Ti ike udhës së pafundme Ku zverdhin drurët gjethërënës Mbi gjokse pellgjesh tani tundet I arti medalion i hënës. Lejleket ikën. Fill pas teje Si stof i keq u zbeh blerimi Dhe ngjajnë toka, pylli, reja, Me negativin e një filmi. Tani në fusha shkoj menduar Ku nis të fryjë ere e ftohtë, Ku ca mullarë të gjysmuar Duken që larg si Don Kishotë. Ç’të bëj, po them me veten time, Në këtë orë të vonë të muzgut, Ku qerrja baltave bën shkrime. Të lashta sa të Gjon Buzukut? Do të shkoj të ulem permbi pellgjet, Të pi në gjunjë duke rënë, Në grykë e di që do të më ngelet I ftohtë medalioni i henes. /KultPlus.com
Kritik letrar, poet dhe filozof, Arshi Pipa ka shërbyer për shumë vite si profesor i Letërsisë Italiane në Departamentin e Gjuhëve të Romancës në Universitetin e Minesotës.
Alda Bardhyli ka realizuar një intervistë me Ismail Kadaren, vitin e kaluar, për të biseduar më shumë rreth një prej personazheve më kompleks të kulturësh shqiptare.
Arshi Pipa, një prej personazheve kompleks të kulturës shqiptare, shënon sot 101-vjetorin e lindjes.
Në këtë ditë kujtese për një prej figurave të rëndësishme të mendimit shqip, Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit sjell për lexuesin veprën e tij “Politikë dhe letërsi: paradigma Gramshi”, nga botimet “Princ”, një studim i koncepteve, veprës dhe jetës së një figure të lartë intelektuale si Antonio Gramshi. Vepra është lënë në dorësh- krim nga Pipa në anglisht, si një vepër “gati për botim”, por pa mundur të botohet deri sot. Nga leximet që i janë bërë tekstit, mendohet se mund të jetë përfunduar rreth viteve 1985-1986. Vepra ka ardhur në shqip nën përkthimin e Majlinda Bashllarit.
Vetë Pipa tregon zgjerimin e interesit të tij ndaj Gramshit, i cili fillimisht ka qenë i kufizuar vetëm për kritikën letrare. “Qasja ime letrare ndaj mendimtarit të Sardenjës dhe liderit të Partisë Komuniste italiane, gradualisht u zgjerua në përfshirjen e veprës së tij të plotë. Ky libër është rezultat i dy dekadave mësimdhënie dhe studimi, periudhë gjatë së cilës mahnitja ime e fillimit ia la vendin një vlerësimi më të kthjellët dhe objektiv të figurës së tij si një mendimtar e lider marksist”, shkruan vetë Pipa në parathënie.
Por korpusi i veprës së Pipës është mjaft i gjerë duke krijuar nga larg një institucion të kritikës letrare shqipe, një shkollë mendimi. Shkrimtari i madh shqiptar, Ismail Kadare, e vlerëson veprën e Pipës si të pa- shmangshme për të kuptuar mendimin shqiptar të kohës. Më poshtë po botojmë një pjesë nga cikli i bisedave që ai ka bërë me studiuesen Alda Bardhyli.
Z. Kadare, sot shënohet 101-vjetori i një personazhi të rëndësishëm për letrat shqipe, Arshi Pipës. Si do ta vlerësonit figurën e tij në terrenin kulturor shqiptar?
Pa dyshim që Arshi Pipa është një studiues tepër i shquar për kulturën shqiptare. Pjesa kryesore e rezervave të tij ndaj regjimit komunist pa dyshim qëndron, madje tani, pas rrëzimit të këtij regjimi, del nevoja që vepra e tij të studiohet më thellë. Një pikëshikim i thellë dhe objektiv do ta zhvishte atë nga disa dëmtime që i janë shkaktuar prej studimeve, shpesh pasiononte, siç ndodh shpesh nga ithtarët e autorëve. Duke pasur plotësisht të drejtë në analizën kryesore të veprës së tij, për fat të keq kjo analizë e humbet thellësinë e saj, kur bëhet disa herë e njëanshme dhe ndikohet nga skematizmi politik, në gjykimin e një pjese të letër- sisë shqipe. Letërsia shqipe natyrisht me kalimin e kohës duhet të bëhet sa më e ndërgjegjshme për cektësinë e saj, lidhur me gjykimin e regjimit komunist, por nga ana tjetër duhet të kërkohen me ndershmëri rastet kur ajo ka guxuar të shfaqë në mënyrat e saj rezervat ndaj regjimit.
Kjo e nderon thellimin e mendimit shqiptar për letërsinë. Nga të gjitha letërsitë e vendeve lindore që ranë në robërinë politike të sllavizmit, letërsia shqipe ndoshta ka qenë më e përparuara, në mohimin e saj të përgjithshëm, duke vënë në dukje dobësitë e tij. S’ka pse t’i mohohen kësaj letërsie rastet kur ajo është përpjekur të shkëputet nga skllavëria, duke rrezikuar rëndë veten e saj. Në tablonë e përgjithshme botërore të letërsisë së quajtur realizmi socialist botëror, letërsia shqipe ka shumë faqe që e turpërojnë, por nga ana tjetër ka shumë faqe të tjera që e nderojnë. Duke i vënë këto në dukje, ne do të jemi të drejtë me gjykimin e pasurisë shpirtërore të një populli, që u krijua në kushte shtypjeje të pabesueshme.
Megjithatë, z. Kadare, le të kthehemi sërish te Pipa. Ai ka qenë një nga zërat kritik ndaj jush, kam parasysh shkrimin e njohur “Fenomeni Kadare-subversion në komunizëm”, ku ju quan një konformist, duke pranuar botëkuptimin stalinist… Megjithatë, ju nuk i jeni përgjigjur asnjëherë. Si mund ta lexojmë sot heshtjen tuaj?
Nuk është e vështirë të bëhet një gjë e tillë, d.m.th., të heshtësh. Pjesa më e madhe e inteligjencës krijuese shqiptare, edhe pse mund të kritikohet për qëndrime të pa- plota pozitive, por nuk mund t’i mohohet përplasja e saj me regjimin, shpesh e heshtur po, por aq edhe e shprehur disa herë qartë përballë tij. Jam i bindur që me një gjykim të tillë do të ishte dakord vetë Arshi Pipa dhe ne, duke respektuar mendimin e atij që nuk është më, do të ishte mirë ta shtjellonim atë mendim edhe më gjerë.
Jeni takuar ndonjëherë me Pipën?
Fatkeqësisht jo. Them fatkeqësisht, sepse një takim me të do të ishte i vlefshëm, si takimi që kam pasur me Martin Camajn.
A folët për Pipën në këtë takim?
Jo. Arsyet mund të ishin të shumta përse nuk biseduam për të, ndër to, më kryesorja ndoshta, ishte se shteti shqiptar, duke qenë në dijeni për to, ishte në kundërshtim me shtjellimin e tyre. Jam përpjekur gjithmonë ta kuptoj mendimin e tij, sado që kjo ishte e vështirë të bëhej nga larg.
Kritikat e Pipës ndaj jush, janë kritika që vijojnë të artikulohen shpesh edhe sot në diskursin publik?
Kjo është një gjë e kuptueshme, sidomos në rastet kur një sistem i tërë politik bie në humnerë dhe dyshimet dhe enigmat për të vazhdojnë të mbeten për një kohë shumë të gjatë. Unë shpresoj që koha do të shërojë shumë gjëra, koha do të vazhdojë të sqarojë shumë gjëra.
