“…Unë, Gjon Nikollë Kazazi, i biri i Pjetrit, i lindun në Gjakovë në ditën e dytë të motit të madh njëmijë e shtatëqind e dy, me ndjenjën e përulësisë ma të thellë para të Madhit si dhe të përgjegjësisë së plotë që ka njeriu për të vërtetën, duhet të dëshmoj rreth një të keqe të madhe që na ka ra mbi kokë…
Na pra, i madh e i vogël, nga dita e sotme, i jemi nënshtrue një rrethimi të tmerrshëm, që vjen fare papritun me kërcënimin që të mbesim të shkëputun përgjithmonë nga bota…
Ky kërcënim lidhet me shfaqjen e murtajës për të cilën thuhet se ndodhet midis nesh, sado që ajo ende nuk ashtë dëshmue…
Sprovat e Zotit janë të mirëseardhuna dhe të mirëprituna, por shumëçka që këtu lidhet me sëmundjen, len me dyshue se ajo ashtë pjellë e ligësisë së robit…
Me gjithë që, me kohë çdo gja ka me u sqarue, na duhet me gjetë forcë për me i ba ballë të ligës që vjen nga robi, ngaqë këtë e kemi për detyrë pa marrë parasysh rreziqet me të cilat ballafaqohemi…
Në këtë rrugë kemi për detyrë për me ushqye shpresën, por edhe për me gjetë mundësitë që çojnë deri të zgjimi i ndjenjës së kundërvënies së ligës që na kërcënon deri në asgjasim…
Nuk kemi me e pasë të lehtë, por nuk kemi shtegdalje tjetër…
Natën e mirë, trishtim, por edhe shpresë…”
Shënimin e vendosa te vargjet “Lutjet e Mëngjesit” nga Katekizmi:
“Po të falem o Zot i vërtetë,
e po të bindem,
e po të due me gjith zembër.
Po të falem nderës
se më ke kriuom
e më ke çperblem e më ke ruojtun këtë natë
prej ndonji mortje së pakujtueshme.
Ty, o Zot po t’i falinj gjith(a) kujtimet e mija
e po të lutem të më ruojsh sod
e për gjithë her
prej gjith fajesh e mpkatesh…”
(Shkëputje nga romani “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”, 1982.)
Diktaturat, tiranitë, pafuqinë e tyre përherë e kanë treguar në luftë kundër mendimit të lirë. Shkrimtarët, jo rastësisht janë gjendur në shenjestër të ndjekjeve, përsekutimeve, linçimeve e madje edhe vrasjeve, që të pengohet fjala e lirë, mendimi i lirë dhe, sidomos, gjuha e metaforave dhe e ironisë, që është mjet i krijuesit…
Historia e njerëzit ngahera është me plot e përplot viktima të diktatorëve, tiranëve dhe inkvizitorëve të fjalës së lirë dhe të mendimit ndryshe…
Ndër ne, këto ditë, u përkujtua edhe viktima e fundit e regjimit komunsit, varja e poetit kuksjan Havzi Nela në gusht të vitit 1988 pse kishte ironizue me diktaturën.
Se mbetjet e mentaliteteve të diktaturave dhe metodat e tyre, nuk i ka larguar as demokracia dhe pluralizmi, se edhe më tutje gjyqësori keqpërdorët nga “policia politike”, që si duket edhe më tutje funksionon në kuadër të sistemit, këtë e tregoi burgosja e padjeshme e një poeti nën akuzën e “përhapjes së urrejtjes dhe përçarjes”, ndonëse ai përdori gjuhën e ironisë si shprehje!
Kështu, prokurorët tanë, që kanë heshtë dhe heshtin para shumë e shumë krimeve të rënda nga të gjitha anët që i janë bërë vendit në mënyrë të organizuar e të hapur edhe me ndihmën e institucioneve të shtetit, kanë gjetë si kurban një poet të panjohur dhe disa vargje ironike për të dëshmuar “fuqinë e ligjit”!
Burgosja e poetit, pa marrë parasysh metaforat që përdori ai dhe pa marrë parasysh si tingëllojnë ato për realitetin tonë të stërmbushur me probleme të shumta të shkaktuara nga politika ditore,është ogur i zi për shoqërinë tonë! Ndërsa, heshtja ose anashkalimi i këtij rasti nga krijues dhe intelektualë, do të thotë pajtim me reinkarnimin e “cenzorëve dhe cenzurave”dhe të pushtetit të tyre të njohur nga koha e ideologjisë totalitare dhe të regjimeve obskurantiste, do të thotë humbje e mendimit të lirë dhe lirisë së shpreshjes, dorëzim para çfarëdo prirje që i shkon për shtati diktaturës dhe tiranisë!…/KultPlus.com
Kryengritja shqiptare e verës së vitit 1912 e drejtuar nga Hasan Prishtina, mbas luftimeve të vazhdueshme në pjesën më të madhe të vilajetit të Kosovës, me ç’rast një nga një nga kryengritësit u morën Prizreni, Gjakova, Peja, Ferizaj dhe së fundi Prishtina, detyroi Perandorinë Osmane që të niste bisedimet me udhëheqësit shqiptarë të kryengritjes. Bisedimet e filluara në Prishtinë dhe mandej të bartura në Shkup midis Hasan Prishtinës dhe gjeneralit Ibrahim Pasha (me origjinë shqiptare) zgjatën disa ditë dhe kishte rrezik që nga zvarritja të shpërqendronin radhët e kryengritësve shqiptarë. Hasan Prishtina dhe liderët tjerë shqiptarë morën vendim që për ta sjellë Ibrahim Pashën para aktit të kryer, të marshojnë në Shkup. Më 11 gusht filloi depërtimi i kryengritësve shqiptarë nga disa drejtime me ç’rasat disa mija kryengritës të nesërmen hynë në Shkup. Me këtë rast njësitë ushtarake osmane u futën në kazermat e Shkupit si edhe ato përreth (në Tetovë dhe Kumanovë), ndërsa kryengritësit u pritën me entuziazëm nga shkupjanët. Nga 12 shkurti deri më 19 shkurt, kur do të nënshkruhet marrëveshja e quajtur Katëmbëdhjetë pikëshi i Hasan Prishtinës me gjeneralin Ibrahim Pasha, kryengritësit shqiptarë mbikëqyrnin Shkupin. Liruan të burgosit dhe u përkujdesën për rregullin dhe qetësinë në qytet dhe rrethinë, por nuk organizuan administratën autonome të përcjellë edhe me pushtetin vendor. Futja e kryengritësve shqiptarë në Shkup solli lëvizje dramatike në Stamboll, ngaqë Sulltani shpërndau parlamentin të dominuar nga xhonturqit, që dalloheshin për politikë antishqiptare, ndërsa të nesërmen rrëzoi edhe qeverinë xhonturke, e cila u zëvendësua nga një e pavarur e drejtuar nga Gazi Myftar Pasha (përndryshe ithtarë i një marrëveshjeje me shqiptarët për bashkimin e katër vilajeteve shqiptare në një, siç kërkohej nga kryengritësit).
