Shoqata e intelektualëve ‘Jakova’ ka organizuar një akademi mirënjohjeje me rastin e 80 vjetorit të lindjes dhe 60 vjetorit të opusit multidisiplinar të artistit, Shyqri Nimani.
Nga afër këtë ngjarje e përcollën edhe Ministri i Kulturës, Hajrulla Çeku dhe Ministrja e Arsimit, Arbërie Nagavci.
“Shyqri Nimani njihet për karrierën e bujshme që ka lënë gjurmë artistike në vendin tonë, duke filluar me krijimin e logos së Grand Hotel, Kosova Film, simbolin e Universitetit të Prishtinës, deri tek kaligrafimi me dorë në pergamenë e Deklaratës së Shpalljes së Pavarësisë së Kosovës”, ka shkruar MKRS-ja.
KultPlus ju sjell postimin e tyre të plotë:
Akademi mirënjohjeje për Prof.Dr. Shyqri Nimanin
Në qytetin e Gjakovës u mbajt Akademi mirënjohjeje për Prof.Dr. Shyqri Nimanin, organizuar në 80 vjetorin e tij të lindjes dhe 60 vjetorin e opusit multidisiplinar, nga Shoqata e Intelektualëve “Jakova” dhe Shoqata ‘’Gjakova-Basel’’.
Përmes bashkëpunëtorëve dhe nga vet Nimani u fol për jetën dhe krijimtarinë e tij.
Një njeri i rrallë, artist unik në fushën e arteve krijuese dhe shembull për angazhimin dhe kontributin e vazhdueshëm për shoqërinë.
Shyqri Nimani njihet për karrierën e bujshme që ka lënë gjurmë artistike në vendin tonë, duke filluar me krijimin e logos së Grand Hotel, Kosova Film, simbolin e Universitetit të Prishtinës, deri tek kaligrafimi me dorë në pergamenë e Deklaratës së Shpalljes së Pavarësisë së Kosovës. Por gjithashtu për kontributin në arsim e shkencë. Ai është një nga themeluesit e departamentit të Dizajnit Grafik në Fakultetin e Arteve në Universitetin e Prishtinës, ndërsa ka botuar disa nga monografitë reprezentative dhe më të rëndësishme mbi trashëgiminë kulturore shqiptare.
Nga afër këtë ngjarje e përcollën edhe Ministri i Kulturës, Hajrulla Çeku dhe Ministrja e Arsimit, Arbërie Nagavci.
Punën e tij do ta vlerësojmë dhe çmojmë gjithmonë. / KultPlus.com
Vepra historiografike “Macedonia – from antiquity to our time”, që doli së voni nga shtypi në botimin e botuesit amerikan “Jalifat Publishing” nga Houstoni, nesër promovohet në Shkup, shkruan KultPlus.
Promovimi organizohet nga Intituti i Trashëgimisë Kulturore të Shqiptarëve në Shkup dhe fillon në orën 11 në lokalet e Institutit në Bulevardin Ilinden.
Me këtë rast, autori dhe botuesit, përkujtojnë redaktorin e librit, Ramadan Musliun, me rastin e njëvjetorit të vdekjes./ KultPlus.com
Romani “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit” i shkrimtarit Jusuf Buxhovi prezantohet në panairin e sivjemë të librit në Frankfurt, i përkthyer në frengjisht dhe italisht, nga dy botues të njohur botëror:
“L’Harmattan” nga Parisi (“Qui resiste a la peste resiste au diable – le journal de Gjon Nikollë Kazazi”) dhe “Armando editore” (“Per te terra mia – Confessioni Gjon Nikola Kazazi”) nga Roma. Romani në frengjisht është përkthyer nga Odette Marquet, ndërsa në italisht nga Liljana Cuka – Maksuti./KultPlus.com
-Aspekte nga romanet e Jusuf Buxhovit, që do të mbesin kronikë letrare balzakiane në letërsinë shqipe.
Një shoqëri, etnitet gjuhësor, kombëtar, apo politik, konsiderohet i konsoliduar së pari kur arrin ta krijojë arealin e vet kulturor, veçmas në letërsinë artistike, më konkretisht me shkrimin e romaneve, që e përçon aktin më të lartë zhvillimor të një kulture kombëtare dhe shtetërore. Letërsia shqipe e Kosovës me përfshirjen e gjithmbarshme të letërsisë së shkruar në gjuhën shqipe në viset etnike shqiptare nën ish-Jugosllavi, për shkaqe objektive është zhvilluar vonë në kuptimin institucional, por jo edhe historik. Gjenocidi etnokulturor nga pushtuesit që u është bërë shqiptarëve të mbetur jashtë Shqipërisë londineze e ka pamundësuar zhvillimin e letërsisë në Kosovë dhe trojet e tjera shqiptare. Megjithatë, për një periudhë rekord të shkurtër, vetëm brenda një gjysmëshekulli, pas rrethanave të krijuara pas Luftës së Dytë Botërore, letërsia shqipe në Kosovë hyri në panteonin e letërsisë së përbotshme me vepra emblematike, vlerat e të cilave përçojnë mesazhe universale të përhershme. Në vazhdën e këtij konsolidimi kulturor, veprimtaria letrare e Jusuf Buxhovit shënjoi një momentum reprezentativ kulturor në përgjithësi, e letrar në veçanti, edhe në kuptimin sasior, ku, që me botimin e librit të parë me tregime në vitin 1972, e deri më sot, i ka botuar mbi tridhjetë vepra letrare: romane, libra me tregime dhe drama.
Veprimtaria letrare e Jusuf Buxhovit shquhet për mënyrat dhe format e tematizimit të miteve, historisë dhe dokumentaritetit në funksion të një letërsie me premisa herë sureale, herë me premisa të realizmit magjik, e herë dokumentare, ku kufijtë e kohërave e hapësirave shpërfaqën ndërveprueshëm e spontanisht. Vepra letrare e Buxhovit është një përpjekje për ndërveprimin e të kaluarës me të tashmen, që i ndihmon ta trasojë më lehtë të ardhmen. Tematizimi i historisë së etnisë sonë në veprën e Buxhovit në plotësi shpërfaqet si një lloj filozofie e historisë, e ambalazhuar përmes vijave arkitekturore të romanit artistik. Pa dyshim se në veprimtarinë letrare të Buxhovit, si në shumicën e veprimtarive letrare tëshkrimtarëve të gjeneratës së tij në arealin kulturor të Kosovës së atëhershme, hetohet tendenca iluministe e theksimit të shenjave etnike historike si vlera me premisa kombëtare.
Për t’i theksuar disa prej karakteristikave tematike, mënyrave të funksionalizimit të rrëfimit dhe anëve stilistikore nga gjithë veprimtaria letrare e Jusuf Buxhovit, e kemi bërë një përzgjedhje të katër romaneve që janë shkruar në dekada të ndryshme: “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”, “Kujtimet e Zonjës von Braun”, “Kodi i dashurisë” dhe “Lufta e fundit e Bashkim Kosovës”.
Romani “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit” i shkruar në formë të shënimeve, që autori ia atribuon narratorit, një personazhi të mirënjohur historik, Gjon Nikollë Kazazit, e përshkruan një kohë të jashtëzakonshme të përballjes së qytetit të tij, Gjakovës me rrethinë, me ethet e murtajës, që rezulton të jetë me shumë pikëpyetje se prej nga vinte epidemia.Një personazh historik, zbulues i veprës “Meshari” të Gjon Buzukut në vitin 1748 në Bibliotekën e Kongregacionit për Përhapjen e Fesë në Romë, e përshkruan atmosferën e qytetërimit shqiptar, që jetonte nën trysninë dhe përballjen e dy civilizimeve: të Lindjes dhe të Perëndimit. Përsiatjet e narratorit për pozicionin ekzistencial të një etnie të lashtë, që graviton në kufijtë e perandorive të ndryshme, paraqesin një shtjellim të shkëlqyer eseistik dhe letrar me konotacione aktuale dhe të tejkohëshme. Jo rastësisht miku më i ngushtë i narratorit, njëherazi i afërm “prej gjaku” është Lam Mula, një personazh letrar, që ndërvepron me narratorin, për t’i mbijetuar të keqes. Gjon Nikollë Kazazi dhe LamMula janë të lindur në qytetin e njëjtë, kanë lozur si fëmijë me të njëjtat lojëra, e kanë parë qytetin me botëkuptimin e fëmijëve, ku lumi “Erenik” u është dukur deti më i madh në botë, por që etja për të nxënë dije i çon në dy drejtime: njërin në Vatikan, e tjetrin në Stamboll. Të dy e shohin botën nga prizmi i dy civilizimeve, i asimilojnë dijet e zëna, kthehen në vendlindjen e tyre dhe e krijojnë një sintezë të dy dijeve, dy civilizimeve, një simbiozë kjo simbolike me shumë përshtresime kuptimore. Megjithatë, të dy nxënësit e dijeve të dy civilizimeve e konsiderojnë të nevojshme e të domosdoshme të hulumtojnë nga dijet dhe praktikat e përdorura nga paraardhësit e vet. Këto dije dhe praktika çojnë përtej dijeve të konservuara teologjike. Kozmogonia e vendit të Gjon Nikollë Kazazit dhe Lam Mulës paraqet herezi për të gjithëpushtetshmit, por është pikërisht ky ndërveprim i dijeve të lashta, që i takojnë kohës së “Pellazgjisë”, ajo që i mban gjallë njerëzit para kërcënimit vdekjeprurës të murtajës.
Gjon Nikollë Kazazi dhe Lam Mula janë dalzotësit e etnisë së tyre në mbrojtje nga rreziqet dhe kanosjet që i vijnë nga të huajt. Ata e kuptojnë ndërhyrjen e interesave të perandorive mbi vendlindjen e tyre dhe të dy bëjnë përpjekje të gjejnë forma të përshtatjes për mbijetesë. Gjon Nikollë Kazazi dhe Lam Mula përsiatin për të kaluarën e lashtësisë së këtyre vendbanimeve deri në “Pellazgji”, për trysnitë e civilizimeve Lindje-Perëndim, Perëndim-Lindje, për gjendjen e njerëzve të tyre në mesin e përballjes së këtyre dy civilizimeve, për përshtatjen e nevojshme dhe të domosdoshme për mbijetesë, për dukurinë e laramanisë fetare, koncept i stigmatizuar si heretizëm nga të gjitha kampet e religjioneve, por që del aq pragmatik, human e civilizues për etninë tonë.
Përsiatjet eseistike të narratorit, Gjon Nikollë Kazazit, të kujtojnë përsiatjet e narratorit të romanit “Emri i trendafilit” të UmbertoEco-s, për fasadat e skizmave, për mbishtresimet simbolike të dijeve parakristiane me ato kristiane. Epidemia e murtajës në romanin e Buxhovit kuptohet edhe si luftë speciale e përdorur nga fuqitë madhore për qëllime nënshtrimi, pushtimi, shkatërrimi etj. Shkrimtari Buxhovi guximshëm dhe suksesshëm e ka trasuar temën e mbijetesës së një kombi përmes përshtatjeve dhe sintezave teologjike, botëkuptimore, kulturore dhe materiale. Është me rëndësi të potencohet se përdorimi i referencave me qasje eseistike paraqitet në suaza të narracionit romanesk, në koherencë me rrëfimin, që e bën romanin të lexohet rrjedhshëm, për dallim nga shumë romane që trajtohen në formë të eseve, e të cilëve u humb koherenca e narracionit. Romani “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit” i shkrimtarit Jusuf Buxhovit ishte dhe mbetet në listën e romaneve më të qëndrueshme në letërsinë shqipe.
Romani “Kujtimet e Zonjës von Braun” (2005) është një formë e romanit eseistik me trajtesa filozofike për një kohë historike. Në këtë roman pretendohet që personazhet të jepen vetëm si ide, që portretizohen me anë të meditimeve të zbërthyera përmes kujtimeve të Zonjës von Braun dhe dorëshkrimit tjetër Një besë për Shqipninë të Kolonelit, të cilat shtjellohen përmes Skulptorit, që në këtë rast e ka rolin e narratorit. Përsiatjet eseistike në formën e romanit trajtesë në “Kujtimet e Zonjës von Braun” gjithsesi kanë të bëjnë me kohë historike, madje me njërën prej kohërave më tëçmendura të historisë dhe të shoqërisë shqiptare, atë të viteve pas shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë londineze e deri në fillimin e Luftës së Parë Botërore të vitit 1914. Sintagma për Shqipërinë Shqipëri, e shprehur në të dyja dialektet kryesore, është e njohur dhe e trajtuar që nga rilindësit tanë e këndej, por mënyra filozofike e trajtimit të kësaj sintagme në romanin e Jusuf Buxhovit është jashtëzakonisht e veçantë, origjinale, e pa trajtuar më parë në fushën e letërsisë. Me një njohje erudite për konceptin e dashurisë si term estetik, autori e funksionalizon atë në koncept filozofik e nganjëherë edhe etik, për të sendërtuar një ideal suprem: idealin e bërjes së Shqipërisë Shqipëri. Dashuria njerëzore, që si term në këtë rast i përmban të gjitha shtresat tjera kuptimore përplotësuese, është ana e kundërt e praktisis-it shqiptar çfarë mbretëronte në vitet 1913-1914 (kohë të cilën Ismail Kadare e ka quajtur si vit i mbrapshtë), me anarki totale, urrejtje e gjakderdhje, me formime të ushtrive shqiptare nën flamuj të të gjitha vendeve dhe ideologjive. Heroi ideor, Koloneli, këtij kaosi dhe kësaj zhbërje etnike dhe shoqërore ia kundërvë armën e vetme që mendon se mund të kryej punë, dashurinë. Koloneli, që përmes figurës së Skulptorit si narrator, dihet se ishte mbyllur për njëzetë e pesë ditë në teqenë e Leqezës, vend në të cilin ditën e fillimit të Luftës së Parë Botërore edhe e merr një plumb në kokë, është idealist. Mbyllja e Kolonelit në teqenë e Leqezës dhe përsiatjet e tij për gjetjen e formulës për bërjen e Shqipnisë Shqipni, ngjyroset me konotacione interliterale. Këtë interliteralitet e hetojmë edhe në romanin “Kujtimet e Zonjës von Braun”. Ky mision i ngjashëm në frymën mesianike deklamon dashuri në vend të urrejtjes, bashkim në vend të ndarjes, njohje të vlerave njerëzore dhe kombëtare në vend shkatërrimit, paqe në vend të luftës.
Misioni që ia ka caktuar vetës Koloneli dhe përkrahësja shpirtërore e tij, Helenore von Braun, është sa idealist, aq edhe tragjik. “Do të vritemi e do të pritemi, do të asgjësohemi dhe vetasgjësohemi nëse e shpërfillim dashurinë dhe ndijimin e saj’, thotë dhe përkujton ‘se e kundërta mund të ndodhë vetëm në rrethanat e krijimit të perandorisë së më të mirës’, për të shtuar se aty dhe ashtu ‘perëndesha dashuri përjeton shfaqjen e saj të plotë…” (f. 30). Pra dashurinë si shpëtim nga kolapsi, Koloneli dhe Zonja von Braun ia atribuojnë një perëndeshe, të cilës në kohërat e lashta paraardhësit e shqiptarëve i janë lutur dhe e kanë adhuruar si një kryezot.Perëndesha del si simbol, pasi që heterogjeniteti fetar i etnisë shqiptare nuk kishte mundësi t’i dilte në krye për të mirë një çështjeje sublime, siç ishte bërja e ShqipnisëShqipni (edhe vetë teqeja në këtë rast nënkupton unifikimin dhe asnjanësinë e këtij tempulli fetar ndërmjet kryqit dhe hënës).
