, në tetor të vitit 1990, kur policia e Tiranës i mori krejt dorëshkrimet. E treta, zjarri, përmbytja, furia e vetë shkrimtarit (si në rastin e Nikollai Gogolit me pjesën e dytë të “Shpirtrave të vdekur”).
Zoti Kadare, a keni shkrime të tjera të pabotuara?
Më duket vetëm një novelë, me titullin “Barka në rërë”, shkruar pak kohë përpara romanit që po flasim. Është ende e padaktilografuar. Pra, në gjendje të midistë, mes jetës dhe pajetës.
A keni dashur ndonjëherë, qoftë edhe në fëmijërinë e hershme, të bëheni dikush tjetër përveçse shkrimtar?
Asnjëherë. Sidomos në fëmininë e hershme, atëherë kur kujtoja se e doja letërsinë marrëzisht, ngaqë isha i bindur se, sa më shumë ta doja, aq më i famshëm si shkrimtar do të bëhesha! (Më saktë, aq më i famshëm, isha, ndërkaq!) Jashtë mahisë, mund të them se një tekst kënge, për dashurinë, që gjendet në një nga librat e mi, do ta përshtatja kështu për letërsinë: Dhe njëqind jetë të jetoja/Në të njëqindtat do t’të doja./Gazeta Panorama

Letra e Ismail Kadaresë për presidentin amerikan George Bush


“Zoti President,

Dy vjet më parë, më 1989, kur jo vetëm në vendin tim por në gjithë perandorinë e Lindjes, diktatura komuniste ishte ende në këmbë, me mikun tim, laureatin e çmimit Nobel të paqes, Elia Weisel, ju kam dërguar një letër.

Në atë kohë, për një letër si ajo, në Shqipërinë komuniste dënoheshe me vdekje, megjithatë unë e ndjeva për detyrë t’ju drejtohesha juve, presídentit të shtetit më të fuqishëm demokratik të botës, për t’ju kërkuar ndjesë në emër të popullit shqiptar, për qëndrimin armiqësor që mbante qeveria komuniste shqiptare ndaj SHBA.

Ju shkruaja, midis të tjerash, në atë letër se populli shqiptar, në kundërshtim me sunduesit komuııistë, kishte ndjenja të thella mirënjohjeje për SHBA dhe ju lutesha Juve, që pa ia vënë veshin fyerjeve të Tiranës të vazhdonit të ndihmonit këtë popull martir, si atë që vuante brenda kufijve të shtetit, si gysmën tjetër të tij, që vuante në Jugosllavi.

Dhe ja, pa u mbushur dy vjet, në marrëdhëniet amerikano-shqiptare ndodhi e pabesueshmja. Kur Sekretari i Shtetıt, Baker, u prit në mënyrë madhështore në Tiranë, isha i lumtur të vërtetoheshin fjalët që ju kisha shkruar më 1989, që në atë kohë mund të tingëllonin si fantazi shkrimtari, se SHBA do të ketë te populli shqiptar, një mik të zjarrtë e të përhershëm. Nga ana e tyre, shqiptarët të zhgënjyer nga ato lidhje të mbrapshta në të cílat i çuan komunistët, janë sot më të etur se kurrë për miqësi të vërtetë.

Zoti President, sot kur një pjesë e botës, e sidomos ajo pjesë që posa është shkëputur nga e kaluara komuniste, po përpëlitet e s’gjen dot qetësi, njerëzimi mbarë përcjell me adhurim përpjekjet tuaja fisnike për rregullimin e saj. Në këtë kahje, jo vetëm si shkrimtar e qytetar shqiptar, por edhe si njeri që dëshiron një botë më të përkryer, ju drejtohem Juve, burrit të shtetit me të cilin e ardhmja e botës ka një lidhje të drejtpërdrejtë.

Për shumë dekada, një pjesë e botës në aksionet e saj politike e diplomatike, përballë problemeve të mëdha ka qenë shpesh herë e paralizuar prej dogmave dhe tabuve. Në emër të një stabiliteti e qetësie false, këto dogma shpalleshin të shenjta e të pandryshueshme, paçka se kombe e popuj të tërë, të rrëzuar prej fatit, njëlloj si titanët e dikurshëm, vuanin e rënkonin prej tyre.

Tani është e qartë për cilindo, se ajo qetësi dhe stabilitet, që përligjej nga formulat gjoja të shenjta, nuk ka qenë veç një harmoni e gënjeshtërt. Nuk do të zgjatem për gjëra që ju i dini më mirë se kushdo dhe, prej të cilave jeni shqetësuar si rrallë kush. Do të dëshiroja vetëm që të tërheq edhe një herë vëmendjen tuaj, Zoti President, për popullin me fatin më tragjík, të krejt kontinentit evropian: shqiptarët.

Ky është i vetmi popull në historinë e Europës, që pas dy mijë vjetëve jetë u nda më dysh, që në fillim të shekullit të XX-të prej Fuqive të Mëdha. Ky është i vetmi komb, që në këtë shekull u shtyp prej dy díktaturave më të egra, që ka njohur bota: diktaturës së komunistëve shqiptarë dhe diktaturës së komunistëve serbë.

Ky gjymtim e kjo shtypje dyfishe, e ka lodhur dhe e ka dëmtuar rëndë këtë komb. Tani, gjysma e tij, ajo që jeton brenda kufijve të shtetit shqíptar, është duke e fituar më në fund lirinë. Por gjysma tjetër, ajo që ende ndodhet nën komunistët serbë, është në zi dhe në mjerim.

Zoti President i SHBA! Mendoj se është e palejueshme dhe në kundërshtim me të gjitha ligjet e natyrës, të së drejtës universale dhe të Zotit, që ky komb të vazhdojë e të jetë i dënuar kështu.

Dhurata që iu bë terroristëve serbë që vranë më 1914 në Sarajevë, dukën Ferdinand të Austro-Hungarisë, duke u dhënë si shpërblim gjysmën e  Shqipërisë, është një nga krimet më të rënda në historinë e njerëzimit. Sa më shpejt që bota e qytetëruar ta çlirojë veten e saj nga ky krim, aq më mirë do të jetë.

Kur ju shkruaj këto fialë, unë nuk mendoj kurrë, që paqja dhe mirëkuptimi i sotëm i arritur me aq mundime, të rrezikohen për shkak të shqiptarëve. As nuk parashtroj kërkesa për veprime të ngutshme, brutale ose sensacionale.

Ajo që dëshiroj të shtroj para jush është kërkesa për një ndryshim parimor në qëndrimin ndaj popullit shqiptar. Në mbarirn të këtij shekulli, përpara shqiptarëve po ngrihet shansi historik, shansi që të korrigjohet faji që u bë ndaj tyre në fillim të shekullít.

A do të pranohet prej botës së sotme të qytetëruar e drejta e këtij populli, që të jetojë bashkë, në të njëjtën shtëpi, si të gjithë kombet apo do t’i mohohet kjo e drejtë, në emër të tabuve ose të gjumit të qetë të dikujt?

Në qoftë se në vizionin e Europës së nesërme pranohet kjo ide, mendoj se edhe mjetet demokratike për zgjedhjen e saj në mënyrë paqësore, diplomatike, njerëzore, pa dbimbje e gjak për kërrkënd, mund të gjenden.

E tmerrshrne është se gjer më sot kjo ide nuk është pranuar. Por në kohën tonë, në kohën e triumfit të të drejtave të njeríut, triumf në të cilín SHBA kanë një vend nderi, të mos pranosh një ide të tillë, do të thotë të pajtohesh me të kundërtën.

Me një krim të tillë në ndërgjegje, bota e lirë s’mund të flejë e qetë. Ndonëse nuk do të doja ta mbyllja këtë letër me diçka të zymtë, s’mund të rri pa ju thënë se shqiptarët e Kosovës i kanë bërë thirrje për ndihmë gjithë botës: një masakër e përgjakshme po përgatitet kundër tyre.

Shpresoj, Zoti President i SHBA, se ju do të bëni gjithçka, për të ndaluar këtë krim të paralajmëruar, tashmë, nga shumë drejtime.

Duke ju falenderuar edhe një herë, ju personalisht dhe shtetin tuaj të madh, për vëmendjen ndaj popullit tim, shpresoj Zoti President, se midis punëve dhe problemeve tuaja të shumta, do të vazhdoni të interesoheni për fatin e popullit tim martir.

Pranoni, Zoti President, shprehjen e respektit tim më të thellë.
/topkadare /KultPlus.com

ISMAIL KADARE

Poezi madhështore për Kosovën nga Ismail Kadare

Një nga vjershat e rralla ku përmendet Kosova. Përgjithësisht tema e Kosovës në atë kohë, konsiderohej tabu në letërsi.

E hidhur vjeshtë e këtij viti
Kosovën gjeti nën terror.
Korba të zez mbi të ia mbërritën,
Hetues, gjykatës e prokurorë.

Me dhjetë vjet burg, me tetë, me shtatë,
Me dymbëdhjetë dënojnë diku.
Kështu mes jush shekullin ndani,
Dhe mijëvjeçarin ndani ju.

Kështu e prekni historinë,
Mbi supe e mbartni ju sërish.
Prangat në shkollë që i mësonit
Në duar ndjetë befasisht.

Dhe patë se koha e mesjetës
S’qe larg dhe veç në libra s’qe,
Dhe u kthye nata e Prishtinës
Në natë Shën Bartolemeu.