Me gjithë ndikimin që pati futja e kryengritësve shqiptarë në Shkup (sipas vlerësimeve të huaja rreth gjashtë mijë, ndërsa sipas disa historianëve tridhjetë mijë) për kahun e bisedimeve që përfunduan me marrëveshjen e 19 gushtit, si e arritur e madhe ushtarake, që mund të quhet edhe historike, mbeti pa epilogun e duhur politik (krijimin e vilajetit autonom shqiptar ose shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë), ngaqë liderët e kryengritjes shqiptare nuk ia dolën që të pajtoheshin mes veti se fitoret në planin ushtarak në vilajetin e Kosovës dhe veçmas futja e kryengritësve në kryeqendrën e vilajetit, në Shkup, të përcilleshin me ngritjen e institucioneve autonome (administratës) dhe të pushtetit vendor në to në nivel të vilajetit me çka Perandoria Osmane, për të neutralizuar shpalljen eventuale të shtetit të pavarur shqiptar në Shkup, do të detyrohej që të pranonte kërkesat e kryengritësve për vilajetin shqiptar nga katër sosh, që praktikisht krijonte të ashtuquajturën Shqipëri Osmane, si fazë kalimtare për shtetin shqiptar në rrethanat e tërheqjes së Perandorisë Osmane nga pjesa evropiane.
Nga këndvështrimi historik, depërtimi i kryengritësve shqiptarë në Shkup, vënia nën mbikëqyrje si dhe tërheqja e asqerit osman në kazerma, mund të konsiderohet depërtim për trysni politike, por jo edhe çlirim, ngaqë nuk u përcoll as me rrëzimin e pushtetit osman e as me ngritjen e institucioneve autonome në të gjitha nivelet.
Kjo sjellje do të përsëritet edhe në verën e vitit 2001, kur njësitë e UÇK-së, për tre muaj bënë një luftë tejet të suksesshme (vunë nën mbikëqyrje pjesën më të madhe të etnisë shqiptare në Maqedoni), madje edhe rrethuan Shkupin dhe hynë në një pjesë të tij (Haraqinë), por nuk ndërtuan institucionet në viset e çliruara. Kjo edhe solli te marrëveshja e Ohrit, ku kapitali ushtarak, u shpenzua për qëllime politike, të cilat nuk ishin në përputhje me kërkesat që u proklamuan me fillimin e saj: Maqedonia federate (me dy njësi: atë shqiptare dhe maqedone) si dhe arritja e statusit të popullit shtetformues, pra të barabartë!./KultPlus.com
(Në kujtim të monumentit më të madh kulturor shqiptar, që u vra mizorisht më 2002).
Në kafenenë “Te Rrema”, për vite të tëra, kishin pirë kafenë e mëngjesit. U pëlqente të uleshin në tavolinën skaj dritares, nga, si në pëllëmbë të dorës, shihej pjesa më e madhe e qytetit që shtrihej kundruall Kodrës së Diellit, ku Pallati i dikurshëm i “Rilindjes”, që ngrinte krye sa më lart për të treguar hijeshinë dhe elegancën e vet në atë fushgropë, tash i lënë shkretë dhe i përdhosur me lloj-lloj reklamash, mbizotëronte gjithë atë fushëpamje, së cilës i kishte humbur harmonia.
Dhe, në atë kënd me soditje tepër pikëlluese, pirja e kafesë përherë shoqërohej me ndonjë bisedë rasti, nga ato që merreshin si çështje kote, siç ishte shpjegimi i ëndrrave, ankesat për gjumin e parehatshëm të natës, për t´u sjellë pastaj te ndonjë ndeshje futbolli që jepej në ekran ( të shumtën nga ato të ligës gjermane) dhe të ngjashme, ku mund të kishte vend për çmos, por jo edhe për gratë dhe politikën.