Romani “Kujtimet e Zonjës von Braun” pretendon të ngrejë në nivel teorie një koncept estetiko-filozofik për t’iu kundërvënë një sociologjie të egër çfarë ishte ajo shqiptare në vitet 1912-1914. Madje relacionet ideore që i ngërthen në vete ky roman janë universale edhe për shoqërinë e sotme shqiptare dhe më gjerë.Gjuha poetike është e domosdoshme për zbërthimin e koncepteve filozofike, siç janë: dashuri-urrejtje, mirësi-ligësi. Sintaksa në romanin “Kujtimet e Zonjës von Braun” dallon me periudhat e stërgjata, me fjali bashkërenditëse e nënrenditëse, që nganjëherë e kapin edhe një faqe të tërë.
Romani “Kodi i dashurisë” (2006) duket si një thirrje profetike për një dashuri universale. Duke dashur t’i paraqesë në mënyrën më të drejtpërdrejtë dhe më kundërthënëse njëkohësisht antipodin e dashurisë dhe të mirësisë, siç janë urrejtja dhe lufta, kësaj here autori fillin e ngjarjeve të syzheut e vendos në kohën më të re të luftës dhe të krimit që ka ndodhur në Kosovën e vitit 1999. Në këtë roman vazhdohet të prekën vitet më kritike të etnisë sonë, duke filluar nga Lufta Ballakanike e deri te lufta e fundit. Megjithatë edhe në “Kodi i dashurisë” autori nuk pretendon të kategorizojë shkrimin e prozës si roman historik apo epope, por mundohet të elaborojë me konceptet etike, filozofike dhe politike që dalin nga lufta dhe konflikti.
Meqenëse forma arkitekstuale është çelësi i interpretimit të romanit “Kodi i dashurisë”, atëherë edhe interpretimi për të duhet të përmbajë referenca me romanet pararendëse të Jusuf Buxhovit. Kështu, misioni i Kolonelit që defilon edhe në romanet paraprake është vazhdim i misionit të tij me përfundim tragjik. Si një misionar që mundohet t’i pajtojë dhe përbashkojë konceptet e kundërta etike, filozofike dhe politike (dashuri-urrejtje; mirësi-ligësi; paqe-luftë; diktaturë-liri; komunizëm-demokraci), fryma iluministe, romantike dhe nganjëherë mistike e Kolonelit bartet në mënyrë asociative edhe në “Kodi i dashurisë”. Është Kujtim Kosova, heroi i korrespodencave ditore me një gazetë të njohur gjermane gjatë golgotës kosovare, që flet me shumë zëra; herë si Kujtim Kosova, herë si Gjin Bardhi fatkeq nga derë princore e Dukagjinasve, herë si Nikë Bardhi, herë si Mendim Drini e herë si Gjon Nikollë Kazazi, ai që i shpërfaq tre shekuj histori të një etnie të rrezikuar nga shfarosja.
Në mesin e kaosit që shkakton urrejtja dhe lufta, zëri i Kujtim Kosovës është edhe zë i një arsyeje universale, që mëton të ndërtojë një frymë të re profetike e nganjëherë edhe romantike të mirëqenies dhe të dashurisë. Ai është i preokupuar së pari më Kodin e Luftës që tani më ishte i hapur dhe, si oponencë ia vë Kodin e Dashurisë. Është kjo një thirrje profetike për dashuri, një dashuri në kohën e urrejtjes. Këtë kohë ai e cilëson si shpallje të kohës së dashurisë së përhershme dhe të përgjithshme, të ngjashme me atë ndijimin hyjnor, që përendesha dashuri ua kishte dhuruar krijesave me rastin e shfaqjes së mbretërisë së tokës. Frymës mesianike të heroit që proklamon dashuri në vend të urrejtjes, autori i jep atribute profetike kur Kujtim Kosova e zgjon nga vdekja e sigurt të dashurën e tij, Verën, apo kur flet me një formë teknikisht të panjohur më parë, me një telefon me lidhje të pazbuluara. Kjo frymë profetike që mëton të shpallet përmes një idealisti, shpirti i të cilit flet në disa kohë, e ka një përfundim tragjik sikur shumica e profetëve dhe idealistëve që i njeh qytetërimi botëror. Pikërisht në momentin e shpalljes së kësaj dashurie universale, dalin forcat e tjera kundërshtuese, që janë të barasvlershme me luftën, urrejtjen dhe smirën, ato që e shuajnë atë zë. Vdekja e Kujtim Kosovës pranë një teqeje, që predikon lidhjet spirituale të drejtpërdrejta më Krijuesin, mbetet enigmë, ashtu siç mbetet enigmë vrasja e Kolonelit (Kujtimet e zonjës VonBraun) pikërisht në këtë teqe. Kjo e vë në pah edhe një çështje tjetër: zërat që trumbetojnë bashkim në vend të ndarjes, dashuri në vend të urrejtjes, paqe në vend të luftës, sikur shuhen dhunshëm, pa arritur të përhapen, apo të konsolidohen. Është ky një zë që pëson tragjikisht edhe në romanet paraprake të Buxhovit. Në një rast personazhi enigmë Kujtim Kosova deklarohet se “këtë luftë do ta bëjmë në emër të dashurisë dhe vetëm të dashurisë, e kundër urrejtjes dhe çmendjes së saj”.
Një tip krejt tjetër i romanit me prosede dokumentar është romani “Lufta e fundit e Bashkim Kosovës” (2011).Romani “Lufta e fundit e Bashkim Kosovës” shënjon formën pluraliste të përdorimit të gjuhës dhe të teknikave të rrëfimit, që së bashku e ndërtojnë një roman me prosede dokumentar. Meqenëse romani “Lufta e fundit e Bashkim Kosovës” e ka një syzhe ciklik, pika nismëtare e romanit, që është edhe pika zero, vazhdon në trajektoren e saj deri sa të përfundon përsëri në pikën nismëtare.Ky roman është i strukturuar në tri perspektiva narrative. Në pjesën e parë flitet për jetën e personazhit Bashkim Kosova nga narratori i gjithëdijshëm, ku shpaloset autobiografia dhe auto-ideografia e personazhit nga perspektiva reale (është fjala për portretizimin e tij sipas rrugës jetësore, që nga lindja e deri te vrasja). Në pjesën e dytë me nëntitull “Çfarë u tha për Bashkim Kosovën”, autori i fut në funksion format e artikujve gazetareskë si pjesë strukturore të fabulës (një shembull ky shumë i rrallë në prozën shqipe ku format e shkrimit ndërthurën sipas një montazhe koherente). Kjo pjesë e romanit përmban edhe artikuj realë të gazetave shqiptare dhe serbe, të shkruara gjatë viteve tetëdhjeta të shekullit të kaluar. Ndërkaq në pjesën e tretë me nëntitull “Çfarë tha Bashkim Kosova” perspektiva e rrëfimit del nga un-i, ku Bashkim Kosova rrëfen për vetveten, nga e cila shpaloset edhe këndi më emocional i jetës dhe veprës së personazhit.
Edhe pse romani Lufta e fundit e Bashkim Kosovëse shpërfaq imazhin e një romani me premisa dokumentare, e nganjëherë edhe gazetareske, në substratin e tij tekstor vërehet përshtresimi i arketipit sipas Jungut. Vetë emërtimi Bashkim Kosova është bashkëdyzim semantik i dy emërtimeve të cilat krijojnë arketipin e Bashkimit, si nocion atdhetar dhe nocionit tjetër Kosova, si toponimi, etno-gjeografi shpirtërore. Është pikërisht ky bashkëdyzim emërues që do t’ia përcaktojë fatin Bashkim Kosovës, si kur ai lufton në ring për ta mbajtur dhe madhëruar emërtimin e tij për hir të vetvetes dhe tifozëve bashkatdhetarë, si kur ky emërtim bëhet pikënisje e kërcënimeve dhe shantazheve nga të tjerët, që e shihnin Kosovën dhe njerëzit e saj si Gogol.
Bashkim Kosova është prototipi i një personaliteti shqiptar, idealet sublime të të cilit çdoherë bien ndesh me ata që e donë të kundërtën. Madje, personazhi Bashkim Kosova në formën interliterale është vazhdim i personazheve ide të romaneve të mëparshme të shkrimtarit Buxhovi. Ky interliteralitet konceptesh është vazhdim i idealeve të Kolonelit për bërjen e Shqipnisë Shqipni në romanin Kujtimet e Zonjës von Braun, pastaj vazhdim i idealeve të personazhit Kujtim Kosova (ku edhe këtu kemi bashkëdyzim semantik të emërtimit që ndërtojnë arketip) në romanin Kodi i dashurisë, ku koncepti i luftës së tij ndaj të keqes është dashuri kundër urrejtjes, etj.
Në përgjithësi, në romanet e Jusuf Buxhovit historia dhe dokumentarja dalin të sinkronizuara, premisë të cilën semiologu Roland Barthes e shpjegon me faktin se “si te Romani ashtu edhe te Historia kemi ndërtim të një bote autarkike, që vetë i prodhon dimensionet e veta dhe kufijtë e vet, duke vënë aty kohën e vet, hapësirën e vet, popullsinë e vet, koleksionin e objekteve dhe të miteve të veta”. Kështu, në romanet e Buxhovit dokumentarja dhe historia i hyn në punë për ta ndërtuar “botën autarkike” nëpër të cilën ecin, jetojnë, dashurohen, urrehen dhe vriten personazhet e romanit.
Atë që e ka thënë historiani Buxhovi përmes librave historikë, shkrimtari Buxhovi përmes romaneve e ka përforcuar me krijimin e realiteteve artistike, pasi që, thënë me fjalët e shkrimtarit dhe teoricienit çek, MilanKundera: “e vetmja arsye e ekzistencës së romanit është ta thotë atë që vetëm romani mund ta thotë”. Veprimtaria letrare në mijëra faqe romane, tregime e novela e Jusuf Buxhovit do të mbetet kronikë letrare balzakiane në letërsinë shqipe.
(I lexuar me rastin e aktivitetit letrar “JusufBuxhovi – krijimtaria letrare”, i organizuar nga “Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit” në Tiranë, më 12 tetor 2021.)./KultPlus.com
Historiani Jusuf Buxhovi u prit sot në Institutin e Historisë në Tiranë nga drejtori prof.Afrim Krasniqi dhe bashkëpunëtorët shkencorë.
Me këtë rast, historiani Buxhovi i dhuroi bibliotekës së Institutit të Tiranës kopletin në tetë vëllime të “Kosovës”,botimin në anglisht të “Kosovës”,”Kosova -histori e shkurtër”, “Maqedonia”(shqip dhe anglisht”, “Dardania” si dhe “Kongresi i Berlinit 1878 dhe Lidhja Shqiptare” të botuara nga “Jalifat publishing”.
Autori ishte i shoqëruar nga drejtori i “Jalifat publishing” nga Houstoni si dhe botuesi Ramiz Tafilaj dhe bashkëbotuesiMilaim Abdullahu.Gjatë këtij takimi u bisedua për gjendjen në studimet e historiografisë shqiptare në rrethanat kur ajo duhet të rishqyrtojë shumë nga pikëpamjet e klisheve të trashiguara ideologjike dhe të diktatit të historiografisë serbe në raport me shqiptarët dhe të kaluarën e tyre për ç’gjë nevojitet bashkërendim institucional midis Tiranës dhe Prishtinës, e ku do të kyçen edhe historianët e pavarur.
Zoti Afrim Krasniqi u zotua se Instituti i Historisë në Tiranë, së shpejti do të organizojë një shqyrtim kritik të veprës së historianit Buxhovi, meqë hap shumë çështje me intetes për historiografinë shqiptare. Ndërsa, botuesi “Jalifat Publishing”, Zoti Tafilaj shprehu gatishmërinë të përkthejë vepra të historianëve shqiptarë që janë në gjendje të afirmpjnë të vërtetën historike për shqiptarët. / KultPlus.com
Sot në ambientet e Tirana Internacional Hotel, Jusuf Buxhovi promovi veprën e tij jetësore. Një promovim ky i cili u mbajtë në kuadër të manifestimit tradicional “Tetori i librit”, në organanizimin e Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit, përcjell KultPlus.
I pranishëm në promovim ishte edhe presidenti i Shqipërisë, Ilir Meta i cili përmes një statusi në rrjetin social Facebook theksoi se me shumë kënaqësi mori pjesë në këtë promovim.
”Me shumë kënaqësi mora pjesë sot në promovimin e krijimtarisë letrare të shkrimtarit dhe historianit të njohur nga Kosova, Jusuf Buxhovi.
Prezantimi dinjitoz i veprës së tij, që i ofrohet për herë të parë në mënyrë komplete dashamirësve të letërsisë në Tiranë, jep një ndihmesë të vyer për plotësimin e mozaikut të letërsisë shqiptare, që krijohet në të gjithë hapësirën e saj gjuhësore.
I lumtur, që në këtë aktivitet të rëndësishëm kulturor të takoja dhe shumë personalitete të shquara të letrave shqipe, si Zija Çela, Besnik Mustafaj, Mimoza Ahmeti e shkrimtarë nga Kosova, me të cilët ndamë nevojën e mbështetjes më të madhe për librin shqip dhe të promovimit të vlerave tona artistike kombëtare”, ka shkruar presidenti Meta. / KultPlus.com
Nesër në Tiranë do të promovohet vepra letrare e Jusuf Buxhovit. Promovimi do të mbahet në Tirana Internacional Hotel, duke filluar nga ora 11:00, përcjell KultPlus.
Ndërkaq, promovimi i krijimtarisë letrare të Buxhovit, do të mbahet në kuadër të manifestimit tradicional “Tetori i librit”, në organanizimin e Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit. / KultPlus.com
Me ‘Kosova” të profesorit të Historisë Iliroshqiptare (çdo gjë e arritur këtu vetëm me zgjuarsi, punë vetëmohuese e dritëpërçuese e Genius Ilyrici) – të Jusuf Buxhovi, shqiptarët shënojnë fitoren e tyre të parë të madhe bashkëkohore në rrafshin kulturor ndaj falsifikimeve e keqinterpretimeve, anashkalimeve politike e fshehjeve të qëllimta të vërtetës objektive historike të korpusit kulturor ilir, korpus ky që ravijëzoj konturat e lëvizjes progresiste të qytetërimit evropian.
Korpusit trashëgues kulturor të Ilirothrakisë paraantike (albanofonisë ilirike), i cili më vonë do të shfaqet në formën e plotë të tij në regjistrat shkrimor historik si iliro-romakiumi apo etnoetatizmi gjenealogjik dardano-romak, i kthehen si figuracioni simbolik i heroizmit trojan që nga Eneu, por edhe personalitetet e tij të lartësuara historike, si Konstandini e Justiniani. Edhe vepra unikate në mbrotje të ilirokristianizmit e shkruar me gjakun e princit më të madh mesjetar evropian, kurorëzon rolin vendimtar për një Evropë me identitet të qartë kristiano-romak të faktorit ambi- dhe polivalent historik – Gjergj Kastriotit.