U ngritët ju viganë, fisnikë
Me korrektesë e madhështi.
Ngaqë kërkuat Republikë,
U shtypët si në monarki.

Por koha kurrë s’vjen përgjysmë,
Natë e masakrës vetëm s’mbërrin,
Se pas Dushanit car të frikshëm
Rrufeshëm Skënderbeu arrin.

S’kish dëshmitarë, TV nuk pati
Zinxhiri i tankut kur ju griu,
Por retë e globit veg ju panë,
Ndërgjegje e botës te ju mbërriu.

Kështu në vorbull të epokës
U ngritët ju si monument,
Ju që e prekët historinë,
Dhe n’histori u kthyet vetë.

– Ismail Kadare/filozofia.al

Letra e Kadaresë për Papa Gjon Palin II në kohën e luftës në Kosovë: Një masakër e madhe po përgatitet kundër tyre

“Shenjtëria Juaj,

Ashtu si miliona shqiptarë, kam ndjekur me ngazëllim interesimin tuaj për fatin e popullit tim. Si At i shenjtë i kishës së krishterë, ju keni nën vështrimin tuaj gjithë popujt e botës, por ka diçka tepër prekëse, e tepër unikale, në qëndrimin tuaj ndaj kombit të shqiptarëve. Kjo vjen nga fakti se, të veçanta dhe unikale, kanë qenë raportet e këtij kombi me fenë në përgjithësi, e me fenë e krishterë, në veçanti.

Shqipëria e vogël, një nga vendet e para të krishtërimit, do të merrte mbi vete një nga njollat më të rënda të historisë: të ndalonte fenë. Për këtë mëkat të rëndë, një nga më tragjikët, që shkaktoi komunizmi në këtë vend, populli shqiptar, ne të gjithë, kemi pritur ndëshkimin.

Për fat të mirë, kjo turbullirë nuk vazhdoi gjatë dhe Shqipëria po i kthehet prapë zonave të shpirtit prej nga është larguar, duke dëshmuar kështu besimin e vjetër njerëzor se errësira, pavarësisht nga triumfi i përkohshëm, s’mund ta mposhti dritën.

Për fatin e saj të keq, Shqipëria ka qenë gjatë shekujve një fushë ndeshjesh e feve të ndryshme, gjersa u gdhi në shekullin XX, me tri fe. Ishte ky, një nga faktorët kryesorë, që i ndihmoi komunistët për të goditur besimin në përgjithësi. Por, ndërsa u sulën kundër tri feve, zelli kryesor i komunistëve ka qenë drejtuar në radhë të parë kundër krishtërimit katolik, sepse ishte pikërisht ai, që e lidhte këtë vend, me Europën e krishterë.

Tani, e gjithë kjo, i përket një ëndrre të keqe. Por ashtu si pas një lëngate të rëndë, pas shembjes së diktaturës, kanë mbetur shumë brenga e boshësi në shpirtin e këtij populli të lodhur. Si asnjëherë tjetër, ai ka nevojë për besim, purifikim dhe lartësim shpirtëror. Askush më mirë se ju, nuk mund ta kuptojë dhe nuk mund të ndihmojë, për këtë ringjallje shpirtërore.

Kalvari, nëpër të cilën kaloi kombi shqiptar, e ka brenda edhe zinë, por edhe dritën e triumfit. Ndodhën gjëra të tmerrshme, u rroposën në humnerë njerëz dhe ide, por prapë që nga humnera u ngritën të rrëzuarit. Një shkreti e krizë e madhe shpirtërore pushtoi shpirtrat, po mu midis asaj, shkëlqeu fisnikëria njerëzore dhe ndodhën akte të mëdha, të rralla në këtë botë.

Kështu për shembull, gjatë rihapjes së kishave, u përdëllyen e dhanë ndihma myslimanët njësoj si krishterët, kurse djemtë dhe vajzat shqiptare, filluan të mbanin shenjën e kryqit, pavarësisht se cilës feje i përkisnin.

Ka një personazh sublim në historinë e shqiptarëve, i cili mishëron fatin ciklik të Shqipërisë, Ky është Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Ashtu si Shqipëria, ai ishte në fillim i krishterë, ashtu si një pjesë e shqiptarëve, ai u kthye përkohësisht në fenë islamike, dhe së fundi, ashtu si një pjesë e shqiptarëve té sotëm, ai u kthye prapë në fenë e Krishtit, për t’u pagëzuar si “atlet i Krishtit” dhe mbrojtës i krishtërimit europian.

Pas kalvarit që kaloi, pas rrugës së kryqit, kombi shqiptar është i përgatitur për ta kthyer në një kështjellë të qytetërimit europian. Ndoshta ky mendim, mund të zgjojë buzëqeshje ironike te dikush, por për shumë të tjerë ai është i natyrshëm, siç janë shpesh të natyrshme faktet që duken paradoksale.

Europa e krishterë është treguar shpesh herë e pavëmendshme ndaj këtij “kombi plangprishës”. Ai ka qenë i ndërgjegjshëm se shpesh e ka merituar një ndëshkim, por jo të asaj shkalle, siç e ka marrë. Sepse, nëse ka merituar ndëshkimin, aq më shumë ka merituar faljen.

Ndërsa shpresojnë se keqkuptimet midis tyre dhe botës janë duke marrë fund, shqiptarët për herë e më tepër i kanë drejtuar sytë nga Ju, Shenjtëria Juaj. Gjysma e tyre, ata që ndodhen brenda kufijve të shtetit Jugosllav, përjetojnë ende skëterrën komuniste.

Me këtë rast, lajmet që vijnë që andej janë të trishtueshme e të frikshme: një masakër e madhe po përgatitet kundër tyre. Në qoftë se ajo nuk ndalohet me kohë, gjaku i derdhur do ta turbullojë për një kohë të gjatë gjumin e njerëzimit mbarë.

Si gjithë shqiptarët, kam shpresë se ju, Shenjtëria Juaj, nuk do të mungoni të drejtoni vëmendjen Tuaj nga ky popull martir. Si gjithë njerëzit, që duan paqen dhe harmoninë në botë, shpresoj se ju do të bëni gjithçka, që ky komb te gjejë më në fund edhe ai paqen dhe qetësinë e tij.

Pranoni, Shenjtëria Juaj, shprehjen e respektit dhe konsideratës sime më të thellë.”/topkadare

– Ismail Kadare/filozofia.al

Letra e dashurisë së Kadaresë për rusen Ljuba

Një nga periudhat më të bukura në jetën e shkrimtarit Ismail Kadare ka qenë dhe koha e studimeve në Moskë. Në këtë kohë ai ka bërë vargje të ndjera për dashurinë. Në librin “Ftesë në studio”, ai tregon për herë të parë detaje mbi njohjet me vajzat ruse, duke treguar dhe disa copëza letrash që ua pat çuar vajzave me të cilat ishte shoqëruar. Shqiponline po boton disa pjesë nga këto letra, që vetë shkrimtari i ka bërë publike në këtë libër.

Një prej tyre ishte Ljuba, një mikeshë që në kohën që ka shkruar letrën kishte vetëm dy javë që e kishte njohur. Ja çfarë i shkruan ai asaj, duke pasur në mëndje letrën që Pushkini ia kishte dërguar Anne Kern:

“Ljuba ime e shtrenjtë. Një javë më parë kur me ndihmën e Zotit të shtiva në dorë, (pa guxuar ta shkruaj krejt fjalën e ndyrë ruse, shënova vetëm shkronjën e parë j…. me tri pika), ishte vërtet një gjë e mrekullueshme, një cudnoje mgnovjenje, siç e shkruan Pushkini i madh.

Veç në mos më ke ngjitur triperin (në gjuhën tonë ai emërtohet me një fjalë me tingëllim madhështor skullamendo, e huajtur nga italishtja dhe që të kujton termat e muzikës, andando moderator, apo jo?), pra veç në mos ma ke ngjitur triperin, ndonëse një shkrimtar, Heminguej më duket ka thënë se kur e marr prej teje edhe triperi më duket i mrekullueshëm.

Kështu, pra, as ai s’ma zbeh dot dashurinë për ty, veç në mos e ke marrë prej ndonjë çifuti uzbek, se pavarësisht nga simpatia që kam për çifutet, kam dëgjuar se çifutet e Uzbekistanit e kanë triperin më të keq se sifilizin”. Ja përgjigja që i kthen Ljuba: “Që kishte në natyrën tënde diçka anormale, madje prej krimineli këtë e pikasi qysh në fillim nëna ime kur erdhe për të pirë çaj tek ne. Por ajo, fisnike siç është, nuk më tha asgjë për të mos më dëshpëruar. Veç kur i tregova letrën tënde të ndyrë më tha se ti ishe më i keq se ce kishte menduar.

Një përbindësh i vërtetë, pjellë tipike e një bote që shtypi ynë i shkretë sovjetik e quan me të drejtë të zvetënuar, por që ne mezi i besojmë. Të pije çaj me ty ishte njësoj si të pije çaj me djallin. Edhe këto janë fjalë të nënës sime, e cila njësoj si unë e ndjen veten të fyer si njeri, si grua. Ti iu duke asaj dhe tani më dukesh edhe mua si mishërimi i së keqes….