Si duhet ta lexojmë sot Arshi Pipën?
Duhet ta lexojmë si pjesë e tablosë që arriti të dalë nga makina e censurës komuniste. Si e tillë ajo mund të shfrytëzohet në dobi të para- qitjes së nivelit kulturor të kombit shqiptar. Ka vetëm pak kohë që ka ardhur në shqip libri “Poli- tikë dhe letërsi: paradigma Gramshi” një studim i Pipës mbi trashëgiminë e Gram- shit, të cilin Eric Hobsbawm e quante një nga mendimtarët komunist më origjinal të shekullit XX… Qasja e tij ndaj një figure që ka elaboruar ndoshta më shumë idetë marksiste në arte, vjen si një kërkim i munguar i letrave tona… Unë e quaj një kërkim kulturor.
Bota komuniste që u përmbys në Shqipëri ka lënë gjurmë shumë të thella, me të cilat ne do të merremi gjatë. Këmbëngulja në këtë rast i bën mirë së vërtetës. Në këtë kontekst, thellimi ndaj jetës dhe tezave të Antonio Gramshit thjesht pasuron më shumë këndvështrimet europiane mbi këtë vepër. Idetë e Gramshit, të ashtuquajtura marksiste për letërsinë dhe artet në botë, kanë pësuar një shterim të dukshëm. Ky proces do të jetë i vazhdueshëm e mendoj se është një proces i natyrshëm.
A shihni ju sot një shoqëri që po shkon drejt asaj që Gramshi e quante si thelbësore për progresin, që ka një prirje drejt një reforme morale dhe intelektuale?
Kjo prirje e mirë, është e pritshme, por jo aq e lehtë për t’u kryer, megjithatë ne të gjithë duhet të përpiqemi që ajo të mbërrijë. / panorama.al / KultPlus.com
Romani “Një vajzë në mërgim” (Elegji për Linda B.), i shkrimtarit shqiptar Ismail Kadare, përkthyer në gjuhën perse nga Mahmoud Gudarzi dhe botuar nga shtëpia botuese “Chetrang”, doli në tregun e botimeve edhe për lexuesin iranian. Kështu bën të ditur agjensia iraniane të lajmeve “Mehr”. Në fakt, ky nuk është romani i parë që përkthehet e botohet në Iran; e njëjta shtëpi botuese ka botuar më parë romanin tjetër të Kadaresë “Drita e hënës” i sjellë në gjuhën perse nga i njëjti përkthyes.
Agjensia e lajmeve “Mehr” më tej vijon se Ismail Kadare, autori i këtij libri, ka lindur në vitin 1936 në Shqipëri dhe është një nga shkrimtarët e njohur të këtij vendi. Ai u largua nga Shqipëria në fillim të viteve 1990 dhe u strehua në Francë. Kadare u bë anëtar i Akademisë Franceze të Shkencave Morale dhe Politike në vitin 1996 dhe më pas mori titullin oficer i “Legion d’ Honneur”. Romani i tij i parë “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” u botua në vitin 1961 dhe më pas botoi rreth 20 novela dhe disa libra me poezi. Ai është një nga kandidatët për çmimin Nobel në letërsi çdo vit.
Ky roman i Ismail Kadaresë synon të zbulojë sekretin e vetëvrasjes së Linda B, një vajze të re shqiptare që jetoi gjatë sundimit të Enver Hoxhës, diktatorit të këtij vendi, dhe u internua me familjen e saj në një fshat jashtë Tiranës. Në këtë roman është një personazh i quajtur Rodian Stefa, i cili është një dramaturg nga Tirana dhe për Lindën, ai është një simbol i kulturës dhe artit në mërgim. Dramaturgu nuk e ka takuar kurrë Lindën, por firmos një libër për të dhe pasi dëgjon lajmin për vetëvrasjen e saj, përpiqet të kuptojë rolin e tij në formimin e kësaj tragjedie.
Kadareja shkroi romanin “Një vajzë në mërgim” në 13 kapituj midis viteve 2008 dhe 2009. Ai ia kushtoi këtë roman të gjitha të rejave shqiptare që lindën, u rritën dhe kaluan rininë e tyre në internim./ KultPlus.com
H. D. – A e keni njohtë Martin Camajn dhe çfarë marrëdhëniesh keni pas me të? Çfarë ideje keni për krijimtarinë e tij letrare?
I. K. – Kam pasur fatin ta takoj për herë të parë Martin Camajn, në tetor të vitit 1981, në Frankfurt. Pas mbarimit të një konference shtypi, m’u afrua një burrë i pashëm, i cili, pasi më foli shqip, tha emrin e vet: Martin Camaj. E njihja, pa dyshim, nëpërmjet revistës “Shejzat” të Koliqit dhe atij iu bë qejfi që ia thashë këtë. Biseduam një copë herë në këmbë, midis zhurmimít të zakonshëm te një mjedisi të tillë. Pas vendosjes sime në Paris, një mik i përbashkët gjerman, Werner Daum, që kishte qenë diplomat në Tiranë, më solli të falat e Martin Camajt, si dhe dëshirën e tij për t’u takuar përsëri, në kushte fare të tjera tani. Për fat, sapo kisha lexuar dy novelat e tij të gjata “Rrungajat e marsit” dhe “Pishtarët e natës”, të cilat më kishin pëlqyer mjaft dhe Werner Daum më tha se ishte i lumtur t`ia njoftonte këtë gjë Camajt, baslıkë me kënaqësinë time për t’iu përgjigjur ftesës së tij. E lamë takimin pas disa javësh,’ngaqë do të ndodhesha në Munih, ku ai banonte, në një forum ndërkombëtar shkrimtarësh. Isha i ftuar për drekë në shtëpinë e tij bashkë me Daum-in. E prisja me padurim këtë takim, kur vetëm disa ditë përpara tij, erdhi lajmi i pikëllueshëm se Martin Camaj nuk ishte më i kësaj bote. Eshtë një nga shkrimtarët më të mirë të kombit shqiptar, me po atë vlerë në prozë sikurse në poezi, dy hapësira të mëdha, me të cilat ai u përpoq të zëvendësonte atdheun e munguar. Ishte po aq i fisëm në veprën e tij, sa edhe në vizionin për raportet njerëzore brenda familjes së shkrimtarëve. Këto të fundit, për fat të keq, vazhdojnë të jenë kaq munguese në jetën tonë.
Kadare, intervistë me ”Hylli i Dritès”./ KultPlus.com
Ti qave dhe më the me zë të ulët Se unë të trajtoja si prostitutë. Aherë lotëve të tu s’ua vura veshin Të desha, pa ditur se të desha.
Veç një mëngjes të beftë kur u gdhiva Pa ty dhe bota krejt e zbrazët m’u duk, Aherë e kuptova ç’kisha humbur, Ç’kisha fituar kuptova gjithashtu.
Më rrëzëllinte si smerald mërzitja, Dhe lumturia ngrysej si një muzg me re… Nuk dija kë të zgjidhja nga të dyja Sepse seicila m’e bukur se tjetra qe.
Se ish i tillë ky koleksion bizhush Që dritë e terr lëshonte njëkohësisht, Që njëqindfish etjen për jetën shtonte, Por dhe që vdekjen ndillte njëqindfish. /KultPlus.com
Ismail Kadare është një ndër shkrimtarët më të mëdhenj bashkëkohorë, akademik, ish-deputet i Kuvendit Popullor (1970-’82) dhe zv/kryetar i Frontit Demokratik.