Të bësh një recension të një studimi kaq të thellë, siç është “Mesjeta” e J. Buxhovit, paraqet një sfidë sui generis (të llojit të veçantë). Për dy arsye:
Për herë të parë kemi në historiografinë tonë një studim të thellë e të thuktë, por edhe të gjerë e larmishëm nga aspekti burimor, i cili i ofrohet lexuesit shqiptar pa asnjë lloj cenzure a diktati politik. Pra, ashtu siç e kërkon historiografia objektive, e paanshme. Ndryshe nga vepra enciklopedike e Akademisë së Shkencave në Shqipërinë shtetërore ‘Historia e Popullit Shqiptar’, e cila ende mbetet në binarët klasik të deskripcionit kronologjik, pa pasur impulse inovative në rrafshin shpjegues, Enciklopedia Buxhoviane ka guximin të rishikoj me një dioptri tjetërfare gjithë kompleksin e ndërtesës së deritanishme historiografike, duke hapur kështu rrugë deri më tash të panjohura në letrat historiografike brenda konceptimit dhe studimit sistematik allofil të historisë së Popullit Shqiptar. Së këndejmi do të ishte hap i duhur nga ana e Akademisë së Shkencave në Shqipëri që të bëj një shqyrtim kritik e tërësor të veprës reformative të Buxhovit, të bëj edhe të njohur veprën e tij në Shqipëri dhe të pranoj rezultatet e shënuara aty.
Problemi tjetër është ai metodologjik. Duhet punë pionere gjatë recensionit, pra edhe recensenti duhet të jetë kreativ dhe inovativ në qasjen e tij. Me një shkëputje mendore teorike nga metodologjia e deritanishme e konceptimit.
Buxhovi, si njohës i shkëlqyer i historikut të studimeve ilire që është, shtron dhe thumbon qysh në fillim të këtij libri me të drejtë dhe me gjuhë kritike-argumentative pozicionimin teorik të historiografisë së shek. të 19-të, e cila anashkalon rolin vendimtar të faktorit iliro-dardan në kuadër të orbis romarum. Nënvizon se brenda kësaj ngrehine shtetërore ata jo vetëm që posedonin me shtetësinë romake, civis romanes (kjo sidomos nga koha e Karakallës) apo romaios (nga koha e Theodeziut pas ndarjes së Perandorisë), por edhe ishin mbrojtësit kryesor të saj. Një status të tillë nuk arritën ta fitojnë popujt invadues në Ballkan e Itali asnjëherë: Gotët, sllavët, avarobullgarët etj.
1
Sllavët do t’ia dalin vetëm aty nga shekujt IX-X të krijojnë organizimet e tyre të para suprafisnore në formë të despotatit (fillimisht në Dioklea dhe më vonë në Rashën dardane), zhupanive apo të vetëshpallura perandori, si ajo bullgare (IX-XI).
Autori në kritikën e tij vazhdimisht ruan ekulibrin e linjës së vëzhguesit objektiv, duke spikatur një mori faktorësh objektiv që edhe faktikisht „larguan“ temën dardane nga kronikat me rëndësi të kohës.
Perandoria Lindore Romake ishte e angazhuar sinkronisht në më shumë fronte, kjo pamundësonte objektivisht qartësimin e situatës me popullatat invaduese sllave (ndonëse në burimet romakolindore përmenden aty-këtu edhe përpjekje për rivendosjen e sllavëve në drejtim të Azisë së Vogël! Kështu që kishte filluar misionimet e organizuara për kristianizimin e këtyre popullatave. Qëllimi ishte strategjik, që ata një ditë të i shërbejnë Perandorisë Lindore Romake. Nga burimet romakolindore të kohës, sidomos nga vepra epokale e perandorit Konstandin Porfirogjeni „De administrando imperio – Corpus Fontium Historia Byzantine“, mësojmë se popullatat sllavofone quheshin me antroponimin kolektiv – teonimin „pagan“ apo të pafe. Por, siç do të shohim më vonë, këto struktura, sidomos gjatë dhe pas Kryqëzatave, do të kthehen kundër Perandorisë dhe do të dobësojnë sipas autorit së bashku me kryqtarët nga Perëndimi në mënyrë vendimtare strukturat shtetërore të Perandorisë Lindore Romake.
Për shkak të problemeve të vazhdueshme që kishte Perandoria, sidomos me popullatat invaduese, dhe përfshirjes totale iliro-dardane në të gjitha strukturat e Perandorisë (romanizimi etatist, Perandoria Lindore Romake konsiderohej nga iliro-dardanët shteti i tyre, vërejtja nga studimet e mija të fundit mbi raportet shtetësi-etni në Perandorinë Lindore Romake), ata sipas autorit nuk do të jenë më në qendër të vëmendjes. Kronikat dhe në përgjithësi burimet shkrimore romako-lindore pas shek. të shtatë, do të tematizojnë problemet dhe vështërsitë e vazhdueshme të Perandorisë në ballafaqimin e saj me këta popuj invadues që nuk jetonin brenda Perandorisë Lindore Romake dhe nuk posedonin statusin e qytetarit romak.
Kjo „zhdukje“ e popujve konstitucional nga kronikat romako-lindore (pra, e ilirodardanëve, greqishtfolësve, etj.) ka shërbyer fatkeqësisht edhe për anashkalimet dhe jo rrallë edhe për keqkuptime e qe besa edhe për shtrembërime të qëllimta në analizat dhe deskripcionet e historiografisë moderne nga shumë autorë të huaj e nganjëherë edhe vendor.
Këto shpjegime nga J. Buxhovi, paraqesin risi në këndkundrimin apo specifikën e studimeve ilire. Ato, me apo pa dashje, hapin një çështje shumë delikate, atë të interpretimit të burimeve historike. Qasja metodike, sipas së cilës „histori“ është vetëm ajo që na e ofrojnë burimet direkte të shkruara, tregohet si e pamjaftueshme, sidomos në kuadër të analizave të proceseve me diskontinuitet formal historik.
2
Prandaj, historiografi moderne dhe analitike apo analizë objektive historike, në unison konceptual me profesorin Buxhovi, konsideroj jo vetëm punën me burimet historike, por edhe analizat retrospektive kulturore, apo figurativisht lidhjen e pjesëve nga kohë të ndryshme nga i njëjti zinxhir tematik dhe kulturor, duke abstrahuar diskontinuitetin letrar dhe pranuar latencën („heshtjen“) burimore si kategori historike valide.
Kjo përkon me thënien paradigmatike të autorit J. Buxhovi: „Subjektiviteti historik nuk krijohet vetëm nga pamja e jashtme, por edhe forcat e brendshme lëvizëse“, qasje e cila përshkon shtratin argumentues dhe shpjegues të veprës.
Mendoj se këtu autori ka vendosur një guri të rëndë në themelin e ndërtesës së re të qasjes inovative doktrinare në konceptimin e historisë iliro-shqiptare, jo thjesht si një element i rëndësishëm i historisë romake, por si shtylla kurrizore e saj.
Besnik Mustafaj: “Një sagë e vogël”, roman. Tiranë, 1995.
Të kalosh çaste leximi me romanin “Një sagë e vogël” të Besnik Mustafaj, do të thotë të përjetosh thuajse deri në mizori dramën e madhe tronditëse të burgut në tri pamje, që autori, në parathënien që mund të merret edhe si prolog, i quan “tri nyje” te një fatumi, ngaqë hija e burgut ka rënduar vazhdimisht si në ankth i verbër, i pakuptueshëm, që megjithatë vetë rrëfimi në tri pjesë, i viktimave të tre brezave, e zbërthen dhe e bën tejet “të kuptueshme” deri aty saqë të krijohet pamja e një rrethi vicioz, ku në Shqipërinë e shekullit të fundit, jeta paraqet burg dhe burgu jetë! Ky dimension tepër tragjik, nëpërmes dramës së tre gjeneratave të viktimizuara, shfaq anamnezën më të thellë të kësaj problematike në letërsinë tonë nëpër të cilën ka kaluar Shqipëria e regjimeve të satrapëve dhe diktaturave, tematizimi i së cilës nuk është se nuk është prekur, por rëndom nga dioptria e ndonjë “disidence”, e pragmatizmave ideologjike ose e ndonjë “hakmarrjeje” e të viktimizuarve, e parë nga këndvështrimi personal, nuk ia ka nxjerrë në pah dimensionin e saj jashtë dramave të vërteta dhe të thella, që e kanë ngarkuar shoqërinë shqiptare me fatkeqësi, pasojat e të cilave edhe sot e gjithëditën vazhdojnë të ndjehen.
Këndvështrimi i Mustafajt, nuk është i fokusuar vetëm te diktatura dhe mekanizmat e saj të njohur, ku burgu paraqiste një mjet i pashmangshëm për mbajtjen po edhe për krijimin e njeriut të zhvlerësuar deri në palcë, pa identitet dhe dinjitet elementar madje, ku i përcaktohet çdo gjë, edhe jeta intime. Përkundrazi, autori përcaktohet që “saga e burgut” fillimisht të kapet nga dimensioni socio-etik për te ai socio-politik për t’u përmbyllur me atë jetësor gjithnjë si pasojë e lidhur me shkakun. Kjo qasje shfaq edhe karakteret në raport me burgun po edhe atë që shfaqet si “mentalitet i burgut”, i cili, në rastin e parë, siç ngjet me gjyshin e Lulit Omer Hutën, ka të bëjë me trimërinë si virtyt i shoqërisë patriarkale, që megjithatë bie në kundërshtim me normat dhe rendin që i imponon shteti autoritar çastin që ai shfaqet si kapërcim nga njëra gjendje shoqërore në tjetrën, pra nga ajo e pushtimit tek shteti, ku kundëthëniet e çlirimit me lirinë vazhdojnë në planin e brenshëm. Ndërsa në rastin e dytë, viktimizimin e nipit dhe mbesës (Lulit dhe Lindës), lidhet me kohën e diktaturës, jo nga ndonjë fajësi e tyre, por me konceptin e njohur të mbikëqyrjes së individit deri te përmasat absurde dehumanizuese, që për nga pasojat, ua kalojnë edhe atyre të Gulagut, pra ku vuajtja fizike përdoret si mjet për disiplinim dhe shkatërrim në masë!
Por, ajo që është veçori e kësaj sage “të vogël” për nga faqet por të madhe për nga trajtimi, të veçantë nga rrëfimet e ngjashme dhe madje krejt të ndryshme, ka të bëjë me dimensionin e një të vërtete, të paparë ose të anashkaluar, se “jeta e burgut” kthehet në “burg të jetës” dhe, madje, dimensioni i dytë, përfshinë edhe mekanizmat e saj të brendshëm deri aty sa edhe ata, të identifikuar thellësisht me të, çastin që ai mungon, qoftë edhe te kohët kalimtare, ndjehen viktima “të lirive”! Personazhi i Hyqmet Hidit, gjyshit të Lindës, një gardiani me stazh nga burgu i mbretit te ai fashist, mungesa e burgut, kur ai do të thyhet pas kapitullimit të fashizmit dhe ikja e të burgosure nga ai, do t’i kthehet në një opsesion deri aty sa jetën pa burg dhe të paburgosur si dhe shtetin pa burg, ta marrë për fatkeqësi personale po edhe shoqërore, gjë që paradigma e kësaj fatkeqësie, bashkë me ato të viktimave anbllok të diktaturës, veprës i jep një fuqi të jashtëzakonshme pasqyruese, që atë e radhit ndër veprat më të realizuara të letërsisë shqipe. / KultPlus.com
Historiani dhe shkrimtari, Jusuf Buxhovi, ka kujtuar Referendumin për Pavarësi të Kosovës më 26 shtator të vitit 1991, të cilin e ka vlerësuar si akt sublim të popullit të Kosovës, shkruan KultPlus.
KultPlus ju sjell njoftimin e tij të plotë:
Përkujtesë historike: 26 shtator 1991 REFERNDUMI PËR PAVARËSINË E KOSOVËS – AKT SUBLIM I VULLNETIT POLITIK TË POPULLIT TË KOSOVË Më 26 shtator të vitit 1991, me vendimin e Kuvendit të Kosovës nga mbledhja e 22 shtatorit dhe në përputhjer me Kushtetutën e Kaçanikut të aprovuar më 7 shtator 1990, është mbajtur Referendumi për shpalljen e Kosovës shtet të pavarur. Në këtë ditë, qytetarët me shumicë absolute janë deklaruar pro pavarësisë së Kosovës me ç’rast u vërtetuan edhe Deklarata e Pavarësisë dhe Kushtetuta e Republikës së Kosovës, që u patën miratuar një vit më parë dhe u pasuan me mbajtjen e zgjedhjeve të para demokratike, parlamentare e presidenciale, të vitit 1992. Qeveria e Beogradit edhe pse përdori represionit të madh policor ndaj qytetarëve të Kosovës, nuk ishte më gjendje ta pengojë Referendumin. Si e tillë, kjo ditë historike mbetet themel i shtetformimit të Kosovës, që u konfirmua me shpalljen e pavarësisë së saj, më 17 shkurt 2008. / KultPlus.com
Presidenti Ilir Meta përmes një postimi në rrjetin social facebook, ka përgëzuar historianin Jusuf Buxhovi për nxjerrjen në dritë të historisë sonë të lashtë kombëtare, deri në ditët e sotme, përcjellë KultPlus.
“Duke i uruar shëndet të mirë dhe energji të pashtershme për vazhdimin e angazhimit të tij shkencor, theksova se të dy shtetet tona dhe institucionet përkatëse studimore duhet të bashkëpunojnë edhe më ngushtësisht në hartimin e veprave të përbashkëta historike”, ka shkruar Meta.
KultPlus ju sjell postimin e plotë të tij:
Shumë i ngrohtë bashkëbisedimi, që zhvillova sot, me historianin e njohur nga Kosova, Jusuf Buxhovi dhe dy botuesit e veprave të tij, shqiptaro-amerikanin Ramiz Tafilaj dhe Milaim Avdullahun. E përgëzova për punën e jashtëzakonshme për nxjerrjen në dritë të historisë sonë të lashtë kombëtare, deri në ditët e sotme. Duke i uruar shëndet të mirë dhe energji të pashtershme për vazhdimin e angazhimit të tij shkencor, theksova se të dy shtetet tona dhe institucionet përkatëse studimore duhet të bashkëpunojnë edhe më ngushtësisht në hartimin e veprave të përbashkëta historike, që zbardhin të vërtetat për shqiptarët dhe historinë e tyre, si e vetmja mënyrë për të hedhur poshtë me fakte pretendimet e pabazuara, që mohojnë ose shtrembërojnë historinë tonë kombëtare. E falenderova historianin Buxhovi për dhurimin e veprave të tij “Kosova”, “Maqedonia” dhe “Kosova – histori e shkurtër”. / KultPlus.com
Gjatë qendrimit në Tiranë, shkrimtari dhe historiani i njohu Jusuf Buxhovi, i shoqëruar nga botuesi amerikan Ramiz Tafilaj dhe bashkëbotuesi Milaim Abdullahu, u prit në Presidencën e Shqipërisë nga këshilltari ambasadori Flamur Gashi dhe ambasadori Genci Muçaj.