Do të mjaftonte urrejtja jote ndaj poezisë (Pushkinit) e sidomos ndaj muzikës veneriane për të kuptuar se cpërbindësh je. I poshtër gjer në fund duke e parë se me prindët e mi nuk do të ecte, ti u përpoqe të bësh për vete gjyshen, e cila ishte e vetmja që pasi dëgjoi poshtërsitë e tua, tha “Zoti e ndjeftë”.

Më vjen shumë turp që jam shoqëruar me ty. Duke të urryer shumë shumë. Ljuba” Të njëjtin zemërim shpreh edhe Llora në një tjetër letër. Vetë shkrimtari e shpjegon kështu këtë kohë në libër “Nga vinte kjo ndjenjë shkatërrimi, që kishte kohë që më kishte kapur? I prishja të gjitha lidhjet, i zëvendësoja me të përkohshme, të cilat ngutesha ti prishja gjithashtu. Ishte padyshim një sëmundje që zotëronte rreth e rrotull, por që mua më kishte zënë rëndshëm”.

Tek romani “Muzgu” Kadare e shpjegon këtë krizë. Por pavarësisht zemërimit të Ljubës, Kadare është ndër të parët shkrimtarë që ka folur hapur për këtë anë kaq njerëzore në jetën e një shkrimtari, duke treguar kohët e bukura të jetës studentore në Moskë, të vajzave që takoi dhe që e bënë të shkruante poezitë më të bukura mbi dashurinë.

Detaje nga dreka e parë e Helenës me familjen e Ismail Kadaresë, aty ku lindi ideja e fejesës

Ismail dhe Helena Kadare përbëjnë çiftin më të njohur të letrave shqipe. KultPlus sonte ju sjell një pjesë nga libri i njohur i Kadaresë “Kukulla”, ku Ismail Kadare përshkruan në detaje takimin e parë të Helena Kadaresë me familjen e tij, që e nënkuptohet si një takim tejet i ftohtë, por që pas tij, kishin kuptuar se kjo drekë  edhe në mënyrë të pavetëdijshëm i kishte shtyrë drejt një hapi tjetër në lidhjen e tyre.

Në kujtimet e saj, Helena ka përshkruar drekën e parë në shtëpinë tonë, që ishte njëherësh njohja e parë e saj me prindërit e mi.

Asnjëherë, madje ende sot, pas kaq vitesh nuk e kam pasur të qartë se ç’më shkrepi atë të diel  që, pas qëndrimit gjithë paraditen në dhomës time, t’i thosha Helenes: a nuk rri për drekë?

Për drekë? Kishte thënë ajo e befasuar, pastaj kishte përsëritur dy-tri-herë: Po si? Po pse?

Kishte disa javë që takoheshim, por asnjëherë s’kishte rënë fjala për gjëra të tilla, njohje me prindërit etj. Helena njihte motrën time, nuk di në  ç’rrethana, kurse me vëllain më të vogël ishte ndeshur një herë të shkallët.

Përse? Përserita pyetjen e saj. Desha t’i them ndonjë arsye, por ngaqë s’gjeta, përsërita…Ashtu kot…

Pa e bërë të gjatë isha ngritur dhe kisha dalë nga dhoma, për t’i thënë Kukullës se ajo shoqja ime do të rrinte për drekë…

Kush? Pyeti Kukulla. Ajo bjondia? Gjithmonë sipas stilit të saj, nuk përdori fjalën “leshverdhë”, siç thuhej në Gjirokastër, sidomos në shtëpitë e vjetra, ku leshverdhat çmoheshin veçanërisht, por një fjalë që sapo kishte hyrë në modë.

Një çast e mora këtë si shenjë që Kukulla ishte joshur më në fund prej vajzës, çka vërtetonte se kisha pasur të drejtë kur kisha menduar se, në rast nevoje për mirëkuptim midis Helenës dhe fisit tim kryeneç, shpresën kryesore e kisha vënë te flokët e saj.

Por këtë herë nuk ndodhi ashtu. Njëfarë ftohtësie në fytyrën e Kukullës, ishte, me sa dukej, shenja se ende ruante njëfarë pa kënaqësie që zgjedhja e saj paradokohshme nuk ishte marrë parasysh. Dhe, pa dyshim, i kishte shkuar mendja se Helena paskësh qenë shkaku.

Nuk foli asgjë, vetëm pyeti se a duhej t’i thoshte “atij”, domethënë tim eti.

Patjetër, i thashë. Do të hamë drekë të gjithë bashkë.

Ishte ende mesditë dhe gjer në dy, ora e zakonshme e drekës, kishte kohë të mjaftueshme për ndonjë përgatitje.

Helena nuk e fshihte se ishte pak e shqetësuar. Për t’i dhënë  zemër i tregova ca kureshti të Kadarenjve, një pjesë e të cilave kishin lidhje me naivitetin e Kukullës. Ndër të tjera, i përmenda ngjarjen e “vajës” modele dhe, gjsmë më të qeshur, shtova se, meqenëse Kukulla paskësh qenë e djegur për fjalën “zonjë”, të përpiqej ta quante ashtu.

Pak përpara orës së drekës shkova për të parë gjendjen. Nga kostumi i babait dhe shprehja e fytyrës e kuptova që “e dinte”. Im vëlla më pëshpëriti: “Helena do të vijë?”. Ia bëra “po” me krye.

Në orën dy u nisëm të dy, unë i para, Helena pas, drejt drekës që Bardhyl B. Kishte gjasë ta quante si risinë më të madhe, jo vetëm në doket letraro-mondane shqiptare, por më tej, dicka që të kujtonte deklaratën e Jefferson-it ndoshta, apome Shturm un Drang-un gjerman që porsa e kishin bërë në letësi.

Im atë, në krye të tryezës, me gjithë pamjen e rëndë, ishte gjithmonë në “gjendje lufte”. Kukulla kishte pamjen e saj të zakonshme në kësi rastesh: një përzierje të nemitjes me shpërfilljen. Motra, nuk e kuptoja pse m’u duk se mbante një qëndim gjysmë fajtori.   I vetmi që rrinte natyrshëm ishte vëllai.

Mirëdita, zonjë, tha Helena me një zë krejt të pasigurt.

Unë mezi e mbajta të qeshurën. Kukulla s’e dëgjoi ose bëri sikur. (Me vete mendova që ishte më mirë të mos e kisha dëgjuar, përndryshe në krahasim me zërin e tingëllueshëm e lozonjar të asaj tjetrës, ky i Helenës, kishte gjasë t’i dukej fare i zbehtë.)

Tek vendoste pjatat e fundit, në fytyrën e saj m’u duk se spikata dicka të njohur. Buzëhollë, gati sa s’thashë me zë. Gjyshja. Ndoshta vjehrra…

Në tryezë biseda mezi lidhje. Me përjashtim të disa frazave të rëndomta midis Helenës dhe tim vëllai, një bisedë koti midis studentësh për ca ndryshime rregulloresh në fakultet, pjesa tjetër i ngjante një teksti të ngjitur me zor.

Të thashë? I pëshpërita Helenës që e kisha përbri.

Ajo bëri “po” me krye dhe kjo më qetësoi gjithsesi.

Ishte moskuptimi i përhershëm i Kadaranjve, për të cilin i kisha folur. Por këtë herë ftohtësia përligjej. Në sytë e të gjithëve ishte pyetja: ç’ishte kjo vajzë, përse ndodhej këtu dhe c’kuptim kishte kjo drekë?

Herë pas here sytë më shkonin te Kukulla dhe pothuajse e merrja me mend se c’ndiente.

Të qan zemra për atë tjetrën, mendoja. E di. Një copë herë e vazhdova me vete dialogun e përfytyruar me Kukullën. Kjo këtu, Helena, gjithashtu është e bukur, apo jo? Për pamjen s’kishte ç’thoshe. Madje ia kalonte asaj tjetrës. Dhe ishte leshverdhë si ato të teatrit, që i pëlqenin asaj.

Kisha një pështjellim të lehtë në kokë. Ndieja dëshirën t’i thosha: S’kemi pse vështroni ashtu si të mpirë. Kjo drekë është thjesht një drekë. Ashtu sikurse kjo vajzë është para së gjithash një vajzë. E cila, veç kësaj, është e dashura ime. Por kjo është puna jonë, e në të dyve, që as ju dhe askujt tjetër s’i përket. E morët vesh tani?

Acarimi i beftë, ashtu si më erdhi, pa ndonjë shkak të dukshëm, ashtu edhe po më ikte.

Pështjellimi në kokën time vazhdonte, por ai ishte tani i ndryshëm. Kishte kaluar kaq kohë që nga drekat dhe darkat te shtëpia e madhe “atje”. Kukulla ishte tani në vendin e vjehrrës së saj, kurse Helena në vendin e Kukullës. Mua s’më mbetej veç të isha në rolin e tim eti, që duhej të vendoste drejtësinë, në rast lufte midis tyre. Aq më tepër që ai, pas dorëheqjes, e kishte humbur postin e Torquemandas së madh…Qerthulli rihte të mbyllej…

Sa më lodhi kjo drekë, i thash Helenës kur shkuam prapë në dhomë. Ndoshta bëra gabim që të çova. Jo, tha ajo, me të njëjtin zë të pasigurt që kishte shqiptar fjalët: si jeni zonë?…

Më pas, po të më thoshte dikush se ajo drekë, në dukje pa asnjë kuptim, ndrynte në vetvete një enigmë, do të qeshja me të madhe.