Që të mos flisnin rreth grave dhe politikës, që moti kishin rënë në ujdi, ngaqë prej vitesh bënin jetë vejanësh (njërit i kishte vdekur gruaja shumë herët, ndërsa tjetrit i kishte ikur me një kushëri, diku jashtë, dhe e kishte lënë me borxhe deri në fyt). Kjo vlente edhe për ato që i merrnin si përçapje të pavlefshme politike, sepse që të dy kishin qenë gazetarë shumëvjeçarë të rubrikës së kulturës në të përditshmen “Rilindja”, ku ishin rritur dhe e kishin pasur pjesë jete të pandashme, me të cilën krenoheshin, por që me mbylljen e saj, që e shihnin si një vrasje me paralajmërim, që i ishte bërë, jo vetëm nga moria e mediokërve, që për arsye të njohura silleshin vërdallë nëpër të dhe që prisnin t´u vinte çasti t´i hakmerreshin ( ata përherë ishin ndjerë inferiorë kundrejt elitës së saj profesionale, e cila me të drejtë kishte gëzuar edhe trajtimin e elitës shoqërore që në çaste vendimtare do t´u prijë proceseve të ndryshimeve historike, nëpër të cilat ishte kaluar) – por edhe ngaqë ajo në kohët kalimtare, që do të vinin më pas, ngjashëm do të shihet me smirë edhe nga ata, të cilët kishin dëshiruar që kalimtaren ta mbanin sa më gjatë, mundësisht përgjithmonë, sepse vetëm ashtu rrinin në atë syprinë të sipërfaqshme, në ç’mënyrë edhe përfitonin. Dhe, ishte e natyrshme që një gazetë e vlefshme, me autoritet dhe traditë, do t´u pengonte të krijonin ato opinione të rreme, siç i kishin krijuar, pa ngurruar edhe të vetëshpalleshin ata që nuk ishin, të vetëdekoroheshin dhe të përhapnin broçkulla të panumërta, që zotëronin skenën politike dhe kishte rrezik që, në saje të gazetave, të cilat me parashtesa e prapashtesa të shtypit të lirë dhe atij gjithëkombëtar, që mbinin si kërpudhat pas shiut, të kthehej e gjitha në një farsë tragjikomike të mashtrimit me anën e imitimit të idealeve të nëpërkëmbura, të cilat jo vetëm që nuk ishin përmbushur, siç thuhej me mburrje vend e pa vend, por ato edhe më tutje mbeteshin të hapura e, madje, për ta edhe të shpërfillura…
Por, të pije kafe në një kafene përherë të mbushur me të tillë që qejfin e kafesë përherë e mëlmonin me thashethemet rreth grave dhe me përçapje politike nga më të pabesueshmet, ku secili dinte më shumë se tjetri dhe ishte në gjendje t´u jepte aty për aty përgjigje që të gjitha çështjeve, qofshin edhe të atilla që u duhej edhe një jetë e tërë studimesh, ishte pak e vështirë. Këtë e dinin fare mirë që të dy gazetarët e dikurshëm të “Rilindjes”, të cilët ishin të vetëdijshëm se duke përjashtuar nga bisedat e tyre gratë dhe politikën, nuk bënin asgjë tjetër veçse ikjen e kohës dëshironin ta fshihnin disi me ato që më së shumti u mungonin, e kjo paraqiste një sjellje të panatyrshme, po që ata nuk dëshironin ta ndryshonin, pikërisht pse ashtu shfaqnin një mospajtim të brendshëm ndaj humbjeve të pakthyeshme, që njëherësh paraqiste një kundërshti ndaj atyre që në të vërtetë ndodhnin dhe me të cilat ata, jo vetëm që nuk pajtoheshin, por, për më tepër, as nuk dëshironin të kishin të bënin. E gjithë kjo i sillte në një gjendje që shumica e të tjerëve t´i shikonin ndryshe: si të çekuilibruar nga dëshpërimi, e madje edhe të krisur fare, por që askush nuk ua vinte veshin, ngaqë merreshin si fatkëqij që nuk kishin qenë në gjendje, ose nuk kishin ditur t´u përshtateshin rrethanave të reja ( krejt njësoj), fatin e zi të të cilëve, si për gjithçka tjetër, e merrte përsipër koha, e cila një ditë do t’i vilte nga kjo botë për të mos qenë më dhe për t’i vendosur në labirintet e harresës…
Dhe, dita që ata nuk do të ishin më, sado tragjike, do të vinte sikur të ishte e paralajmëruar, meqë edhe njëri edhe tjetri do të gjenin vdekjen në të njëjtin vend dhe në të njëjtën mënyrë, mu në të hyrë të kafenesë “Te Rrema”, ku ata për vite të tëra, në të njëjtën tavolinë, që kapte shikimin kundruall Bregut të Diellit, ku Pallati i dikurshëm i “Rilindjes”, i lënë shkretë, edhe më tutje mbizotëronte gjithë atë pjesë që i kishte humbur harmonia, pinin kafenë e mëngjesit dhe bënin ato bisedat e rëndomta, nga përjashtoheshin gratë dhe politika, por që vdekja e të parit kishte ndodhur nga përplasja e drejtpërdrejtë e një makine, që asnjëherë nuk ishte shpjeguar si duhej, pse kishte dalë nga ana e djathë në të majtë (kur nuk kishte pasur ndonjë makinë tjetër që t´i vinte nga ana tjetër, si dhe hamendje të ngjashme) me ç´rast ai ishte qëlluar për vdekje, ndërkohë që tjetri, po ashtu kishte vdekur thuajse nga po ai aksident, nga pasojat e vërtitjes së makinës në shtyllën elektrike, me ç´rast ajo ishte shkëputur dhe e kishte qëlluar për vdekje.
Fatkeqësia e tyre, që gjatë gjithë viteve të fundit i kishte bashkuar kafja e mëngjesit në kafenenë “Te Rrema”, ditën kritike, kur nuk do t´ia dilnin të pinin kafenë e pritur, ngaqë ishte shfaqja e asaj makine që thuajse pa shkak kishte kaluar nga njëra anë e rrugës në tjetrën dhe me shpejtësi të madhe ishte përplasur aty ku para kafenesë kthesa e rrugës merrte një kah të ashpër, dukej sikur të kishte qenë një kurdisje tragjike e fatit, që as ata, po qe se do të pyeteshin, nuk do ta kundërshtonin, sepse nuk mund të merrnin me mend ndonjë fund tjetër përveçse të përbashkët, sy botës dhe të rrufeshëm, që i kursente prej mundimeve të sëmundjeve dhe veçmas prej pleqërisë, e cila u kishte trokitur në derë, por që në ato rrethana të jetës pa dinjitet, pushtetin e saj nuk e donin. Këtë madje do ta bëjë të ditur edhe pronari i kafenesë, i cili ishte ndër të paktët që kishte pasur mirëkuptim po edhe nderim për mysafirët e përhershëm, jo vetëm pse dikur kishte qenë lexues i tyre dhe ua kishte vlerësuar shkrimet, por edhe pse ata ishin të vetmit që kafenë nuk e pinin për qejf dhe të përcjellë me gjithfarë thashethemesh, siç ndodhte me shumicën e myshterinjve, por e pinin për ta ngushëlluar njëri-tjetrin në pritje të asaj që do t´i gjente dhe e dinin se ishte e pashmangshme, me çka mund të nxirrej përfundimi se ishin pajtuar vullnetarisht…. Këtë mendim madje pronari i kafenesë ua kishte thënë edhe hetuesve, kur kishin kërkuar prej tij të dinin se mos myshterinjtë kishin shfaqur shenja të ndonjë prirjeje vetëvrasëse, me çka atij sikur i kishte lindur dyshimi se dikush dëshironte t´i linte fajtorë në vend se të hulumtonte gjithë të vërtetën e tragjedisë, që kishte ndodhur sy botës.
“Nuk ka qenë vetëvrasje, por vrasje”, kishte thënë ai.
