Jo, s’mundem me iu dhanë zgjidhje krejt problemeve t’jetës s’kam përgjigje për dyshimet as për ndërdyshjet e tua veç mundem me t’ndigjue e gjithçka me nda me ty…
Jo, unë s’mundem me e ndryshue as t’shkuemen e as t’ardhmen tande por n’se asht nevoja pranë vedit m’ke gjithnji
S’mundem me i shmangë teposhtat e tua, veç dorën mundem me ta shtri e me të mbajtë mos me u rrzue Gëzimi yt, fitoret e tua, triumfi yt vërtet s’janë të miat po shpirti më gëzon i tani kur t’shoh me flatra
S’gjykoj vendimet e marra n’jetën tande po me të mbështetë e ndjej detyrë, me të nxitë e me të ndihmue nëse ti më pranon!
S’mundem me i vu cak qiellit kah vërtitesh, veç mundem me t’ofrue hapsinë të mjaftë që ti t’naltohesh
S’mundem me ta shmangë as vuejtjen tande, kur ndonji ndëshkim zemrën ta lëndon, po mund t’përlotem me ty, e me i rimbledhë bashkë krejt gastaret e nji shpirti t’thyem e me rinis nga e para
S’mundem me t’thanë as kush je, as kush duhet të jesh, veç mundem me të dashtë njashtu siç je dhe me mbetë përjetë Miku yt…
Jo, s’mundem me iu dhanë zgjidhje krejt problemeve t’jetës s’kam përgjigje për dyshimet as për ndërdyshjet e tua veç mundem me t’ndigjue e gjithçka me nda me ty…
Jo, unë s’mundem me e ndryshue as t’shkuemen e as t’ardhmen tande por n’se asht nevoja pranë vedit m’ke gjithnji
S’mundem me i shmangë teposhtat e tua, veç dorën mundem me ta shtri e me të mbajtë mos me u rrzue Gëzimi yt, fitoret e tua, triumfi yt vërtet s’janë të miat po shpirti më gëzon i tani kur t’shoh me flatra
S’gjykoj vendimet e marra n’jetën tande po me të mbështetë e ndjej detyrë, me të nxitë e me të ndihmue nëse ti më pranon!
S’mundem me i vu cak qiellit kah vërtitesh, veç mundem me t’ofrue hapsinë të mjaftë që ti t’naltohesh
S’mundem me ta shmangë as vuejtjen tande, kur ndonji ndëshkim zemrën ta lëndon, po mund t’përlotem me ty, e me i rimbledhë bashkë krejt gastaret e nji shpirti t’thyem e me rinis nga e para
S’mundem me t’thanë as kush je, as kush duhet të jesh, veç mundem me të dashtë njashtu siç je dhe me mbetë përjetë Miku yt…
Po t’afroj rrugë t’vështirsueme muzgje t’dëshpërueme me at’ hanë t’periferive t’mjerueme.
Hidhnimin e nji burri që pat’ vështrue gjatë në at’hanë t’trishtueme
T’parët e mi t’vdekun tashma përjetësuem n’fantazma t’mermerta; babën e babës tem t’vramë n’kufi t’Buenos Aires, me dy plumba qi patën shpu tej e matanë mushkritë, t’vdekun t’parruem, kallur n’lëkurë t’nji lope; gjyshin e nanës teme sapo shkelur n’njëzetekatër mote, n’nji shkëmbim zjarri me treqind burra n’Perù, tashma dhe aj fantazmon mbi kuajt e humbun.
T’afroj nga librat e mi ç’farëdolloj ditunie të mundshme, ç’farëdo lloj burrnie, o’ jet njerzore.
Po t’afroj besnikrinë e nji burri, qi se pat’ pasun. At’kokrrizë t’vetvestes t’konservume në nji farë mnyre mrena zemnës teme; nuk bahet llogari për fjalët as për andrrimet ende t’paprekshme prej kohet t’gzimit e fatkeqësinave.
Po t’afroj dhe kujtimin e nji t’verdh’ trandofili prej perndimi, shumë vite ma t’hershme prej t’lindurës tande. Dhe ato shpjegimet e tua, për ty, teoritë autentike me t’dhana tmerrësisht befasuse.
Mund’ me t’fal temin trishtim, nga errsina jeme, uri e pangopme e zemnës teme; asgja tjetër, e gjitha kjo asht ajo q’po tentoj me t’korruptue n’paqartësi t’rrezikshme, e disfate.
Jo, s’mundem me iu dhanë zgjidhje krejt problemeve t’jetës s’kam përgjigje për dyshimet as për ndërdyshjet e tua veç mundem me t’ndigjue e gjithçka me nda me ty…
Jo, unë s’mundem me e ndryshue as t’shkuemen e as t’ardhmen tande por n’se asht nevoja pranë vedit m’ke gjithnji
S’mundem me i shmangë teposhtat e tua, veç dorën mundem me ta shtri e me të mbajtë mos me u rrzue Gëzimi yt, fitoret e tua, triumfi yt vërtet s’janë të miat po shpirti më gëzon i tani kur t’shoh me flatra
S’gjykoj vendimet e marra n’jetën tande po me të mbështetë e ndjej detyrë, me të nxitë e me të ndihmue nëse ti më pranon!
S’mundem me i vu cak qiellit kah vërtitesh, veç mundem me t’ofrue hapsinë të mjaftë që ti t’naltohesh
S’mundem me ta shmangë as vuejtjen tande, kur ndonji ndëshkim zemrën ta lëndon, po mund t’përlotem me ty, e me i rimbledhë bashkë krejt gastaret e nji shpirti t’thyem e me rinis nga e para
S’mundem me t’thanë as kush je, as kush duhet të jesh, veç mundem me të dashtë njashtu siç je dhe me mbetë përjetë Miku yt…
38 vite më parë ka vdekur shkrimtari spanjoll, Jorge Luis Borges, shkruan KultPlus.
Jorge Francisco Isidoro Luis Borges Acevedo ka lindur në Buenos Aires më 24 gusht 1899 dhe ka vdekur në Gjeneve më 14 qeshor 1986. Ai ka qenë një shkrimtar tregimesh të shkurtëra, eseist, poet, përkthyes dhe figurë kyçe e letërsisë së gjuhës spanjolle.
Librat e tij më të njohur me tregime janë Ficciones dhe El Aleph, të botuara në vitet 1940, janë përmbledhje me tregime të shkurtëra të ndërlidhura nga temat e përbashkëta, duke përfshirë ëndrrat, labirintet, bibIiotekat, pasqyrat, shkrimtarët e sajuar, filozofitë dhe fetë.
Ngjarjet më të rëndësishme mbi biografinë e tij janë te lidhura ngushtë me disa nga paraardhësit e tij. Duke qenë se rrjedh nga një familje studiuesish dhe ushtarakësh Borges zgjodhi letërsinë megjithëse e pati një peng të madh për shumë kohë faktin që nuk zgjodhi ushtrinë.
Nga 1914 deri 1921 jetoi bashkë me familjen nëpër Evropë. Kreu studimet fillimisht në Gjenevë e më pas në Spanjë, ku njohu më mirë letërsinë dhe shkroi disa nga poezitë e tij të para.
Në 1923 publikoi librin e tij të parë me poezi, “Fervor de Buenos Aires”, dhe pas dy vjetësh librin e dytë “Luna de Enfrente”. Në 1925 Borges njohu Viktoria Okampo, muza e tij për shumë vite me të cilën u martua 40 vjet më pas.
Me të Borges pati një mirëkuptim intelektual i destinuar për të hyrë në mitologjinë e letërsisë argjentinase. Aktiviteti publicistik i Borges ishte shumë i gjerë. Vargjet e “Kauderno San Martìn” u publikuan vetëm në 1929, ndërsa një vit më pas doli “Evaristo Karriego”, një vepër që entuziazmoi kritikën argjentinase.
Një fatkeqësi tjetër në jetën e shkrimtarit: verbohet. Borges, i cili kishte pasur gjithnjë probleme me sytë, e humbi përfundimisht shikimin në fund të viteve 50’ pasi kishte kryer 9 operacione. Por këtë sëmundje ai e përdori për të krijuar akoma më shumë. Kulmin e këtij procesi “sublimimi” ai e pati në vitet 1933 e 1934.
Të gjitha tregimet e publikuara prej tij në revistën “Krìtika”: dolën në një përmbledhje të vetme me titullin “Historia universal de la infamia” (Historia universale e poshtërsisë), që u pasu disa vite më vonë nga “Historia de la eternidad” (Historia e përjetësisë), një vepër ndërthuret Historia dhe Dituria.
Annus horribilis (mos e ndrysho!!! nga latinishtja vit i tmerrshëm): Viti 1938. Nisi me vdekjen e babait të Borges, më pas vetë shkrimtari pësoi një aksident që detyroi të mos lëvizte për një kohë të gjatë, e me pas një atak seticemie (sëmundje gjaku) që i rrezikoi seriozisht jetën.
Kjo situatë dramatike provokoi te Borges frikën se mund të humbte përgjithnjë aftësitë e tij krijuese. Frike e pabazuar: gjatë viteve kur ishte i sëmura ai krijoi disa nga kryeveprat e tij të cilat u publikuan në 1944 nën titullin “Shtirjet”.