Me këtë rast, historiani Buxhovi i dhuroi Presidentit të Shqipërisë dhe bibliotekës së Presidencës veprat “Kosova” në tri vëllime në anglisht, si dhe “Maqedoninë” në anglisht dhe veprën “Dardaninë” dhe “Kosova – histori e shkurtër”. Autori Buxhovi theksoi se këto vepra të përkthyera në anglisht në SHBA nga botuesi “Jalifat Publishing”, në universitetet amerikane të pranura si litetaturë alternative për historinë e Evropës Juglindore, paraqesin një hap të vetmuar për njohjen e historisë së shqiptatëve nga antikiteti e deri të koha jonë jashtë diskursit ideologjik dhe kornizave të historiografisë serbe, që edhe sot e gjithditën dominon historiografinë institucionale në Tiranë dhe Prishtinë.
Këshilltari Flamur Gashi falendëroi historianin Buxhovi për punën e palodhshme në fushën e historiogafisë. Theksoi se dy shtetet shqiptare duhet të bashkëpunojnë për hartimin e veprave kredibile historiografike që zbardhin të vërtetën për shqiptarët dhe historinë e tye, që do të përkthehen dhe do të gjejnë vend në bibliotekat botërore karshi të tjetave që shtrëmbërojnë apo mohojnë historinë shqiptare.
Që kjo e vërtetë historike të depërtojë sa më shpejt në botë, drejtori i shtëpisë botuese “Jalifat Publishing” nga Houstoni, Ramiz Tafilaj dhe bashkëbotuesi Milaim Abdullahu , u zotuan se do t’ia dhurojnë menjëherë shtetit dhe diplomacisë shqiptare 100 komplete të “Kosovës” në tre vëllime në anglisht, që të shpërndahen nëpërmes “Council of Albanirn Ambassadors”. / KultPlus.com
Vepra letrare e shkrimtarit Jusuf Buxhovi do të promovohet në Tiranë, më 12 tetor nga Qendra Kombëtare e Librit.
Gjatë vizitës së djeshme QKLL-së, me ç’rast shkrimtari Buxhovi i shoqëruar nga botuesi Ramiz Tafilaj dhe bashkëbotuesi Milaim Abdullahu, u prit nga drejtoresha Alda Bardhyli e ku ishte i pranishëm edhe shkrimtari i njohur Besnik Mustafaj, u arrit marrëveshja që promovimi të jetë pjesë e aktiviteteve të librit që organizohen në Tiranë nga Qendra.
Me këtë rast Alda Bardhyli tha se promovimi i veprës letrate të shkrimtarit të mirënjohur Buxhovi, i ofrohet për herë tën parë në mënyrë komplete dashamirëve të letërsisë në Tiranë po edhe në Shqipëri, gjë që ndihmon pamjen e gjithmbarshme të mozaikut të letërsisë shqiptare që krijohet në hapësirën e saj gjuhësore. / KultPlus.com
Romani „Jeniçeri i fundit“ pikën nistore narrative e ka në ngjarjen e njohur të fundiviteve te tridhjeta të shekullit XIX-të, kohën kur jo vetëm se bëhet çthurjja e formacionit të jeniçervë, por edhe zhdukja fizike e elementeve të fundit, të cilave i takon edhe personazhi i romanit
Vepra letrare e Jusuf Buxhovit, që nga fillimi e deri tek botimet me të reja, merret me relievizim tematik të historisë. Duke qenë se historia paraqitet si një matricë tematike dhe se e mbizotëron tematikisht pjesën më të madhe të veprës së këtij autori, ajo shkon përtej masës tmatizuese, sepse inkorporimi i historisë brenda një narracioni kaq të gjerë doemos se vjen duke u shtrirë përmes modaliteteve të tjera strukturore dhe kuptimore brenda tekstit letrar. Trajtimi i temës së historisë nga vepra në vepër dhe thellimi në historinë, qoftë si dokument apo ngjarje nga kontinuumi kohor, historia bëhet edhe si një lloj i arkitektonikës mendore, që zakonisht priremi ta quajmë „filozofi të historisë“. Prania e një arkitektonike të tillë e të menduarit ka bërë që ajo të jetë si një çelës në interpretimin e fenomeneve, madje edhe një si lloj mekanizmi anticipiues për kontunuumin historik për fenomenet e ardhshme. Edhe romani më i ri „Jeniçeri i fundit“ po ashtu ne qëndër të narracionit ka historinë, një insert nga historia, çfarë është çthurjja e formacionit të njohur ushtarak roman, jeniçerëve, dhe rolin e shtresës shqiptare brenda këtij formacioni‘ Roman për vetën dhe për historinë që përsëritet Romani „Jeniçeri i fundit“ pikën nistore narrative e ka në ngjarjen e njohur të fundiviteve te tridhjeta të shekullit XIX-të, kohën kur jo vetëm se bëhet çthurjja e formacionit të jeniçervë, por edhe zhdukja fizike e elementeve të fundit, të cilave i takon edhe personazhi i romanit. Nëse përjashtohet perkufizimi tjetër i romanit që vjen nga titulli i dytë, „Libër për vetveten“, romanin edhe kohë edhe si narracion e vë në një bazë alegorike, atëherë segmenti kronologjik i rrëfimit shtrihet brenda një periudhe të shkurtër, faza e fundit jetësore e jeniçerit që kthehet në vendlindje në moshën e thyer, duke u transformuar nga një ushtarak në një mendimtar. Tjetër gjë është se autori bën digresione në rrëfim , përdor mekanizma të shumtë që shërbejnë si katalizatorë narrativë, herë duke e vënë në perspektiva të ndryshmë narrative, ku më shumë mbizotëron rrëfimi nga perspektiva e sinkronicitetit, domethënë bartje lienare e veprimit në kohën aktuale, por që përshkohet më shumicë nga introspekcioni, retrospekcioni dhe aspektet dhe trajtat e tjera kohore të narracionit. I gjithë romani rrëfehet nga e ashtuquajtura „ich-form“ kajzeriane, që domethënë një rrëfim në vetën e parë, e cila i mundeson personazhit-narrator të rrëfejë për aktualitetin e kohës kur zhvillohet ngjarja, për shthurrjen e rendit të jeniçerëve dhe për vazhdimin e krizës, së pari me plojën e madhe që bëhet ndaj përfaqësuesve të formacioneve të fundit, për të vazhduar me procesin e dekompozimit të perandorisë otomane, të shkaktuar nga një krizë që nxitet nga fuqitë e mëdha sa edhe nga paaftësia e një sajese të vjetruar perandorake, e cila e kishte mbaruar misionin e vet në historinë e botës. Personazhi narrator kthehet në vendlindje, në nje teqe të rrethinës së Gjakovës, ku duhet të merret me riorganizimin e strukturës administrative të rendit të bektashinjve. Kështu që rendi i ri, ai i proviniencës shpirtërore, që i zë vendin atij ushtarako-administrativ, është ambienti i ri brenda të cilave krijohen raporte të reja dhe zbërthehen raportet e vjetruara, duke gjetur analogjitë dhe diferencat, analogjitë në planin e ideve dhe të mendësisë, që i ka karakterizuar edhe formacionin e jençerëve, dhe, diferencat në mjetet e ekzekutimit të ideve. Nga personazhi narrator mësojmë ndikimin e politikës edhe në botën shpirtërore, në gjithë strukturën organizative të jetës së teqesë dhe në nivelet e ndryshme të këtij organizimi. Prandaj, analogjikisht me situatën e sotme, të cilën e jetojmë, si një situatë e një gjendjeje të ndërmjeme apo, si jemi mësuar ta quajmë tranzicion, edhe rendi i jeniçerëve i nënshtroihet një gjendjeje të tillë, ku konfuziteti prodhon situata të paparashikuara aq që sa më shumë zhvillohet narracioni aq më shumë diferencohen karakteret dhe shtresëzimet e ndkimeve politike dhe procesi i militarizimit të ndërgjegjes: profilet e karaktereve që kanë kuotimin e një vazhdimësie të një kontinuiteti të dijes dhe të një morali suprem. Brenda këtij konstelacioni raportesh duhet vështruar personazhet: (krye) personazhi-narrator, Sheh Bani, Baba Qazimi, kryepersonazhi referencial Baba Bektashi, etj., në një anë, dhe përfaqësuesit e formacionit të ri: Sadri Çaushi, Sheh Nura, Sheh Hima, etj, që përfaqsojnë formacionin e ndërgjegjes së politizuar dhe të instrumentalizuar politkisht.
Retrospekcioni historik
Rrëfimi romanor i „Jeniçerit të fundit“ dallon për një rrëfim paralel apo binar: në njërën anë është kredhja, shtëgëtimi i personazhit narrator nëpër ndërgjegjen e tij, nëpër domenet e njohjes dhe të empirisë që e ka fituar në jetë. Kur bredh nëpër ndërgjgjen e vet zakonisht ato janë nëpër kujtimet e fëmijërisë dhe ky shtëgëtim dallon për një identifikim të shenjave të mbetura nga kujtimet e hershme, ku shfaqen pamje të ndryshme, imazhe që lidhen me situata të fuqishme, gjendje që mbase një studiues të kritikës tematike të tipit te Zhan Pol Veberit, do të cilësonte si një „motiv obsesiv“ në përsëritje. Zakonisht këtoi janë shenja të ambientit, por edhe shenja të kujtesës, domethënë të brendshme, shenja të komunkimit, çfarë është gjuha si fenomen. Kthimi në këto gjendje e bën personazhin narrator që të kridhet në një refleksion, në një preokupim obsesiv, si ndodh obsesionimi meç gjuhën, që duke u kredhur sa më thell në këtë fenomen aq më shumë zbret tek thelbi i saj, duke e shndërruar këtë refleksion në një lloj filozofie të gjuhës. Kështu autori i kthehet shenjave të para të perceptuara në fëmijëri dhe kuptimeve të tyre, duke kërkuar atë agjensin e brendshëm që shpjegon pse janë ato të tilla. Shenja të kësaj burimësie janë: guri, gjarpëri,shtëpia, ëma, vëllau etj. duke veçuar ndër to edhe shenjat e tjera primordiale, indiciet e para të kupotimit në shenjë. Duke hulumtuar ndër këto sedimente të gjuhës autori shkon në lashtësi , në historinë e gjuhës, në aktin e saj të lindjes dhe duke ndjekur indiciet e kuptimeve të para ai ndjek edhe krijimin e rethit të simboleve. Mirëpo kërkimi i thelbit të gjuhës, kuptimin e thellë të saj dhe shtresimeve të aspekteve simbolike ai do ta gjejë identitetin individual po aq sa edhe kolektiv ngase gjuha e kalon kufirin individual, meqë është mjet social në komunkim. Në rrëfim nuk kemi një shfaqje simpliciste të temës, por një shtresëzim idesh, një shpalim paralel edhe të historisë së gjuhës, edhe të historisë së organizimit të shoqërisë, por gjithnjë duke iu referuar një pike nistore: prirjen evokative të njeriut të sotem dhe sentimentin për një koha të shkuar e cila është karakterizuar për dijen e lashtë, të asaj dijeje që një kohë ishte e komunikueshme për njeriun, por së voni të përjashtuar rreptësisht nga shkaku i mbylljes së atij kanali të komunkimit.
Morfologjia e rrëfimit
Romani „Jeniçeri i fundit“ dallon edhe për morfologjinë narrative, domethënë për trajjtat e rrëimit dhe funksionin e tyre brenda rrëfimit integral. Fabulimi romanit zhvillohet në një, do të thoshim, eneterier të minimalizuar, që domethënë se aksoni romanor është i rudimentuar deri në maksimum. Pjesa më ë madhe e dramës, që ndodh në roman është drama e brendshme e presonazhiot-narrator, drama e ndërgjegjes. Dilemat e tij morale shoqërohen me përpjekjet për ta aktivizuar një mbetje sado të vogël të dijeve të lashta, të besimeve të vjetra, të historisë dhe të identitetit të lashtë etnik që ka kaluar në procese të ndryshme, duke qenë njëkohësisht një identitet etnik komplementar, ngase nga çdo kohë merr nga dicka dhe jep nga vetja shumëçka. Prandaj personazhi kridhet në evokacionin e fënijërisë, ku kërkon identitetin vetiak, por me shumë se gjithe kjo, refuzimi i një rendi të ri mendor, emocional, moral, refuzim ky i një gjendjeje të krizës, që tashmë është permanencë e sjelljes kolektive, përbën atë boshtin fabular të romanit. Pra në pah del një rrëfim sinkretik, i gërshetuar, ku bashkëdyzohen pikëpamje të ndryshme, por që bazamenti është ai i vjetri, një rrëfim që herë bëhet i drejtpërdrejtë e herë kalon në rrafshin e simbolizues, sa nga ajo simbolikë që me të parën bien në sy gërshetimi i reales me irealen, domethënë shkëputja e simboleve nga një realitet konkret empirik dhe gjuhësor. Nuk ka ndryshe se si të kuptohen simbolet e tipit: Kështjella e Pasqyrave, e Territ, e Rrethit, e Hijes etj. Në këtë roman, që është një reflkeksion në sinkronicitet, në rrjedhë dhe në ngutje për ta kapur kohën vijuese, autori ka arritur të shkrijë një dije kolosale të fushave të ndryshme, që nga filozofia e historisë, filozofia e gjuhës, teosofia, kosmogonia, paleolinguistika, por edhe nga dijet e lashta , gjurmet rudimentare e të cilavë kanë mbetur që nga „Opus hermetica“ të Hermes Trismegistit.
Alegoria e rrëfimit
Romani „Jeniçeri i fundit“ ka edhe një titull të dytë, që e thamë diku më herët, :“Libër për vetveten“, që është narracionin e vë në një paralelizëm, nga një refleksion të tipit të gërshetuar e zbret në një plan përsonalzues, ngase na thotë se ky është rrëfim për veten, rrëfim nga shpirti, në fakt një alegori që bën të identifikohet në disa pika përsonazhi narrator me vetë autorin. Vija e protestës ndaj një gjendje të ndërmjeme, ndaj një tranzicioni që do të përmbyllet me një të keqe të re, por jo më një të re produktive, ku vlerat dijeve të vjetra të „gjakut të dijes“ dhe „dijes së gjakut“ do të jenë në vendet e veta që e kanë krijuar në kontinuitetin e gjatë të ekzistences historike të etnisë shqiptare, përfundon në një ekstrem tragjik: në përjashtimin e gjithë asaj trashëgëmie e veçanërisht të përsonazhit nga jeta shoqërore, madje me anatemën e të çmendurit. Prandaj ky rrëfim duhet të lexohet edhe si një alegorezë politike që lidhet me një realitet konkret çfarë është ky yni, i përditshmi.
Thënë shkurt; i gjithë refleksioni dhe narracioni i këtij romani është thellësiht një përpjekje për ta ndërtuar një rrefim – katarsë, domethënë të bëjë një katarsis moral të lexuesit, por edhe të shoqërisë, me shpresë se i pastruar moralisht do të hapë një përcepcion të ri e me këtë edhe një faqe të re të historisë.