Dhe, për ta forcuar këtë bindje kishte treguar diçka nga biseda e fundit, të cilën e kishin bërë ata një ditë më parë, derisa pinin kafe dhe që e kishte kapur kur ai që do të qëllohej i pari nga vetura dhe do të mbetej në vend i vdekur, kishte folur për një ëndërr, që nuk ishte i sigurt në ishte ëndërr e mirëfilltë apo ankth ( kjo as që kishte rëndësi), por që në atë ëndërr apo ankth ishte shfaqur një veturë e kuqe e një marke gjermane (e njëjtë me atë që të nesërmen do ta qëllonte) dhe madje ia kishte mbajtur mend edhe numrin e targës ( ishte targë e njëjtë me atë të veturës që e kishte qëlluar), ndërkohë që ai tjetri e kishte shënuar me gisht në telvenë e kafesë, por që kishte thënë se vetura e ëndrrës apo ankthit, e cila do të shfaqet të nesërmen, për habi, drejtohej pa njeri…
Biseda e tyre e mëtejme, që ua kishte përshkruar hetuesve, kishte qenë kjo:
“Epo, këto i kanë ëndrrat. Sepse, po të mos u mungonte diçka, atëherë nuk do të merreshin për të tilla, por si realitete…”
“Kam përshtypjen se nuk ishte ëndërr, meqë çdo gjë ishte në përputhje me realitetin”.
“Po të ishte ashtu, atëherë sot nuk do të ishe këtu. Nuk do të pije kafe”.
“Kush e di. Mund të jetë kjo kafeja e fundit?…Pse jo…”
“Mund të jetë, siç kanë qenë që të gjitha deri më tani dhe këtu nuk ka asgjë të papritur”.
“E, pra, paralajmërimi është paralajmërim…”
“Duhet të kuptohet drejt…”
“Duhet, posi…”
“Duhet…”
“Sepse, nuk vjen kot…”
“Por, ç´e do që atij nuk mund t´i iket…”
“Këtu duhet parë çështjen e të pashmangshmes…”
“Ah, le të vijë sa më parë…”
“Le të vijë…”
“Le të vijë…”
“Ne po e presim…”
“Po pra. Po e presim…”
Në fund, pronari i kafenesë i kishte deklaruar policisë se kishte përcjellë ndarjen e tyre të heshtur me një parandjenjë frike, siç kishte parë dhe përcjellë edhe atë që kishte ndodhur të nesërmen para syve të tij dhe nuk kishte qenë në gjendje t´u besonte, pse ndodhjen e asaj ngjarjeje pikë për pikë e kishte dëgjuar një ditë më parë prej tyre. Dhe, kjo kishte bërë që në mendje t´i ngatërrohej fare ngjarja me paralajmërimin, sa të mos jetë në gjendje të shpjegonte, kur, në të vërtetë, kishte ndodhur e njëmendta? Një ditë më parë?…Atë ditë?… Apo, qëmoti?…
(Nga libri me tregime “Jeta lakuriqe”, Prishtinë 2009) / KultPlus.com
Një autor që arrin të ndërtojë një opus sistematik, çfarë është vepra letrare, publicistike dhe historiografike e Jusuf Buxhovit, kulmi i rezultatit për të është kur vepra e tij i nënshtrohet një procesi të valorizimit, domethënë të një stadi të receptivitetit, akt që veprën autoriale e fut shkallë-shkallë nga klasika, në grupin e veprave ekzempël, që janë paradigmatike për kohën kur u krijuan si vlera të verifikuara për periudhat e tjera.
Vepra letrare e Jusuf Buxhovit fillin e ka në librin me tregime “Cirku” (1972), për të plotësuar pastaj si një opus impozant si vëllim, ku përfshihen tregimtaria, novela, romani e drama.
Pjesën komplementare të Jusuf Buxhovit përben edhe publicistika e tij e përmbledhur në librin “Fletëza gjermane” (2008).
Një kapitull i veçantë i veprimtarisë se tij shkencore e intelektuale përfaqëson vepra e tij historiografike, që si kulm i të arriturave në këtë fushën e historiografisë është vepra voluminoze:”Kosova”I,II dhe III, më vonë e plotësuar edhe me pesë vëllime të tjera,. domethënë historia e Kosovës si pjesë e historisë shqiptare e shikuar nga një këndvështrim i ri ku përjashtohen stereotipet e deritanishme të dihomisë shtetërore midis “periferisë si qendër dhe qendrës si periferi”, që u përkthye dhe u botua ne SHBA në gjuhën angleze.
Me veprën historiografike, e cila kërkon një qasje të specializuar ekspertësh, dhe me vëllimet nga proza artistike , tregime, novela,drama, kritikë letrare, romanet e njëpasnjëshme të karakterit historik, me publicistikën dhe veprat historiografike, ka ndërtuar një mozaik të plotë nga i cili del profili i një krijuesi dhe mendimtari të angazhuar në mënyrë permanente. Rezultat i angazhimit të tij si mendimtar është edhe veprimtaria e tij politike, ku si majë e piramidës qëndron intelektualizmi, ai që kërkon idealitetin në të gjitha sferat e jetës. E gjithë kjo nxjerr në pah koherencën botëkuptimore të autorit, pra veprimin e një mendjeje paradigmatike intelektuale që është jetësisht i lidhur me proceset historike të etnisë.
