Shkruan: Adora KRASNIQI
1. Intro:
Proza eseistike “Kur sunduesit grinden” ka një vlerë të pamasë, vetëm duke marrë në konsideratë se autori i tij është Ismail Kadare. Ky, si njëri ndër shkrimtarët më të mëdhenj bashkëkohorë, ka bërë një përsiatje të mahnitshme të bisedës shekullore telefonike Stalin-Pasternak. Në këtë vepër, autori trajton 13 versionet e kësaj bisede të bazuara më së shumti në shkrimet e Izzi Vishnjeveckit dhe Benedikt Sarnovit.
Për më shumë, autori shfaq figurën e fuqishme të poetit e novelistit rus, Pasternakut, dhe atë të diktatorit komunist e famëkeq, po rus, Stalinit. Titulli “Kur sunduesit grinden” mund të keqkuptohet, duke lënë për të kuptuar se biseda mes Pasternakut e Stalinit ishte një grindje, gjë e cila nuk është aspak e vërtetë. Ajo nuk ishte asgjë më shumë se një bisedë nënçmuese, që për shkak të luftës me sunduesve të politikës e letërsisë u shndërrua në një katastrofë shekullore. E prej nëntitullit “Rreth misterit të telefonimit Stalin-Pasternak” mund të nxjerrim vetëm ideotemën që shfrytëzon autori për të zbardhur misterin e vërtetë atë të komunizmi.
2. 3 minuta bëhen gati një shekull
Është mahnitëse se si vetëm një ngjarje 3 minutëshe, ka aftësinë të shkund një botë, për shekuj të tërë. Por, në të vërtetë nuk është vetëm kjo telefonatë që nxiti shkrimin e kësaj proze eseistike mbërrthyese, magjepsja e gati edhe fiksimi i Kadaresë me figurën e njohur, Pasternakun, kishte filluar që më herët e ishte paraqitur në publik me “Urën me tri harqe”.
E gjithë kjo vepër rrotullohet rreth kësaj bisede 3 minutëshe e 13 versioneve të saj. Një përmbledhje shumë e shkurtër e tyre do të ishte:
1. U arrestua Osip Mandelshtam.
2. Stalini, nga Kremlini telefonoi tek apartamenti i Pasternakut.
3. Pyeti se çfarë mendonte Pasternaku rreth kësaj buje që kishte pushtuar Moskën dhe rreth vetë Mandelshtamit.
4. Pasternaku u përgjigj se nuk e njihte atë dhe ata i përkisnin dy rrymave të ndryshme letrare (edhe pse e kishte mik të mirë).
5. Stalini e nënçmon atë duke i thënë se ai do të mbronte mikun e tij.
Këto janë të vetmet informata të cilat paraqiten tek gati të gjitha versionet. Ka edhe shumë e shumë detaje të vogla të cilat dallojnë nga njëri te tjetri, por që nxisin dyshimin, nëse kjo bisedë është bërë në të vërtetë. Disa thonë që ishte dikush prezent, e po ai person e tregon. Të tjerë thonë se aty ishin vetëm Pasternaku me familje. Dikush thotë se këtë ia tregoi vetë Pasternaku. Dikush sqaron se informatën e ka marrë nga një person tjetër i dytë. Dhe, në vetëm njërin version, atë të dhjetin, e dashura e Pasternakut e potencon faktin se Stalini i drejtohet me “ti”. Të gjitha këto janë informata shumë, shumë të vogla, por në fund të fundit, të vetmet që bëjnë një dallim mes trembëdhjetë historive.
Por sërish, duke u kthyer në thelbin e kësaj vepre, Kadare me të gjithë këtë analizim të kësaj ngjarjeje, nuk do të thotë asgjë tjetër se letërsia gjendet përballë ideologjisë, koncept ky shumë i gjerë, por ekzistues në këtë periudhë. Letërsia si art i lirë shumë shpesh ka kundërshtuar direkt a indirekt ideologjinë e parimet absolute e deri diku edhe narcisiste të një diktatori si Stalini. Ky është rasti edhe i Osip Mandelshtamit, njëri prej shkrimtarëve më të shquar rus, që i kishte dhënë Stalinit epitetin “malok i Kremlinit”, e për këto tre fjalë kishte përfunduar në burg.