(Recension i lexuar Konferencën Ndërkombëtare „Mbi Letërsinë dhe Krijimtarinë Letrare“ në Universitetin e Europës Jug-Lindore (UEL), Tetovë, 25. 04. 2014, në kuadër të së cilës u bë edhe promovimi i romanit më të ri të Jusuf Buxhovit ‚Jeniçeri i fundit‘)./KultPlus.com
KUVENDI I KAÇANIKUT – GURTHEMEL I SHTETIT TË KOSOVËS
Kuvendi i e Kaçanikut vuri në binarët historik shtetndërtimin e Kosovës, si proces të natyrshëm dhe të pandalshëm pas shpalljes së Deklaratës Kushtetuese të 2 korrikut 1990. Kështu, Kushtetua e Kaçanikut legjitimoi një realitet politik në përputhje me vullnetin demokratik të qytetarëve të Kosovës të shprehur në referendumin për pavarësi në shtator të vitit 1991, i pasuar nga zgjedhjet e para parlamentare dhe presidenciale në maj të vitit 1992 prej nga do të dalë Parlamenti i parë plural si dhe Qeveria e Republikës së Kosovës, e cila organizoi pushtetin paralel si formë e rezistencës institucionale për tetë vite, në kuadër të së cilës, krahas arsimit, kulturës, shëndetësisë dhe ekonomisë, u përfshi edhe mbrojtja dhe vetëmbrojtja si formë e rezistencës së armatosur kundër okupimit, që do të pasqyrohet me shfaqjen e “Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës”.
Ky zhvillim historik, mbi të cilin u ndërtua shtetësia e Kosovës, do të konfirmohet ndërkombëtarisht, më 17 shkurt 2008, me shpalljen e pavarësisë së Kosovës.
Me këtë rast duhet theksuar se neni 1 i kushtetutës së Kaçanikut, Kosovën e definoi „ shtet demokratik i Kombit shqiptar dhe i pjesëtarëve të kombeve të tjera dhe i pakicave kombëtare, të shtetasve të vetë; serbëve, muslimanëve, malazezëve, kroatëve, turqve, romëve e të tjerëve që jetojnë në Kosovë”./KultPlus.com
Më 6 shtator 1878, në Gjakovë u vra Maxharr Pasha, mareshalli osman me prejardhje gjermane (Karl Detroit nga Magdeburgu).
Vrasja e Maxharr Pashës në Gjakovë paraqet konfrontimin e parë të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit me Perandorië Osmane në luftë për mbrojtjen e trojeve shqiptare nga copëtimet në përputhje me vendimet e Kongresit të Berlinit, sipas të cilave, Plava dhe Gucia duhej t’i jepeshin Malit të Zi.
Maxharr Pasha, i cili ishte edhe anëtarë i delegacionit të Perandorisë Osmane në Kongresin e Berlinit (bashkë me Karatheodej Pashën), erdhi në Kosovë që të bindë anëtarët e Kryesisë së Lidhjes për zbatimin e vendimeve të Kongresit të Berlinit, pra për dhënien pa luftë të Plavës dhe të Gucisë Malit të Zi. Në Prizren, ku qendroi fillimisht, u kundërshtua. Por, ai vazhdoi për në Gjakovë, i bindur se atje do të gjejë mbështetës. Edhe dega e Lidhjes në Gjakovë njësoj reagoi dhe kërkoi që pashai të largohej. Meqë këtë nuk e bëri, forcat e Lidhjes e rrethuan në kullën e Abdullah Pash Drenit – përndryshe njëri ndlr liderët e Lidhjes, ku kishte kërkuar strehim në formën e besës. Pas një lufte me forcat e Lidhjes, kryesisht malësorë të Krasniqes, vritet Maxharr Pasha bashkë me Abdullah Pashë Drenin dhe përcjellësit e tij.
Me këtë vrasje, Lidhja Shqiptare e Prizrenit, si organizatë politike, dëshmoi edhe gatishnmërinë ushtarake për mbrojtjen e trojeve shqiptare nga copotimi, që do të vazhdojë për tri vjet rrjesht me luftën në Plavë dhe Guci në vitin 1879, atë në Hot dhe Grudë si dhe përfundimisht në mbrojtje të Ulqinit, ku krahas forcave osmane, u ballafaqua me presionin e gjashtë fuqive europiane për ta dorëzuar Ulqinin Malit të Zi.
Ky konfrontim ushtarak i dha fizionomi konceptit politik të Lidhjes Shqiptate nga ai për mbrojtjen e etnisë, siç ishte në fillim dhe puçej edhe me interesat osmane, te ai për autonomi politike dhe administrative, që do t’ia hapë rrugën shtetndërtimit shqiptar si proces i pandalshëm historik, ku Kosova kishte rol kyq./KultPlus.com
“Midwest Book Review” : “KOSOVA – VAZHDIMËSI E MBRETËRISË SË VJETËR TË DARDANISË”
Në vazhdën e interesimit gjithnjë e më të shtuar për “Kosovën” (botimi në anglisht) në SHBA, Midwest Book Review (Organizatë për kritikë letrare në rajonin Midwest), në kuadër të bibliotekës “The World Hostory” (Biblioteka: Histori botërore), sjell një vështrim të gjerë për veprën dhe rëndësinë e saj për opinionin amerikan.
Po sjellim një përmbledhje të shkurtër të shkrimit që boton “Midwest Book Review”:
“Seria trivëllimshme “Kosova” nga autori shqiptar Jusuf Buxhovi është vepër gjithpërfshirëse historie e vendit të vogël të Evropës, Kosovës. Duke dhënë një analizë të së kaluarës, nga antika deri në kohët moderne, Buxhovi e shquan Kosovën si vazhdimësi të mbretërisë së vjetër të Dardanisë – tokë e banuar nga shqiptarët gjatë gjithë historisë. Buxhovi është dukshëm i pandikuar nga animet e akademikëve të brumosur nga regjimi komunist. Si historian, ai përshkruan dhe zbërthen të kaluarën me korrektësi dhe baraspeshë, duke shqyrtuar këndvështrime të ndryshme dhe duke i pranuar argumentet e mirëndërtuara të dijetarëve vendas dhe të huaj. Përfundimisht, me këtë vështrim, Buxhovi e sheh Kosovën ose Dardaninë si pjesë të pandashme të territorit etnik shqiptar, si djep të zhvillimit përparimtar, dhe si vendlindje të individëve të shquar që dhanë ndihmesë për kombin e tyre dhe për qytetërimin perëndimor në tërësi.
Kritika: Vepër mbresëlënëse dhe themelore e mbështetur në punë hulumtuese të përpiktë, dhe me një përkthim të aftë anglisht nga skuadra e Getoar Mjekut, Avni Spahiut dhe Faton Bislimit, tri vëllimet që përbëjnë librin “Kosova” janë të shkruara, organizuara dhe paraqitura jashtëzakonisht mirë. Një ndërmarrje monumentale e shkallës më të lartë, me bashkëredaktorë Diane Tafilajn dhe Jason Frazer-in, “Kosova” e Jusuf Buxhovit është kontribut i rëndësisë kritike për historinë e rajonit dhe një botim thelbësor që bibliotekat akademike ta përfshijnë koleksionin mbi historinë evropiane në përgjithësi dhe në listat e studimeve shtesë mbi historinë shqiptare në veçanti./KultPlus.com
“…Unë, Gjon Nikollë Kazazi, i biri i Pjetrit, i lindun në Gjakovë në ditën e dytë të motit të madh njëmijë e shtatëqind e dy, me ndjenjën e përulësisë ma të thellë para të Madhit si dhe të përgjegjësisë së plotë që ka njeriu për të vërtetën, duhet të dëshmoj rreth një të keqe të madhe që na ka ra mbi kokë…
Na pra, i madh e i vogël, nga dita e sotme, i jemi nënshtrue një rrethimi të tmerrshëm, që vjen fare papritun me kërcënimin që të mbesim të shkëputun përgjithmonë nga bota…
Ky kërcënim lidhet me shfaqjen e murtajës për të cilën thuhet se ndodhet midis nesh, sado që ajo ende nuk ashtë dëshmue…
Sprovat e Zotit janë të mirëseardhuna dhe të mirëprituna, por shumëçka që këtu lidhet me sëmundjen, len me dyshue se ajo ashtë pjellë e ligësisë së robit…
Me gjithë që, me kohë çdo gja ka me u sqarue, na duhet me gjetë forcë për me i ba ballë të ligës që vjen nga robi, ngaqë këtë e kemi për detyrë pa marrë parasysh rreziqet me të cilat ballafaqohemi…
Në këtë rrugë kemi për detyrë për me ushqye shpresën, por edhe për me gjetë mundësitë që çojnë deri të zgjimi i ndjenjës së kundërvënies së ligës që na kërcënon deri në asgjasim…
Nuk kemi me e pasë të lehtë, por nuk kemi shtegdalje tjetër…
Natën e mirë, trishtim, por edhe shpresë…”
Shënimin e vendosa te vargjet “Lutjet e Mëngjesit” nga Katekizmi:
“Po të falem o Zot i vërtetë,
e po të bindem,
e po të due me gjith zembër.
Po të falem nderës
se më ke kriuom
e më ke çperblem e më ke ruojtun këtë natë
prej ndonji mortje së pakujtueshme.
Ty, o Zot po t’i falinj gjith(a) kujtimet e mija
e po të lutem të më ruojsh sod
e për gjithë her
prej gjith fajesh e mpkatesh…”
(Shkëputje nga romani “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”, 1982.)
Diktaturat, tiranitë, pafuqinë e tyre përherë e kanë treguar në luftë kundër mendimit të lirë. Shkrimtarët, jo rastësisht janë gjendur në shenjestër të ndjekjeve, përsekutimeve, linçimeve e madje edhe vrasjeve, që të pengohet fjala e lirë, mendimi i lirë dhe, sidomos, gjuha e metaforave dhe e ironisë, që është mjet i krijuesit…
Historia e njerëzit ngahera është me plot e përplot viktima të diktatorëve, tiranëve dhe inkvizitorëve të fjalës së lirë dhe të mendimit ndryshe…
Ndër ne, këto ditë, u përkujtua edhe viktima e fundit e regjimit komunsit, varja e poetit kuksjan Havzi Nela në gusht të vitit 1988 pse kishte ironizue me diktaturën.
Se mbetjet e mentaliteteve të diktaturave dhe metodat e tyre, nuk i ka larguar as demokracia dhe pluralizmi, se edhe më tutje gjyqësori keqpërdorët nga “policia politike”, që si duket edhe më tutje funksionon në kuadër të sistemit, këtë e tregoi burgosja e padjeshme e një poeti nën akuzën e “përhapjes së urrejtjes dhe përçarjes”, ndonëse ai përdori gjuhën e ironisë si shprehje!
Kështu, prokurorët tanë, që kanë heshtë dhe heshtin para shumë e shumë krimeve të rënda nga të gjitha anët që i janë bërë vendit në mënyrë të organizuar e të hapur edhe me ndihmën e institucioneve të shtetit, kanë gjetë si kurban një poet të panjohur dhe disa vargje ironike për të dëshmuar “fuqinë e ligjit”!
Burgosja e poetit, pa marrë parasysh metaforat që përdori ai dhe pa marrë parasysh si tingëllojnë ato për realitetin tonë të stërmbushur me probleme të shumta të shkaktuara nga politika ditore,është ogur i zi për shoqërinë tonë! Ndërsa, heshtja ose anashkalimi i këtij rasti nga krijues dhe intelektualë, do të thotë pajtim me reinkarnimin e “cenzorëve dhe cenzurave”dhe të pushtetit të tyre të njohur nga koha e ideologjisë totalitare dhe të regjimeve obskurantiste, do të thotë humbje e mendimit të lirë dhe lirisë së shpreshjes, dorëzim para çfarëdo prirje që i shkon për shtati diktaturës dhe tiranisë!…/KultPlus.com
Kryengritja shqiptare e verës së vitit 1912 e drejtuar nga Hasan Prishtina, mbas luftimeve të vazhdueshme në pjesën më të madhe të vilajetit të Kosovës, me ç’rast një nga një nga kryengritësit u morën Prizreni, Gjakova, Peja, Ferizaj dhe së fundi Prishtina, detyroi Perandorinë Osmane që të niste bisedimet me udhëheqësit shqiptarë të kryengritjes. Bisedimet e filluara në Prishtinë dhe mandej të bartura në Shkup midis Hasan Prishtinës dhe gjeneralit Ibrahim Pasha (me origjinë shqiptare) zgjatën disa ditë dhe kishte rrezik që nga zvarritja të shpërqendronin radhët e kryengritësve shqiptarë. Hasan Prishtina dhe liderët tjerë shqiptarë morën vendim që për ta sjellë Ibrahim Pashën para aktit të kryer, të marshojnë në Shkup. Më 11 gusht filloi depërtimi i kryengritësve shqiptarë nga disa drejtime me ç’rasat disa mija kryengritës të nesërmen hynë në Shkup. Me këtë rast njësitë ushtarake osmane u futën në kazermat e Shkupit si edhe ato përreth (në Tetovë dhe Kumanovë), ndërsa kryengritësit u pritën me entuziazëm nga shkupjanët. Nga 12 shkurti deri më 19 shkurt, kur do të nënshkruhet marrëveshja e quajtur Katëmbëdhjetë pikëshi i Hasan Prishtinës me gjeneralin Ibrahim Pasha, kryengritësit shqiptarë mbikëqyrnin Shkupin. Liruan të burgosit dhe u përkujdesën për rregullin dhe qetësinë në qytet dhe rrethinë, por nuk organizuan administratën autonome të përcjellë edhe me pushtetin vendor. Futja e kryengritësve shqiptarë në Shkup solli lëvizje dramatike në Stamboll, ngaqë Sulltani shpërndau parlamentin të dominuar nga xhonturqit, që dalloheshin për politikë antishqiptare, ndërsa të nesërmen rrëzoi edhe qeverinë xhonturke, e cila u zëvendësua nga një e pavarur e drejtuar nga Gazi Myftar Pasha (përndryshe ithtarë i një marrëveshjeje me shqiptarët për bashkimin e katër vilajeteve shqiptare në një, siç kërkohej nga kryengritësit).
Me gjithë ndikimin që pati futja e kryengritësve shqiptarë në Shkup (sipas vlerësimeve të huaja rreth gjashtë mijë, ndërsa sipas disa historianëve tridhjetë mijë) për kahun e bisedimeve që përfunduan me marrëveshjen e 19 gushtit, si e arritur e madhe ushtarake, që mund të quhet edhe historike, mbeti pa epilogun e duhur politik (krijimin e vilajetit autonom shqiptar ose shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë), ngaqë liderët e kryengritjes shqiptare nuk ia dolën që të pajtoheshin mes veti se fitoret në planin ushtarak në vilajetin e Kosovës dhe veçmas futja e kryengritësve në kryeqendrën e vilajetit, në Shkup, të përcilleshin me ngritjen e institucioneve autonome (administratës) dhe të pushtetit vendor në to në nivel të vilajetit me çka Perandoria Osmane, për të neutralizuar shpalljen eventuale të shtetit të pavarur shqiptar në Shkup, do të detyrohej që të pranonte kërkesat e kryengritësve për vilajetin shqiptar nga katër sosh, që praktikisht krijonte të ashtuquajturën Shqipëri Osmane, si fazë kalimtare për shtetin shqiptar në rrethanat e tërheqjes së Perandorisë Osmane nga pjesa evropiane.