Jusuf Buxhovi në radhë të parë është shkrimtar, krijues në kuptimin e mirëfilltë të fjalës, autor, që siç thamë, i më shumë se 30 veprave në zhanrin e tregimit, novelës, dramës,romanit, por që pjesa qendrore i takon romanit. Që në tregimet e para autori arrin të ndërtojë bërthamën tematike, amzën e rrëfimit, tematikën që arrin të bëhet obsesion autorial, së pari lojën si kuptim i thellë i ekzistencës njerëzore me të gjitha modulacionet e saj, dhe, së dyti, që është më kryesorja, historinë si ekzistencë kolektive në kontuum kohor. Tema e historisë nga vepra në vepër vjen duke u zgjeruar, duke pësuar modulacione dhe duke u bërë një refleksion permanent, e cila do të përfundojë si një botëkuptim, si një filozofi e historisë, e cila doemos se autorin do ta detyrojë, them kushtimisht, të kalojë edhe në domenin e shkencës, duke sjellë jo vetëm interpretime interesante, por edhe një pikëvështrim të ri të historisë së etnisë, që në periudhat më të hershme dhe riinterpretimin ndryshe të fatit kombetar, në periudhat më të vonshme. Kështu seria e romaneve “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”, (1982), “Nata e shekujve”, (1985), “Galeria e te vdekurve”,(1987), “Libri i të mallkuarve”,(1989), “Prapë vdekja”,,I-II-III, (1991,1993,1995), “Qyteti i dënuar me vdekje”,(2000), “Letrat për Kryeprincin”,(2000), “Vera e fundit e Gjin Bardhit” (2003), “Vdekja e kolonelit”, “Kujtimet e zonjës Von Braun “Kodi i Dashurisë” (të botuara në vitet 2004-2006), dhe “Udhëtimi i Mendim Drinit”, (2006), imponon një klasematikë historike, e cila mbështetet në dokumentin historik, përkatësisht empirinë historike dhe përpunimit të tyre, me ç’ rast faktografia historike merr dimensionin subjektiv, domethënë atë artistik, atë që i falet fiksionit, përkatësisht imagjinatës autoriale dhe sistematikës që kërkon filozofia autoriale e historisë. Duhet thënë se në narracionin romanor të këtyre veprave mbizotëron parimi i kronologjisë, domethënë preokupimi dhe trajtimi i historisë nacionale, që zë fill në antikitet, për të kaluar pastaj nëpër të gjitha stadet që e shpijnë nga e sotmja. Në planin e trajtimit artistik nisma me dokumentin shënon anën “fizike” të botës, trajtim i reales, i asaj që ka ndodhur dhe që në forma të ndryshme është ruajtur si një lloj empirie historike, për të kaluar pastaj në anën metafizike të botës dhe të vetë procesit historik, që mbruan atë komponentën artistike. Brenda këtyre dy skajeve shtrihet fusha e gjerë e refleksionit, e cila tangjenton me filozofinë e historisë, domethënë pikëvështrimin autorial dhe interpretimin e faktografisë nga prizmi vetiak, duke vjelë më këtë rast përvojat hegeliane e sidmos niçeane e shopenhaueriane në “përpunimin” e procesit historik.
Si fushë e markuar dhe më e preferuar del mesjeta, koha e prerjeve në ndërgjegje, periudhë e mbizotërimit të konflikteve religjioze, kohë e gërshetimit të mosmarrveshjeve grandioze civilizuese dhe përleshjeve mes tyre, e ballafaqimeve vendimtare të koncepteve civilizuese të burimeve të ndryshme dhe të kundërta, por gjithherë duke e shquar diagonalen nacionale në të.
Në kontinuitetin narrativ buxhovian ndeshet një proces permanent i evoluimit të formave të trajtimit të historisë. Evoluimi ka të bëjë me modifikimin e brendshëm të percepcionit historik por edhe të procedimeve artistike dhe të teknikave të trajtimit të fabulës historike. Nga procedimi klasik, që e ndeshim te romani “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”, ku e gjithë historia apo ngjarja, në kuptimin narratologjik, ndërtohet duke rrëfyer një “gjendje epidemie” (I.Rugova), procedim që ndeshet edhe te romanet vijuese, “Galeria e të vdekurve” dhe “Libri i të mallkuarve”, kalohet në rrëfim-meditim, në një refleksion mbi ngjarjen, domethënë se shkojnë paralelisht, drama historike, zakonisht presupozohet si një tragjedi etnike, me dramën në ndërdijen e personazhit. Ky procedim, po qe se duam t’i japim një status teorik, mund të trajtohet si një “psikohistori”, në pajtim me pikëpamjen e njohësit të kësaj problematike, Frank Fernar, që është një formë e individualizuar e perceptimit të historisë përmes mekanizmave subjektivë. Pikërisht ky lloj trajtimi , i cili arrin ta rrudhë fabulimin në refleksion, i mundëson autorit ta projektojë një lloj filozofie të historisë, e cila herë është një koncept i ciklizmit historik, siç e percepton filozofi mesjetar italian, Xhanbatista Viko, që pastaj të evoluojë në një “frymë absolute”, si formë iniciale e historisë që e afirmoi botëkuptimi niçean për zhvillimin e historisë njerëzore, për tu shfaqur pastaj si një botë e vullnetit dhe e përfytyrimit, që të përmbyllet me idenë autoriale mbi ngadhënjimin e perandorisë të së mirës. Autori nga rrëfimi i ngjarjes, i historisë , i fabulimit kalon në refleksion, në psikohistori, në të rrëfyerit e përjetimit të frymës historike. Duke u marrë më këtë lloj të mbindërtimit artistik, duke u lëshuar në krahët e refleksionit, autori i jep vetes mundësinë që të merret me rivlerësimin e historisë, veçanërisht historisë nacionale, për të nxjerrë konsekuenca për të sotmen dhe për të anticipuar të ardhmen. Po qe se opusin e tij romanor e vështrojmë nga kjo pikëpamje do të ndeshemi më fenomenin e projektimit të të sotmes në planin historik, por edhe hipostazim të një filozofie politike në praktiken aktuale. Kështu, duke lexuar, madje tani duhet rilexuar, romanin “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”, do të ndeshim profilin e intelektualit dhe rolin e tij në histori. Pikërisht zhvillimet politike të mëvonshme kanë vërtetuar këtë supozim të autorit mbi rolin dhe përgjegjësinë e intelektualit në raport me historinë. Vështrimi i historisë, duke ndjekur kronologjinë strikte, prek segmentet më të ndjeshme të ekzistencës kolektive të etnisë që nga antikiteti deri në ditët e sotme.
Brenda këtij korpusi romanor është me interes të veçohet trilogjia e ashtuquajtur “gjermane”, ku përfshihen romanet “Vdekja e kolonelit”, “Kujtimet e zonjës Von Braun” dhe “Kodi i dashurisë”, ku preken raportet gjermano – shqiptare, duke filluar nga sfera e kulturologjisë e deri te raportet historike e aktuale të natyrës politike. Këtë relacion të këtij binomi autori e arsyeton me argumentin historik mbi gjenealogjinë e lashtë dhe të një burimësie të njëjtë, por që ka dimensione të ndryshme: madhështinë tragjike të historisë gjermane dhe historinë tragjike të një civilizimi të rënë pellazgo-ilir.