Ishin bërë vërtet pyetjet: ç’ishte kjo vajzë, pse ishte këtu dhe ç’kuptim kishte ky teatër, por në të vërtetë askush, e në radhë të parë ne të dy, Helena dhe unë, nuk fshihnim asgjë. Dhe kjo ishte krejt e vërteta, ngaqë në radhë të parë, në vetë nuk dinim asgjë. Kishim ardhur te kjo drekë pa asnjë prapamendim a plan maskues, e aq më tepër pa dredhi.

Ndërkohë, më pas, si duke luajtur si rrjedhojë leximesh të llojit psikanalist, madje na kishte shkuar se mos, pa e dit as vetë, ishim joshur ne vetë, duke joshur pas vetes dhe të tjerët, drejt idesë së mjegullt të një fejese.

Përherë e më tepër më dukej se një dasmë e ndrydhur, e ardhshme, si ato dhomat ende pa emër të shtëpisë së Gjirokastrës, një mbasedasmë, po të përdorej një fjalë sipas shembullit të mosdhomave të atjeshme, rrinte ndoshta e fshehur pas teatrit absurd të asaj dreke.

Urime të pathëna, që s’kishin të drejtë të shqiptoheshin, një rrëzëllimë karfice mbi flokët e Helenës, që herë merret shkëlqim e aty për aty shuhej, sipas lëvizjes së kokës së saj, shkurt një si shenjim a lajm fejese e porsalindur, rridhnin të shfaqeshin falturushëm./ KultPlus.com

Dëgjo… është shumë e vështirë të diskutosh në mbretërinë e idiotëve- dhjetë thënie të Ismail Kadaresë 

Dëgjo… është shumë e vështirë të diskutosh në mbretërinë e idiotëve- dhjetë thënie të Ismail Kadaresë

Popujt, librat e tyre të mëdhenj, me gjak zakonisht i kanë larë.

Ata që shpikën shpejtësinë reaktive, larg Atdheut sigurisht do kenë qenë ndonjëherë!

Armiku mbetet armik, edhe i vdekur qoftë.

Ka gjithmonë kohë që njerëzit të bëjnë diçka për popullin e tyre.

Gjuha më e mirë se gjithçka tjetër jep shpesh dritën ose mjerimin e një kohe.

Të falësh nuk do të thotë të harrosh.

Ne mund të jemi gjithçka, veç një gjë nuk jemi: ajo që kujtoni ju.

Dëgjo… Është shumë e vështirë të diskutosh në mbretërinë e idiotëve.

Njeriu në jetë ka nevojë për 1 filxhan shkencë, 1 shishe kujdes, dhe 1 oqean durim.

Letërsia autentike nuk përputhet me diktaturat. Shkrimtari është armiku natyror i diktaturave./KultPlus.com

Kadare 83 vjeç, ja çfarë duhet të lexoni me patjetër nga ai

Kadare 83 vjeç, ja çfarë duhet të lexoni me patjetër nga ai

Ismail Kadare, njeriu i letrave shqipe sot mbushi 83 vjeç. Kadare nuk është vetëm shkrimtari më i madh ndër shqiptar, atë tashmë e njeh edhe bota.

Vepra e parë e rëndësishme e Ismail Kadaresë në prozë është romani “Qyteti pa reklama”, që nuk u lejua të botohej i plotë deri në vitin 2003.

Mos harroni në listën tuaj ta keni “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” (1964), ideja e këtij romani është shpirti liridashës i popullit shqiptar.

Temën e shpirtit të pamposhtur të shqiptarëve nëpër shekuj autori e trajtoi edhe në romanin “Kështjella” (1975).

Në romanin “Kronikë në gur” (1970) Kadare kritikoi psikologjinë provinciale dhe traditat prapanike.

Probleme të rëndësishme të historisë janë trajtuar edhe në përmbledhjet me tregime e novela “Emblema e dikurshme” (1977), “Ura me tri harqe” (1978).

Një nga krijimet më të shquara të Ismail Kadaresë dhe të të gjithë letërsisë së re shqiptare është romani “Pallati i ëndrrave” (1981).

Libra të tjerë me rëndësi të Kadaresë janë: “Mosmarrëveshja”, “Darka e gabuar”, “Prilli i thyer”, “Aksidenti”, “Mjegullat e Tiranës”, “Mëngjeset në kafe Rostand”.

Po ndajmë me ju disa vlerësime të kohësve për veprën e Kadaresë:

Alain Bosquet: Asnjë fushë dhe asnjë lloj gjendjeje shpirtërore nuk është e huaj për gjenin krijues të Ismail Kadaresë, që është pa dyshim shkrimtari më i begatë dhe më i larmishëm i kohës sonë. Po ç’presin vallë, ata zotërinjtë e Stokholmit?

Alain Bosquet: Ta nderosh Kadarenë me Nobel, nuk do të thotë ta emanciposh atë. Do të thotë të emancipoheni vet ju. (Letër dërguar jurisë së çmimit Nobel)

John Kerry: Kadare, një shkrimtar që mbulon një kulture të tërë… një shkrimtar universal me një traditë në të treguarin e historive që shkon pas deri në kohët e Homerit.

Rexhep Qosja: [Romanit “Kështjella”] mund t’i shtohet nga diçka, por prej tij nuk mund të hiqet asgjë: asnjë skenë, asnjë fjali, asnjë fjalë, asnjë detaj. (Panteoni i rralluar, Rilindja, Prishtinë, 1973)

Jeta dhe çmimet e kolosit Kadare

Ismail Kadare është një nga shkrimtarët më gjenialë bashkëkohorë, disa herë i nominuar për çmimin “Nobel” në letërsi.

Ai shquhet për novela, romane, por ka botuar edhe vëllime me poezi dhe sprova.

Me veprat e tij, shkrimtari Kadare e ka bërë të njohur Shqipërinë në botë, me historinë dhe kulturën e saj shekullore.

Kadare ka nisur të shkruajë kur ishte ende i ri dhe veprat e tij janë përkthyer në mbi 45 gjuhë të botës.

Në vitin 1996 Kadare u bë anëtar për jetë i Akademisë së Shkencave Morale dhe Politike në Francë.

Në vitin 1992 u vlerësua me Prix Mondial Cino Del Duca; në 2005 fitoi Man booker International Prize dhe në vitin 2009 mori çmimin Prince of Asturias për Artet.

Ndërsa në 2015-ës, Kadare ka qenë fitues i Çmimit të Jeruzalemit në Letërsi, po në këtë vit me pëlqimin e autorit, fondacioni Mapo filloi të ndajë çmimin “Kadare” për letërsi.

Në janar të 2016-ës Kadare dekorohet “Komandant i Legjionit të Nderit” në Francë.

Haradinaj ia uron ditëlindjen Kadaresë, “jemi popull me fat që e kemi”

Kryeministri i Kosovës Ramush Haradinaj, ka uruar shkrimtarin shqiptar Ismail Kadare, për ditëlindjen e 83-të.

“Përmes veprës kulmore letrare, Ismail Kadare e universalizoi historinë shqiptare. Falë fuqisë së fjalës, shkrimtari ynë e bëri të njohur thelbin e të vërtetës dhe të drejtës së Kosovës. Ne shqiptarët jemi popull me fat që e kemi shkrimtarin e përmasave botërore, vlerë tonën identitare. Urime ditëlindja, të paçim dhe gjatë Ismail Kadare”, ka shkruar Haradinaj në Facebook.

Ismail Kadare mbush 83 vjet

Më 28 janar të vitit 1936, 83 vite më parë, lindi poeti dhe shkrimtari i shquar shqiptar, Ismail Kadare.

Kadare lindi në Gjirokastër, ku përfundoi edhe arsimin e mesëm. Kadare është një nga shkrimtarët më gjenialë bashkëkohorë, disa herë i nominuar për çmimin “Nobel” në letërsi. Ai shquhet për novela, romane, por ka botuar edhe vëllime me poezi dhe sprova.

Në vitin 1958 mbaroi degën e Gjuhës e të Letërsisë në Universitetin e Tiranës, për të vazhduar më pas në Moskë me studime për dy vjet në Institutin e Letërsisë Botërore “Maksim Gorki” (1958-1960). Kadare është një nga shkrimtarët më të mëdhenj të letërsisë shqipe dhe gjithashtu një nga shkrimtarët më të mëdhenj të letërsisë botërore bashkëkohore.

Me veprën e tij, që ka shënuar një numër rekord të përkthimeve (në mbi 45 gjuhë të huaja) ai e ka bërë të njohur Shqipërinë në botë, me historinë dhe me kulturën e saj shekullore. Rrugën e krijimtarisë letrare e nisi si poet që në vitet e gjimnazit Frymëzimet djaloshare, 1954, “Ëndërrimet”, (1957), por u bë i njohur sidomos me vëllimin Shekulli im (1961), që u pasua nga vëllimet e tjera poetike, si: Përse mendohen këto male (1964), Motive me diell (1968) dhe Koha (1976). Vepra poetike e Ismail Kadaresë shquhet për idetë e thella dhe për figuracionin e pasur e origjinal; rol me rëndësi për pasurimin e poezisë shqiptare.