Pas 5 vjetësh dolën disa nga tregimet e tij ne librin e titulluar “Alef”. Gjatë kësaj periudhe Borges cilësohej si një nga shkrimtarët më të mirë argjentinas të të gjitha kohërave.
Si për të pohuar dhe një herë aftësitë e tij, Borges publikoi një tjetër kryevepër që mban titullin “Inkuizicionet e tjera” (1952).
Në 1955 Borges u emërua drejtor në Bibliotekën Kombëtare, një nga ëndrrat e tij të hershme. Në fjalimin e rastit ai u shpreh se: “Është një ironi sublime dhe hyjnore që më jepen 800 mijë libra kur unë jam në terr të plotë prej vitesh”. Pas 31 vjetësh drejtor ai u nda nga jeta më 14 qershor 1986. Pranë varrit të tij prehen eshtrat e gruas së dytë të Borges-it, Marìa Kodama.
Shumë regjisorë janë bazuar në jetën e tij për të realizuar filma, dhe sa për shembull mund të përmendim një mbi të gjithë “Estela Kanto, Un Amor de Borges”, nga regjisori Havier Torre (1999). ku protagonistë është bukuroshja Ines Sastre./KultPlus.com
Mendoj se fraza “leximi i detyrueshëm” është një marrëzi; leximi nuk duhet të jetë i detyrueshëm. Është njësoj si të thuash kënaqësi e detyrueshme. Por a ka kënaqësi të detyrueshme? Kënaqësia është diçka që kërkohet. Apo lumturi e detyrueshme! Ne lumturinë gjithashtu e kërkojmë.
Unë kam qenë profesor i letërsisë angleze për njëzet vjet në Fakultetin Filozofik dhe të Letrave të Universitetit të Buenos Aires dhe gjithmonë i kam këshilluar studentët e mi: nëse një libër ju mërzit, lëreni; një libër mos e lexoni nga që është i famshëm, nga që është modern, apo nga që është i vjetër. Nëse një libër është i mërzitshëm për ju, lëreni së lexuari; qoftë ai libër Parajsa e Humbur – për mua nuk është i mërzitshëm – ose Don Kishoti – për mua gjithashtu nuk është i mërzitshëm.
Por nëse ka një libër të mërzitshëm për ju, mos e lexoni; ai libër nuk është shkruar për ju. Leximi duhet të jetë një nga format e lumturisë, prandaj dua t’ua lë lexuesve si një amanet të mundshëm – amanet që nuk kam ndërmend ta shkruaj: lexoni shumë, pa u trembur nga reputacioni i autorëve, vazhdoni të kërkoni një lumturi personale, një kënaqësi personale. Është e vetmja mënyrë për të lexuar. / KultPlus.com
Në përvjetorin e lindjes së Jorge Luis Borges, ky bashkëbisedim satirik kaq gjenial midis tij dhe mjeshtrit arbëresh Ernesto Sábato, përligj kremtimin e kësaj dite plotësisht.
Dialog midis Ernesto Sabato dhe Jorge Luis Borges
Sábato: E vërtetë, kam pasur njëfarë prirje vetëvrasëse… Sidomos si djalosh dikur.
Borges: Kurse unë, dikur i pata vënë vetes një afat. Pata menduar: “Epo, do të pres shtatëdhjetë ditë. Nëse ndërkohë nuk ndodh asgjë për t’u shënuar, dhe kjo situatë nuk ndryshon, kam për ta vrarë veten. Ndërkaq, po të ndodhë diçka mirëfilli, aq më mirë fundja. Sidoqoftë do theksuar se dikush që ka vendosur të vetëvritet, ndihet si një hero i vërtetë, ndihet tepër i fuqishëm.
Sábato: Sigurisht, ngaqë ka për ta hequr qafe universin…
Borges: Ishim duke kuvenduar me Macedonio Fernández, cili po më shpjegonte se shpirti ishte i pavdekshëm, ndërkohë që diku ngjitur nisën të bënin muzikë nën ritmet marroqe të një kënge që kam përshtypjen se quhet La Cumparsita. Menjëherë i thashë mikut tim Macedonio, “Si thua, ta vrasim vallë veten për të shpëtuar nga kjo muzikë kaq e dobët?”… Këtë ngjarje më vonë ia pata treguar edhe Xul Solar, i cili dukej cazë skeptik, ngaqë më foli vëngër: “Sidoqoftë nuk u vetëvratë”. Flakë për flakë iu përgjigja, në frymën e qesëndisë së tij: “Nuk e di nëse e vramë veten mirëfilli, sepse nuk më kujtohet!”. Gjithsesi, më patën treguar për një ngjarje që thuhet se kish ndodhur në një kafene në rrugën Bolívar, në lagjen Monserrat. Ishte një skutë ku mblidheshin tërë faqezinjtë. Në banak gjendej një tip që po llomotiste se kish një grua, e cila ia kishte vënë brirët të gjorit, arsye për të ciën ai ndihej tejet i vetmuar dhe çoç po mendonte ta vriste veten. Sakaq, dikush tjetër që po e dëgjonte, i tha: “Shiko more mik, kush flet kaq shumë për vetëvrasjen, nuk e bën kurrë vërtet. Të vrasësh veten është tepër e lehtë!” Kur i pati shqiptuar këto fjalë sfiduese, folësi kish nxjerrë befas revolverin dhe ia ngjeshi vetes plumbin në lule të ballit. Nuk e di nëse kjo ngjarje është ndopak e mirëfilltë, ndonëse kam njëfarë bindje se burri me revolver, mbase vërtet kish ndërmend ta vriste veten.
Sábato: Sikur mos të ishte vetëvrarë, do të bënte figurën e palaços. Sepse qëkur e pati nxjerrë revolverin, e dinte fort mirë se nuk i mbeteshin gjasa të tjera veç vdekjes… Gjithmonë kam menduar që burrit xheloz i ofrohen dy mundësi syresh: të blejë një revolver, ose të bëhet si Shekspiri…
Borges: Më kujtohet rasti i atij shkrimtarit japonez që pati bërë harakiri para gjithkujt. M’u duk veprim i mençur. Ia doli mbanë të vdiste si samurai i fundit.
Sábato: Mua seç më duket ca si tepër përdëllyese si shfaqje, ndaj nuk meriton lëvdata. Duket më tepër si diç arrogante. Dua të theksoj, Borges, se nuk flas kështu ngaqë ndihem ndopak më i zoti. Përkundrazi, edhe unë pata menduar të bëj vetëvrasje plot herë në jetën time.
Borges: Edhe unë gjithashtu. Janë mbushur shtatëdhjetë e pesë vite që vazhdoj të vetëvritem. Kam më tepër përvojë se ti, Sábato.
Sábato: (duke buzëqeshur): Gjithsesi nuk ke pasur shumë sukses në këtë aspekt, siç duken bathët.
Borges: E pranoj këtë vërejtje, por sidoqoftë e kam pasur me përkushtim të mirëfilltë.
Përktheu nga bashkëbisedimi origjinal në spanjisht: Elvi Sidheri. / KultPlus.com
Jorge Luis Borges Acevedo (Buenos Aires, 24 gusht 1899. – Gjenevë, 14 qershor, 1986) ka qenë një shkrimtar tregimesh të shkurtëra, eseist, poet, përkthyes dhe figurë kyçe e letërsisë së gjuhës spanjolle. Librat e tij më të njohur me tregime, Ficciones dhe El Aleph, të botuara në vitet 1940, janë përmbledhje me tregime të shkurtëra të ndërlidhura nga temat e përbashkëta, duke përfshirë ëndrrat, labirintet, bibIiotekat, pasqyrat, shkrimtarët e sajuar, filozofitë dhe fetë, shkruan KultPlus.
Ngjarjet më të rëndësishme mbi biografinë e tij janë te lidhura ngushtë me disa nga paraardhësit e tij. Duke qenë se rrjedh nga një familje studiuesish dhe ushtarakësh Borges zgjodhi letërsinë megjithëse e pati një peng të madh për shumë kohë faktin që nuk zgjodhi ushtrinë. Nga 1914 deri 1921 jetoi bashkë me familjen nëpër Evropë. Kreu studimet fillimisht në Gjenevë e më pas në Spanjë, ku njohu më mirë letërsinë dhe shkroi disa nga poezitë e tij të para.
Në 1923 publikoi librin e tij të parë me poezi, “Fervor de Buenos Aires”, dhe pas dy vjetësh librin e dytë “Luna de Enfrente”. Në 1925 Borges njohu Viktoria Okampo, muza e tij për shumë vite me të cilën u martua 40 vjet më pas. Me të Borges pati një mirëkuptim intelektual i destinuar për të hyrë në mitologjinë e letërsisë argjentinase. Aktiviteti publicistik i Borges ishte shumë i gjerë. Vargjet e “Kauderno San Martìn” u publikuan vetëm në 1929, ndërsa një vit më pas doli “Evaristo Karriego”, një vepër që entuziazmoi kritikën argjentinase.
Një fatkeqësi tjetër në jetën e shkrimtarit: verbohet. Borges, i cili kishte pasur gjithnjë probleme me sytë, e humbi përfundimisht shikimin në fund të viteve 50’ pasi kishte kryer 9 operacione. Por këtë sëmundje ai e përdori për të krijuar akoma më shumë. Kulmin e këtij procesi “sublimimi” ai e pati në vitet 1933 e 1934.