Nga këndvështrimi historik, depërtimi i kryengritësve shqiptarë në Shkup, vënia nën mbikëqyrje si dhe tërheqja e asqerit osman në kazerma, mund të konsiderohet depërtim për trysni politike, por jo edhe çlirim, ngaqë nuk u përcoll as me rrëzimin e pushtetit osman e as me ngritjen e institucioneve autonome në të gjitha nivelet.
Kjo sjellje do të përsëritet edhe në verën e vitit 2001, kur njësitë e UÇK-së, për tre muaj bënë një luftë tejet të suksesshme (vunë nën mbikëqyrje pjesën më të madhe të etnisë shqiptare në Maqedoni), madje edhe rrethuan Shkupin dhe hynë në një pjesë të tij (Haraqinë), por nuk ndërtuan institucionet në viset e çliruara. Kjo edhe solli te marrëveshja e Ohrit, ku kapitali ushtarak, u shpenzua për qëllime politike, të cilat nuk ishin në përputhje me kërkesat që u proklamuan me fillimin e saj: Maqedonia federate (me dy njësi: atë shqiptare dhe maqedone) si dhe arritja e statusit të popullit shtetformues, pra të barabartë!./KultPlus.com
(Në kujtim të monumentit më të madh kulturor shqiptar, që u vra mizorisht më 2002).
Në kafenenë “Te Rrema”, për vite të tëra, kishin pirë kafenë e mëngjesit. U pëlqente të uleshin në tavolinën skaj dritares, nga, si në pëllëmbë të dorës, shihej pjesa më e madhe e qytetit që shtrihej kundruall Kodrës së Diellit, ku Pallati i dikurshëm i “Rilindjes”, që ngrinte krye sa më lart për të treguar hijeshinë dhe elegancën e vet në atë fushgropë, tash i lënë shkretë dhe i përdhosur me lloj-lloj reklamash, mbizotëronte gjithë atë fushëpamje, së cilës i kishte humbur harmonia.
Dhe, në atë kënd me soditje tepër pikëlluese, pirja e kafesë përherë shoqërohej me ndonjë bisedë rasti, nga ato që merreshin si çështje kote, siç ishte shpjegimi i ëndrrave, ankesat për gjumin e parehatshëm të natës, për t´u sjellë pastaj te ndonjë ndeshje futbolli që jepej në ekran ( të shumtën nga ato të ligës gjermane) dhe të ngjashme, ku mund të kishte vend për çmos, por jo edhe për gratë dhe politikën.
Që të mos flisnin rreth grave dhe politikës, që moti kishin rënë në ujdi, ngaqë prej vitesh bënin jetë vejanësh (njërit i kishte vdekur gruaja shumë herët, ndërsa tjetrit i kishte ikur me një kushëri, diku jashtë, dhe e kishte lënë me borxhe deri në fyt). Kjo vlente edhe për ato që i merrnin si përçapje të pavlefshme politike, sepse që të dy kishin qenë gazetarë shumëvjeçarë të rubrikës së kulturës në të përditshmen “Rilindja”, ku ishin rritur dhe e kishin pasur pjesë jete të pandashme, me të cilën krenoheshin, por që me mbylljen e saj, që e shihnin si një vrasje me paralajmërim, që i ishte bërë, jo vetëm nga moria e mediokërve, që për arsye të njohura silleshin vërdallë nëpër të dhe që prisnin t´u vinte çasti t´i hakmerreshin ( ata përherë ishin ndjerë inferiorë kundrejt elitës së saj profesionale, e cila me të drejtë kishte gëzuar edhe trajtimin e elitës shoqërore që në çaste vendimtare do t´u prijë proceseve të ndryshimeve historike, nëpër të cilat ishte kaluar) – por edhe ngaqë ajo në kohët kalimtare, që do të vinin më pas, ngjashëm do të shihet me smirë edhe nga ata, të cilët kishin dëshiruar që kalimtaren ta mbanin sa më gjatë, mundësisht përgjithmonë, sepse vetëm ashtu rrinin në atë syprinë të sipërfaqshme, në ç’mënyrë edhe përfitonin. Dhe, ishte e natyrshme që një gazetë e vlefshme, me autoritet dhe traditë, do t´u pengonte të krijonin ato opinione të rreme, siç i kishin krijuar, pa ngurruar edhe të vetëshpalleshin ata që nuk ishin, të vetëdekoroheshin dhe të përhapnin broçkulla të panumërta, që zotëronin skenën politike dhe kishte rrezik që, në saje të gazetave, të cilat me parashtesa e prapashtesa të shtypit të lirë dhe atij gjithëkombëtar, që mbinin si kërpudhat pas shiut, të kthehej e gjitha në një farsë tragjikomike të mashtrimit me anën e imitimit të idealeve të nëpërkëmbura, të cilat jo vetëm që nuk ishin përmbushur, siç thuhej me mburrje vend e pa vend, por ato edhe më tutje mbeteshin të hapura e, madje, për ta edhe të shpërfillura…
Por, të pije kafe në një kafene përherë të mbushur me të tillë që qejfin e kafesë përherë e mëlmonin me thashethemet rreth grave dhe me përçapje politike nga më të pabesueshmet, ku secili dinte më shumë se tjetri dhe ishte në gjendje t´u jepte aty për aty përgjigje që të gjitha çështjeve, qofshin edhe të atilla që u duhej edhe një jetë e tërë studimesh, ishte pak e vështirë. Këtë e dinin fare mirë që të dy gazetarët e dikurshëm të “Rilindjes”, të cilët ishin të vetëdijshëm se duke përjashtuar nga bisedat e tyre gratë dhe politikën, nuk bënin asgjë tjetër veçse ikjen e kohës dëshironin ta fshihnin disi me ato që më së shumti u mungonin, e kjo paraqiste një sjellje të panatyrshme, po që ata nuk dëshironin ta ndryshonin, pikërisht pse ashtu shfaqnin një mospajtim të brendshëm ndaj humbjeve të pakthyeshme, që njëherësh paraqiste një kundërshti ndaj atyre që në të vërtetë ndodhnin dhe me të cilat ata, jo vetëm që nuk pajtoheshin, por, për më tepër, as nuk dëshironin të kishin të bënin. E gjithë kjo i sillte në një gjendje që shumica e të tjerëve t´i shikonin ndryshe: si të çekuilibruar nga dëshpërimi, e madje edhe të krisur fare, por që askush nuk ua vinte veshin, ngaqë merreshin si fatkëqij që nuk kishin qenë në gjendje, ose nuk kishin ditur t´u përshtateshin rrethanave të reja ( krejt njësoj), fatin e zi të të cilëve, si për gjithçka tjetër, e merrte përsipër koha, e cila një ditë do t’i vilte nga kjo botë për të mos qenë më dhe për t’i vendosur në labirintet e harresës…
Dhe, dita që ata nuk do të ishin më, sado tragjike, do të vinte sikur të ishte e paralajmëruar, meqë edhe njëri edhe tjetri do të gjenin vdekjen në të njëjtin vend dhe në të njëjtën mënyrë, mu në të hyrë të kafenesë “Te Rrema”, ku ata për vite të tëra, në të njëjtën tavolinë, që kapte shikimin kundruall Bregut të Diellit, ku Pallati i dikurshëm i “Rilindjes”, i lënë shkretë, edhe më tutje mbizotëronte gjithë atë pjesë që i kishte humbur harmonia, pinin kafenë e mëngjesit dhe bënin ato bisedat e rëndomta, nga përjashtoheshin gratë dhe politika, por që vdekja e të parit kishte ndodhur nga përplasja e drejtpërdrejtë e një makine, që asnjëherë nuk ishte shpjeguar si duhej, pse kishte dalë nga ana e djathë në të majtë (kur nuk kishte pasur ndonjë makinë tjetër që t´i vinte nga ana tjetër, si dhe hamendje të ngjashme) me ç´rast ai ishte qëlluar për vdekje, ndërkohë që tjetri, po ashtu kishte vdekur thuajse nga po ai aksident, nga pasojat e vërtitjes së makinës në shtyllën elektrike, me ç´rast ajo ishte shkëputur dhe e kishte qëlluar për vdekje.
Fatkeqësia e tyre, që gjatë gjithë viteve të fundit i kishte bashkuar kafja e mëngjesit në kafenenë “Te Rrema”, ditën kritike, kur nuk do t´ia dilnin të pinin kafenë e pritur, ngaqë ishte shfaqja e asaj makine që thuajse pa shkak kishte kaluar nga njëra anë e rrugës në tjetrën dhe me shpejtësi të madhe ishte përplasur aty ku para kafenesë kthesa e rrugës merrte një kah të ashpër, dukej sikur të kishte qenë një kurdisje tragjike e fatit, që as ata, po qe se do të pyeteshin, nuk do ta kundërshtonin, sepse nuk mund të merrnin me mend ndonjë fund tjetër përveçse të përbashkët, sy botës dhe të rrufeshëm, që i kursente prej mundimeve të sëmundjeve dhe veçmas prej pleqërisë, e cila u kishte trokitur në derë, por që në ato rrethana të jetës pa dinjitet, pushtetin e saj nuk e donin. Këtë madje do ta bëjë të ditur edhe pronari i kafenesë, i cili ishte ndër të paktët që kishte pasur mirëkuptim po edhe nderim për mysafirët e përhershëm, jo vetëm pse dikur kishte qenë lexues i tyre dhe ua kishte vlerësuar shkrimet, por edhe pse ata ishin të vetmit që kafenë nuk e pinin për qejf dhe të përcjellë me gjithfarë thashethemesh, siç ndodhte me shumicën e myshterinjve, por e pinin për ta ngushëlluar njëri-tjetrin në pritje të asaj që do t´i gjente dhe e dinin se ishte e pashmangshme, me çka mund të nxirrej përfundimi se ishin pajtuar vullnetarisht…. Këtë mendim madje pronari i kafenesë ua kishte thënë edhe hetuesve, kur kishin kërkuar prej tij të dinin se mos myshterinjtë kishin shfaqur shenja të ndonjë prirjeje vetëvrasëse, me çka atij sikur i kishte lindur dyshimi se dikush dëshironte t´i linte fajtorë në vend se të hulumtonte gjithë të vërtetën e tragjedisë, që kishte ndodhur sy botës.
“Nuk ka qenë vetëvrasje, por vrasje”, kishte thënë ai.
Dhe, për ta forcuar këtë bindje kishte treguar diçka nga biseda e fundit, të cilën e kishin bërë ata një ditë më parë, derisa pinin kafe dhe që e kishte kapur kur ai që do të qëllohej i pari nga vetura dhe do të mbetej në vend i vdekur, kishte folur për një ëndërr, që nuk ishte i sigurt në ishte ëndërr e mirëfilltë apo ankth ( kjo as që kishte rëndësi), por që në atë ëndërr apo ankth ishte shfaqur një veturë e kuqe e një marke gjermane (e njëjtë me atë që të nesërmen do ta qëllonte) dhe madje ia kishte mbajtur mend edhe numrin e targës ( ishte targë e njëjtë me atë të veturës që e kishte qëlluar), ndërkohë që ai tjetri e kishte shënuar me gisht në telvenë e kafesë, por që kishte thënë se vetura e ëndrrës apo ankthit, e cila do të shfaqet të nesërmen, për habi, drejtohej pa njeri…
Biseda e tyre e mëtejme, që ua kishte përshkruar hetuesve, kishte qenë kjo:
“Epo, këto i kanë ëndrrat. Sepse, po të mos u mungonte diçka, atëherë nuk do të merreshin për të tilla, por si realitete…”
“Kam përshtypjen se nuk ishte ëndërr, meqë çdo gjë ishte në përputhje me realitetin”.
“Po të ishte ashtu, atëherë sot nuk do të ishe këtu. Nuk do të pije kafe”.
“Kush e di. Mund të jetë kjo kafeja e fundit?…Pse jo…”
“Mund të jetë, siç kanë qenë që të gjitha deri më tani dhe këtu nuk ka asgjë të papritur”.
“E, pra, paralajmërimi është paralajmërim…”
“Duhet të kuptohet drejt…”
“Duhet, posi…”
“Duhet…”
“Sepse, nuk vjen kot…”
“Por, ç´e do që atij nuk mund t´i iket…”
“Këtu duhet parë çështjen e të pashmangshmes…”
“Ah, le të vijë sa më parë…”
“Le të vijë…”
“Le të vijë…”
“Ne po e presim…”
“Po pra. Po e presim…”
Në fund, pronari i kafenesë i kishte deklaruar policisë se kishte përcjellë ndarjen e tyre të heshtur me një parandjenjë frike, siç kishte parë dhe përcjellë edhe atë që kishte ndodhur të nesërmen para syve të tij dhe nuk kishte qenë në gjendje t´u besonte, pse ndodhjen e asaj ngjarjeje pikë për pikë e kishte dëgjuar një ditë më parë prej tyre. Dhe, kjo kishte bërë që në mendje t´i ngatërrohej fare ngjarja me paralajmërimin, sa të mos jetë në gjendje të shpjegonte, kur, në të vërtetë, kishte ndodhur e njëmendta? Një ditë më parë?…Atë ditë?… Apo, qëmoti?…
(Nga libri me tregime “Jeta lakuriqe”, Prishtinë 2009) / KultPlus.com
Një autor që arrin të ndërtojë një opus sistematik, çfarë është vepra letrare, publicistike dhe historiografike e Jusuf Buxhovit, kulmi i rezultatit për të është kur vepra e tij i nënshtrohet një procesi të valorizimit, domethënë të një stadi të receptivitetit, akt që veprën autoriale e fut shkallë-shkallë nga klasika, në grupin e veprave ekzempël, që janë paradigmatike për kohën kur u krijuan si vlera të verifikuara për periudhat e tjera.
Vepra letrare e Jusuf Buxhovit fillin e ka në librin me tregime “Cirku” (1972), për të plotësuar pastaj si një opus impozant si vëllim, ku përfshihen tregimtaria, novela, romani e drama.
Pjesën komplementare të Jusuf Buxhovit përben edhe publicistika e tij e përmbledhur në librin “Fletëza gjermane” (2008).
Një kapitull i veçantë i veprimtarisë se tij shkencore e intelektuale përfaqëson vepra e tij historiografike, që si kulm i të arriturave në këtë fushën e historiografisë është vepra voluminoze:”Kosova”I,II dhe III, më vonë e plotësuar edhe me pesë vëllime të tjera,. domethënë historia e Kosovës si pjesë e historisë shqiptare e shikuar nga një këndvështrim i ri ku përjashtohen stereotipet e deritanishme të dihomisë shtetërore midis “periferisë si qendër dhe qendrës si periferi”, që u përkthye dhe u botua ne SHBA në gjuhën angleze.