Si shkrimtar shquhet për prozë, por ka botuar edhe vëllime me poezi dhe ese. Nisi të shkruajë kur ishte ende i ri, fillimisht poezi, me të cilat u bë i njohur, e më pas edhe prozë, duke u bërë prozatori kryesor shqiptar. Deri më sot veprat e tij janë përkthyer në rreth 45 gjuhë të ndryshme, duke qenë kështu përfaqësues kryesor i letërsisë shqipe nëpër botë.
Në vitin 1996 Kadare u bë anëtar i përhershëm i Akademisë së Shkencave Morale dhe Politike në Francë.
U nderua me shumë çmime ndërkombëtare, mes të cilëve kujtojmë Çmimin «Man Booker International» më 2005, çmimin «Princesa de Asturias» për Artet më 2009 dhe Çmimin «Jeruzalem» më 2015.
Viteve të fundit ai e ndan kohën e tij mes Francës dhe Shqipërisë.
Më poshtë KultPlus ju sjell disa poezi të tij të recituara nga vetë Kadare:
Mbrëmë në ambientet e KultPlus Cafe Gallery u mblodhën artdashës dhe njohës të fushës së letërsisë për të diskutuar më shumë rreth librit “Koha për rrëfim” të Alda Bardhylit, i cili vjen pas bisedave, diskutimeve dhe kohës së shumtë të kaluar mes Ismail Kadaresë dhe autores, e që ky libër vjen ribotim i dytë e me disa plotësime të vogla.
Hapjen e këtij diskutimi dhe moderimin e bisedës e bëri shkrimtari Arbër Selmani, i cili filloi duke i uruar mirëseardhje të gjithëve që kishin ndarë kohë të çmuar nga jeta e tyre për të diskutuar më së shumti rreth gjeniut të letërsisë shqipe, Ismail Kadare.
Më pas, Alda Bardhyli, për shkas të së cilës u organizua edhe gjithë kjo mbrëmje, në radhë të parë ndau mendimin e saj për gazetën KultPlus dhe shpalosi diçka rreth librit të saj “Kohë për rrëfim”, emërim ky të cilin pak a shumë Alda nuk e propozoi që nga fillimi.
“Sot jam bashkë me vajzën time këtu në Prishtinë. Isha në ceremoninë e hapjes së Panairit, nuk mund të mungoja në një ngjarje të bukur për lexuesin dhe botuesit e Kosovës dhe Shqipërisë. E pranova menjëherë ftesën e kryetarit të shoqatës së botuesve këtu, Edon Zenelit. Mu desh të kthehesha në Tiranë e të udhëtoja sërish sot. Por udhëtimet janë si leximet një lloj clirimi. Ndjehem mirë që jam në një hapësirë si Kulplus, që I ka dhënë aq shumë skënës kulturore në hapësirat shqiptare. Gjithnjë më kanë pëlqyer hapësira të tilla që gjenerojnë kulturë. I kam parë si forma të rëndësishme progresi për të cilat shoqëria jonë ka ende shumë nevojë. Kultura është shpëtim, na lejon të bëjmë dallimet në një kohë ku presionet ndaj saj janë rritur, është e vetmja mënyrë për të shtyrë përpara shoqëritë tona, dhe Kultplus ka bërë një punë novatore në këtë drejtim. Kemi nevojë për më shumë mediume ku të flistet për teatrin, muzikën, librin, trashëgiminë, për të rritur edukimin e shijes estetike”.
Alda tha se skena kulturore si në Tiranë dhe në Prishtinë, ka qënë një skenë e cila ka pasur ndikim në orientimin politik e shpirtëror të vendit, , ndërsa në dy vitet e fundit ka marrë një detyrë të re, pikërisht me udhëheqjen e “Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit në Tiranë”.
“Kjo është një iniciativë e re e Qeverisë Shqiptare, e nisur gati dy vite më parë, si një ide inovatore për t’i dhënë më shumë librit, për të rritur politikat dhe vëmëndjen e qeverisë ndaj librit dhe leximit, si forma e vetme që na con drejt edukimit. Eshtë një model që vende të ndryshme të botës e kanë ndërtuar prej vitesh, një institucion dedikuar librit. Në ndërtimin e Qendrës Kombëtare të Librit në Shqipëri ne jemi mbështetur në modelet më të mira europiane të cilat janë një histori suksesi në fushën e menaxhimit të librit”, tha ajo.
Alda tha se skena kulturore si në Tiranë dhe në Prishtinë vazhdon të jetë shumë e fortë dhe madje ka pasur ndikim të fortë në skenën politike, ndërsa në dy vitet e fundit ka marrë një detyrë të re, pikërisht me udhëheqjen e “Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit në Tiranë”.
“Kjo është një iniciativë e re e Qeverisë Shqiptare, e nisur gati dy vite më parë, si një ide inovatore për t’i dhënë më shumë librit dhe për të shtyrë përpara gjithë skenën kulturore sa i përket territorit të Shqipërisë. Vende të ndryshme të botës operojnë prej vitesh në këtë formë, ku politikat nuk kalojnë më përmes ministrisë së kulturës, por është një qendër e dedikuar dhe punon me gjithë skenën kulturore për sa i përket librit”.
Suksesi i Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit në Tiranë
Drejtoresha ekzekutive e “Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit në Tiranë”, thotë se kjo është një qendër e fuqishme dhe ndoshta më të mirat në rajon për librin dhe pohon se në dy vite jetë kanë arritur të kristalizojnë idetë e tyre.
“Këtë gjë e kemi treguar përmes programeve të dedikuara ku kemi rritur fokusin për autorin shqiptar. Politikat ndaj autorëve të rinj por dhe promovimi dhe përkthimi I librit shqip në gjuhë e kultura të tjera ka qënë pjesë e punës sonë të vazhdueshme. Eshtë shumë e rëndësishme që të jemi të pranishëm në kultura të tjera jo vetëm përmes letërsisë por dhe botimeve të tjera me vlerë në shkencë, studime apo histori ku autorët shqiptar kanë sjellë vepra të niveleve të larta”, tha Bardhyli.
Pothuajse gjithë diskutimin, Arbër Selmani e përcolli me pyetje të vazhdueshme që kishin të bënin kryesisht me librin, qendrën që ajo udhëheq dhe sigurisht figurën madhështore të Ismail Kadaresë. Arbri pyeti dhe për pozitën e Qendrës së Librit e cila kalon përmes një lokali, por Bardhyli u shpreh se kjo ka qënë një formë alternative duke e bërë këtë lokacion interesant për lexuesit.
“Puna ime është fokusuar në rritjen e kapaciteteve të Qendrës në të gjitha drejtimet, dhe hapësira ka është një formë në shërbim të këtyre prioriteteve, dhe në këto dy vite ajo është kthyer në një hapësirë të rëndësishme komunikimi në Tiranë ku autorë, botues, lexues bëhen bashkë për të folur për librin”, tha Bardhyli, gjë e cila u pranua dhe nga Selmani I cili pohoi se gjithnjë ka gjetur shumë njerëz në aktivitetet e Qendrës së Librit.
“Libri duhet të jetë më i pranishëm në diskursin publik, në të gjitha kontekstet e tij. Përmes aktiviteteve të ndryshme, ne çdo të premte organizojmë një ditë të veçantë për çdo gjë që ka të bëjë me librin dhe këto kanë një vëmendje të veçantë dhe zakonisht bëhen diskutime mbi librin. Kryesisht aktivitetet tona kanë fokus autorin shqiptar, librin e ri, botimet e reja, debatet e ndryshme për sa i përket çështjeve të ndryshme mbi librin, kujtesë të autorëve, pasi është e rëndësishme të kujtojmë nga vijmë”, thotë ajo.