3. 13-të, simbol dhe simbologji
Pasternaku, 13 versione, 13 njerëz të ndryshëm dhe 3-shi. I pari një shkrimtar, e të tjerët të gjithë numra simbolikë, të cilët paraqesin fillimin e një rrugëtimi të Kadaresë dhe lexuesve të tij. Brenda këtyre katër shtyllave shtrihet mjeshtëria e Kadaresë, që ndërlidh në një mënyrë jashtëzakonisht të bukur jetën e tij, faktet e marra nga shkrimet e autorëve të ndryshëm, jetën dhe të bëmat e figurave me nam dhe, së fundmi, realen. Me një hyrje të paparë, kjo vepër të lë pak për të thënë.
4. Analogjia
Me krahasimin e gjendjes së Pasternakut me bisedën e Ismail Kadaresë e Enver Hoxhës, e me historinë e Senekës dhe Neronit të Romës, bëhet një lidhje shumë e fortë në mes fiksionit, reales, enigmës, dyshimit, artit dhe historisë.
Si lexuese, këtë vepër nuk mundem ta përshkruaj si asgjë më pak se madhështore. Nga kopertina, duket si vetëm shtjellim faktesh, por me të hapur faqen e parë fillon të vijë në jetë historia. Kjo prozë eseistike mban në brendi aq shumë të fshehta, mister, emocione, ndjenja e së fundmi edhe më shumë se një mesazh. Nëpërmes Mandelshtamit, Pasternakut e Stalinit, Kadare vë në shesh Moskën dhe shumë cilësi të regjimit komunist, të cilat vetëm ai si përjetues i tyre mund t’i ilustronte me aq finesë.
Kjo vepër është një përshkrim shumë i thjeshtë i një bisede, por brenda ngërthen realitetin e Evropës Lindore të kësaj kohe. Me një intertekst shumë të fortë, Kadare arrin të përçojë deri tek ne historinë e vërtetë, diktatorët që udhëhiqnin Shqipërinë e Rusinë, Enver Hoxhën e Stalinin, të dy imponues e luftues së letërsisë, madje edhe të çdo fushe tjetër që binte në kontradiktë me ideologjinë e tyre absolute.
5. Fragmente:
1. Ishin gjendur pra, të tre. Pasternaku, Stalini, Mandelshtami. Dy poetët dhe tirani midis. Mendimi i parë që të vinte ishte ngazëllyes: bashkimi i dy poetëve për ta shembur tiranin.
E kishin përçmuar të dy atë tiran, më shumë fshehtas se haptas. Mandelshtami e kishte quajtur “malok i Kremlinit”. Për Pasternakun, thoshin se e kishte përshkruar si një xhuxh me trup katërmbëdhjetëvjecari dhe fytyrë burri vjetran. Tani e kishin në mes, dy kundër njërit, për ta vënë poshtë mizorisht, ashtu siç dinin poetët. (f.47)
Por tiranët kishin gjithashtu dredhitë e tyre. Dyshen e fuqishme të poetëve, Stalini do të dinte ta përçante. Legjenda e lënies në baltë të shokut ishte llogaritur për breza të tërë. Një çerek shekulli më pas, në vjeshtën moskovite të Nobelit, ajo po jepte frutën e parë. Gjysmë shekulli më pas, në mijëvjeçarin e tretë, ajo vazhdonte gjithkund. Në Paris. Në Tokio. Në New York. Zbërthehej sekonde pas sekonde çdo imtësi e saj. Fjalët, pushimet midis tyre, frymëmarrjet. Ishte pasdite apo mbrëmje kur ndodhi. Rënia e telefonit. Fjala e parë e shqiptuar. Përgjigjja. Heshtja e parë. Mëdyshja. Vijimi. Dëshmitë dukej se ngjanin në fillim. Pastaj disi. Më pas, jo. Pak më pas rikthim i ngjasimit. (f.48)
2. Fjalë më të helmëta kundër poetëve vështirë se mund të shqiptoheshin ndonjëherë në këtë botë. Përzihej në to smira e zezë për njerëzit e artit, me adhurimin e sëmurë ndaj tiranëve, shtypësve të tyre. E mbi të gjitha, dëshira e fshehtë që ashtu të ndodhte vërtet: tirani të zbavitej.