Derisa trilogjia gjermane trajton raportet gjermano-shqiptare në diakroni dhe sinkroni, ajo pasohet nga romani “Udhëtimi i Mendim Drinit”, që është vazhdim, kësaj radhe në planin refleksiv, i trashëgimisë mendore gjermane dhe projektim i një filozofie të historisë, që është në një farë mënyre eksplikim i tezave niçeane mbi procesin historik të një kombi. Në këtë roman kemi një fabulim të minimalizuar, të rrudhur deri në maksimum, që jepet trajtën e refleksionit të thellë mbi rolin e individit, mbi konceptin e zhvillimit të historisë, mbi vullnetin për fuqi, por edhe mbi botën si vullnet dhe përfytyrim e që është thelbi i historisë shopenhaueriane. Në qendër të kësaj filozofie është individi, forca e vullnetit të tij, pra të një individualiteti të jetërsuar fizikisht, por mendërisht superior, çfarë është Mendim Drini. Kësisoj bëhet një prerje e trungut historik të etnisë, për të nxjerrë ata rrathët koncentrikë të epokave të shënuar njëri pas tjetrit me gjithë empirinë e vet tragjike. Edhe ky roman, si edhe romanet e tjera, bëjnë apel për vetëdijesimin historik dhe për shquarjen e forcës së brendshme të etnisë që ka akumuluar gjithë atë përvojë, e cila mund të shndërrohet në një energji që do të gjenerojë perspektiven e etnisë. Dimensioni nacional edhe këtu është ajo lepeza gjithëpërfshirëse tematike që derivon nga amza historike. Kësaj duhet shtuar edhe faktin se autori nga romani në roman ndjek një vijë të vazhdueshme të përdorimit të procedimeve të reja dhe teknikave të nduarnduarta , duke filluar nga ditari, rrëfimi linear, rrëfimi i tipit epistolar e deri te hulumtimi i teknikave të ashtuquajtura të pasqyrimit të historisë përmes prizmit të dokumentaritetit dhe fakticitetit. Avancimi në përdorim të teknikave shihet veçanërisht te romanet më të fundit, “Dosja e hapur” (2014) dhe “Dosja B”, (2016), që janë romane-kronikë, të mbështetura në dokumentaritet dhe pluralitet procedimesh, ku elementi më shques i rrëfimit romanor del të folurit për tabutë politike, domethënë ligjërim pa eufemizëm, rrëfim i drejtpërdrejtë, konkret deri në gjuhën e dokumentit.
Të gjitha këto na bëjnë me dije se kemi të bëjmë me një korpus romanor që lidhen mes veti në mënyrë ciklike, që domethënë se janë shfaqje e një vizioni autorial me një spektër të gjerë të vështrimit të problematikave. Prandaj, në fund, mund të nxjerrim si konstatim, madje edhe kategorik, se i gjithë ky opus ndërtohet nga një autor i një profili origjinal, i një intelektuali aktiv, një sfiduesi i të së kaluarës dhe të tashmes dhe anticipuesi i të ardhmes dhe perspektivës historike të etnisë, që janë të rrallë sot edhe në letërsitë e mëdha.
Romani i Jusuf Buxhovit “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit” është roman i situatës, roman i një gjendjeje. Themi kështu meqë motivi kryesor i romanit është një gjendje epidemiologjike e shkaktuar nga futja e murtajës. Kjo situatë bëhet më e veçantë nga e dhëna se epidemia është shkaktuar nga pushtuesi osmanë me pretendimin që të thyejë, pra të nënshtrojë, një ambient të caktuar, që në rastin tonë ka të bëjë me një qytet (Gjakovën). Fjala, pra është për një rast nga e kaluara (shekulli XVIII), kur popullatës së asaj ane i futet murtaja shkatërruese. Dhe, e gjithë atmosfera e kushtëzuar nga futja e sëmundjes zhvillohet në bazë të sistemit të qëndresës: pra që infektimit me murtajë t’i bëhet qëndresë e organizuar. Mbase kjo “mbulesë” e motivit nuk do të ishte gjithaq e rëndësishme po qe se nuk do të bëhej fjalë për idenë e pasojave të mëdha, që rrjedh nga kjo gjendje, që e pasqyruar me fjalorin e sociomaterializmit bëhet fjalë për një sëmundje kolektive, ku fati individual në tërësi varet nga fati kolektiv. Në këtë gjendje sëmundja kolektive e përmasave shkatërruese, ose shfarosëse, inicion një proces aktiv mbrojtës, i cili duhej të ishte i tillë, ngaqë turqit osmanlinj, në kuadër të metodave të tyre shkatërruese, përdornin edhe përhapjen e sëmundjeve, duke e sjellë mikrobin e saj fshehtas, në mënyrë që ia të bëjë punën e tyre. Dhe këtë marifet ata e bëjnë me sjellje dyfytyrëse: në njërën anë, në emër të “etikës” për ta luftuar sëmundjen vdekjeprurëse, haptas shpallën si mbrojtës të popullatës së rrezikuar, ndërkohë që fshehtas e përhapin atë. Po ashtu, në emër të etikës së përkujdesjes, përveç qeveritarëve, popullatës u ndalohet çfarëdo veprimi mbrojtës. Në këto rrethana, pra “të përkujdesjes”, qytetit i vihet shtetrrethimi, duke e shkëputur atë nga pjesa tjetër e botës, në mënyrë që sëmundja të mbahet e mbikëqyrur bashkë me shkatërrimin, që pastaj të bartet, po ashtu e mbikëqyrur, edhe në pjesët tjera. Por, edhe përkundër kësaj, kur qyteti duhej të mbetej në “duart e sëmundjes” dhe të fatit, qytetarët fillojnë t’i kundërvihen kësaj gjendjeje. Me këtë rast shfrytëzohet mençuria e vet dhe vetëdija kolektive. Kështu, në kushtet tepër të rëndë të sprovës të rrosh apo mos të rrosh, me shumë gjeturi, del në pah një atmosferë e veçantë ekzistenciale çfarë është ajo e rrethanave të murtajës. Një atmosferë të tillë, në letërsinë botërore, ndeshim te “Murtaja” e Alber Kamysë, ku shfaqet një gjendje thuajse e njëjtë, por me qëllime fare të ndryshme. Te romani i Kamysë, epidemia e murtajës shfaqet pa ndonjë shkaktar të jashtëm, pra si sëmundje që prek njerëzit, ndërsa në rastin tonë, pra te romani i Buxhovit, shfaqet në mënyrë tepër perfide me qëllim të shkatërrimit fizik dhe të shthurjes psikike të një popullate, gjë që epideminë e kthen në një absurd midis atij biologjik dhe historik.