“Këtë gjë e kemi treguar përmes programeve të dedikuara ku në fokus është autori shqiptar, edhe pse vëmendja dhe dominimi në botë ka të bëjë gjithmonë e më tepër që skena kulturore ka nevojë të shkrihet dhe të jetë më e pranishme në jetët e të tjerëve, ku jemi të punuar edhe në këtë drejtim. Por këto dy vitet e fundit kanë shërbyer në rikthimin e dinjitetit të autorit shqiptar në të gjitha format e duhura”.
Pothuajse gjithë diskutimin, Arbër Selmani e përcolli me pyetje të vazhdueshme që kishin të bënin kryesisht me librin, qendrën që ajo udhëheq dhe sigurisht figurën madhështore të Ismail Kadaresë. “Kjo qendër ka një rëndësi të madhe, derisa unë për vete kam promovuar një nga librat e mi aty, si lokacion është pak si i fshehur, por gjasat janë që kjo qendër të dalë në një objekt të saj dinjitoz, pasi aktivitetet aty janë të shpeshta dhe ishte një numër i madh i njerëzve aty”, tha Selmani duke i shtruar edhe pyetje Aldës.
“Libri duhet të jetë më i pranishëm në diskursin publik, në të gjitha kontekstet e tij. Përmes aktiviteteve të ndryshme, ne çdo të premte organizojmë një ditë të veçantë për çdo gjë që ka të bëjë me librin dhe këto kanë një vëmendje të veçantë dhe zakonisht bëhen diskutime mbi librin. Kryesisht aktivitetet tona kanë fokus autorin shqiptar, librin e ri, botimet e reja, debatet e ndryshme për sa i përket çështjeve të ndryshme mbi librin, kujtesë të autorëve, pasi është e rëndësishme të kujtojmë nga vijmë”, thotë ajo.
Dashuria e Kadaresë për Shqipërinë dhe titulli i librit
Alda foli dhe për ribotimin e librit të saj me shkrimtarin e madh Ismail Kadare. Ky ribotim është më shumë një rishikim I tekstit nga ana gjuhësore, duke u pasuruar me disa detaje, tha ajo.
E pyetur se cila është gjëja më e rëndësishme që ajo ka kuptuar për Kadarenë, ajo u përgjigj “Shqipëria”. “Shqipëria është pjesë thelbësore e veprës së Kadaresë.
Vepra e tij jo vetëm pasuroi gjuhën shqipe por u bë dhe një orientim shpirtëror I shqiptarëve herët drejt një orientimi perëndimor”, tha ajo.
E pyetur për të treguar ndonjë detaj më shumë nga takimet me shkrimtarin, ajo tregoi një moment kur ishte e pranishme bashkë me ciftin Kadare, në apartamentin e tyre, e në television po shfaqej filmi I famshëm “Propozimi”.
“Teksa bashkë me Helenën po diskutonim mbi zgjedhjen e Demi Moor, e pyes shkrimtarin nëse do ti kishte 1 milionë dollar do ti jepte për një grua. -Jo, u përgjigj ai, tepër I prerë. -Po për cfarë do ti jepje kaq para , vazhdova ta pyes. -Vetëm për Shqipërinë, tha.
“Ky libër ka nisur disa vite më parë dhe nëse tani Kadare është në Tiranë dhe është e lehtë të takosh, ky liber ka nisur kur Kadare ka jetuar në Paris, kështu që bisedat tona bëheshin vetëm gjatë muajit të verës kur ai ishte në Tiranë. Eshtë një punë e zgjatur në disa vite. Titulli u zgjodh nga vetë shkrimtari. Unë kisha dëshira tia vija “bisedat e orës 6.30” duke qënë se takimet tona ndodhnin gjithnjë në atë orë. Në orën 6.30-të fiks unë I bija ziles së apartamentit të Kadarenjve. Kadare është shumë korrekt me oraret, kështu unë duhet të isha fiks, dhe asnjëherë nuk jam vonuar në takimet tona përgjatë viteve”.
“Lidhja” e Kadaresë me regjimin komunist
Sa i përket pjesës së lidhjes së Kadaresë me pushtetin dhe regjimin diktatorial në Shqipëri, Alda thotë se duhet të ndjehemi të lumtur që vazhdojmë ta kemi atë në mesin tonë, pasi gjatë komunizmit shkrimtarët gjithnjë e më shumë përballeshin me sfida nga të më të ndryshmet, përfshirë shpesh herë edhe vrasjet që mund të ndodhin për shkak të gjuhës që ata përdornin nëpër veprat e tyre dhe jo vetëm.
“Konteksti i diktaturës shqiptare, arsimimi i shkrimtarit në Moskë, njohja e hershme e kompleksitetit të veprave të shkruara në shoqëritë e reja komunistë të pasluftës, si edhe refuzimi i tij gjatë viteve 1970-të dhe 1980-të për tu larguar nga atdheu apo për të bërë kompromis me shkrimet e tij, e bëjnë Kadarenë një shkrimtar unikal në ambjentin socialist. Nuk kam gjetur në studimet e mia asnjë lidhje të tij me regjimin, në asnjë vepër apo document nuk del I kompromentuar me regjimin. Biles është e kundërta, veprat dhe jeta e tij ka qënë nën vëzhgimin e vazhdueshëm të pushtetit e këtë e tregojnë dosjet e publikuara në shtypin shqiptar këto vite. Kadare ka qënë një shkrimtar I përgjuar për përmasën dhe vlerën që ka pasur, por pikërisht kjo përmasë dhe njohja e hershme ndërkombëtare e kanë bërë ti shpëtojë dënimit të Hoxhës”.
Shkrimet e Kadaresë, gjatë më shumë se dyzet e pesë vjetëve nën diktaturë, kanë qënë koherentë përsa i përket tematikës dhe fokusit mbi aspektet e jetës shqiptare. Nga viti 1959 kur datojnë veprat e tij të hershme e deri më 1985-sën ai ka qënë në një konflikt të vazhdueshëm me pushtetin. Mjafton të lexosh Pallatin e Endrrave një vepër që I kujtojë gjithnjë botës se stalinizmi ka mbijetuar në Europë deri para pak kohësh. Gjatë shkrimit të këtij libri e kam njohur Kadarenë si një njeri, eksperienca e të cilit në shkrime, politikë dhe etnicitet ishte e jashtëzakonshme edhe për Europën socialistë të shekullit të njëzetë”, tha Bardhyli.
Helena Kadare dhe Filip Roth
Bardhyli tregoi për një Kadare me humor, një njeri të jashtëzakonshëm përtej portretit të ngrysur.
Duke folur për Helena Kadarenë, ajo e quajti atë një grua të rëndësishme jo vetëm në skenën letrare shqiptare, por dhe një model që orientoi gruan shqiptare drejt së bukurës. Në këtë libër vetë Kadare e pranon se Helena është gruaja më e rëndësishme dhe fati I jetës së tij. Ajo kujtoi trishtimin e tij kur i vëllai ndërroi jetë dhe se si ato ditë ai vetëm heshte.