Me veprën historiografike, e cila kërkon një qasje të specializuar ekspertësh, dhe me vëllimet nga proza artistike , tregime, novela,drama, kritikë letrare, romanet e njëpasnjëshme të karakterit historik, me publicistikën dhe veprat historiografike, ka ndërtuar një mozaik të plotë nga i cili del profili i një krijuesi dhe mendimtari të angazhuar në mënyrë permanente. Rezultat i angazhimit të tij si mendimtar është edhe veprimtaria e tij politike, ku si majë e piramidës qëndron intelektualizmi, ai që kërkon idealitetin në të gjitha sferat e jetës. E gjithë kjo nxjerr në pah koherencën botëkuptimore të autorit, pra veprimin e një mendjeje paradigmatike intelektuale që është jetësisht i lidhur me proceset historike të etnisë.
Jusuf Buxhovi në radhë të parë është shkrimtar, krijues në kuptimin e mirëfilltë të fjalës, autor, që siç thamë, i më shumë se 30 veprave në zhanrin e tregimit, novelës, dramës,romanit, por që pjesa qendrore i takon romanit. Që në tregimet e para autori arrin të ndërtojë bërthamën tematike, amzën e rrëfimit, tematikën që arrin të bëhet obsesion autorial, së pari lojën si kuptim i thellë i ekzistencës njerëzore me të gjitha modulacionet e saj, dhe, së dyti, që është më kryesorja, historinë si ekzistencë kolektive në kontuum kohor. Tema e historisë nga vepra në vepër vjen duke u zgjeruar, duke pësuar modulacione dhe duke u bërë një refleksion permanent, e cila do të përfundojë si një botëkuptim, si një filozofi e historisë, e cila doemos se autorin do ta detyrojë, them kushtimisht, të kalojë edhe në domenin e shkencës, duke sjellë jo vetëm interpretime interesante, por edhe një pikëvështrim të ri të historisë së etnisë, që në periudhat më të hershme dhe riinterpretimin ndryshe të fatit kombetar, në periudhat më të vonshme. Kështu seria e romaneve “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”, (1982), “Nata e shekujve”, (1985), “Galeria e te vdekurve”,(1987), “Libri i të mallkuarve”,(1989), “Prapë vdekja”,,I-II-III, (1991,1993,1995), “Qyteti i dënuar me vdekje”,(2000), “Letrat për Kryeprincin”,(2000), “Vera e fundit e Gjin Bardhit” (2003), “Vdekja e kolonelit”, “Kujtimet e zonjës Von Braun “Kodi i Dashurisë” (të botuara në vitet 2004-2006), dhe “Udhëtimi i Mendim Drinit”, (2006), imponon një klasematikë historike, e cila mbështetet në dokumentin historik, përkatësisht empirinë historike dhe përpunimit të tyre, me ç’ rast faktografia historike merr dimensionin subjektiv, domethënë atë artistik, atë që i falet fiksionit, përkatësisht imagjinatës autoriale dhe sistematikës që kërkon filozofia autoriale e historisë. Duhet thënë se në narracionin romanor të këtyre veprave mbizotëron parimi i kronologjisë, domethënë preokupimi dhe trajtimi i historisë nacionale, që zë fill në antikitet, për të kaluar pastaj nëpër të gjitha stadet që e shpijnë nga e sotmja. Në planin e trajtimit artistik nisma me dokumentin shënon anën “fizike” të botës, trajtim i reales, i asaj që ka ndodhur dhe që në forma të ndryshme është ruajtur si një lloj empirie historike, për të kaluar pastaj në anën metafizike të botës dhe të vetë procesit historik, që mbruan atë komponentën artistike. Brenda këtyre dy skajeve shtrihet fusha e gjerë e refleksionit, e cila tangjenton me filozofinë e historisë, domethënë pikëvështrimin autorial dhe interpretimin e faktografisë nga prizmi vetiak, duke vjelë më këtë rast përvojat hegeliane e sidmos niçeane e shopenhaueriane në “përpunimin” e procesit historik.
Si fushë e markuar dhe më e preferuar del mesjeta, koha e prerjeve në ndërgjegje, periudhë e mbizotërimit të konflikteve religjioze, kohë e gërshetimit të mosmarrveshjeve grandioze civilizuese dhe përleshjeve mes tyre, e ballafaqimeve vendimtare të koncepteve civilizuese të burimeve të ndryshme dhe të kundërta, por gjithherë duke e shquar diagonalen nacionale në të.
Në kontinuitetin narrativ buxhovian ndeshet një proces permanent i evoluimit të formave të trajtimit të historisë. Evoluimi ka të bëjë me modifikimin e brendshëm të percepcionit historik por edhe të procedimeve artistike dhe të teknikave të trajtimit të fabulës historike. Nga procedimi klasik, që e ndeshim te romani “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”, ku e gjithë historia apo ngjarja, në kuptimin narratologjik, ndërtohet duke rrëfyer një “gjendje epidemie” (I.Rugova), procedim që ndeshet edhe te romanet vijuese, “Galeria e të vdekurve” dhe “Libri i të mallkuarve”, kalohet në rrëfim-meditim, në një refleksion mbi ngjarjen, domethënë se shkojnë paralelisht, drama historike, zakonisht presupozohet si një tragjedi etnike, me dramën në ndërdijen e personazhit. Ky procedim, po qe se duam t’i japim një status teorik, mund të trajtohet si një “psikohistori”, në pajtim me pikëpamjen e njohësit të kësaj problematike, Frank Fernar, që është një formë e individualizuar e perceptimit të historisë përmes mekanizmave subjektivë. Pikërisht ky lloj trajtimi , i cili arrin ta rrudhë fabulimin në refleksion, i mundëson autorit ta projektojë një lloj filozofie të historisë, e cila herë është një koncept i ciklizmit historik, siç e percepton filozofi mesjetar italian, Xhanbatista Viko, që pastaj të evoluojë në një “frymë absolute”, si formë iniciale e historisë që e afirmoi botëkuptimi niçean për zhvillimin e historisë njerëzore, për tu shfaqur pastaj si një botë e vullnetit dhe e përfytyrimit, që të përmbyllet me idenë autoriale mbi ngadhënjimin e perandorisë të së mirës. Autori nga rrëfimi i ngjarjes, i historisë , i fabulimit kalon në refleksion, në psikohistori, në të rrëfyerit e përjetimit të frymës historike. Duke u marrë më këtë lloj të mbindërtimit artistik, duke u lëshuar në krahët e refleksionit, autori i jep vetes mundësinë që të merret me rivlerësimin e historisë, veçanërisht historisë nacionale, për të nxjerrë konsekuenca për të sotmen dhe për të anticipuar të ardhmen. Po qe se opusin e tij romanor e vështrojmë nga kjo pikëpamje do të ndeshemi më fenomenin e projektimit të të sotmes në planin historik, por edhe hipostazim të një filozofie politike në praktiken aktuale. Kështu, duke lexuar, madje tani duhet rilexuar, romanin “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”, do të ndeshim profilin e intelektualit dhe rolin e tij në histori. Pikërisht zhvillimet politike të mëvonshme kanë vërtetuar këtë supozim të autorit mbi rolin dhe përgjegjësinë e intelektualit në raport me historinë. Vështrimi i historisë, duke ndjekur kronologjinë strikte, prek segmentet më të ndjeshme të ekzistencës kolektive të etnisë që nga antikiteti deri në ditët e sotme.
Brenda këtij korpusi romanor është me interes të veçohet trilogjia e ashtuquajtur “gjermane”, ku përfshihen romanet “Vdekja e kolonelit”, “Kujtimet e zonjës Von Braun” dhe “Kodi i dashurisë”, ku preken raportet gjermano – shqiptare, duke filluar nga sfera e kulturologjisë e deri te raportet historike e aktuale të natyrës politike. Këtë relacion të këtij binomi autori e arsyeton me argumentin historik mbi gjenealogjinë e lashtë dhe të një burimësie të njëjtë, por që ka dimensione të ndryshme: madhështinë tragjike të historisë gjermane dhe historinë tragjike të një civilizimi të rënë pellazgo-ilir.
Derisa trilogjia gjermane trajton raportet gjermano-shqiptare në diakroni dhe sinkroni, ajo pasohet nga romani “Udhëtimi i Mendim Drinit”, që është vazhdim, kësaj radhe në planin refleksiv, i trashëgimisë mendore gjermane dhe projektim i një filozofie të historisë, që është në një farë mënyre eksplikim i tezave niçeane mbi procesin historik të një kombi. Në këtë roman kemi një fabulim të minimalizuar, të rrudhur deri në maksimum, që jepet trajtën e refleksionit të thellë mbi rolin e individit, mbi konceptin e zhvillimit të historisë, mbi vullnetin për fuqi, por edhe mbi botën si vullnet dhe përfytyrim e që është thelbi i historisë shopenhaueriane. Në qendër të kësaj filozofie është individi, forca e vullnetit të tij, pra të një individualiteti të jetërsuar fizikisht, por mendërisht superior, çfarë është Mendim Drini. Kësisoj bëhet një prerje e trungut historik të etnisë, për të nxjerrë ata rrathët koncentrikë të epokave të shënuar njëri pas tjetrit me gjithë empirinë e vet tragjike. Edhe ky roman, si edhe romanet e tjera, bëjnë apel për vetëdijesimin historik dhe për shquarjen e forcës së brendshme të etnisë që ka akumuluar gjithë atë përvojë, e cila mund të shndërrohet në një energji që do të gjenerojë perspektiven e etnisë. Dimensioni nacional edhe këtu është ajo lepeza gjithëpërfshirëse tematike që derivon nga amza historike. Kësaj duhet shtuar edhe faktin se autori nga romani në roman ndjek një vijë të vazhdueshme të përdorimit të procedimeve të reja dhe teknikave të nduarnduarta , duke filluar nga ditari, rrëfimi linear, rrëfimi i tipit epistolar e deri te hulumtimi i teknikave të ashtuquajtura të pasqyrimit të historisë përmes prizmit të dokumentaritetit dhe fakticitetit. Avancimi në përdorim të teknikave shihet veçanërisht te romanet më të fundit, “Dosja e hapur” (2014) dhe “Dosja B”, (2016), që janë romane-kronikë, të mbështetura në dokumentaritet dhe pluralitet procedimesh, ku elementi më shques i rrëfimit romanor del të folurit për tabutë politike, domethënë ligjërim pa eufemizëm, rrëfim i drejtpërdrejtë, konkret deri në gjuhën e dokumentit.
Të gjitha këto na bëjnë me dije se kemi të bëjmë me një korpus romanor që lidhen mes veti në mënyrë ciklike, që domethënë se janë shfaqje e një vizioni autorial me një spektër të gjerë të vështrimit të problematikave. Prandaj, në fund, mund të nxjerrim si konstatim, madje edhe kategorik, se i gjithë ky opus ndërtohet nga një autor i një profili origjinal, i një intelektuali aktiv, një sfiduesi i të së kaluarës dhe të tashmes dhe anticipuesi i të ardhmes dhe perspektivës historike të etnisë, që janë të rrallë sot edhe në letërsitë e mëdha.
Romani i Jusuf Buxhovit “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit” është roman i situatës, roman i një gjendjeje. Themi kështu meqë motivi kryesor i romanit është një gjendje epidemiologjike e shkaktuar nga futja e murtajës. Kjo situatë bëhet më e veçantë nga e dhëna se epidemia është shkaktuar nga pushtuesi osmanë me pretendimin që të thyejë, pra të nënshtrojë, një ambient të caktuar, që në rastin tonë ka të bëjë me një qytet (Gjakovën). Fjala, pra është për një rast nga e kaluara (shekulli XVIII), kur popullatës së asaj ane i futet murtaja shkatërruese. Dhe, e gjithë atmosfera e kushtëzuar nga futja e sëmundjes zhvillohet në bazë të sistemit të qëndresës: pra që infektimit me murtajë t’i bëhet qëndresë e organizuar. Mbase kjo “mbulesë” e motivit nuk do të ishte gjithaq e rëndësishme po qe se nuk do të bëhej fjalë për idenë e pasojave të mëdha, që rrjedh nga kjo gjendje, që e pasqyruar me fjalorin e sociomaterializmit bëhet fjalë për një sëmundje kolektive, ku fati individual në tërësi varet nga fati kolektiv. Në këtë gjendje sëmundja kolektive e përmasave shkatërruese, ose shfarosëse, inicion një proces aktiv mbrojtës, i cili duhej të ishte i tillë, ngaqë turqit osmanlinj, në kuadër të metodave të tyre shkatërruese, përdornin edhe përhapjen e sëmundjeve, duke e sjellë mikrobin e saj fshehtas, në mënyrë që ia të bëjë punën e tyre. Dhe këtë marifet ata e bëjnë me sjellje dyfytyrëse: në njërën anë, në emër të “etikës” për ta luftuar sëmundjen vdekjeprurëse, haptas shpallën si mbrojtës të popullatës së rrezikuar, ndërkohë që fshehtas e përhapin atë. Po ashtu, në emër të etikës së përkujdesjes, përveç qeveritarëve, popullatës u ndalohet çfarëdo veprimi mbrojtës. Në këto rrethana, pra “të përkujdesjes”, qytetit i vihet shtetrrethimi, duke e shkëputur atë nga pjesa tjetër e botës, në mënyrë që sëmundja të mbahet e mbikëqyrur bashkë me shkatërrimin, që pastaj të bartet, po ashtu e mbikëqyrur, edhe në pjesët tjera. Por, edhe përkundër kësaj, kur qyteti duhej të mbetej në “duart e sëmundjes” dhe të fatit, qytetarët fillojnë t’i kundërvihen kësaj gjendjeje. Me këtë rast shfrytëzohet mençuria e vet dhe vetëdija kolektive. Kështu, në kushtet tepër të rëndë të sprovës të rrosh apo mos të rrosh, me shumë gjeturi, del në pah një atmosferë e veçantë ekzistenciale çfarë është ajo e rrethanave të murtajës. Një atmosferë të tillë, në letërsinë botërore, ndeshim te “Murtaja” e Alber Kamysë, ku shfaqet një gjendje thuajse e njëjtë, por me qëllime fare të ndryshme. Te romani i Kamysë, epidemia e murtajës shfaqet pa ndonjë shkaktar të jashtëm, pra si sëmundje që prek njerëzit, ndërsa në rastin tonë, pra te romani i Buxhovit, shfaqet në mënyrë tepër perfide me qëllim të shkatërrimit fizik dhe të shthurjes psikike të një popullate, gjë që epideminë e kthen në një absurd midis atij biologjik dhe historik.
2. Intelektuali dhe roli i tij
Në këtë gjendje të mbrojtjes kolektive rol të veçantë luan intelektuali, i cili në situatën e dhënë përfaqësohet nga një figurë reale historike – Gjon Nikollë Kazazi. Autori nuk ngurroi që ta inkarnojë figurën e intelektualit real që ta theksojë rolin dhe vendin e intelektualëve në shoqëri, pra në rrethin ku ai jeton dhe vepron. Atij, madje, në roman i takon roli kryesor, ai i rrëfyesit dhe i kronistit, ku nëpër mes tij njihemi me gjithë situatën. Por, me zhvillimin romanesk të ngjarjes ne harrojmë në tërësi intelektualin real dhe kalojmë në sferën teorisë së përgjithshme rreth rolit të intelektualit si personazh artistik. Pra, intelektuali i këtij romani në të vërtetë paraqet tipin e intelektualit që është i lidhur ngushtë me fatin e vendit dhe të mjedisit, dhe në këtë gjendje të rëndë, personaliteti i tij ngrihet në gjithë kompleksitetin.