Të gjitha tregimet e publikuara prej tij në revistën “Krìtika”: dolën në një përmbledhje të vetme me titullin “Historia universal de la infamia” (Historia universale e poshtërsisë), që u pasu disa vite më vonë nga “Historia de la eternidad” (Historia e përjetësisë), një vepër ndërthuret Historia dhe Dituria.
Kjo situatë dramatike provokoi te Borges frikën se mund të humbte përgjithnjë aftësitë e tij krijuese. Frike e pabazuar: gjatë viteve kur ishte i sëmura ai krijoi disa nga kryeveprat e tij të cilat u publikuan në 1944 nën titullin “Shtirjet”.
Pas 5 vjetësh dolën disa nga tregimet e tij ne librin e titulluar “Alef”. Gjatë kësaj periudhe Borges cilësohej si një nga shkrimtarët më të mirë argjentinas të të gjitha kohërave.
Si për të pohuar dhe një herë aftësitë e tij, Borges publikoi një tjetër kryevepër që mban titullin “Inkuizicionet e tjera” (1952).
Në 1955 Borges u emërua drejtor në Bibliotekën Kombëtare, një nga ëndrrat e tij të hershme. Në fjalimin e rastit ai u shpreh se: “Është një ironi sublime dhe hyjnore që më jepen 800 mijë libra kur unë jam në terr të plotë prej vitesh”. Pas 31 vjetësh drejtor ai u nda nga jeta më 14 qershor 1986. Pranë varrit të tij prehen eshtrat e gruas së dytë të Borges-it, Marìa Kodama. /KultPlus.com
A i ke parë ndonjëherë fëmijët duke luajtur? Vallë a e ke dëgjuar tiktakun e shiut? A e ke ndjekur ndonjëherë fluturimin e një fluture? Vallë a e ke vështruar perëndimin e diellit? Ndalo, pra, mos vallëzo me ngutje. Koha është e pakët, muzika nuk zgjat shumë. Çdo ditë e jeton gjithmonë duke rendur? Kur pyet veten kush je, a e dëgjon përgjigjen tënde? Kur dita mbaron shtrihesh në shtrat apo zhytesh në mijëra mendime? Ndalo, pra, mos vallëzo me ngutje. Koha është e pakët, muzika nuk zgjat shumë. Ditët e tua rrjedhin shfrenueshëm? A i ke thënë ndonjëherë fëmijës tënd “e bëjmë nesër” Dhe në kotësinë tënde nuk e ke parë trishtimin? Nganjëherë për mungesë mirësjelljeje a e ke lënë një mik të dashur Të ketë vdekur pa e thirrur dhe pa i thënë lamtumirë? Ndalo, pra, mos vallëzo me ngutje. Koha është e pakët, muzika nuk zgjat shumë. Kur ti rend tepër me ngutje për të arritur çfarëdo vendi, Ti humb gjysmën e zbavitjes për të arritur atje. Nëse je i shqetësuar, nëse rend gjithë ditën e lume Është njëlloj si të hedhësh jetën tënde në koshin e plehrave. Jeta është një rendje, por do jetuar dhe përjetuar me qetësi. Dëgjoje muzikën përpara se kënga të ketë mbaruar. / KultPlus.com
Më kryqëzojnë dhe dua të jem kryqi dhe gozhdët. Më zgjatin kupën dhe dua të jem helmi. Më mashtrojnë dhe dua të jem gënjeshtra. Më djegin dhe dua të jem ferri. Dua t’i bëj homazh e të falenderoj cdo grimcë kohe. Shujta ime është çdo gjë. Pesha e saktë e universit, poshtërimi, gëzimi. Dua të përligj atë që plagë më jep. Pak rëndësi kanë lumturia a fatkeqësia ime. Unë jam poet.
Sot janë bërë 37 vjet nga vdekja e intelektualit të shquar, Jorge Luis Borges.
Borges ka lënë gjurme të mëdha në letërsinë botërore, duke mbetur kështu një shkrimtar i pavdekshëm.
Më poshtë, KultPlus ju sjell një fragment nga po ky shkrimtar i madh.
Nuk jam i sigurt nëse ekzistoj. Në të vërtetë, unë jam gjithë shkrimtarët që kam lexuar, gjithë njerëzit që kam njohur, gjithë gratë që kam dashur dhe gjithë qytetet që kam vizituar.
Unë nuk flas për hakmarrje, as për falje. Harresa është e vetmja hakmarrje dhe e vetmja falje. Nga tërë mjetet e shpikura prej njeriut, pa dyshim, më i mrekullueshmi është libri. Gjithë mjetet e tjerë janë shtojca të trupit të tij. Mikroskopi dhe teleskopi janë shtojcë e të parit të tij; telefoni është shtojcë e zërit të tij; pastaj kemi parmendën dhe shpatën që janë shtojca të krahut.
Por libri është tjetër gjë: libri është një shtojcë e memories dhe e imagjinatës së njeriut. E kaluara është argjila që e tashmja gdhend sipas trillit të tij, pambarimisht. Të gjithë udhëtojmë drejt anonimatit, por mediokrit mbërrijnë atje pak më përpara. Njeriu është i dashuruar me dikë tjetër, kur ka bindjen se ai tjetri është i veçantë. / KultPlus.com
Sikur edhe njiherë të kisha mujt me jetue jeten teme, unë do t’isha përpjekë që në jetën e re me ba ma shumë gabime. nuk kisha dashë me qenë aq i përsosun, kisha dashë me qenë ma i qetë.
Kisha dashë me qenë edhe ma i çmendun se ç’isha, shumë ma pak gjâna i kisha marrë kaq seriozisht. Nuk do t’kisha rrnue kaq shnetshëm.
Do t’kisha rreziku ma shumë, do t’kisha udhëtu ma shumë, ma shumë perëndime dielli kisha me vështrue, ma shumë do t’isha ngjitur maleve, ma shumë do t’kisha notu lumenjve.
Kam qenë njâni prej atyne njerëzve t’mençun, që çdo minutë të jetës e ka kalue frytshëm; vërtet unë kam pasë edhe çaste të gëzimit, por, sikur t’kisha mujt me u kthye prapa edhe njiherë, do t’kisha ba përpjekje me shijue vetëm çaste t’mira.
Nëse ti ende nuk e din, vetëm prej tyne përbahet jeta; vetëm prej çasteve, mos e harro të tashmen!
Sikur edhe njiherë të kisha mujtë me jetue jetën teme, prej fillimit të pranverës deri në fund të vjeshtës kisha me ec kambzbathun. Po ashtu kisha me lozun ma shumë me fëmijë, sikur jetën ta kisha para vetes. Por, shikoni… i kam 85 vjet, jam plak dhe e di se së shpejti kam me vdekë./ KultPlus.com
A i ke parë ndonjëherë fëmijët duke luajtur? Vallë a e ke dëgjuar tiktakun e shiut? A e ke ndjekur ndonjëherë fluturimin e një fluture? Vallë a e ke vështruar perëndimin e diellit? Ndalo, pra, mos vallëzo me ngutje. Koha është e pakët, muzika nuk zgjat shumë. Çdo ditë e jeton gjithmonë duke rendur? Kur pyet veten kush je, a e dëgjon përgjigjen tënde? Kur dita mbaron shtrihesh në shtrat apo zhytesh në mijëra mendime? Ndalo, pra, mos vallëzo me ngutje. Koha është e pakët, muzika nuk zgjat shumë. Ditët e tua rrjedhin shfrenueshëm? A i ke thënë ndonjëherë fëmijës tënd “e bëjmë nesër” Dhe në kotësinë tënde nuk e ke parë trishtimin? Nganjëherë për mungesë mirësjelljeje a e ke lënë një mik të dashur Të ketë vdekur pa e thirrur dhe pa i thënë lamtumirë? Ndalo, pra, mos vallëzo me ngutje. Koha është e pakët, muzika nuk zgjat shumë. Kur ti rend tepër me ngutje për të arritur çfarëdo vendi, Ti humb gjysmën e zbavitjes për të arritur atje. Nëse je i shqetësuar, nëse rend gjithë ditën e lume Është njëlloj si të hedhësh jetën tënde në koshin e plehrave. Jeta është një rendje, por do jetuar dhe përjetuar me qetësi. Dëgjoje muzikën përpara se kënga të ketë mbaruar. / KultPlus.com
Të vëzhgosh lumin prej kohe dhe uji Të kujtosh se koha është një tjetër lum. Për të ditur se ne humbim si lum Dhe fytyrat tona zhduken si uji. Të ndjesh se zgjimi është një tjetër ëndërr Se ëndrra e paëndërr është vetë vdekja Se mishi jonë i friguar është vdekja E çdo natë, që ne e quajmë ëndërr. Të shikosh në çdo ditë dhe vit një simbol Të ditëve të njeriut dhe viteve, Dhe të konvertosh zemërimin e viteve Në muzikë, në zë dhe në një simbol. Të shikosh tek vdekja ëndrrën, tek perëndimi i artë trishtimin – e tillë është poezia E varfër dhe e pavdekshme është. Poezia, Që kthehet herë si lindje e herë si perëndimi. Ndonjëherë muzgu ka një fytyrë Që na sheh nga thellësia e një pasqyre. Arti duhet të jetë kjo lloj pasqyre, Që ne na e zbulon fytyrën. Ata thonë se Uliksi, i lodhur nga mrekullitë, Qau me dashuri kur iu shfaq Itaka, E përvuajtur dhe e gjelbër. Arti është Itaka, Një përjetësi e gjelbër, jo mrekullitë. Ai është gjithashtu si lumi pafund, që rrjedh e rri dhe është pasqyrë e njëjtë te Heraklitit të ndryshueshëm, i cili është i njëjtë dhe prapë ngjan një tjetër, si lumi pafund.