Kadare është një autor që ka një lidhje të jashtëzakonshme me lexuesin. Ai ka krijuar atë që quhet kulti I lexuesit. Janë shumë lexuesit e rinj që e ndalojnë në rrugë e duan të bëjnë foto apo ta përshëndesin, e kjo është një shpresë e bukur për të ardhmen.
E pyetur në ka qënë e lehtë të bashkëpunosh me gjeniun, Bardhyli tha se përtej një ndjesie të jashtëzakonshme që të jep komunikimi me të, është një punë që I dukej sikur nuk do mbaronte kurrë pasi shkrimtari e elaboron gjatë tekstin.
“Disa muaj pasi botimi i parë i këtij libri doli, teksa i flisja Helenës për Philip Roth, sipas përshkrimeve të një mikut tim, që kishte pasur fatin të rrinte gjatë me të, ajo më tregon se vite më parë, sekretarja e tij u kishte telefonuar në Paris ku i kishte shprehur dëshirën e shkrimtarit për të realizuar një bisedë me Kadarenë, bisedë e cila më pas do të botohej në një libër.
Kadare fillimisht kishte pranuar, më pas ideja për t’u ulur e për të vijuar një biseduar, që do të përshkruhej nga faqe të tëra kompjuterike dhe email-eve mes Parisit dhe Nju Jorkut, do të dukej e pamundur për shkrimtarin, i cili parapëlqen vetëm të shkruajë me dorë. Sigurisht, do të ishte Helena ajo që do ta transkriptonte këtë bisedë, e cila do të ishte sot, një pasuri për skenën letrare botërore.
Shumë vite pas këtij komunikimi, unë do të zgjidhja pikërisht disa pyetje që Roth ia bënte Kunderës, duke i kërkuar Kadaresë t’u përgjigjej, pa e ditur këtë histori, duke përmbushur krejt rastësisht një destin, i cili prej vitesh ishte nisur drejt tij”, tha Bardhyli.
Bardhyli edhe duke u ndarë me të pranishmit, kujtonte ndonjë detaj nga takimet me Kadarenë, mbase duke dhënë sinjal se mund të botohet edhe një libër tjetër, po me bisedat e shumta që ka realizuar me Kadarenë./ KultPlus.com
Një nga periudhat më të bukura në jetën e shkrimtarit Ismail Kadare ka qenë dhe koha e studimeve në Moskë. Në këtë kohë ai ka bërë vargje të ndjera për dashurinë. Në librin “Ftesë në studio”, ai tregon për herë të parë detaje mbi njohjet me vajzat ruse, duke treguar dhe disa copëza letrash që ua pat çuar vajzave me të cilat ishte shoqëruar. Shqiponline po boton disa pjesë nga këto letra, që vetë shkrimtari i ka bërë publike në këtë libër.
Një prej tyre ishte Ljuba, një mikeshë që në kohën që ka shkruar letrën kishte vetëm dy javë që e kishte njohur. Ja çfarë i shkruan ai asaj, duke pasur në mëndje letrën që Pushkini ia kishte dërguar Anne Kern:
“Ljuba ime e shtrenjtë. Një javë më parë kur me ndihmën e Zotit të shtiva në dorë, (pa guxuar ta shkruaj krejt fjalën e ndyrë ruse, shënova vetëm shkronjën e parë j…. me tri pika), ishte vërtet një gjë e mrekullueshme, një cudnoje mgnovjenje, siç e shkruan Pushkini i madh.
Veç në mos më ke ngjitur triperin (në gjuhën tonë ai emërtohet me një fjalë me tingëllim madhështor skullamendo, e huajtur nga italishtja dhe që të kujton termat e muzikës, andando moderator, apo jo?), pra veç në mos ma ke ngjitur triperin, ndonëse një shkrimtar, Heminguej më duket ka thënë se kur e marr prej teje edhe triperi më duket i mrekullueshëm.
Kështu, pra, as ai s’ma zbeh dot dashurinë për ty, veç në mos e ke marrë prej ndonjë çifuti uzbek, se pavarësisht nga simpatia që kam për çifutet, kam dëgjuar se çifutet e Uzbekistanit e kanë triperin më të keq se sifilizin”. Ja përgjigja që i kthen Ljuba: “Që kishte në natyrën tënde diçka anormale, madje prej krimineli këtë e pikasi qysh në fillim nëna ime kur erdhe për të pirë çaj tek ne. Por ajo, fisnike siç është, nuk më tha asgjë për të mos më dëshpëruar. Veç kur i tregova letrën tënde të ndyrë më tha se ti ishe më i keq se ce kishte menduar.
Një përbindësh i vërtetë, pjellë tipike e një bote që shtypi ynë i shkretë sovjetik e quan me të drejtë të zvetënuar, por që ne mezi i besojmë. Të pije çaj me ty ishte njësoj si të pije çaj me djallin. Edhe këto janë fjalë të nënës sime, e cila njësoj si unë e ndjen veten të fyer si njeri, si grua. Ti iu duke asaj dhe tani më dukesh edhe mua si mishërimi i së keqes….
Do të mjaftonte urrejtja jote ndaj poezisë (Pushkinit) e sidomos ndaj muzikës veneriane për të kuptuar se cpërbindësh je. I poshtër gjer në fund duke e parë se me prindët e mi nuk do të ecte, ti u përpoqe të bësh për vete gjyshen, e cila ishte e vetmja që pasi dëgjoi poshtërsitë e tua, tha “Zoti e ndjeftë”.
Më vjen shumë turp që jam shoqëruar me ty. Duke të urryer shumë shumë. Ljuba” Të njëjtin zemërim shpreh edhe Llora në një tjetër letër. Vetë shkrimtari e shpjegon kështu këtë kohë në libër “Nga vinte kjo ndjenjë shkatërrimi, që kishte kohë që më kishte kapur? I prishja të gjitha lidhjet, i zëvendësoja me të përkohshme, të cilat ngutesha ti prishja gjithashtu. Ishte padyshim një sëmundje që zotëronte rreth e rrotull, por që mua më kishte zënë rëndshëm”.
Tek romani “Muzgu” Kadare e shpjegon këtë krizë. Por pavarësisht zemërimit të Ljubës, Kadare është ndër të parët shkrimtarë që ka folur hapur për këtë anë kaq njerëzore në jetën e një shkrimtari, duke treguar kohët e bukura të jetës studentore në Moskë, të vajzave që takoi dhe që e bënë të shkruante poezitë më të bukura mbi dashurinë./ KultPlus.com
Zëvendëskryeministrja e Malit të Zi, Jovana Maroviq, ka takuar shkrimtarin shqiptar Ismail Kadare.
Maroviq që si duket është lexuese pasionante e krijimtarisë letrare të Kadaresë, ka publikuar një fotografi me shkrimtarin gjirokastrit.
“Për Kadarenë, e vura në kornizë Plazhin e madh, Pallatin e Ëndërrave dhe dashurinë për të gjitha ato që ka shkruar”, ka shkruar ajo në rrjetin social Twitter. / KultPlus.com
Uramila sam za Kadarea Veliku plažu, Palatu snova i ljubav za sve što je napisao. ❤️ pic.twitter.com/6Csc2IdffR
Proza eseistike “Kur sunduesit grinden” ka një vlerë të pamasë, vetëm duke marrë në konsideratë se autori i tij është Ismail Kadare. Ky, si njëri ndër shkrimtarët më të mëdhenj bashkëkohorë, ka bërë një përsiatje të mahnitshme të bisedës shekullore telefonike Stalin-Pasternak. Në këtë vepër, autori trajton 13 versionet e kësaj bisede të bazuara më së shumti në shkrimet e Izzi Vishnjeveckit dhe Benedikt Sarnovit.