Në fushën e prozës, Ismail Kadare ka lëvruar tregimin, novelën dhe romanin. Vepra e parë e rëndësishme e Ismail Kadaresë në prozë është romani “Qyteti pa reklama”, që nuk u lejua të botohej i plotë deri në vitin 2003. Prozën e tij e karakterizojnë përgjithësimet e gjëra historiko-filozofike, subjekti i ngjeshur dhe mendimi i thellë i shprehur shpesh me anë të parabolës, mbi bazën e asociacionit apo të analogjive historike. Ideja e romanit Gjenerali i ushtrisë së vdekur (1964) është shpirti liridashës i popullit shqiptar. Temën e shpirtit të pamposhtur të shqiptarëve nëpër shekuj autori e trajtoi edhe në romanin Kështjella (1975). Në romanin Kronikë në gur (1970) Kadare kritikoi psikologjinë provinciale dhe traditat prapanike.

Probleme të rëndësishme të historisë janë trajtuar edhe në përmbledhjet me tregime e novela Emblema e dikurshme (1977), Ura me tri harqe (1978) dhe Gjakftohtësia (1980). E veçanta e talentit të Ismail Kadaresë shfaqet sidomos në trajtimin, nga një këndvështrim i ri, i temës historike dhe në tingëllimin e mprehtë aktual që është i aftë t’i japë asaj. Një nga krijimet më të shquara të Ismail Kadaresë dhe të të gjithë letërsisë së re shqiptare është romani Pallati i ëndrrave (1981). Shumica e veprave të Ismail Kadaresë janë përkthyer e botuar në mbi 45 gjuhë të botës dhe janë pritur shumë mirë nga publiku lexues. Ai është shkrimtari shqiptar më i njohur në botë.

Në vjeshtën e viti 1990 Ismail Kadare vendosi të largohet nga Shqipëria dhe të qëndrojë në Paris. Shkrimtari në atë kohë e përligji këtë largim me “mungesën e ndryshimeve demokratike”. Autoritetet e kohës e dënuan largimin e Ismail Kadaresë, por krijimtaria e tij nuk u ndalua. Në vitin 1990 e më pas vepra e tij bëhet shprehja më e fuqishme e vlerave gjuhësore dhe artistike të shqipes letrare. Letërsia e Ismail Kadaresë pas vitit 1990 bart të njëjtat tipare thelbësore të asaj të mëparshme: frymën etnografike dhe shpërfaqjen e identitetit shqiptar.

Ismail Kadare është laureat i shumë çmimeve letrare kombëtare dhe ndërkombëtare.Që nga v. 1994 I.K. është anëtar korrespondent i Akademisë së Shkencave Morale dhe Politike të Francës dhe anëtar i jashtëm i ASHAK.

Ka qenë delegat në Kongresin e Drejtshkrimit (1972).Në vitin 2005 fitoi çmimin “The Booker Prize Man”.Ismail Kadare është dekoruar nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë me Urdhrin “Nderi i Kombit” dhe nga shteti francez me urdhrat “Kryqi i Legjionit të Nderit” e “Oficer i Legjionit të Nderit”.Ismail Kadare më 23.06.2012 u nderua me Çmimin e madh spanjoll, “Princi i Asturias për Letërsi”, një nga çmimet me prestigjioze letrare në botë. Ai doli fitues mes 31 kandidateve nga 25 vende të ndryshme të botës ku dallohet emri i Milan Kunderas apo italiani Antonio Cabucchi. Ismail Kadare shkroi edhe veprën e njohur “Gënjeshtër nga dashuria e Galdimi ndaj Arife-s” 2013. /KultPlus.com

“Shqiptarët janë vrarë me njëri – tjetrin kur nuk kanë pasur me kë të luftojnë”

“-Shqiptarët janë një popull i ashpër e i prapambetur. Atyre që kur janë foshnja, u vënë në djep pushkën, kështu që pushka bëhet pjesë e pandashme e jetës së tyre. Duke u bërë që në vogëli një pjese e qenies së tyre, si një element bazë i jetës së tyre, pushka ndikon drejtpërdrejtë në krijimin e psikikes se shqiptarit.

-Por një gjë që njeriu e do dhe e adhuron me gjithë shpirt, natyrisht qe ka qef edhe ta përdorë. Po perse mund te përdoret më mirë pushka?

-Për te vrare njerëz.- tha gjenerali.

-Ashtu është. Shqiptarët gjithmonë kanë pasur dëshirë të vrasin ose të vriten. Ata janë vrarë me njeri – tjetrin kur nuk kane pasur me kë të luftojnë.. Ata ne lufte i shtyn instikti i vjetër. Keni dëgjuar për gjakmarrjen? Kjo është një nevojë e diktuar nga natyra e tyre. Ne paqe ata trullosen si gjarpri në stinën e dimrit. Vetëm në luft e tregojnë plotësisht vitalitetin e tyre. Lufta është gjendja normale e këtij vendi. Prandaj ata në luftë janë të egër, të rrezikshëm dhe bëjnë dem më shumë seç duhet.”

“Më thanë se sonte në klub ti pyete veçanërisht për të. Siç duket, ke kohë që e kërkon dhe nuk e gjen dot. Po përse ke pyetur dhe e ke kërkuar aq shumë atë kolonel të zi? Mos vallë e ke pasur mikun tënd? Me siguri e ke pasur mik, përderisa e kërkon kaq shumë. Gjithë mbrëmjen nuk lanë njeri pa pyetur në fshat, sepse të gjithë e dinë që ai dergjet në dhé diku këtu rrotull, por asnjerit nuk ia merr mendja ku ndodhet ai. Do ikësh pa e marrë mikun tënd, mikun tënd të zi që më sterrosi jetën. Të ikësh sa më parë, sepse edhe ti je i mallkuar si ai. Tani rri urtë si një qengj dhe të qesh buza tek shikon se si kërcejnë njerëzia, por unë e di se ç’ke në mendje.

Ti mendon se si do të vijë dita që të sulesh në anët tona me ushtri dhe të na djegësh e të na pjekësh e të na vrasësh siç bënë shokët e tu. Nuk duhej të vije në këtë dasmë. Të të dridheshin gjunjët kur të niseshe për këtu. Së paku për hirin tim, të mua plakës së shushatur, të mua gjëmëzezës. Po ç’bëhet kështu? Ti po ngrihesh në valle? Ti guxon të ngrihesh në valle? Po vë buzën në gaz! Po ngrihesh! Dhe njerëzit të pranojnë! Daleni! Ç’bëni kështu! Kjo është e tepërt! Gjynah nga zoti!”

|Gjenerali i ushtrisë së vdekur-Ismail Kadare|/ filozofia.al

Territoret e sunduesve në librin e Kadaresë

Nga Sadik Bejko

Libri i fundit i Ismail Kadaresë, “Kur sunduesit grinden” me nëntitull “Rreth misterit të telefonimit Stalin-Pasternak” ka tërheqjen e një thrilleri dhe lexohet me një frymë. Duke dashur të zbulojë një mister, atë se çfarë fshihet pas një bisedë që ka zgjatur në pak minuta, libri me anketimin racional të varianteve të së njëjtës bisedë të fut në një labirint pa rrugëdalje. Në fund mbetesh nën tronditjen e përjetimit të një ankthi tragjik. Sunduesit nuk i lëshojnë territoret e tyre, sunduesit…. grinden.

1-Si me librin poetik “Shekulli im”, 1961, (poema “Rrugëve të Moskës” etj), si me romanin “Dimri i madh”, 1972, me novelën “Një verë në Dubulti”, me romanin “Muzgu i Perëndive të stepës”, 1978, me poezinë ‘Lora” te libri “Ftesë në studio”, edhe me këtë libër të ri, “Kur sunduesit grinden”, autori të çon në Moskë. Moska kryeqyteti i Rusisë, dikur ishte kryeqyteti i ish-Bashkimit Sovjetik, qendra e komunizmit botëror, qendra e kampit socialist, e botës Lindore, botë e ndarë si me perde të hekurt nga bota tjetër, nga blloku i vendeve atlantike, i Perëndimit. Cila do të ketë qenë ajo shtysë që dhe tani në thellësi të moteve e kthen Kadarenë në vitet e studimeve, në Institutin “Gorki”, në Moskën e fund viteve ’50 të shekullit që shkoi? Çfarë ka mbetur ende e pa thënë nga librat e mëparshëm me temë Moskën? A nuk janë trajtuar drejtpërdrejtë e gjerësisht ngjarjet e atyre viteve në romanin “Muzgu i perëndive të stepës”?