Nga njëri prej oborreve të tu, të kesh parë yjet e moçëm, prej stolit nën hije të kesh parë ato shkëndija të shpërndara që padija ime s’ka mësuar të thërresë as t’i rendisë në yjësi, të kesh dëgjuar rrethin e ujit në pusin e fshehtë erën e jaseminit dhe dorëzonjës, heshtinë e zogut tek fle, harkun e paradhomës, lagështinë -këto gjëra të cilat, ndofta, janë poezia.
Me kohë mësohet edhe ai ndryshim i brishtë midis marrjes përdore dhe prangimit shpirtnor, mësohet se dashni s’do me thanë me shkue n’shtrat, e shoqni s’do me thanë se je i sigurt, dhe kështu çdonjeni prej nesh nisë me mësue… Se puthjet s’janë kurrsesi kontrata, as dhuratat s’janë aspak premtime, e kushdo nis me i pranue humbjet e veta kryenaltë e me sy t’hapun mirë, e kushdo mëson me i zbulue ma mirë shtigjet e veta të s’përditshmes, pse toka nesër ka me qenë ma e pasigurt tuj thurë andrra… e të ardhmet kanë me e pasë formën e nji rr’zimi përgjysë.
Me kohë kushdo mëson n’se asht e tepërt dhe ngroftësia e diellit që djeg. Prandej, dikush e mbjell kopshtin e vet me e shndritë shpirtin, në vend që t’presi prej ndokujt mos po i bjen lule; dikush mëson n’se mundet me u mbajtë mbas dikujt që vërtet asht i fortë, e n’se tjetri vlen me gjith’ mend dhe se prej tij mund edhe të mësohet. Dhe mësohet… përditë mësohet.
Me kohë mësohet se me ndejtë me dikë pse t’ka ofrue nji t’ardhme ma t’mirë, domethanë herët a vonë dishron me u kthye në të shkueme.
Me kohë kuptohet se veç kush asht i zoti me dashtë njashtu edhe me dobësitë e veta, pa u ndryshue, mundet me ju ofrue lumtuninë që ju dishroni.
Me kohë keni me u kujtue, se tuj i ndejtë sa ma afër nji njeriu veç me i ba shoqni vetmisë suej, n’mënyrë të pashmangshme, keni dashtë mos me e pa kurrë ate.
Me kohë keni me e ndje se miqtë e vërtetë janë gjà e rrallë e kush s’lufton për ta, herët a vonë ka me mbetë i rrethuem prej miqsish të rrejshme.
Me kohë mësohet se fjalët e thana n’nji çast zemërimi, munden me ta vazhdue dhimbjen e me t’plague për tanë jetën.
Me kohë mësohet se m’e shfajsue dikënd njiherit edhe e ke falë, po kjo asht vepër shpirtmdhenjsh.
Me kohë kuptohet që edhe në qofshi të lumtun me miqtë, nji ditë keni me u përlotë për njata që ju vetë i keni lanë me shkue. Me kohë ka me u ba gjithnji e ma e qartë se krejt ajo përvojë e jetueme me cilindo, asht e papërsritshme.
Me kohë ka me ju ra ndërmend se njaj që e poshtnon o e përçmon nji krijesë njerzore, herët a vonë ka m’i pësue të njajtat poshtnime o përbuzje, po tashma n’katror e ka. Me kohë mësohet krejt harta e labirintheve t’sotme, pse toka nesër ka me qenë ma e pasigurt për andrrat.
Me kohë ka m’u kuptue se ushtrimi i trusnisë mbi gjithçka, veç me i detyrue gjanat me ndodhë, ka me sjellë në fund të fundit ç’ka ju s’e kishit shpresue.
Me kohë ka me u marrë vesh me t’vërtetë se ma e mira s’ishte e ardhmja, por njaj çasti që ju jeni tuj i përjetue vetë ndër n’kto vargje.
Me kohë, edhe pse vedin ke m’e pa të lumtun me krejt ata që t’rrethojnë, ke m’e kuptue se janë tue t’mungue tmerrësisht njata që dje ishin me ty, po tash kanë shkue me të shumtit.
Me kohë keni me mësue me kërkue falje e me ju kërkue falje, e me thanë të due e të adhuroj pse e keni t’nevojshme me thanë se: dishroj t’kem mik, po kjo para nji vorri, s’ka ma asnji kuptim. Sepse, për fat të keq, veç me kohë për fat të mirë apo të keq, veç me kohë…
Po edhe sa kohë na ka mbetë n’kët ndërdyshje? Sa kohë na duhet me pritë, që t’jetë e vërtetë kjo gja? A mos vallë dishrojmë të jetë gjithnji kështu?/ KultPlus.com
Borges është një nga shkrimtarët më të mëdhenj të shekullit të XX. Ndonëse nuk e mori Çmimin Nobel në letërsi, vepra e tij arriti majat. Ai shquhet për erudicionin e jashtëzakonshëm, mjeshtrinë e rrëfimit dhe ndjeshmërinë e lartë ndaj çështjeve që prekin dhe kanë tëbëjnë me qeniet njerëzore.
‘Nuk besojmë më tek progresi. A nuk është ndoshta ky një progres?’/KultPlus.com
Borges është një nga shkrimtarët më të mëdhenj të shekullit të XX. Ndonëse nuk e mori Çmimin Nobel në letërsi, vepra e tij arriti majat. Ai shquhet për erudicionin e jashtëzakonshëm, mjeshtrinë e rrëfimit dhe ndjeshmërinë e lartë ndaj çështjeve që prekin dhe kanë tëbëjnë me qeniet njerëzore.
“Çdo njeri që kalon në jetën tonë është i veçantë: lë gjithmonë një pjesë të tij te ne dhe merr diçka nga jeta jonë me vete… Ndonjëri merr më shumë e ndonjëri më pak, por askush nuk ikën pa lënë asgjë. Kjo është përgjegjësia më e madhe e jetës sonë dhe prova e qartë që dy shpirtra nuk takohen kurrë rastësisht..” /KultPlus.com
Në këtë ditë KultPlus ju sjellë disa thënie mbi rëndësinë e librit:
“Duhet të bëni kujdes prej librave, çfarë është brenda tyre, fjalët, kanë fuqinë të na ndryshojnë” ― Cassandra Clare
“Mos lexoni siç bëjnë fëmijët, për t’u zbavitur apo siç bëjnë ambiciozët për të mësuar. Jo, lexoni që të jetoni.” ― Gustave Flaubert
“Nëse ka ndonjë libër që do ta lexosh, por nuk është shkruar akoma, atëherë duhet ta shkruash ti.” ― Toni Morrison
“Kur ke mbaruar së lexuari një libër, dëshiron ta kishe autorin që e ka shkruar mik, që të mund t’i telefonoje dhe t’i tregoje si ndihesh. Kjo nuk para ndodh.” ― J.D. Salinger
“E kam imagjinuar gjithnjë Parajsën si një lloj biblioteke.” ― Jorge Luis Borges
“Miq të mirë, libra të mirë dhe një ndërgjegje e qetë: kjo është jeta ideale.” ― Mark Twain
“Kaq shumë libra, kaq pak kohë.” ― Frank Zappa
“Nëse lexon vetëm librat që i lexojnë të gjithë, do të mendosh vetëm gjërat që i mendojnë të gjithë.” ― Haruki Murakami
“Librat janë miqtë më të qetë dhe më të përhershëm; ata janë këshilltarët më të gjindshëm dhe më të mençur dhe mësuesit më të durueshëm.” ― Charles William Eliot
“Kur kam pak para, blej libra; dhe kur më tepron ndonjë gjë prej tyre, blej ushqim dhe veshje.” ― Desiderius Erasmus./ KultPlus.com
Në vitin 1985, shkrimtari i njohur Jorge Luis Borges nisi të radhiste librat të cilët atij i kishin ndihmuar në jetë, ia kishin ndryshuar jetën dhe librat të cilët ai do ti rekomandonte për lexim.
Detyra iu dha nga Hyspamerica – një botues nga Argjentina, ndërsa kësisoj shkrimtari i njohur nisi të krijonte listën e tij. Libraria personale e tij përmban tituj nga më të ndryshmit, disa të përkthyer në anglisht e disa vetëm në gjuhën spanjolle.
Një pjesë e librave janë edhe në gjuhën shqipe, sikur Dino Buzzati, Dostojevski, Søren Kierkegaard, Daniel Defoe e autorë tjerë.