Pyetja vetë ishte e keqe, e mbrapshtë, për arsyen e thjeshtë se i mbrapshtë sa s’bëhej ishte aq brumi prej të cilit vinte: sundimi.
Tirani dhe poeti, sado të kundërt të përfytyroheshin apo të shpalleshin, ishin të dy sundues. Rrezatimi i parë i fjalës nuk mund të ishte veçse i zymtë: shtypje, dhunë, rrëzim nga froni. Ndërkaq gjuha njerëzore, siç bënte shpesh në raste të ngjashme, krijonte përdorime zbutëse. Sundues apo sunduese mund të quhej një frymë e keqe, e po ashtu një gjeni i artit, apo një leshverdhë e ëmbël.
Në këtë kah, për shprehjen e pabesë: tirani zbavitej, do të kërkohej një version më i saktë: a zbavitej dot tirani me poetin? Për ta çuar saktësimin më larg: do të duhej të thuhej: a zbavitej dot edhe po të donte? Me fjalë të tjera, a e vinte dot në gjunjë tirani poetin? Shkurt, a e rrëzonte dot? E njëjta gjë mund të thuhej për poetin përballë tiranit.
Në gjithë këtë histori dyshe, thelbin e përbënin dy përftime: rrëzimi dhe froni. Aq sa ngjanin të afërta, po aq ishin larg. Dy ose tre poetë mund të ndanin të njëjtin fron, gjë që nuk ndodhte kurrë me tiranët. Ashtu sikurse froni në art mund të ngelej bosh për disa shekuj; çka aq më pak ndodhte me tiranitë. Koha e rrëzimit ishte edhe më befasuese. Për një mbret, më saktë, për një mbretrënie, do të mjaftonte një çast i shkurtër, një goditje thike ose ca pika helmi, kurse për poetin, një mijë vite mund të mos mjaftonin. (f.161-163)
3. Shprehja “dy carë ka sot Rusia”, që nënkuptonte carin dhe shkrimtarin më të famshëm të vendit, Tolstoin, ishte nga ato që ndonëse ngjante si e krijuar enkas për sfera të larta: poetë, qiej, mbretër, kapërcente përkundrazi vendet dhe kohërat, për t’u përgojuar lehtësisht prej gjithkujt. Ajo që ngjante e vështirë për t’u kapur, ishte pritja që mund t’i bëhej në këtë rast shprehjes.
Pikërisht ishin dy llojesh. Lloji i parë, armata e pafundme e lexuesve, kureshtarëve, gjithë amatorëve të artit libror. Llojin e dytë e përbënin vetë shemruesit, shkrimtari dhe mbreti. Si fillim për këta të fundit mund të thuhej se në vend që të mikloheshin nga ky popullaritet, kishte gjasë të acaroheshin të dy, shkrimtari më fort, natyrisht, mbreti më pak.
Për t’u kthyer tek oqeani i lexuesve, të gjitha gjasat ishin që midis dy ndërluftuesve, ata të zgjidhnin shkrimtarin kundër mbretit.
Tërheqja pas paradoksit do të ishte shkaku kryesor, i njohur prej shekujsh.
Rusia s’mund të kishte dy carë, ashtu siç nuk mund të kishte dy diej, apo dy hëna. Ndërkaq kishte ndodhur mrekullia e mrekullive, i pazëvendësueshmi nga asgjë, cari, mund të dyzohej nga një njeri që s’kishte as kurorë e fron, e as kurrfarë shenje mbretërore. Pra kureshtia kryesore mbeteshin gjithsesi shemruesit.(f. 169) /KultPlus.com
(Autorja ndjek leksionet në “Mileniumi i Tretë”)