Ky roman së bashku me “Kamaren e turpit”, botuar në Shqipëri më 1978, të përkthyer anglisht tani pas 40 vjetësh, janë pritur shumë mirë nga kritika në ShBA, madje ‘Kamarja e turpit” u rekomandua si një ndër 10 librat më të mirë të vitit 2018. Bashkëbisedimi Stalin-Pasternak ka ndodhur më 23 qershor 1934, ka zgjatur tre-katër minuta, por ka sjellë moskuptim dhe mjegull që po vazhdojnë si të tilla edhe sot pas dhjetra vitesh. Stalini i bën disa pyetje Pasternakut për shkrimtarin Mandelshtam të cilin e kishte arrestuar KGB-ja. Pasternaku përgjigjet disi, por Stalini i pakënaqur ia mbyll telefonin. Pasternaku rreh të flasë prapë me sunduesin, por rruga i është mbyllur. Mandelshtami që kishte shkruar një epigram ku e stigmatizonte Stalinin si “maloku i Kremlinit”, në burg torturohet, rreh të vetëvritet. Më pas lirohet, por arrestohet prapë dhe vdes në internim pas disa vitesh më 1938. Kjo histori, siç shkruan autori “do të jetë një zile alarmi që nuk e lë të flejë kurrë ndërgjegjen njerëzore”. Mandelshtami nuk duhet të jetë i vetëm në pavdekësinë e tij. Pas 20 vjetësh nga vdekja e Mnandelshtamit, Pasternaku nominohet të marrë çmimin Nobel me romanin “Doktor Zhivago”, botuar në Perëndim. Udhëheqja e lartë e Bashkimit Sovjetik i kërkoi që të mos e pranojë Nobelin. Pasternaku kështu e ka vënë veten në zonën e vdekjes: ta marrë, mos ta marrë Nobelin, të rrojë a të mos rrojë? Me javë ai u anatemua, u sha si judë e tradhtar, si i shitur te Perëndimi. E refuzoi Nobelin, por i urryer dhe i kryqëzuar publikisht nga i gjithë Bashkimi Sovjetik, nga një e gjashta e botës, ai u sëmur dhe vdiq mbas gati një viti. Kadareja, student në Moskë, ka qenë dëshmitar i fushatës linçuese kundër Pasternakut dhe e ka pasqyruar te “Muzgu i perëndive të stepës”. “Pastenaku për të ishte bërë i pashmangshëm”. “Ishin të dy nga i njëjti fis, ai i shkrimtarëve”. Dhe Kadareja kur shkruante “Muzgun…” sapo ishte nominuar për Nobelin. Zhurmat e urrejtjes publike ndaj shkrimtarëve në Tiranë e në Moskë vazhdonin po njësoj. I rikthyer prapë te kjo dëshmi ai vëren se poeti rus Boris Pasternak është i pari shkrimtar në botë që u vra nga çmimi Nobel. Vdekjet e këtyre dy njerëzve dhe sot të lavdishëm, vdekja e Mandelshtamit dhe e Pasternakut, duket kanë rënduar në ankthin e gjatë dhe të pandërprerë të shkrimtarit. Që ta zbusë disi këtë ankth, ka shkruar këtë libër për sivëllezërit e tij letrarë, shkrimtarë me rrezatim botëror si Pasternak, Ahmatova, Mandelshtam… U referohet dhe autorëve shekullorë si Horaci, Seneka, Shekspiri, Pushkini, Blloku, Tolstoi. Është në fushën e tij. E ka jetuar mbi 45 vjet diktaturën. Është si i familjes midis të mëdhenjve. Prej gati një gjysmë shekulli (që vitit 1975) vazhdon të nominohet për çmimin Nobel.

2-Libri është një meditim për autorin e shquar nëpër shekuj, për shkrimtarin e madh që me lavdinë e tij të pavdekshme nxit zilinë e sundimtarëve shtetërorë dhe vihet nën dhunën e shtetit. Autorët e mëdhenj me ndikimi përtej vendit dhe përtej kohërave të tyre me prurjet e tyre të panjohura më parë, lartësohen e njësohen me fuqitë planetare të pazhdukshme, me fuqitë botërore… Termi “fuqi botërore” ngjan si i egzagjeruar për një shkrimtar, për një person të vetëm. Fuqi botërore janë quajtur perandori të mëdha si ajo Romake, perandoria Bizantine, Otomane, perandoria Britanike, perandoria ruse etj Në kohët tona fuqi botërore janë quajtur Bashkimi Sovjetik, SHBA… Këto fuqi shtetërore historikisht kanë sunduar me legjionet, armatat, flotat, potencialin ekonomik dhe bankar, me shtrirjen e influencës në sipërfaqe kolosale të globit. Si mund të matet një shkrimtar me fuqi të tilla të stërmëdha shtetërore? Një shkrimtar si Homeri, një poet si Horaci, Pushkini, një tragjedian si Eskili a Shekspiri, një romancier si Servantesi a Tomas Mani, një poet si Dantja a Pasternaku, individë të vetmuar me ca libra të shtypura në fletë letre mund të jenë fuqi konkuruese me fuqitë shtetërore që zotërojnë tokat e detet, që zotërojnë armatimet më të sofistikuara e më shkatërruese që ka shpikur mendja? E vërteta është se shkrimtarët e shquar që u përmendën më lart janë fuqi planetare. Ismail Kadare në fillim të librit citon Exegi monumentum të Horacit (një monument i ngrita vetes).

Një monument i ngrita vetes ka shkruar edhe Pushkini. Një monument jo prej duarsh, por prej shpirti. Monumenti im, thotë Pushkini, ngrihet më i lartë se shtylla e Aleksandrit, e Carit. Në ballafaqimin e pushteteve midis poetit dhe perandorit, shkrimtarët, duan apo nuk duan, rivalizojnë. Lavdia e tyre e tejkalon atë të Carit. Perandaoritë e Cezarëve rrëzohen, edhe gjuhët në të cilat dikur kanë shkruar gjenitë vjetërohen a vdesin si greqishtja e vjetër dhe latinishtja, por veprat e tyre mbeten ende të gjalla. Jo si relike, jo si fakte historike, por si modele artistike të patejkalueshme nga kohët. Ky libër me titullin “Kur sunduesit grinden” shtjellon atë se shkrimtarët si fuqi e butë, si fuqi e kulturës së lartë, nëpër shekuj kanë bashkëjetuar dhe kanë rivalizuar me pushtetin e perandorit. Ata janë sundues të ndarë, sundojnë mbi territore të veçanta: dikush sundon mbi lëndën, tjetri mbi shpirtin. Atëherë pse grinden sunduesit? Ata që kanë në dorë forcën shtrënguese të shtetit, ligjet, burgjet, prangat, spiunët, policët, torturuesit, telat e kampeve të internimit i kanë në dorë jetët e artistëve, shkrimtarëve. Shkrimtarët janë më të pambrojturit. Ndodh që sa më të lavdishëm të jenë, aq më përzishëm e vuajnë lavdinë. Shpesh ajo i ka çuar nën pranga, në internim, në çmendine, në litar a përballë skuadrës së pushkatimit. Është fama një mallkim i racës së shkrimtarëve? Lavdia u paguaka shtrenjtë? Lavdia qënka njëherësh dhe ogur i mirë, dhe short fatal që shpesh të merr jetën? Pse ndodh kjo? Mos, duke qenë të lavdishëm shkrimtarët vetiu u bëjnë hije sundimtarëve të pushtetit shtetëror, apo shkrimtarët e krruajnë vetë kurrizin, i bëjnë karshillëk, e stigmatizojnë keq sundimtarin, monarkun, perandorin a Sekretarin e Parë? Fuqia e butë e kulturës, e letrave është fuqi binare me atë të pushtetit shtetëror që sundon nëpërmjet sanksioneve të detyrueshme. Që me figurën e Janusit romak në kopertinën e librit jepet kjo ide e dy profileve të të njëjtit trup. Epokës i duhen dhe poeti dhe perandori. Kultura madje i jep cementin lidhës një qytetërimi, një kulture. Në se themi kultura antike greke kemi parasysh dhe Perikliun si shtetar, dhe Akropolin, dhe tragjedinë greke. Poeti dhe perandori janë nyja lidhëse e materiales me shpirtëroren, lidhje që i jep fytyrën reale një epoke. Këto dy fuqi nuk e përjashtojnë njëra-tjetrën.

Janë në funksion: pa Mikelanxhon, pa Da Vincin nuk kuptohet epoka e tyre, nuk mund të kuptohet monarkia absolute në Francë pa Rasinin, Kornejin, Molierin. Atëherë kush nga këto dy forca nuk e duron tjetrën? Në rastet e pushteteve absolute, e absolutizmit oriental, apo e diktaturave ideologjike a teokratike, poetët, artistët shihen si rivalë prej natyre, rivalë edhe kur nuk i kundërvihen hapur sistemit. Në libër përmendet tragjedia e Senekës, filozof e dramaturg që me urdhër të Neronit vetëvritet, prêt venat. Pushkini po jep shpirt në shtrat të vdekjes kur poeti Zhukovski, i dërguari i Carit, kërkon poezinë Exegi Monumentum, për ta censurar, për të hequr emrin e Car Aleksandrit. Epoka e komunizmit ka qenë padyshim më e ashpra. Rastet e Pasternakut, Ahmatovës, Mandelshtamit, Cvetajevës, të Solxhenicinit, të Brodskit flasin për përndjekjet, për atë rivalitet për jetë a vdekje të shkrimtarit me shtetin. Për herë të parë në letrat tona shkruhet se klasikët e marksizmit, krerët më të lartë komunistë si Marksi, Stalini janë armiqësorë me shkrimtarët. Po vend të veçantë i jepet Leninit, për nihilizmin, për helmin e tij antiletërsi. Ky udhëheqës i lartë i komunizmit botëror, i vizatuar si paqësor nga propaganda servile, sipas këtij libri që kemi në dorë, ka qenë një monstër, një kryeterrorist i pashenbullt. Ai është vrasësi i familjes së Carit dhe i një fëmije hemofil si careviçi. Me urdhërin e tij pushkatoheshin pa gjyq me mijëra e mijëra vetë në mbarë Bashkimin Sovjetik. Ky sifilistik me një portret të mjerë fizik e moral ka qenë frymëzuesi i urrejtjes shtetërore dhe i nihilizmit më të zi ndaj shkrimtarëve të mëdhenj, ndaj stërshkrimtarët siç i quante.