Po e paraqesim këtu listën e 74 librave të cilët ju duhet ti lexoni:
1. Stories by Julio Cortázar (not sure if this refers to Hopscotch, Blow-Up and Other Stories, or neither) 2. & 3. The Apocryphal Gospels 4. Amerika and The Complete Stories by Franz Kafka 5. The Blue Cross: A Father Brown Mystery by G.K. Chesterton 6. & 7. The Moonstone by Wilkie Collins 8. The Intelligence of Flowers by Maurice Maeterlinck 9. The Desert of the Tartars by Dino Buzzati 10. Peer Gynt and Hedda Gabler by Henrik Ibsen 11. The Mandarin: And Other Stories by Eça de Queirós 12. The Jesuit Empire by Leopoldo Lugones 13. The Counterfeiters by André Gide 14. The Time Machine and The Invisible Man by H.G. Wells 15. The Greek Myths by Robert Graves 16. & 17. Demons by Fyodor Dostoyevsky 18. Mathematics and the Imagination by Edward Kasner 19. The Great God Brown and Other Plays, Strange Interlude, and Mourning Becomes Electra by Eugene O’Neill 20. Tales of Ise by Ariwara no Narihara 21. Benito Cereno, Billy Budd, and Bartleby, the Scrivener by Herman Melville 22. The Tragic Everyday, The Blind Pilot, and Words and Blood by Giovanni Papini 23. The Three Impostors 24. Songs of Songs tr. by Fray Luis de León 25. An Explanation of the Book of Job tr. by Fray Luis de León 26. The End of the Tether and Heart of Darkness by Joseph Conrad 27. The Decline and Fall of the Roman Empire by Edward Gibbon 28. Essays & Dialogues by Oscar Wilde 29. Barbarian in Asia by Henri Michaux 30. The Glass Bead Game by Hermann Hesse 31. Buried Alive by Arnold Bennett 32. On the Nature of Animals by Claudius Elianus 33. The Theory of the Leisure Class by Thorstein Veblen 34. The Temptation of St. Antony by Gustave Flaubert 35. Travels by Marco Polo 36. Imaginary lives by Marcel Schwob 37. Caesar and Cleopatra, Major Barbara, and Candide by George Bernard Shaw 38. Macus Brutus and The Hour of All by Francisco de Quevedo 39. The Red Redmaynes by Eden Phillpotts 40. Fear and Trembling by Søren Kierkegaard 41. The Golem by Gustav Meyrink 42. The Lesson of the Master, The Figure in the Carpet, and The Private Life by Henry James 43. & 44. The Nine Books of the History of Herodotus by Herdotus 45. Pedro Páramo by Juan Rulfo 46. Tales by Rudyard Kipling 47. Vathek by William Beckford 48. Moll Flanders by Daniel Defoe 49. The Professional Secret & Other Texts by Jean Cocteau 50. The Last Days of Emmanuel Kant and Other Stories by Thomas de Quincey 51. Prologue to the Work of Silverio Lanza by Ramon Gomez de la Serna 52. The Thousand and One Nights 53. New Arabian Nights and Markheim by Robert Louis Stevenson 54. Salvation of the Jews, The Blood of the Poor, and In the Darkness by Léon Bloy 55. The Bhagavad Gita and The Epic of Gilgamesh 56. Fantastic Stories by Juan José Arreola 57. Lady into Fox, A Man in the Zoo, and The Sailor’s Return by David Garnett 58. Gulliver’s Travels by Jonathan Swift 59. Literary Criticism by Paul Groussac 60. The Idols by Manuel Mujica Láinez 61. The Book of Good Love by Juan Ruiz 62. Complete Poetry by William Blake 63. Above the Dark Circus by Hugh Walpole 64. Poetical Works by Ezequiel Martinez Estrada 65. Tales by Edgar Allan Poe 66. The Aeneid by Virgil 67. Stories by Voltaire 68. An Experiment with Time by J.W. Dunne 69. An Essay on Orlando Furioso by Atilio Momigliano 70. & 71. The Varieties of Religious Experience and The Study of Human Nature by William James 72. Egil’s Saga by Snorri Sturluson 73. The Book of the Dead 74. & 75. The Problem of Time by J. Alexander Gunn /KultPlus.com
“Ëndrrat janë krijime estetike dhe s’ka dyshim që janë shprehja estetike më e lashtë”.
JORGE LUIS BORGES
“Për një ëndërr mund të thuhet gjithçka, përveç se është një gënjeshtër”.
ERNESTO SABATO
Një tekst kuptimisht i pafund
Poezia e Jorge Luis Borgesit me titull “Duke e harruar një ëndërr” është një tekst poetik sa i veçantë aq dhe kuptimisht i pafund. Ajo na zhyt në një det çështjet dhe është një nga tekstet më të hapur që lexuesit mund t’i ketë takuar ta njohë dhe të ndikohet prej tij.
Madhështia dhe veçantia e kësaj poezie përligjet në dy rrafshe: si vlerë poetike dhe si pafundësi kuptimore. Të dyja janë rrjedhojë e gjuhës poetike që përdor poeti dhe e mënyrës së shtjellimit të tekstit. Këta dy përbërës janë shkrirë në njëri-tjetrin sa nuk mund të flasësh për njërin pa qenë brenda edhe të dytit.
Me këtë krijesë poetike Borges-i na ka dhënë një nga shembujt e rrafshit më të lartë se çka duhet ta cilësojë një tekst poetik dhe si mund të shtjellohet – të ndërtohet ai për të bërë një ndikim estetik të duhur në marrësin. Pikërisht për këto cilësi po e vështrojmë në vijim nga disa rrafshe e aspekte.
Pse Borges-i e zgjodhi ëndrrën për objekt vështrimi poetik?
Shkrimtari Jorge Luis Borges njihet për aftësinë dhe shkathtësinë që t’i zgjedhë dukuritë që i bën objekt vështrimi poetik dhe për kujdesin e skajshëm që i kushton hartimit të tekstit në mënyrë që ai të jetë sa më poetik dhe si i tillë të bëjë ndikimin estetik sa më të madh në marrësin. Arsyet pse pikërisht e zgjodhi si objekt vështrimi poetik ëndrrën, nuk janë të rastit. Të ëndërruarit, ëndrra dhe ajo që ngjet brenda saj si dhe kujtimi për të – rrëfimi i saj, janë çështje që lidhen me jetën e njeriut dhe me natyrën e tij. Pra, është një gjë e pandashme nga jeta e njeriut si dje, si sot, si nesër. Pikërisht për këtë fakt ëndrra ka nxitur që të flitet për të nga kohët më të lashta dhe nga njerëz të shtresave e të vendeve të ndryshme. Vetë Borges-i pyet: “[…] a nuk është e kaluara jonë një seri ëndrrash? Ç’ndryshim mund të ketë midis kujtoj ëndrrat dhe kujtoj të kaluarën?”
Ëndrra në qenësinë e vet është një shqiptim dhe ndërtim i njëmendësisë së ekzistuar ose të dëshiruar, përkatësisht shmangie nga realiteti jetësor, ku veprimet janë të kufizuara dhe zhvillohen brenda një rendi dhe logjike të caktuar; në shumicën e rasteve synimet dhe dëshirat e njeriut në jetën konkrete mbesin vetëm si të tilla. Në një mënyrë ose një tjetër, ëndrra është edhe kundërvënie dhe mohim i realitetit konkret, që përkon edhe me atë që ndodh në botën e përrallës. Kjo ngjet për arsye se ëndrra është shprehje më vetjake e ndërdijes dhe e përvojës së njeriut, ajo shpreh njeriun në formën e tij më të plotë. Bota e saj është e pakufi dhe e pakufizuar; funksionon mbi parime të mëvetësishme, që janë krejt të tjera në krahasim me ato të botës konkrete, me atë që ngjet në veprimin e përditshëm të njeriut. Siç dihet, në ëndërr thyhen parimet dhe logjika e përditshmërisë; brenda saj ndodhin ngjarje të ndryshme (edhe kundërshtore); të kohëve e të natyrave të ndryshme; ato afrohen dhe njësohen – mes tyre, sikur të ishin të një vendi dhe të një kohe. Pikërisht për këto veçanti të ëndrrës një varg shkrimtarësh i krijuan veprat e tyre dhe i krijojnë duke u mbështetur në këtë botë. Në mënyrë të veçantë për këtë dukuri ndikon rendi dramatik që shfaqet në ëndërr.
Në ëndërr njeriu nuk di se çka ndodh kur sheh ëndërr, as pse e shohim atë ëndërr. Thuhet se njerëzit e parë nuk e kanë dalluar gjendjen e ëndrrës nga zhgjëndrra; ata kanë menduar se ëndrrat janë gjendje e të qenit zgjuar. Këtij përcaktimi poetët i dhanë një përmasë edhe më të thellë. Sipas tyre, në rrafshin poetik, çdo zhgjëndërr është ëndërr.
Paul Groussac thoshte se zgjohemi nga ëndrra pasi kemi përshkuar zonat e hijes, labirintet e ëndrrës sonë. Sipas Thomas Brown-it, ëndrrat japin një ide të epërsisë së shpirtit të njeriut, meqë shpirti është i pavarur nga trupi dhe priret të luajë e të ëndërrojë (Petrone do të thoshte “shpirti pa trupin loz”), ndërsa në një sonet të Gongora-s thuhet:
Ëndrra, autor shfaqjesh,
në teatrin e saj prej ere
nganjëherë vesh trajta të bukura hijesh.