2. Intelektuali dhe roli i tij
Në këtë gjendje të mbrojtjes kolektive rol të veçantë luan intelektuali, i cili në situatën e dhënë përfaqësohet nga një figurë reale historike – Gjon Nikollë Kazazi. Autori nuk ngurroi që ta inkarnojë figurën e intelektualit real që ta theksojë rolin dhe vendin e intelektualëve në shoqëri, pra në rrethin ku ai jeton dhe vepron. Atij, madje, në roman i takon roli kryesor, ai i rrëfyesit dhe i kronistit, ku nëpër mes tij njihemi me gjithë situatën. Por, me zhvillimin romanesk të ngjarjes ne harrojmë në tërësi intelektualin real dhe kalojmë në sferën teorisë së përgjithshme rreth rolit të intelektualit si personazh artistik. Pra, intelektuali i këtij romani në të vërtetë paraqet tipin e intelektualit që është i lidhur ngushtë me fatin e vendit dhe të mjedisit, dhe në këtë gjendje të rëndë, personaliteti i tij ngrihet në gjithë kompleksitetin.
Në planin praktik të organizimit të mbrojtjes kundër epidemisë, pra kundër murtajës, Kazazi, duke shfrytëzuar ogurin e së keqes së madhe, por mbi të gjitha, përkatësinë e njëjtë etnike, ia del që në atë organizim të përfshijë njerëzit e të gjitha besimeve dhe të profesioneve. Kështu, roli i tij prej intelektuali, del në pah çastin që ai përqendrohet për të gjetur metodën e kundërvënies sëmundjes vdekjeprurëse, duke iu kthyer historisë së shkruar, në mënyrë që prej andej të gjejë përvojën e sjelljes në situatat e ngjashme, me anën e të cilave ishte siguruar mbijetesa, gjë që e gjitha nxjerrë në pah dimensionin historik të ekzistencës. Dhe në saje të përvojës së shkruar, pra të shkrimeve, duke lexuar tekstet latine rreth gjendjeve të njëjta, ai i kthehet antikës, sheh se ajo nëpër të cilën po kalohej, ishte një formë e përsëritur për rrënime të caktuara fizike dhe metafizike shoqërore. Në këtë rropatje me tekstet e vjetra, Kazazi, sheh shumë ngjashmëri midis ideve asimiluese dhe shkatërruese (romakëve dhe osmanëve), që u kanë shërbyer për t’i arritur qëllimet e tyre historike. Aty, jo rrallë, shfaqen sëmundjet si metoda tinëzare, të cilat, në shumë raste, bëjnë më shumë se sa armët. Natyrisht, se duke u ballafaquar me luftërat të tilla të fshehta, popujt e rrezikuar, kanë zhvilluar metodat mbrojtëse, që u kanë mundësuar mbijetim. Natyrisht se Kazazi, do t’u kthehet metodave autoktone, të cilat rrjedhin nga tradita dhe përvoja shekullore. Në këtë punë, Kazazi, pasqyron fuqitë dhe karakterin e intelektualit të njëmendtë, duke vepruar në atë mënyrë që tinzaritetit të pushtuesit, i cili ka në dorë gurin dhe arrën, t’i kundërvihet me punë dhe veprime të hapura publike, të cilat janë në përputhje me të drejtën e mbrojtjes nga sëmundja shkatërruese, të drejtë këtë që as pushtuesi nuk mund ta mohojë publikisht. Natyrisht se Kazazi, punën, pra mbrojtje, do ta marrë në dorë, pasi që do t’ia dalë të zbulojë rrënjët e së keqes që vinte nga jashtë në forma të ndryshme, e ku frika dhe përçarjet shfaqeshin si gjendje psikologjike të veçanta, të cilat i duheshin secilës fushatë. Për t’i eliminuar këtë faktorë, Kazazi, duke i kthyer vlerave të përbashkëta shpirtërore dhe frymës së tyre, do t’ia dalë që t’i bashkojë që të gjithë njerëzit, pa marrë parasysh dallimet e brendshme. Kështu, në planin intelektual përkrah ka poetin Pader Coli dhe këngëtarin popullor Selami Taraku. Te i pari tragjika shfaqet në elementin shpirtëror si fuqi e përbashkët identifikuese, ndërsa te Selamiu ajo paraqitet në një formë ndryshe, e cila nuk largohet nga elementi i përbashkët ekzistencial. Sepse, që të dy i lidh e njëjta vegez e gjendjes ekzistenciale që ka të bëjë me revoltën krijuese, e cila nuk është hiç më e vogël nga gjendja e rezistencës së përgjithshme. Pra, përderisa Kazazi, personazhi kryesor i romanit, paraqet tipin e intelektualit që mendon (racionalistit) – krijuesit dhe studiuesit në funksion të ideologjisë dhe të idesë së qëndrueshmërisë së përbashkët, të dy poetët, në planin tjetër, paraqesin tipin e intelektualëve kreativë, të cilët me amplituda kreative zbulojnë të vërtetë rreth një veprimi tjetër nga ai intelektualit studiues. Në këtë mënyrë, del në pah natyra e intelektualit i cili ndjenë, mendon dhe vepron në përputhje me gjendjen, por edhe me rrethanat që imponon momenti i caktuar. Kështu, rreth personazhit kryesor (Kazazit), zhvillohet organizimi i rezistencës, por që merr jetë në saje të një rrethi të gjerë i bashkëvepruesve, që kthehen në bashkëmendimtarë të tij. Ndërkohë që poetët vetëm sa plotësojnë dhe forcojnë figurën e tij, duke ia krijuar asaj oreolin e punës së përbashkët, si një veprimtari ku bashkëveprojnë dhe bashkëdyzohen shpirtërorja me realen. Kjo vlen veçmas për Padës Colin.