3-Libri i bën një homazh madhështor një shkrimtari si Boris Pasternak. Ai vizatohet në raportet me shtetin dhe kolegët. Autoriteti i tij ishte i ndjeshëm dhe i qëndrueshëm përpara sunduesve dhe përpara shkrimtarëve të kohës. Me naivitetin e gjeniut u qendronte larg intrigave. Me mikun e tij Mandelshtam ai është I ndershëm. I thotë që zëre se nuk e kam lexuar këtë poezi stigmatizuese për Stalinin. Atë e kanë akuzuar sikur Mandelshtami vdiq prej tij dhe menjëherë pas bisedës së famshme me Stalinin më 1934. E akuzojnë se nuk e mbrojti mikun. Ai ndërhyri te Buharini për ta liruar, këmbënguli që të bisedojë përsëri me Stalinin por ia mbyllën rrugën. Pas daljes nga burgu ata takohen dhe Mandelshtami i lexon tani një ode lavdëruese për Stalinin.

Madje flasin se Stalini, sado mizor në një moment, kur i vdiq gruaja, e tregoi veten njeri si gjithë ata që i zë fati i keq. Eci pas arkivolit të gruas i vetëm, larg të tjerëve, i kërrusur, me kokën futur midis dy supeve,. Si burrë i mjerë, burrë që i ka vdekur gruaja. Kjo nuk e shlyen tmerrin e purgave dhe të gulagëve të kohës staliniane. Pasternakut ia internojnë të dashurën, Olgën. Prangat në duart e saj ishin pranga poshtërimi në duart e atij. Botimi në PerëndIm i romanit “Doktor Zhivago” e ndërlikoi ndërkombëtarisht jetën e tij. Ky roman u përdor si armë propagandistike në luftën mes dy blloqeve, midis Lindjes dhe Perëndimit. Zhivagua i Pasternakut me humanizmin, me lirinë individuale, pavarësisht nga politika, me të drejtën për mbrojtjen e jetës private u kundërvihej pikëpamjeve komuniste mbi mënyrën e jetesës. Atij i thanë larg nga ai helm, larg nga fama në Perëndim. Një kërcëllim i tillë dhëmbësh dëgjohej dhe në Plenumet e Lidhjes në Tiranë.

4-Stili i këtij libri vjen i ngjeshur dhe me ritëm të përshpejtuar. Një stil plot reliev në gdhendjen e argumenteve, në skalitjen e situatave të rrëshqitshme. Argumentet këmbehen me kundërargumentet , hipotezat me kundërhipotezat, faktet me hamendësimet. Kjo të bën të ndalesh, të marrësh frymë, të kthehesh pas ndonjëherë. Nuk ka si të ndodhë në një kohë kur sundon pabesia, kur të përgjon e të ndjek shteti, kur nuk dallon dot provokimin a intrigën nga një ftesë miqësore për çaj, nuk e ndan dot të mjegulltën nga e vërteta, skenën nga prapaskena, kur miqtë e rremë këmbehen me trokitjet e agjentëve të policisë në derën tënde. Kur e mbaron librin, të ngjan se ai mund të vazhdonte dhe pak. Autori ka vënë një shënim për mundësinë e një botimi të ardhshëm më të plotësuar. Nuk e dimë seç mund të sjellë më tej pena e Kadaresë. Ne si lexues jemi në pritje. /KultPlus.com

Kosova

ISMAIL KADARE

Sa herë kam kaluar mbi qiellin tënd, Kosovë,
Midis reve të tua të rënda, gjëmimeve të tua.
Ca pika shiu u rrokullisën nga dritarja e avionit, diç thanë.
(As ato s’mund t’i prek dot, janë përjashta.)
Një vetëtimë që kaloi përbri m’u duk se ma bëri me dorë.

E pra, ky është shiu yt, retë e tua, bubullimat e tua.
Ca sinjale të shpejta, xixëllima mendimi inkandeshente.
Kurse kurrizi i gjerë i tokës sate vrapon diku poshtë,
Duket e zhduket i zymtë midis zgavrave dhe humnerave të reve

Largohemi vazhdimisht. Tani ti mbete prapa.
Tani krahu i avionit në qindra copa të pret.

1966

Duke të pritur ty

Poezi nga Ismail Kadare.

Ne orën pese duhet te vijsh
Ja rruga,
Ja shenjat e bardha ku do te kalosh,
Si re te bardha qe notojne mbi asfalt.

Tek xhamia,
Perballe sahatit une rri
Akrepat, si vetulla
Ne fytyren e kohes,

Here te qeshur, here te ngrysur atje lart.
Pas pak do te bjere pese
Tani pellumbat
Rrotull sahatit vertiten, te bardhe, te bardhe.

Në qoftë se…

Poezi e shkruar nga Ismail Kadare.

Në qoftë se mes vargjesh edhe strofash,
Do të dalin rastësisht ca flokë të verdhë.
Kjo s’do të thotë se midis nesh ka mbetur,
Qoftë edhe më e vogla lidhje apo shpresë.

Asgjë, unë vetë se mbolla me ndërgjegje,
Vetë ato mbinë, pa u ndjerë fare.
Ashtu si mes pllakash prej mermeri,
Të një pallati të braktisur, mbin bari.

“Si kanë qenë marrëdhëniet e Ismail Kadaresë me Enver Hoxhën”, rrëfehet Elena

Elena Kadare, bashkëshortja dhe bashkudhëtarja e jetës dhe e veprës së Ismail Kadaresë, në një intervistë për “Shqiptarja.com” ka folur rreth shkrimit të librit më të ri “Kur sunduesit grinden”, që u promovua dje në panairin e librit Tirana 2018.

Promovimi është bërë me një pjesëmarrje të pazakontë të lexuesve dhe fansave të Kadaresë pranë stendës së shtëpisë botuese “Onufri”, të cilët “e kanë detyruar” shkrimtarin për rreth 2 orë e 30 minuta të qëndrojë aty duke biseduar e shkruar pareshtur autografe.

Elena Kadare që ishte pranë bashkëshortit të saj në këtë manifestim të vlerave të librit në Tiranë, rrëfen sesi ka nisur si ka nisur intriga e librit “Kur sunduesit grinden”.

Duke e parë Kadarenë, jo vetëm si bashkëshort, por edhe në distancën e lexuesve, Elena Kadare rrëfen makthin e përjetuar të shkrimtarit gjatë diktaturës, sa herë nisnin tentativat për ta dënuar. “Ishte fat që shpëtoi, për ne dhe letërsinë”, thotë Elena Kadare që është edhe vetë shkrimtare në profesion./ KultPlus.com

Ismail Kadare promovoi sot librin e ri në Tiranë

Shkrimtari Ismail Kadare ka prezantuar këtë të premte librin e tij më të fundit në Panairin e Librit që po zhvillohet në Tiranë.

Libri me titullin “Kur sunduesit grinden”, nga shtëpia botuese “Onufri”, bëhet një paralele filozofike ku trajtohen marrëdhëniet mes sunduesve të qiejve-perëndive, dhe atyre të tokës, siç janë personazhet e mëdha të politikës.

Në prezantimin e librit ka qenë i pranishëm vetë Kadare, i cili ka firmosur autografe të shumtë për lexuesit, të cilët kanë qëndruar para stendës botuese ku ndodhej shkrimtari.

Të shumtë ishin lexuesit, të cilët kanë qëndruar para stendës së shtëpisë botuese ku ndodhet edhe Kadare për të marrë një autograf nga shkrimtari i nominuar disa herë për Çmimin Nobel” për letërsi./ KultPlus.com

Kadare gati për t’i sjellë lexuesve librin më të ri në Panarin e Librit në Tiranë

Kanë mbetur edhe disa ditë deri në hapjen e Panairit të Librit në Tiranë, atje ku krahas shumë librave të njohur të Kadaresë tashmë vjen edhe libri i tij më i ri “Kur sunduesit grinden”, shkruan KultPlus.

Shtëpia botuese “Onufri” sapo ka publikuar imazhin e shkrimtarit të njohur shqiptar Ismail Kadare, i cili po rishikon faqet e fundit të librit të tij më të ri, i cili do të promovohet në Panairin e Librit në Tiranë.

Deri më sot veprat e Kadaresë janë përkthyer në disa dhjetëra gjuhë të botës.
Panairi i 21 i Librit “Tirana 2018” fillon me 14 nëntor dhe zgjatë deri më 18 nëntor./ KultPlus.com

Kadare: Shqipëria i vetmi vend në Europë, që nuk ka një ngrehinë teatri, të denjë për këtë emër

Tashmë, për çështjen e Teatrit Kombëtar ekziston dhe një qëndrim i Kadaresë. Ai shkon krah gjykimit të Ramës mbi atë çfarë përfaqson ajo godinë, ndonëse si opinion është i pak viteve më parë.

“Dramaturgjia përbën pjesën më të papërfillshme në letrat shqipe. Nga ana e saj, jeta teatrale nuk ka shkëlqyer kurrë në këtë zonë të Ballkanit. Shqipëria është i vetmi vend në Europë, që nuk ka ende një ngrehinë teatri, të denjë për këtë emër.

Teatri Kombëtar i sotëm, ish-Teatri popullor i kohës së komunizmit, i cili quhej dikur kinema Kosova, nuk ka qenë veçse një ndërtesë e përkohshme, nga ato që ushtria italiane i përdorte për zbavitjen e trupave të saj.