Se bota e ëndrrës është për shumëçka e rëndësishme dhe e ndërliqshme, e dëshmon edhe ky mendim i vetë autorit të poezisë “Duke e harruar një ëndërr”, Jorge Luis Borges-it: “Ëndrrat janë krijime estetike dhe s’ka dyshim që janë shprehja estetike më e lashtë”.
Në “Epin e Gilgameshit”, ndër veprat letrare poetike më të lashtat, e shkruar me shkrimin kuneiform, ëndrra gjashtë herë paralajmëron ose shënjon diçka të rëndësishme për zhvillimin e mëtejshëm të veprimit të asaj që ngjet në këtë vepër.
Shekspiri thoshte se ëndrra është gjëja që jam; në tragjedinë e tij “Hamleti”, princi Hamlet i drejtohet Ofelisë, po aq dhe vetes dhe tjetrit: Se ç’ëndrra shohim n’atë gjumë-vdekje, (Akti III, Skenë I). Edgard Allan Poe-ja ishte ndër poetët e rrallë që dëshmoi aftësinë të përshkojë atë “truall” të magjishëm midis reales dhe botës së ëndrrave, atë brez të hijëzuar kufitar, ku përvojat e krijuesit ndërlidhen e gërshetohen në mënyrë të çuditshme me përbërës të të dy anëve të mbretërive: jetës e vdekjes. Kjo gjë përligjet sidomos në poezinë e tij “Tokë – ëndërr”, që është një pamje e botës së ëndrrës e kthyer përmbys.
Një nga përbërësit e qenësishëm të kryeveprës poetike të Zherar dë Nerval-it “Silvia” është ndërtimi i saj mbi botën e ëndrrës, që i jep një përmasë sa të veçantë aq dhe komplekse. Edhe bota e veprës “Princi i vogël”, një vepër poetikisht tepër e rrallë, është e përftuar kryesisht sipas botës së ëndrrës. Për këtë arsye çdo qasje dhe interpretim që i bëhet kësaj vepre, duhet të niset nga kjo botë. Shembuj të tillë të thuash se janë të pafund.
Ëndrra dhe kujtimi për të
Borges iu qas dhe e bëri objekt vështrimi poetik ëndrrën (dhe akthin) për arsye se ajo është shumë më e ndërliqshme sesa mendohet në të parë. Kjo ndërliqësi dëshmohet nga procesi i ëndërrimit, vetë ëndrra si dhe rrëfimi i saj, pra përmes kujtimit, pastaj ëndërruesi përballë Hyjit.
Ëndrra si proces është një mister dhe vështirë i pranon përcaktimet dhe rregullat. Në qenësinë e vet ëndrra i njëson të kaluarën, të tashmen dhe të ardhshmen. Pra, ajo ngërthen shtresime kohësh e dukurish të shumta e të ndryshme. Në veprën “An Experiment with Time”, Dunne thekson dhe një dukuri të rëndësishme të ëndrrës e të natyrës së saj: “Çdo njeriu ëndrra i fal një përjetësi të vogël që i lejon të shohë të kaluarën dhe të ardhmen e tij të afërt. Tërë këtë, ëndërruesi e sheh në një çast të vetëm ashtu si Zoti që sheh nga përjetësia e tij e pafundme procesin kozmik”. Këtë e thotë vetë Borges-i: “Ëndrra është njëherësh e shumëfishtë (shumështresore) dhe e atypëratyshme”.
Pa dyshim se veçantitë e këtilla të shumta të ëndrrës, pafundësia e asaj që mund të thuhet për të, e ka nxitur Borges-in ta bëjë ëndrrën objekt vështrimi poetik dhe t’i shpreh disa nga këto veçanti përmes tekstit poetik dhe pamjeve poetike.
Duke bërë fjalë për ëndrrat Erich Fromm (Erih From) thoshte: “Forcat tona që përcaktojnë ëndrrat tona, janë dëshirat tona irracionale. Në gjumë u japim jetë atyre impulseve, ekzistencën e të cilave nuk duam ose nuk guxojmë ta pranojmë kur jemi të zgjuar […] Prirjet irracionale, që në ëndërr shprehen si të plotësuara, i kanë rrënjët te fëmijëria jonë…”.
Bota e ëndrrës, shumësia e dukurive dhe e vlerësimeve që nxit ajo, dyshimet që mbesin edhe pas përgjigjeve të ndryshme, dëshmon se ajo ndërlidhet me shumë çështjeve të jetës dhe se ato mëdyshje në një mënyrë ose në një tjetër ndodhin dhe në veprimet e jetës së njeriut. Është ajo që ka thënë poeti austriak Walter von der Vogelweider, kur e pyet veten “Ist es mein Leben geträumt oder ist es war?” A është e ëndërruar (ëndërr) jeta ime ose ajo është njëmendësi”.
Një dukuri tjetër po aq e rëndësishme që ngërthen ëndrra dhe ajo që ndodh pas saj, ose interpretimeve që i bëhen asaj (nga paraardhësit dhe vetë Frojdi) është ndryshimi që ngjet midis ëndrrës dhe kujtimit të saj, përkatësisht të treguarit të saj (pas çastit të ëndërrimit), që nuk është i vogël. Thomas Brown thotë se “[…] kujtimi për ëndrrat është më i varfër se realiteti i tyre i shkëlqyer”.
Ëndrra frymëzim i vizionit
Thuhet se poeti është mburoja e ëndrrës zanafillore, ndërsa poezia zgjimi i saj. Përmes saj (ëndrrës) endët një misteri i pafund. Ëndrra është frymëzim i vizionit. Vizioni është shndritje. Shndritja është përmbushje e trajtës. S’ka vizion pa shndritje dhe s’ka përmbushje të trajtës pa frymëzim. Misioni i poetit dhe i poezisë qëndron në shndritjen e trajtës.
Pra, poezia është thurje e njëmendësisë me dritën virgjërore të krijimit, ndërsa poeti ëndërrimtari që mbjell dritën e zanafillës..
Poezia e Borges-it “Duke e harruar një ëndërr”, e ndërtuar mbi ëndrrën e këputur të zanafillës, është, siç thamë, njëra prej poezive më të thella të tij. Duke shquar natyrën e poetit, autorja spanjolle M. Zambarno, thotë: “[…] Poezia kërkon të rifitojë ëndrrën zanafillore, nga e cila njeriu u zgjua pas rënies së parë; kërkon ëndrrën e pafajësisë së mëparshme, ajo që ishte para pjekurisë së tij. Poezia është njësim, pajtim, përqafim që shtrëngon në bashkim qenien njerëzorë me ëndrrën prej së cilës vjen, duke shlyer hapësirat. Metafizika, përkundrazi, është largim i përhershëm nga ëndrra zanafillore. Filozofi beson që vetëm duke u larguar, e vetëm duke u zhytur në humbëtirën e lirisë dhe vetëm duke mbetur deri në fund vetvetja, do shpëtojë, do jetë.”
Nga vargu i parë kjo poezi e Borges-it na ballafaqon me misterin e ëndrrës. Ajo e përshkon poetin me dritën e saj. Nga ëndrra e ëndërruar, poeti nuk kujton asgjë tjetër, pos dyerve të shumta që e rrethojnë.
Në mëngjesin e dyshimtë pashë një ëndërr.
Mbaj mend se në ëndërr kishte disa dyer.
Drita e vizionit kalon përmes derës, por nuk mbyllët përmes saj. Drita e saj hap dyer aq sa përhapen edhe rrezet e saja. Misteri hyn përmes derës, por nuk mbyllët nga asnjë derë. Sa i thellë del vëzhgimi i M. Buber-it, i cili duke folur për takimin e përsosur që kërkon heshtja e trajtës së krijesës, heton se si të gjitha dyert e saj bashkohen në një derë të vetme dhe njeriu nuk di përmes cilës ka hyrë brenda saj: “Mund të rrëmbehemi nga jeta përmes natyrës, botës ‘fizike’, të konsistencës; nga jeta me njerëzit, botës ‘psikike’, të ndjesisë; nga jeta me qenësinë shpirtërore, botës ‘noetike’, të vlefshmërisë, dhe kështu mund të përshkohet tejdukshmëria e tyre, kuptimi i tyre. Secila nga këto sfera mund të bëhet dhe bëhet e rëndësishme, apo të mbesin dhe të pashndritura, pa marrë parasysh si do t’i quajmë ato, edhe nëse i emërtojmë me emra të shkëlqyer, si kozmos, eros dhe logos. Në të vërtetë, për njeriun kozmosi qëndron, nëse gjithësia bëhet shtëpia e tij, një vatër e shenjtë, ku kryen flitë e kushtuara; për njeriun qëndron erosi, vetëm nëse për të qenia bëhet ikonë e amshimit dhe bashkimi me qeniet e tjera një zbulesë; për njeriun qëndron logosi, vetëm nëse apelon në mister duke vepruar dhe duke shërbyer shpirtin. Kërkimi i heshtjes që lyp trajta, gjuha dashamirëse e njeriut, shpallja e heshtur e krijesës: të gjitha janë dyer që na udhëheqin kah prania e fjalës. Mirëpo, kur vjen koha të ndodhë takimi i përsosur, dyert bashkohen në një derë të vetme të jetës reale dhe nuk dihet se nga cila derë ke hyrë brenda”.