Për më shumë, autori shfaq figurën e fuqishme të poetit e novelistit rus, Pasternakut, dhe atë të diktatorit komunist e famëkeq, po rus, Stalinit. Titulli “Kur sunduesit grinden” mund të keqkuptohet, duke lënë për të kuptuar se biseda mes Pasternakut e Stalinit ishte një grindje, gjë e cila nuk është aspak e vërtetë. Ajo nuk ishte asgjë më shumë se një bisedë nënçmuese, që për shkak të luftës me sunduesve të politikës e letërsisë u shndërrua në një katastrofë shekullore. E prej nëntitullit “Rreth misterit të telefonimit Stalin-Pasternak” mund të nxjerrim vetëm ideotemën që shfrytëzon autori për të zbardhur misterin e vërtetë atë të komunizmi.
2. 3 minuta bëhen gati një shekull
Është mahnitëse se si vetëm një ngjarje 3 minutëshe, ka aftësinë të shkund një botë, për shekuj të tërë. Por, në të vërtetë nuk është vetëm kjo telefonatë që nxiti shkrimin e kësaj proze eseistike mbërrthyese, magjepsja e gati edhe fiksimi i Kadaresë me figurën e njohur, Pasternakun, kishte filluar që më herët e ishte paraqitur në publik me “Urën me tri harqe”.
E gjithë kjo vepër rrotullohet rreth kësaj bisede 3 minutëshe e 13 versioneve të saj. Një përmbledhje shumë e shkurtër e tyre do të ishte:
1. U arrestua Osip Mandelshtam.
2. Stalini, nga Kremlini telefonoi tek apartamenti i Pasternakut.
3. Pyeti se çfarë mendonte Pasternaku rreth kësaj buje që kishte pushtuar Moskën dhe rreth vetë Mandelshtamit.
4. Pasternaku u përgjigj se nuk e njihte atë dhe ata i përkisnin dy rrymave të ndryshme letrare (edhe pse e kishte mik të mirë).
5. Stalini e nënçmon atë duke i thënë se ai do të mbronte mikun e tij.
Këto janë të vetmet informata të cilat paraqiten tek gati të gjitha versionet. Ka edhe shumë e shumë detaje të vogla të cilat dallojnë nga njëri te tjetri, por që nxisin dyshimin, nëse kjo bisedë është bërë në të vërtetë. Disa thonë që ishte dikush prezent, e po ai person e tregon. Të tjerë thonë se aty ishin vetëm Pasternaku me familje. Dikush thotë se këtë ia tregoi vetë Pasternaku. Dikush sqaron se informatën e ka marrë nga një person tjetër i dytë. Dhe, në vetëm njërin version, atë të dhjetin, e dashura e Pasternakut e potencon faktin se Stalini i drejtohet me “ti”. Të gjitha këto janë informata shumë, shumë të vogla, por në fund të fundit, të vetmet që bëjnë një dallim mes trembëdhjetë historive.
Por sërish, duke u kthyer në thelbin e kësaj vepre, Kadare me të gjithë këtë analizim të kësaj ngjarjeje, nuk do të thotë asgjë tjetër se letërsia gjendet përballë ideologjisë, koncept ky shumë i gjerë, por ekzistues në këtë periudhë. Letërsia si art i lirë shumë shpesh ka kundërshtuar direkt a indirekt ideologjinë e parimet absolute e deri diku edhe narcisiste të një diktatori si Stalini. Ky është rasti edhe i Osip Mandelshtamit, njëri prej shkrimtarëve më të shquar rus, që i kishte dhënë Stalinit epitetin “malok i Kremlinit”, e për këto tre fjalë kishte përfunduar në burg.
3. 13-të, simbol dhe simbologji
Pasternaku, 13 versione, 13 njerëz të ndryshëm dhe 3-shi. I pari një shkrimtar, e të tjerët të gjithë numra simbolikë, të cilët paraqesin fillimin e një rrugëtimi të Kadaresë dhe lexuesve të tij. Brenda këtyre katër shtyllave shtrihet mjeshtëria e Kadaresë, që ndërlidh në një mënyrë jashtëzakonisht të bukur jetën e tij, faktet e marra nga shkrimet e autorëve të ndryshëm, jetën dhe të bëmat e figurave me nam dhe, së fundmi, realen. Me një hyrje të paparë, kjo vepër të lë pak për të thënë.
4. Analogjia
Me krahasimin e gjendjes së Pasternakut me bisedën e Ismail Kadaresë e Enver Hoxhës, e me historinë e Senekës dhe Neronit të Romës, bëhet një lidhje shumë e fortë në mes fiksionit, reales, enigmës, dyshimit, artit dhe historisë.
Si lexuese, këtë vepër nuk mundem ta përshkruaj si asgjë më pak se madhështore. Nga kopertina, duket si vetëm shtjellim faktesh, por me të hapur faqen e parë fillon të vijë në jetë historia. Kjo prozë eseistike mban në brendi aq shumë të fshehta, mister, emocione, ndjenja e së fundmi edhe më shumë se një mesazh. Nëpërmes Mandelshtamit, Pasternakut e Stalinit, Kadare vë në shesh Moskën dhe shumë cilësi të regjimit komunist, të cilat vetëm ai si përjetues i tyre mund t’i ilustronte me aq finesë.
Kjo vepër është një përshkrim shumë i thjeshtë i një bisede, por brenda ngërthen realitetin e Evropës Lindore të kësaj kohe. Me një intertekst shumë të fortë, Kadare arrin të përçojë deri tek ne historinë e vërtetë, diktatorët që udhëhiqnin Shqipërinë e Rusinë, Enver Hoxhën e Stalinin, të dy imponues e luftues së letërsisë, madje edhe të çdo fushe tjetër që binte në kontradiktë me ideologjinë e tyre absolute.
5. Fragmente:
1. Ishin gjendur pra, të tre. Pasternaku, Stalini, Mandelshtami. Dy poetët dhe tirani midis. Mendimi i parë që të vinte ishte ngazëllyes: bashkimi i dy poetëve për ta shembur tiranin.
E kishin përçmuar të dy atë tiran, më shumë fshehtas se haptas. Mandelshtami e kishte quajtur “malok i Kremlinit”. Për Pasternakun, thoshin se e kishte përshkruar si një xhuxh me trup katërmbëdhjetëvjecari dhe fytyrë burri vjetran. Tani e kishin në mes, dy kundër njërit, për ta vënë poshtë mizorisht, ashtu siç dinin poetët. (f.47)
Por tiranët kishin gjithashtu dredhitë e tyre. Dyshen e fuqishme të poetëve, Stalini do të dinte ta përçante. Legjenda e lënies në baltë të shokut ishte llogaritur për breza të tërë. Një çerek shekulli më pas, në vjeshtën moskovite të Nobelit, ajo po jepte frutën e parë. Gjysmë shekulli më pas, në mijëvjeçarin e tretë, ajo vazhdonte gjithkund. Në Paris. Në Tokio. Në New York. Zbërthehej sekonde pas sekonde çdo imtësi e saj. Fjalët, pushimet midis tyre, frymëmarrjet. Ishte pasdite apo mbrëmje kur ndodhi. Rënia e telefonit. Fjala e parë e shqiptuar. Përgjigjja. Heshtja e parë. Mëdyshja. Vijimi. Dëshmitë dukej se ngjanin në fillim. Pastaj disi. Më pas, jo. Pak më pas rikthim i ngjasimit. (f.48)
2. Fjalë më të helmëta kundër poetëve vështirë se mund të shqiptoheshin ndonjëherë në këtë botë. Përzihej në to smira e zezë për njerëzit e artit, me adhurimin e sëmurë ndaj tiranëve, shtypësve të tyre. E mbi të gjitha, dëshira e fshehtë që ashtu të ndodhte vërtet: tirani të zbavitej.