Në planin praktik të organizimit të mbrojtjes kundër epidemisë, pra kundër murtajës, Kazazi, duke shfrytëzuar ogurin e së keqes së madhe, por mbi të gjitha, përkatësinë e njëjtë etnike, ia del që në atë organizim të përfshijë njerëzit e të gjitha besimeve dhe të profesioneve. Kështu, roli i tij prej intelektuali, del në pah çastin që ai përqendrohet për të gjetur metodën e kundërvënies sëmundjes vdekjeprurëse, duke iu kthyer historisë së shkruar, në mënyrë që prej andej të gjejë përvojën e sjelljes në situatat e ngjashme, me anën e të cilave ishte siguruar mbijetesa, gjë që e gjitha nxjerrë në pah dimensionin historik të ekzistencës. Dhe në saje të përvojës së shkruar, pra të shkrimeve, duke lexuar tekstet latine rreth gjendjeve të njëjta, ai i kthehet antikës, sheh se ajo nëpër të cilën po kalohej, ishte një formë e përsëritur për rrënime të caktuara fizike dhe metafizike shoqërore. Në këtë rropatje me tekstet e vjetra, Kazazi, sheh shumë ngjashmëri midis ideve asimiluese dhe shkatërruese (romakëve dhe osmanëve), që u kanë shërbyer për t’i arritur qëllimet e tyre historike. Aty, jo rrallë, shfaqen sëmundjet si metoda tinëzare, të cilat, në shumë raste, bëjnë më shumë se sa armët. Natyrisht, se duke u ballafaquar me luftërat të tilla të fshehta, popujt e rrezikuar, kanë zhvilluar metodat mbrojtëse, që u kanë mundësuar mbijetim. Natyrisht se Kazazi, do t’u kthehet metodave autoktone, të cilat rrjedhin nga tradita dhe përvoja shekullore. Në këtë punë, Kazazi, pasqyron fuqitë dhe karakterin e intelektualit të njëmendtë, duke vepruar në atë mënyrë që tinzaritetit të pushtuesit, i cili ka në dorë gurin dhe arrën, t’i kundërvihet me punë dhe veprime të hapura publike, të cilat janë në përputhje me të drejtën e mbrojtjes nga sëmundja shkatërruese, të drejtë këtë që as pushtuesi nuk mund ta mohojë publikisht. Natyrisht se Kazazi, punën, pra mbrojtje, do ta marrë në dorë, pasi që do t’ia dalë të zbulojë rrënjët e së keqes që vinte nga jashtë në forma të ndryshme, e ku frika dhe përçarjet shfaqeshin si gjendje psikologjike të veçanta, të cilat i duheshin secilës fushatë. Për t’i eliminuar këtë faktorë, Kazazi, duke i kthyer vlerave të përbashkëta shpirtërore dhe frymës së tyre, do t’ia dalë që t’i bashkojë që të gjithë njerëzit, pa marrë parasysh dallimet e brendshme. Kështu, në planin intelektual përkrah ka poetin Pader Coli dhe këngëtarin popullor Selami Taraku. Te i pari tragjika shfaqet në elementin shpirtëror si fuqi e përbashkët identifikuese, ndërsa te Selamiu ajo paraqitet në një formë ndryshe, e cila nuk largohet nga elementi i përbashkët ekzistencial. Sepse, që të dy i lidh e njëjta vegez e gjendjes ekzistenciale që ka të bëjë me revoltën krijuese, e cila nuk është hiç më e vogël nga gjendja e rezistencës së përgjithshme. Pra, përderisa Kazazi, personazhi kryesor i romanit, paraqet tipin e intelektualit që mendon (racionalistit) – krijuesit dhe studiuesit në funksion të ideologjisë dhe të idesë së qëndrueshmërisë së përbashkët, të dy poetët, në planin tjetër, paraqesin tipin e intelektualëve kreativë, të cilët me amplituda kreative zbulojnë të vërtetë rreth një veprimi tjetër nga ai intelektualit studiues. Në këtë mënyrë, del në pah natyra e intelektualit i cili ndjenë, mendon dhe vepron në përputhje me gjendjen, por edhe me rrethanat që imponon momenti i caktuar. Kështu, rreth personazhit kryesor (Kazazit), zhvillohet organizimi i rezistencës, por që merr jetë në saje të një rrethi të gjerë i bashkëvepruesve, që kthehen në bashkëmendimtarë të tij. Ndërkohë që poetët vetëm sa plotësojnë dhe forcojnë figurën e tij, duke ia krijuar asaj oreolin e punës së përbashkët, si një veprimtari ku bashkëveprojnë dhe bashkëdyzohen shpirtërorja me realen. Kjo vlen veçmas për Padës Colin.
3. Empiria popullore
Gjatë hulumtimeve për të gjetur mundësi që kanë të bëjë me qëndresën, ku mbrojtja kundër epidemisë së murtajës kthehet në një preokupim ekzistencial, personazhi kryesor i romanit, Kazazi, hedh shikimin në fushën e mençurisë popullore, që mbështetet në empirinë e tij, pikërisht te çështjet që kanë të bëjë me përvojën e ekzistencës aktuale dhe asaj historike. Në bazë të kallëzimeve popullore dhe të njohurive të ndryshme, por edhe duke u bazuar në burimet e shkruara, Kazazi vjen deri te përfundimi se në ato troje edhe më parë kishte murtajë ose mort, gjë që kjo do t’ia bëjë me dije se vazhdimi i ekzistencës lidhet me ndonjë fshehtësi e cila ruan çelësin e përballimit të asaj të keqe, siç kishte ndodhur edhe në të kaluarën. Duke hulumtuar, Kazazi, mëson se edhe në të kaluarën, në pjesët e Malësisë murtaja ishte përballuar më lehtë në saje të njëfarë gërrithje, e cila ishte përdorur nga malësorët, dhe se kjo mbrojtje, kishte qenë fare e thjeshtë: kur nga i sëmuri (hundët) ishin nxjerrë dregëza, të cilat pastaj ishin fërkuar në lëkurën e gërrithur të njeriut të shëndoshë, pasi që prej saj të ishte liruar pak gjak, gjë që e gjitha kishte paraqitur një përzierje të mikrobit në organizëm, ku ai ishte kthyer në mbrojtës të saj. Gërrithjen si mënyrë mbrojtëse, që në Malësi ishte ruajtur me fshehtësi, Kazazi, po ashtu, fshehtas e merr dhe e bart në qytet me anën e “plakave gërrithëse”, të cilat veprojnë fshehtas për kundër murtajës. Po qe se kjo “fshehtësi” shpjegohet me anën e mjekësisë së stome, atëherë kjo paraqet një lloj vaksinimi, që populli e ka përdorur për t’u mbrojtur nga sëmundjet shkatërruese.
E kemi përshkruar këtë mënyrë të rezistencës ndaj epidemisë për ta theksuar jo vetëm forcën e një “mrekullie” popullore, por për me tepër të të nxjerrë në pah çështjen e forcës intelektuale si dhe rolit të saj në jetën e një populli, si një faktor i brendshëm, i cili është vendimtar për t’u fituar jo vetëm imuniteti fizik, por edhe ai shpirtëror, mbi të cilin konsiston secila rezistencë dhe secili qëllim.
4. Dokumenti dhe fakti
Konturat e romanit, që i theksuam këtu, në të vërtetë janë fryt i narracionit romansier, e cila formohet dhe ruhet me anën e rrëfimit të personazhit kryesor, Kazazit. Këtu Jusuf Buxhovi tregoi aftësitë e tij, ngaqë me maturi dhe përpikëri shfrytëzoi dokumentin. Dhe ç’është edhe më e rëndësishme, ai ia doli që nga dokumenti të nxjerr dhe të realizojë faktin, që ia mundësoi të formësojë botën e dokumentit si botë artistike të romanit. Këtu bëhet fjalë për “shndërrimin” e dokumentit në dobi të fitimit të faktit, prej nga pastaj kyçja e dokumentit ndërlidhet me aktin e ngritjes artistike. Duke u parë si analogji me prosede real që krijon përshtypjen e “iluzionit të realitetit”, autori krijon “iluzionin e dokumentit” (dokumenti që krijon kronika e Kazazit) sipas prosedeut të romanit bashkëkohor.
Faktor i rëndësishëm i vlerës së rrëfimit artistik të Jusuf Buxhovit gjithsesi është edhe ndërlidhja dokumentare në raport me përmbajtjen: vetë romani është një dokument artistik, që bazohet dhe zhvillohet mbi bazat e dokumetaritetit, pikërisht të atij dokumentariteti që kërkon njohjen e dokumentit. Kjo shihet më së miri nga personazhi kryesor: Kazazi është personazh i dokumentit, i cili mbështet mbi realitetin që buron nga hulumtimi i ekzistencës së vazhdueshme që manifestohet me anën e dokumenteve të shkruara, të cilat njëherësh vinë si pjesë të kujtesës së kozervuar në dëshmi, por që duhet zbuluar në mënyrë që prej tyre të nxirret përvoja e caktuar.
Një faktor tjetër i rëndësishëm është ai që ka të bëjë me atë se Jusuf Buxhovi nuk e komplikon shumë narracionin në dëm të romanit, por se duke shfrytëzuar përshkrimin dhe efektet e dokumentit në planin e linjës lineare, krijon një shkrim analitik, i cili i ndihmon leximit të lirshëm të romanit, duke e bërë atë të afrueshëm dhe të kuptueshëm.
E gjithë kjo shkon në dobi të autorit dhe bën të ditur se ai përnjëmend gjendet në kontakt me të arriturat e romanit tonë bashkëkohor dhe romanit në përgjithësi, gjë që me këtë roman ai dëshmoi se është mjeshtër i trajtimit dhe të përpunimit të dokumentit, në mënyrë që në këtë drejtim edhe më tutje duhet të mbetet.
Duke përmbyllur këtë vështrim të shkurtër për këtë roman, duhet thënë se Jusuf Buxhovi ia ka dalë që faktin e dokumentit ta kthejë në një universalizëm artistik, që tregon se është një romansier tejet me përvojë dhe njëherësh një prozator që shquhet si rrëfimtar tejet i mirë. Nëse në romanet e tij të mëparshme (Matankrena dhe Loja) merret me simbolikën e tekstit, në këtë roman, e vazhdon atë, por me një dozë më të madhe të konkretizimit, çka e dallon nga romanet paraprake. Duke pasur parasysh disa nga elementet që u theksuan më lartë e që lidhen me përvojën krijuese dhe përvojën romaneske në gjithë spektrin artistik të refleksioneve të këtij autori, mund të thuhet pa hamendje se për nga cilësitë, “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit” mund të radhitet ndër romanët tona më të mira bashkëkohore.
(Parathënie për botimin në serbokroatisht të romanit “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”- ‘Zapisi Đona Nikolle Kazazija’ nga shtëpia botuese “Jedinsvo”Prishtinë dhe “Nolit” e Begoradit, 1986, përkthyer nga dr. Engjëll Sedaj)./ KultPlus.com
Diaspora kosovare që jeton dhe vepron në Republikën e Austrisë këto ditë ka organizuar një veprimtari për shpërndarjen e librit “Kosova I,II,III” në anglisht të autorit Jusuf Buxhovi, në të gjitha bibliotekat universitare të Republikës së Austrisë, më qëllim të afirmimit të vlerave historike, gjuhësore dhe kulturore të popullit të Kosovës.
Historia dhe trashëgimia e popullit tonë përmes librit “Kosova” në gjuhën angleze vjen tek lexuesit e Evropian një kohe të gjatë që nga vepra e autorit Noel Malcolm “ Kosovo: A Short History”. Ishin të rrallë librat që sillnin informacione për popullin, trashëgiminë, kulturën dhe gjuhën e vendit tonë nga antika e lashtë e deri të themelimi i shtetit të Kosovës.
Prandaj shkrimtari, historiani dhe publicisti Buxhovi ka merita të jashtëzakonshme në promovimin e së vërtetës për Kosovën dhe historinë e saj që nga lashtësia deri tek pavarësia, duke iu ofruar lexuesve të vendeve Evropiane informacione dhe fakte të pa mohueshme të cilat i kanë munguar audiencës, hulumtueseve dhe lexuesit Austriak. Për të dhënë kontribut ketë drejtim, ketë muaj u bë dhurimi i disa kompleteve të librit “Kosova” në anglisht në bibliotekat universitare të qyteteve më të mëdha si: Vjenë, Innsbruck, Graz dhe Salzburg dhe do të vazhdojë edhe në qytetet të tjera duke shënuar një sukses tjetër të diasporës kosovare në afirmimin e vendit tonë.
Aktiviteti për shpërndarjen e librit u iniciua nga Dr. Agron Millaku, bashkëpunëtor shkencor në Austri dhe u përkrah nga Këshilli Koordinues i Shoqatave Shqiptare në Austri më seli në Vjenë, e cila drejtohet nga zonja Kaltrina Durmishi. Duhet kujtuar se një organizim të tillë dr.Millaku e kishte bërë më herët në Republikën e Sllovenisë, duke promovuar dhe shpërndarë librin “Kosova” në biblioteka universitare dhe bibliotekat e qyteteve në Slloveni se bashku më shoqatën “Dardania” me seli në Lubjanë.
Sipas tij, ofrimi i librit “Kosova” tek lexuesi austriak, dhe dhurimi e tij në bibliotekat universitare do të ndikojë tek lexuesit për tu informuar më shumë mbi historinë, kulturën dhe gjuhën e popullit tonë, rrugën e tij drejt lirisë dhe sakrificën ndër shekuj. Duhet theksuar se në Austri ka shumë pak libra të përkthyer nga letërsia shqipe dhe informacionet jo rrallë herë mund te gjinden të shtrembëruara, të pasakta ose edhe të cunguara. Shpesh herë ndodh që në librat shkollorë dhe tekste tjera të mos gjendet shteti më i ri i Evropës – Kosova në hartën Evropiane. Kjo qasje duhet ndryshuar nga institucionet e Republikës së Kosovës përmes adresimit të problemeve tek institucionet Austriake. Dhurimi i librit u prit me shumë kënaqësi dhe interesim nga institucionet dhe bibliotekat, të cilët u ndien të nderuar e të gëzuar për pasurimin e fondit të tyre edhe me disa vëllime të librit “Kosova” duke na falënderuar edhe në gjuhën shqipe më ato pak fjalë që dinin.
Në shenjë falënderimi për përkrahjen shumëvjeçare në çështjen shqiptare dhe afirmimin e shtetit të Kosovës, libri “Kosova” në anglisht në tri vëllime i autorit J. Buxhovi do t’u dhurohet edhe disa personaliteteve të shquaraaustriake nga fusha e albanologjisë, historisë, kulturës dhe artit.
Planifikohet që këtë vit të ftohet në Austri edhe vetë autori Buxhovi në mënyre që të thellohen marrëdhëniet shqiptaro-austriake. / KultPlus.com