Në çastin e zgjimin poeti është në mëdyshje. Përmallimi për ëndrrën e thellë që ka e përshkuar shpirtin e tij, nuk e shuan kërkimin. Ëndrra e tij bëhet e pakapshme, sidomos nga hija e miteve antike, që i thuren ëndrrat e njerëzimit përmes mitologjisë aq thellë, siç rrëfen edhe miti i Tiresias. Ëndrra bëhet edhe më e pavëzhgueshme nga shfaqja e premtimit të Abrahamit nën qiellin e Urit të Kaldesë, kur Hyji i premton së pasardhësit e tij, do të jenë pa fund, si yjet e qiellit dhe si rëra e detit. (krhs Zan 15, 1-21) Po ashtu, vëzhgimet që vijnë nga Spinoza, trullosin mendjen e poetit, mbase ky mendimtar Hyjin e njëson më natyrën, kur tha: “Deus sive natura.”
Vizioni i ëndrrës së poetit bëhet sa i pakapshëm, po aq edhe i përmallueshëm; nuk pajtohet që ëndrra e tij të tretet me zgjimin e mëngjesit.
Zgjimi im në mëngjes bëri të shuhet
ajo përralla intime që tani
është më e pakapshme se hija
e Tiresias ose e Urit të Kaldesë
ose e mëtimeve të Spinozës.
Poeti nuk ndalon vetëm në përbluaje e përimtime filozofike; nuk gjen prehje derisa ëndrra e tij, nuk lartësohet në gjirin ngushëllues, ku përmblidhet çdo ëndërr dhe çdo lot i derdhur.
Është e njohur që një irlandez thoshte
që në vëzhgimet e Hyjit, i cili nuk fle asnjëherë,
çdo ëndërr bashkohet në amshim
çdo kopsht i zbrazët dhe çdo lot.
Pra, poezia është rruga e njësimit me transcendencën. Ajo pret ngadhënjimin e dashurisë. “Poezia është ikje dhe kërkim, nevojë dhe frikë, është vajtje dhe ardhje, është thirrje për ikje; është ankth pa fund dhe dashuri pa mbarim. Nuk mund të përqendrohet mbi zanafillën, sepse dashuron botën dhe krijesat e saj dhe nuk gjen prehje derisa ato nuk do të njësohen me të në zanafillë. Nga kjo rrjedh se poezia është dashuri e birit, e të dashurit dhe dashuri e vëllait. Jo vetëm që dëshiron të kthehet në soditjen e zanafillës, por gjakon që të kthehet së bashku me të gjithë dhe s’mund ta arrijë këtë, pos në saje të shoqërimit, përmes shtegtarëve, fytyrat e të cilëve i ka parë nga afër, i ka ndier ofshamat e tyre së bashku me të vetat, në mundimin e udhëtimit […] Poezia nuk ngërthen individualitetin, por bashkësinë. Ajo synon njësimin e gjithmbarshëm: ngadhënjimin e dashurisë”.
Vizioni i ëndrrës është fshehtësia e gjërave; shfaqet vetëm përmes dashurisë. Me ngulmim poeti kërkon të kapërcejë pragun e vizionit, dhe të gjendet në vatrën që shndrite thelbin e fshehtësisë të çdo gjëje:
Po të dija çka ishte ajo ëndërr
që ëndërrova ose çfarë do të kem ëndërruar,
do t’i dija të gjitha gjërat.
Poezia “Duke e harruar një ëndërr” është “shifër e transcendencës”. Përmes saj poeti kërkon të qëndrojë në pragun e vizionit, nga merret drita e trajtës. Tërë krijesa pret të përmbushet me dritën e amshuar.
Përmasat poetike të tekstit
Përbërësi kryesor që i jep shpirtin dhe pafundësinë kuptimore kësaj poezie të Borges-it, që nxit komunikim të pazakonshëm dhe një ndikim estetik të skajshëm është teksti i saj. Pikërisht kjo poezi e përligj atë mendimin e njohur të studiuesit të shquar rus, Jurij. M. Lotman, i cili thoshte: “Me siguri mund të thuhet se midis gjithë asaj që ka krijuar dora e njeriut teksti artistik në masën më të lartë ka ato cilësi, të cilat kibernetistin e nxisin të merret me indin e gjallë”.
Veçantia e parë që e cilëson tekstin e kësaj poezie të Borges-it është ngjeshësia apo dendësia e tekstit. Autori ka hequr nga teksti çdo gjë të tepërt; ka lënë vetëm atë tekst që mjafton të kapën çështjet dhe kuptimet kryesore, që shkaktojnë pastaj degëzime të pafundme. Për këtë do të bindemi nëse synojmë të heqim qoftë edhe një varg madje edhe një fjalë dhe më nuk e kemi poezinë përkatëse. Pra, poezia “Duke e harruar një ëndërr” ka një tekst skajshmërisht të kursyer dhe të menduar mirëfilli.
Shumëkuptimësia e tekstit fillon në pjesën e parë të vargut të parë: Në mëngjesin e dyshimtë, me çka dyshimi parashënjon qenësinë që e përshkon gjithë krijimin. Si mund të jetë mëngjesi i dyshimtë dhe për çka shërben ky mëngjes i dyshimtë? Natyrisht, në tekstin poetik është e mundur, madje një mënyrë e këtillë e shqiptimit parapëlqehet. Pikërisht në këtë mëdyshje të mëngjesit, zënë fill mëdyshjet e tjera, po dhe shprehjet e tjera figurative që i japin shpirtësinë e poezisë si tërësi. Shprehja tjetër, sa e veçantë, aq dhe kuptimisht e pafund, është përralla intime […] / më e pakapshme se hija / e Tiresias ose e Urit të Kaldesë, ku shumësia kuptimore degëzohet, në dy rrafshe kryesore: në atë poetik dhe në atë teologjik e mitik. Në rrafshin e parë teksti të vë para një pafundësi dyshimesh (vazhdon dyshimi nga vargu i parë): Cila është përralla intime e njeriut? Njëmendësia? Ëndrra? Synimi? Dëshira? E kaluara? E Ardhmja? Ose të gjitha së bashku?
Vargu tejet i rrallë: Hyjit, i cili nuk fle asnjëherë, ndërlidhet ngushtë me vetë aktin e ëndërrimit, të ëndrrës. Në rrethana të rëndomta nuk thuhet se Hyji nuk fle (rëndom thuhet është gjithnjë i zgjuar, roje e përhershme etj.), po këtu njësohet mirëfilli me ëndrrën dhe me harrimin e saj. Kjo është në lidhje të ngushtë me vargun tjetër: çdo ëndërr bashkohet në amshim, që i përket Hyjit të gjithëpushtetshëm dhe të gjithëkohshëm. Edhe vargu: Vijon dyshimi dhe hijësimi rritet dëshmon për vazhdimësinë e rrafshit të lartë të të shprehurit poetik: ndërlidhet me dyshimin të shfaqur në vargun e parë dhe në vijim, po këtu pos dyshimit kemi dhe hijësimi; të fshehtën, të pathënshmen; atë që secili lexues, në mënyrë të mëvetësishme, e imagjinon. Pra, edhe dyshimi, edhe hijësimi shkojnë e rriten sa më shumë që i afrohem fundit të tekstit, po jo dhe fundit të mendimeve që nënkuptohen dhe nxiten nga teksti.
Edhe fundi i poezisë, që në vështrim të parë duket i qartë, dëshmon për vijimësinë e dyshimit që nis me pjesën e parë të vargut të fillimit: Po të dija çka ishte ajo ëndërr dhe […] çfarë do të kem ëndërruar, / do t’i dija të gjitha gjërat.
Nga këto vargje lind pyetja: çka di njeriu? Pse është dija e tij e kufizuar? Mos kjo të shpie vetvetiu tek ideja se vetëm Hyji është i gjithëdijshëm? Ose sa shumë i mbetet njeriu të mësojë për qenien dhe ekzistencën e vet?
Edhe fundi i tekstit të kësaj poezie e përligj atë që thamë në fillim: tekstet i saj është nga më të hapurit që është përftuar nga Borges-i po dhe nga poetë të tjerë.
Dhjetor 2021
Jorge Luis Borges
DUKE E HARRUAR NJË ËNDËRR
Në mëngjesin e dyshimtë pashë një ëndërr.
Mbaj mend se në ëndërr kishte disa dyer.
Pjesa tjetër më treti. Zgjimi im
në mëngjes bëri të shuhet
ajo përralla intime që tani
është më e pakapshme se hija
e Tiresias ose e Urit të Kaldesë
ose e mëtimeve të Spinozës.
E kalova jetën duke përimtuar
dogmat me të cilat përballeshin filozofët.
Është e njohur që një irlandez thoshte
që në vëmendjet e Hyjit, i cili nuk fle asnjëherë,
çdo ëndërr bashkohet në amshim
çdo kopsht i zbrazët dhe çdo lot.
Vijon dyshimi dhe hijësimi rritet.
Po të dija çka ishte ajo ëndërr
që ëndërrova ose çfarë do të kem ëndërruar,
do t’i dija të gjitha gjërat.
Përkthyen nga italishtja (krahasuar dhe me origjinalin spanjisht): Don Robert Koladhe Anton Nikë Berisha. / KultPlus.com
Po t’afroj rrugë t’vështirsueme muzgje t’dëshpërueme me at’ hanë t’periferive t’mjerueme.