Pyetja vetë ishte e keqe, e mbrapshtë, për arsyen e thjeshtë se i mbrapshtë sa s’bëhej ishte aq brumi prej të cilit vinte: sundimi.
Tirani dhe poeti, sado të kundërt të përfytyroheshin apo të shpalleshin, ishin të dy sundues. Rrezatimi i parë i fjalës nuk mund të ishte veçse i zymtë: shtypje, dhunë, rrëzim nga froni. Ndërkaq gjuha njerëzore, siç bënte shpesh në raste të ngjashme, krijonte përdorime zbutëse. Sundues apo sunduese mund të quhej një frymë e keqe, e po ashtu një gjeni i artit, apo një leshverdhë e ëmbël.
Në këtë kah, për shprehjen e pabesë: tirani zbavitej, do të kërkohej një version më i saktë: a zbavitej dot tirani me poetin? Për ta çuar saktësimin më larg: do të duhej të thuhej: a zbavitej dot edhe po të donte? Me fjalë të tjera, a e vinte dot në gjunjë tirani poetin? Shkurt, a e rrëzonte dot? E njëjta gjë mund të thuhej për poetin përballë tiranit.
Në gjithë këtë histori dyshe, thelbin e përbënin dy përftime: rrëzimi dhe froni. Aq sa ngjanin të afërta, po aq ishin larg. Dy ose tre poetë mund të ndanin të njëjtin fron, gjë që nuk ndodhte kurrë me tiranët. Ashtu sikurse froni në art mund të ngelej bosh për disa shekuj; çka aq më pak ndodhte me tiranitë. Koha e rrëzimit ishte edhe më befasuese. Për një mbret, më saktë, për një mbretrënie, do të mjaftonte një çast i shkurtër, një goditje thike ose ca pika helmi, kurse për poetin, një mijë vite mund të mos mjaftonin. (f.161-163)
3. Shprehja “dy carë ka sot Rusia”, që nënkuptonte carin dhe shkrimtarin më të famshëm të vendit, Tolstoin, ishte nga ato që ndonëse ngjante si e krijuar enkas për sfera të larta: poetë, qiej, mbretër, kapërcente përkundrazi vendet dhe kohërat, për t’u përgojuar lehtësisht prej gjithkujt. Ajo që ngjante e vështirë për t’u kapur, ishte pritja që mund t’i bëhej në këtë rast shprehjes.
Pikërisht ishin dy llojesh. Lloji i parë, armata e pafundme e lexuesve, kureshtarëve, gjithë amatorëve të artit libror. Llojin e dytë e përbënin vetë shemruesit, shkrimtari dhe mbreti. Si fillim për këta të fundit mund të thuhej se në vend që të mikloheshin nga ky popullaritet, kishte gjasë të acaroheshin të dy, shkrimtari më fort, natyrisht, mbreti më pak.
Për t’u kthyer tek oqeani i lexuesve, të gjitha gjasat ishin që midis dy ndërluftuesve, ata të zgjidhnin shkrimtarin kundër mbretit.
Tërheqja pas paradoksit do të ishte shkaku kryesor, i njohur prej shekujsh.
Rusia s’mund të kishte dy carë, ashtu siç nuk mund të kishte dy diej, apo dy hëna. Ndërkaq kishte ndodhur mrekullia e mrekullive, i pazëvendësueshmi nga asgjë, cari, mund të dyzohej nga një njeri që s’kishte as kurorë e fron, e as kurrfarë shenje mbretërore. Pra kureshtia kryesore mbeteshin gjithsesi shemruesit.(f. 169)/KultPlus.com
Shkrimtari i madh, Ismail Kadare, ka vendosur ta lërë Parisin, ku ka jetuar dhe punuar për dekada, për t’u vendosur në Shqipëri.
I pyetur nëse i sheh sot shqiptarët më të mirë, shkrimtari përgjigjet: “Disa herë besoj se jemi, disa herë jo. Por koha do ta tregojë”.
Ai ka treguar edhe pse e ka marrë vendimin për t’u rikthyer në atdhe.
“Nuk ka qenë një zgjedhje e atypëratyshme. Ka qenë një zgjedhje e ngadaltë, e padallueshme mirë. Kështu ka qëlluar. Më është dukur se këtu do ta them më mirë atë që mund të thosha për çdo rast, për rastet e lumtura ose të dëshpëruara të jetës. Në të gjitha rastet më është dukur se do të isha i përshtatshëm në këtë formë që jam”, ka thënë Kadare në një intervistë për A2 CNN.
Gjeniu i letrave shqipe ka rrëfyer se lexon vepra nga më të ndryshme të autorëve të huaj, dhe pranon se po kaq shumë autorë kanë ndikuar në formimin e tij si shkrimtar.
“Sot Kadare lexon gjithçka që mund të lexojë një lexues, gjithkund, në çdo gjuhë, në çdo popull në çdo vend. Janë shumë, dhe është lumturi për ne që janë shumë”. /KultPlus.com
Fragment nga ‘Muzgu i perëndive të Stepës’ të Ismail Kadaresë
Bëra një përpjekje mbinjerëzore të mbaja veten, madje të qeshja në mënyrë tq bujshme, duke kërcitur gjuhën, gjë që e urrej te të tjerët, por s’munda kurrsesi. Jo vetëm duke kërcitur gjuhën, si horrat e rrugës ‘Gorki’, por as natyrshëm, si gjithë bota, nuk qeshja dot. Përkundrazi, sa vente, po më dukej barbare e gjithë kjo. Me sa duket, pa e ditur as vetë se si, prej kohësh më kishte marrë malli që dikush të lëshonte ndonjë pikë lot për mua.
Kjo etje për pakëz lot paskësh qenë e fshehur. Ajo paskëshqenë më e tmerrshme se etja e beduinëve nëpër rrafshirën arabike. / KultPlus.com
Mbi liqenjte e Lures po bie mbrëmja Muzgu rrjedh nga majat e pishave neper trungjet e kalbur Grumbullohet ne pellgje te vegjël Kullon pastaj neper furçen tende te dridhshme.
Shpejto. be vone.
Kap ç’te kapesh nga ngjyrat qe dridhen E fergellojne, Duke ikur plot alarm nga mbremja qe i ndjek
Kap motive me diell… Neper furçen tende kurre nata mos kullofte. /KultPlus.com
Ajo çka, në vend që të më mundonte, më mahniste gjithmonë, sa herë që takoja Lasgush Poradecin, ishte ndjesia e së pamundurës.
Ishte e pamundur të merreshe vesh me të si me të tjerët. Porsa hyje tek ai, madje porsa trokisje në portë, aty për aty gjithçka tjetërsohej.
Tjetër logjikë në të biseduar, tjetër kod, të tjera fjalë, të mbështjella me kuptim tjetër. Diçka mungonte përherë, e diçka qe e tepërt. Ai vetë ishte aty, i vëmendshëm për gjithçka, e megjithatë, ti e ndjeje se sa ç’ishte , aq edhe mungonte.