Për një habi, që në pamje të parë ngjan e pashpjegueshme, faktorët proteatrorë në Shqipëri janë të barabartë me ata kundër teatrorë. Duket sikur nga përplasja e tyre nuk mund të kishim veçse këtë tokë të askujt…”, shkruan Kadare.

Ky qëndrim i tij i përket parathënies së veprës “Drama e një lideri”, kushtuar Mid’hat Frashërit, shkruar në vitin 2008.

Këto fjalë të Kadaresë që vijnë në kohën e një përplasjeje të madhe artistiko-politike për fatin e Teatrit Kombëtar, u “zbuluan” gjatë promovimit të serisë Vepra të Zgjedhura të Mid;hat Frashërit, ku i pranishëm ishte dhe vetë shkrimtari i njohur./ KultPlus.com

Ismail Kadare

Thënie me shumë vlerë nga Ismail Kadare

“Ka gjithmonë kohë që njerëzit të bëjnë diçka për popullin e tyre”.

“Të falësh nuk do të thotë të harrosh”.

“Sillu aq mirë me ata që të lëndojnë, sa t’iu vijë neveri nga vetja e tyre”.

“Ata që shohin qart edhe larg, në të ardhmen janë të padëshirueshëm për çdo pushtet tiranik”.

“Armiku mbetet armik, edhe i vdekur qoftë”.

“Sa i hollë është kufiri mes urrejtjes dhe dashurisë. Në ankthin e dhimbjes klith: Të urrej, sepse nuk mund të dashuroj askënd tjetër”.

“Fjala është si bleta që ka edhe mjaltin, edhe thumbin”.

“Kultura antike është pasaporta autentike e kulturës kombëtare”.

“Dëgjo… Është shumë e vështirë të diskutosh në mbretërinë e idiotëve”./KultPlus.com

Ismail Kadare një mesazh plot dhimbje e krenari për Fatos Arapin

Pas vdekjes së shkrimtarit Fatos Arapi, të shumta kanë qenë mesazhet plor dhimbje për këtë humbje të madhe për letërsinë shqipe.

Një mesazh plot dhimbje e krenari e ka përcjellë edhe shkrimtari i shquar shqiptar, Ismail Kadare. Ai ka vlerësuar jetën dhe veprën e Fatos Arapit si “një jetë dhe krijimtari dramatike të shtrirë në dy epoka” e cila sipas tij “do të jetë e veçantë dhe e çmuar në kroniken e gjatë të letërsisë shqipe”.

Mesazhi i plotë i shkrimtarit Ismail Kadare:

“Pas ikjes së Dritëro Agollit, letërsia shqipe i ka gjithmonë e më të vështira humbjet e tjera, të dhimbshme si kjo e Fatos Arapit.
Shkrimtar i rëndësishëm, me një jetë dhe krijimtari dramatike të shtrirë në dy epoka, Fatos Arapi, mik dhe koleg i dashur, u bë pjesë e pandarë e kalendarit letrar shqiptar të shekujve XX e XXI. Dëshmia e tij artistike do të jetë e veçantë dhe e çmuar në kronikën e gjatë të letërsisë shqipe”.

Fatos Arapi u nda sot nga jeta në moshën 89 vjeçare. Ai i përket brezit të shkrimtarëve të shquar të shekullit të 20, një poet dhe prozator i thellë, që ka lënë gjurmë të pashlyeshme në letërsinë shqiptare. /KultPlus.com

Libri i Ismail Kadaresë botohet edhe në gjuhën portugeze

Libri “Kamarja e turpit” nga Ismail Kadare do të botohet për herë të parë në Portugali.

Libri i botuar në Tiranë në vitin 1978, një libër historik dhe me një tregim siç di Kadare ta thurë, vjen për herë të parë para lexuesit portugez në fund të këtij viti.

Shtëpia Botuese ‘Sextante’ do të sjellë kësisoj librin në titullin ‘O Nicho da Vergonha’, të shkrimtarit shqiptar që ishte laureati i parë i çmimit Booker International në vitin 1998, shkruan KultPlus.

“Kamarja e turpit” ka qenë botuar për herë të parë më 1978, si pjesë përbërëse e librit “Ura me tri harqe”, me titullin “Pashallëqet e mëdha”. Romani që ka në qendër fatin e Ali Tepelenës, pashait rebel shqiptar, që u ngrit kundër sulltanit dhe shtetit osman, dhe është konsideruar nga kritika botërore si një nga veprat më tragjike të Kadaresë, ku përshkruhet terrori shtetëror. Libri ka 208 faqe.

Versioni anglisht i librit ishte në listën e ngushtë të Man Booker International Prize vitin e kaluar. / KultPlus.com

Kadare kundër rishikimit të kufijve Kosovë-Serbi: Do të cenonte stabilitetin në Ballkan

Shkrimtari i njohur Ismail Kadare është shprehur kundër rishikimit të kufijve mes Kosovës dhe Serbisë.

Ai, sipas gazetes KohaJone, thotë se një lëvizje e tillë do të cenonte stabilitetin në Ballkan.

“Gjithsesi duhet ruajtur integriteti territorial i shtetit të Republikës së Kosovës dhe çdo pretendim për lëvizje të kufijve apo copëtim të Kosovës nuk do të ishte në favor të paqes dhe stabilitetit në rajon. Shqiptarët dhe serbët, dialog e marrëveshje po në Bruksel, por asesi në dëm të sovranitetit të Kosovës!

Askush s’ka të drejtë, Serbia hiç e më hiç, të cenojë integritetin territorial të Republikës së Kosovës. Reciprocitet mes Veriut dhe Luginës së Preshevës meqë këta te fundit nuk janë rehat. Nisur nga historia, vuajtjet e popullit të Kosovës, sot nuk është duke u bërë aq sa duhet për këtë pjesë të Europës. Çdo angazhim për Kosovën nuk mjafton kurrë, sepse ajo e meriton shumë e më shumë….’

Më pas, duke komentuar situatën në Kosovë dhe Luginën e Preshevës, Kadare, thekson se, “situata në Luginën e Preshevës është e papranueshme, ku popullata e atjeshme, shqiptarët etnikë në trojet e tyre, ende në këtë shekull ballafaqohen me diskriminimin e të drejtave të tyre elementare. Prandaj, perspektiva e Luginës së Preshevës, sikur viset e tjera të Ballkanit, duhet të jetë drejt Europës, gjë kjo e cila mund të bëhet me një angazhim më të madh të përfaqësuesve të Luginës në bashkëpunim me faktorin ndërkombëtar. Prandaj, po e përsëris se për popullin shqiptar, si në Kosovë, ashtu në Luginën e Preshevës, me një të kaluar me vështirësi të mëdha e me sakrifica, mund të themi se nuk është duke u bërë mjaft e aq sa duhet për ta, pasi ata meritojnë edhe më shumë. Nuk është kurrë shumë të bësh për ta. Është gjithmonë pak…” – thekson shkrimtari i madh.

Ndërkaq, sa i përket vizitave të kreut të shtetit serb në Kosovë, Kadare thotë se, “ashtu si serbët e Kosovës që presin personalitetet e tyre të larta nga një vend fqinj, edhe shqiptarët e Luginës së Preshevës kanë të drejtë dhe dëshirë, bile së paku për të mos u harruar, që të vizitohen nga personalitetet tona nga Prishtina dhe Tirana”.

Ndërkaq, në këndvështrimin se si e sheh Shqipërinë, Kosovën dhe shqiptarët në Ballkan pas një shekulli të shtetit shqiptar vjet pas pavarësisë, Kadare thekson se ndihet i kënaqur, duke pohuar se “kombi ynë në përgjithësi ka arritur shumë suksese, sidomos dekadën e fundit, në çdo sferë, si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë dhe viset e tjera të Ballkanit, me përjashtim te Krahinës së Preshevës sipas të cilit trevat i kemi keq. Por, kjo nuk do të thotë të ndalemi këtu.

Me suksese Shqipëria dhe Kosova duhet të vazhdojë. Sepse shqiptarët sot gjenden në kulmin e zhvillimeve dhe ata janë në rrugë të mbarë”.

“Përfaqësuesit e popullit tonë, dhe jo vetëm këta, por të gjithë ne bashkërisht: shkrimtarë, intelektualë, rinia, meqë gjendemi para një sërë sfidash, na presin edhe shumë detyra dhe përgjegjësi të mëdha për të ardhmen e kombit tonë, ndaj nuk duhet ndalur së punuari, duhet vazhduar misioni ynë për zhvillimin e kombit tonë, për një të ardhme edhe më të mirë dhe të sigurt e orientuar drejt Europës”, ka thëne në fund Kadare, shkruan Koha Jonë./KultPlus.com

Kush ia sugjeroi Kadaresë titullin për romanin “Kronikë në gur”?

Arkitekti dhe piktori Maks Velo, ka treguar se ishte ai që ia kishte sugjeruar Ismail Kadaresë që romanit “Kronikë në gur” t’ia vendoste këtë titull.

Në një intervistë për emisionin CODEX në KTV, Velo ka rrëfyer historinë se si Kadare i kishte kërkuar atij ta lexonte atë roman, – atëherë në dorëshkrim, – dhe t’i sugjeronte ndonjë titull.

Ideja e Velos që ai të titullohej “Kronikë në gur”, ishte pranuar më pas nga Kadare. I botuar më 1971, “Kronikë në gur” mbahet si një nga veprat më të rëndësishme të Ismail Kadaresë./KultPlus.com