Hidhnimin e nji burri që pat’ vështrue gjatë në at’hanë t’trishtueme
T’parët e mi t’vdekun tashma përjetësuem n’fantazma t’mermerta; babën e babës tem t’vramë n’kufi t’Buenos Aires, me dy plumba qi patën shpu tej e matanë mushkritë, t’vdekun t’parruem, kallur n’lëkurë t’nji lope; gjyshin e nanës teme sapo shkelur n’njëzetekatër mote, n’nji shkëmbim zjarri me treqind burra n’Perù, tashma dhe aj fantazmon mbi kuajt e humbun.
T’afroj nga librat e mi ç’farëdolloj ditunie të mundshme, ç’farëdo lloj burrnie, o’ jet njerzore.
Po t’afroj besnikrinë e nji burri, qi se pat’ pasun. At’kokrrizë t’vetvestes t’konservume në nji farë mnyre mrena zemnës teme; nuk bahet llogari për fjalët as për andrrimet ende t’paprekshme prej kohet t’gzimit e fatkeqësinave.
Po t’afroj dhe kujtimin e nji t’verdh’ trandofili prej perndimi, shumë vite ma t’hershme prej t’lindurës tande. Dhe ato shpjegimet e tua, për ty, teoritë autentike me t’dhana tmerrësisht befasuse.
Mund’ me t’fal temin trishtim, nga errsina jeme, uri e pangopme e zemnës teme; asgja tjetër, e gjitha kjo asht ajo q’po tentoj me t’korruptue n’paqartësi t’rrezikshme, e disfate.
Për një admirues të Jorge Luis Borgesit, shkrimtarit dhe poetit të madh argjentinas, ikonë e letërsisë së shekullit të 20-të, të shëtisë në universin intim, të bisedojë me vejushën e tij, Maria Kodama, është si të kridhesh sërish në hovin e veprës së admiruar.
Në një fotografi, Jorge Luis Borges përkëdhel një deve, e cila duket sikur hungërin drejt kamerës: njërën dorë e shtrëngon pas krahut të guidës egjiptian, veshur me një xhaketë gri, një kravatë, flokët e thinjur shprishur nga era. Mbi deve qëndron Maria Kodama; ajo është pak më shumë se dyzet vjeç, Borgesi është thuajse edhe një herë sa mosha e saj – ajo e veshur në ngjyrë rozë, krahët elegantë të zhveshur dhe, në të vërtetë, ndaluar në imazhin mes dy piramidave, ngjason si një hyjni…
Libri i Maria Kodamas “Atlas”, botuar në 1984, është i fundit në bibliografinë narrative të Borgesit, ndoshta, me dashakeqësi, më i shpërfilluri. Borgesi do të vdiste dy vjet më vonë.
Në albumin me ndriçime endacake, ose fotografi të shkruara, Borgesi kujton Egjiptin. “Rreth tre ose katërqind metra larg piramidës, u përkula, mora një grusht rërë, e hodha në heshtje pak më tej dhe thashë zëulët: “Unë po modifikoj Saharanë”.
Një fakt i vogël, por fjalët jo shumë të zgjedhura ishin të sakta dhe mendova se më ishte dashur gjithë jeta që të isha në gjendje t’i thoja. Kujtimi i atij momenti është një nga më të rëndësishmit e qëndrimit tim në Egjipt”.
Mirëpo, në këtë rast, duhet të pyesim veten se deri në cilën folje, deri në cilën copëz fraze e modifikoi Kodama Borgesin. Që Borges është një Sahara, historitë e tij shkërmoqen pasi i lexuan, është një fakt: Saharaja ngërthen gjithçka, shpërbën gjithçka, gjithçka barazohet.
Borgesi deklaron, se “Atlas” është shkruar nën frymëzimin, më saktë nën magjinë e Kodamës. “Bashkë me Maria Kodamën ndamë të gëzuar dhe të mahnitur zbulimin e tingujve, gjuhëve, muzgut, qyteteve, kopshteve dhe njerëzve që janë përherë të ndryshëm dhe unikë. Këto faqe dëshirojnë të dëshmojnë për këtë aventurë të gjatë që vazhdon”.
Pas vdekjes së nënës, në 1975, Borges u martua me Maria Kodamën, e cila u shndërrua në bashkëpunëtore, nxënëse, sekretare e tij. Jo rrallëherë Maria Kodama shihej si një stratege, një përfituese, një ndihmëse e thjeshtë, magjistarja që manipuloi Borgesin. Kodama ka fytyrën, qëndrimin, një përçmim diskret, madje edhe mbiemrin e magjistares.
Mbase tek ajo Borgesi pa të mishëruar librin e librave, një lloj Aleph, ku, në historinë eponime shfaqet edhe një tjetër grua enigmatike, Beatriz Viterbo, “e gjatë, e brishtë, disi e epuar”. Kodama, e lindur në Buenos Aires, në vitin 1937, në një libër biografik, shprehet “E.T… kështu më thërrasin miqtë e mi, jashtokësore”.
Më tej, thekson: “Jam rritur si japoneze. Pra, jam japoneze. Kështu më ka rritur im atë. Me stilin alla japonez. Me mua fliste gjithmonë, si me një të rritur. Më bëri të lirë. Të jesh i lirë, do të thotë të marrësh përgjegjësi për atë që dëshiron të bësh, të durosh pasojat, pa i shqetësuar të tjerët”.
Borgesi vdiq më 14 qershor 1986, disa muaj më parë, në prill, ai ishte martuar me Kodamën. Figura e saj lidhet me të, a thua të ishte ëndrra e tij e fundit, të shkruarit ekstrem të dorës. Kodama adhuronte poezitë e Borgesit, madje “në një nga ato poezitë Borges i drejtohet një gruaje, duke i thënë se ai do t’i ofrojë vetminë e tij, mjerimin e tij, urinë e zemrës së tij”. Ishte koncpeti “uria e zemrës” që më goditi.
Me pak fjalë, është profecia e një dashurie. Vetë Maria Kodama duket si një krijesë e Borgesit, me vështrimin kozmik, me sy të përhumbur. I verbër, ai i diktonte punët e tij, duke ia kushtuar ato të viteve të fundit.
Ajo thotë, se e zbuloi ligësinë kur u martua ose fill pas saj. Jehonat e shtypit, të skandalizuara nga ky bashkim, të cilat i konsideronte sa befasuese, aq edhe të pashpjegueshme, mbërritën deri në brigjet e liqenit Leman, në Gjenevën e qetë, ku ajo shoqëronte Jorge Luis Borges në javët e fundit të jetës së tij.
Gjithçka ndodhi kur ata që e ruanin, përndiqnin, ngacmonin, shpifnin për të, pra kërkuan të shkatërronin universin intim dhe sublim që ajo kishte ndërtuar për vite me shkrimtarin. Pavarësisht nëse njerëzit e duan apo jo, shpreht Maria, ajo është e veja e Borgesit.
I pëlqen apo jo, ajo gjithmonë do të fajësohet për gjithçka që bën. Borgesi ka qenë dhe mbetet shpirti im binjak, pasi ai ishte si Hektori për Andromakën: babai, nëna, vëllezërit e motrat, mbi të gjitha “dashuria që lulëzon”.
Sipas historisë ose legjendës, ishte Borges ai, që, në Gjenevë, i kërkoi të martohej Kodamës. “Nëse doni të zhburrëroni lirinë time, do t’ua lejoj, Borges”, – ia ktheu ajo. “Ju jeni skllave e lirisë”, – i tha Borges.
Mandej: “Mendo, Maria, do të jesh Maria Kodama Borges”. “Problemi, Borges, është se unë nuk i përkas askujt”. Kur ai, i verbër, kap krahun e saj duket sikur shfleton një libër, gris një fletë qiellore. Në të vërtetë, Borgesi ishte person që dëshironte të dominohej, edhe nga fiksimet e përsëritura. Kodama ia arriti më së miri.
Megjithatë, siç ndodh rëndom, uria është e dyfishtë dhe preja rezulton të jetë në përgjim, më e egër. / KultPlus.com
Detyra e artit është të shndërrojë gjithçka që na ndodh; ta shndërrojë gjithçka në simbole, në muzikë; ta shndërrojë gjithçka në diçka që mund të jetojë në kujtesën e njeriut. Kjo është detyra jonë. Nëse nuk e përmbushim, hidhërohemi.
Shkrimtari apo artisti, ka detyrën ta shndërrojë gjithçka në simbole. Këto simbole mund të jenë ngjyra, forma ose tinguj. Për poetin simbolet janë tinguj dhe fjale, fabula, histori, poezi. Puna e poetit nuk mbaron kurrë. Nuk ka të bëjë hiç me orët e punës.
Ti gjithmonë merr diçka nga bota e jashtme. Diçka duhet të shndërrohet dhe në fund të fundit, ajo do të shndërrohet. Ky zbulim mund të shfaqet kurdo. Poeti kurrë nuk pushon. Ai gjithmonë punon, madje edhe kur ëndërron. Përtej jetës së shkrimtarit është një vetmitar. Ti mendon se je vetëm dhe me kalimin e viteve nëse yjet janë me ty, mund të zbulosh, që je qendra e nje rrethi të madh miqsh të padukshëm, të cilët të duan, por ti nuk do t’i njohësh kurrë.