Më e habitshmja ishte se ty të pëlqente kjo, se nuk doje aspak që të prishej kjo magji, ashtu si nuk doje që fjalëve që thuheshin t’u ikte dysia, velloja me të cilën sapo ishte mbështjellë dhe t’u ktheheshin kuptimet e tyre të mirëfillta, që ngjanin tani të zbehta.
Një njeriu meskin do t’i dukej i krisur, një tjetër mund të mendonte se atë mjegullirë ia krijonte pleqëria. Por s’ishte as e para, as e dyta.
Lasgushi ishte aty, disa qindra hapa larg, megjithatë, përse nuk nisesha me ngut, me panik, për të mos humbur kohë? Përse nuk kam shkuar më shpesh, thosha me vete. Dhe prapë shkoja rrallë. S’kisha kurrfarë droje se do ta shqetësoj. Ai më priste përherë me kënaqësi, madje më çonte fjalë t’i shkoja. Ishte një pengesë e tjeterfartë. Pengesa që shkakton ëndrra. Askush nuk ngutet të shkojë drejt saj. Sepse, në fund të fundit, vonesa dhe ngadalësia bëjnë pjesë në mekanikën e saj.
Të shkoje tek ai, ishte më shumë se të dilje jashtë shtetit. Të dukej se dilje jashtë kohës, jashtë sistemit të zakonshëm të të menduarit. Edhe një hap dhe kishe ndjesinë se do të kapërceje kufijtë e jetës për të shkelur në shkretinë danteske.
Prej vitesh, qysh pas mbarimit te Luftës së Dytë Botërore, ai kishte qenë përherë i tillë: i gjallë dhe i vdekur njëkohësisht. Shumë gjimnazistë, që e bënin në mësim, e kujtonin të vdekur. Të tjerë ua shpjegonin se nuk ishte ashtu, se ishte gjallë, por as të parët, as të dytët nuk habiteshin nga kjo. Ishte një gjendje e dyzuar që i shkonte atij dhe shumë njerëz qenë mësuar me të, si me dikë që e kundrojnë përherë nën syprinën e ujit. Ishte nga të rrallët njerëz dhe, ndoshta , i vetmi shkrimtar i madh që arriti për një kohë aq të gjatë , duke qenë i gjallë, të përjetojë vdekjen e tij.
Pamja e tij e jepte shpeshherë në mënyrë të saktë këtë dyzim, sidomos kur vishte kostumin e zi dhe vinte borsalinë të zezë. Në një rast të tillë të dukej e natyrshme ta pyesje nëse dilte apo shkonte drejt arkivolit. Më e çuditshmja ishte se ky fat i tij nuk zgjonte keqardhje. Ndjenja e keqardhjes, e mëshirës së mundshme, e pikëllimit që ai qe harruar pa të drejtë, thërrmohej si një enë kristali sapo ndeshej me të.
Kur ai hynte në kafenetë e Pogradecit, shkrimtarët që vinin për verim kishin ndjesinë se po strukeshin nga një stuhi e padukshme. Ai ishte i paparashikueshëm, gërryes si acid, i rrezikshëm, i beftë. E qeshura e tij ishte si e tejtejshme, pa gëzim, mërzitja e tij e papikëllueshme. Kështu e kishte edhe zemërimin, luksoz, të ftohtë, kurse përbuzjen, rrezatuese që larg, si të stolisur me argjend.
Por gjëja më e jashtëzakonshme ishte e folura e tij. Gjë më të pangjashme me bisedën e përditshme, nuk mund të përfytyroje dot. Ndonëse ishte e qartë, pa stërhollim, fare e rrokshme, madje për gjëra të ditës, ajo e kishte kryekëput të ndryshme gjithçka: ndërtimin e saj, logjikën, ritmin, kthimet prapa. Ishte e papërftueshme, të mendoje që ai ose ti, në fillim të bisedës, të thoshit diçka për kohën, shëndetin, ose shprehjen ç’të reja kemi? Ai mund të shikonte ftohtë, të mos përgjigjej dhe të harronte që ti ishe aty. Çdo takim me të ishte përherë befasues, jashtë çdo skeme dhe parashikimi…
…Mekanizmi i kohës së tij ecte herë përpara, herë mbrapsht e herë në vend. Edhe oraret ashtu i kishte: çohej nga gjumi në orën 11. Hante mëngjes. Flinte përsëri në 12. Hante drekën në 5 mbasdite. Flinte në 6. Çohej në 8 dhe punonte gjer më 3 pas mesnate. Pamja e tij, po aq sa e folura, i shpëtonte çdo cilësimi. Ai ishte aristokrati dhe fshatari njëkohësisht, vjenezi i përkorë dhe ballkanasi me shkop shtogu, bjondi dhe bruni, i ashpri dhe fini. Ai herë të kujtonte aktorin gjermano-shqiptar të viteve ’30, Aleksandër Moisiun, herë grekët e lashtë të mbështjellë me zhgun jashtëkohor, e herë Papa Gjon Pali II.
Gjatë udhëtimeve në shumë vende të botës më ka qëlluar rasti të njihem me njerëz të pazakonshëm, nobelistë, filozofë, aktorë, politikanë, shkrimtar të mëdhenj, por gjer më sot Lasgush Poradeci ka mbetur për mua njeriu më i jashtëzakonshëm , më i ndërlikuar e më i pakuptueshëm që kam njohur. Kam biseduar për të me njerëz që i kishte edhe më të afërt: të shoqen, vajzat, gruan që ka qenë pasioni i tij i fundit, por askush nuk ka kuptuar diçka më shumë prej tij.
Me sa duket, kodin zbërthyes ai e mori me vete në varr. Duke e parë, dhe sidomos duke e dëgjuar, gjithmonë mendoja se si ishte e mundur që njeriu ballkanas, njeriu shqiptar, të arrinte një ndërlikim të tillë, përkryerje, mëvetësi dhe mister.
Ismail Kadare është një nga shkrimtarët më gjenialë bashkëkohorë, disa herë i nominuar për çmimin “Nobel” në letërsi. Ai shquhet për novela, romane, por ka botuar edhe vëllime me poezi dhe sprova.
Kadare ka shënuar një numër rekord të përkthimeve me veprat e tij(në mbi 45 gjuhë të huaja). Më poshtë gjashtë fakte që s’i keni ditur për të:
1. Në moshën12 vjeçare Kadareja është arrestuar nga regjimi i sapo vendosur komunist me akuzën falsifikues monedhash
2. Eksiston një fondacion në Francë me emrin “Mapo”, që jep çmimin “Kadare” për letërsi
3. Ismajl Kadare ka tymosur mariuhanë në Amsterdam, bashkë me gruan e tij Helenën. Këtë e ka bërë të ditur vetë Helena Kadare në librin e saj “Kohë e pamjaftueshme”
4. Më 30 maj 2016, presidenti francez François Hollande i ndau Kadaresë titullin “Komandant i Legjionit të Nderit”, titull që jepet vetëm për figurat e shquara botërore
5. Kadare ka jetuar në një pallat me shkrimtarin Dritëro Agolli në Tiranë, në Pallatin e Shkrimtarëve
6. Në vitin 2010 Ismail Kadare nderohet në Itali me cmimin Lerici Pea . Dhënia e cmimit Lerici Pea 2010 nënkupton rolin e poezisë dhe letërsisë si instrument lirie, duke u bërë mbështetje për të gjithë njerëzit e botës, të cilëve i janë mohuar liritë themelore. /KultPlus.com