3. Empiria popullore
Gjatë hulumtimeve për të gjetur mundësi që kanë të bëjë me qëndresën, ku mbrojtja kundër epidemisë së murtajës kthehet në një preokupim ekzistencial, personazhi kryesor i romanit, Kazazi, hedh shikimin në fushën e mençurisë popullore, që mbështetet në empirinë e tij, pikërisht te çështjet që kanë të bëjë me përvojën e ekzistencës aktuale dhe asaj historike. Në bazë të kallëzimeve popullore dhe të njohurive të ndryshme, por edhe duke u bazuar në burimet e shkruara, Kazazi vjen deri te përfundimi se në ato troje edhe më parë kishte murtajë ose mort, gjë që kjo do t’ia bëjë me dije se vazhdimi i ekzistencës lidhet me ndonjë fshehtësi e cila ruan çelësin e përballimit të asaj të keqe, siç kishte ndodhur edhe në të kaluarën. Duke hulumtuar, Kazazi, mëson se edhe në të kaluarën, në pjesët e Malësisë murtaja ishte përballuar më lehtë në saje të njëfarë gërrithje, e cila ishte përdorur nga malësorët, dhe se kjo mbrojtje, kishte qenë fare e thjeshtë: kur nga i sëmuri (hundët) ishin nxjerrë dregëza, të cilat pastaj ishin fërkuar në lëkurën e gërrithur të njeriut të shëndoshë, pasi që prej saj të ishte liruar pak gjak, gjë që e gjitha kishte paraqitur një përzierje të mikrobit në organizëm, ku ai ishte kthyer në mbrojtës të saj. Gërrithjen si mënyrë mbrojtëse, që në Malësi ishte ruajtur me fshehtësi, Kazazi, po ashtu, fshehtas e merr dhe e bart në qytet me anën e “plakave gërrithëse”, të cilat veprojnë fshehtas për kundër murtajës. Po qe se kjo “fshehtësi” shpjegohet me anën e mjekësisë së stome, atëherë kjo paraqet një lloj vaksinimi, që populli e ka përdorur për t’u mbrojtur nga sëmundjet shkatërruese.
E kemi përshkruar këtë mënyrë të rezistencës ndaj epidemisë për ta theksuar jo vetëm forcën e një “mrekullie” popullore, por për me tepër të të nxjerrë në pah çështjen e forcës intelektuale si dhe rolit të saj në jetën e një populli, si një faktor i brendshëm, i cili është vendimtar për t’u fituar jo vetëm imuniteti fizik, por edhe ai shpirtëror, mbi të cilin konsiston secila rezistencë dhe secili qëllim.
4. Dokumenti dhe fakti
Konturat e romanit, që i theksuam këtu, në të vërtetë janë fryt i narracionit romansier, e cila formohet dhe ruhet me anën e rrëfimit të personazhit kryesor, Kazazit. Këtu Jusuf Buxhovi tregoi aftësitë e tij, ngaqë me maturi dhe përpikëri shfrytëzoi dokumentin. Dhe ç’është edhe më e rëndësishme, ai ia doli që nga dokumenti të nxjerr dhe të realizojë faktin, që ia mundësoi të formësojë botën e dokumentit si botë artistike të romanit. Këtu bëhet fjalë për “shndërrimin” e dokumentit në dobi të fitimit të faktit, prej nga pastaj kyçja e dokumentit ndërlidhet me aktin e ngritjes artistike. Duke u parë si analogji me prosede real që krijon përshtypjen e “iluzionit të realitetit”, autori krijon “iluzionin e dokumentit” (dokumenti që krijon kronika e Kazazit) sipas prosedeut të romanit bashkëkohor.
Faktor i rëndësishëm i vlerës së rrëfimit artistik të Jusuf Buxhovit gjithsesi është edhe ndërlidhja dokumentare në raport me përmbajtjen: vetë romani është një dokument artistik, që bazohet dhe zhvillohet mbi bazat e dokumetaritetit, pikërisht të atij dokumentariteti që kërkon njohjen e dokumentit. Kjo shihet më së miri nga personazhi kryesor: Kazazi është personazh i dokumentit, i cili mbështet mbi realitetin që buron nga hulumtimi i ekzistencës së vazhdueshme që manifestohet me anën e dokumenteve të shkruara, të cilat njëherësh vinë si pjesë të kujtesës së kozervuar në dëshmi, por që duhet zbuluar në mënyrë që prej tyre të nxirret përvoja e caktuar.
Një faktor tjetër i rëndësishëm është ai që ka të bëjë me atë se Jusuf Buxhovi nuk e komplikon shumë narracionin në dëm të romanit, por se duke shfrytëzuar përshkrimin dhe efektet e dokumentit në planin e linjës lineare, krijon një shkrim analitik, i cili i ndihmon leximit të lirshëm të romanit, duke e bërë atë të afrueshëm dhe të kuptueshëm.
E gjithë kjo shkon në dobi të autorit dhe bën të ditur se ai përnjëmend gjendet në kontakt me të arriturat e romanit tonë bashkëkohor dhe romanit në përgjithësi, gjë që me këtë roman ai dëshmoi se është mjeshtër i trajtimit dhe të përpunimit të dokumentit, në mënyrë që në këtë drejtim edhe më tutje duhet të mbetet.
Duke përmbyllur këtë vështrim të shkurtër për këtë roman, duhet thënë se Jusuf Buxhovi ia ka dalë që faktin e dokumentit ta kthejë në një universalizëm artistik, që tregon se është një romansier tejet me përvojë dhe njëherësh një prozator që shquhet si rrëfimtar tejet i mirë. Nëse në romanet e tij të mëparshme (Matankrena dhe Loja) merret me simbolikën e tekstit, në këtë roman, e vazhdon atë, por me një dozë më të madhe të konkretizimit, çka e dallon nga romanet paraprake. Duke pasur parasysh disa nga elementet që u theksuan më lartë e që lidhen me përvojën krijuese dhe përvojën romaneske në gjithë spektrin artistik të refleksioneve të këtij autori, mund të thuhet pa hamendje se për nga cilësitë, “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit” mund të radhitet ndër romanët tona më të mira bashkëkohore.
(Parathënie për botimin në serbokroatisht të romanit “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”- ‘Zapisi Đona Nikolle Kazazija’ nga shtëpia botuese “Jedinsvo”Prishtinë dhe “Nolit” e Begoradit, 1986, përkthyer nga dr. Engjëll Sedaj)./ KultPlus.com
Diaspora kosovare që jeton dhe vepron në Republikën e Austrisë këto ditë ka organizuar një veprimtari për shpërndarjen e librit “Kosova I,II,III” në anglisht të autorit Jusuf Buxhovi, në të gjitha bibliotekat universitare të Republikës së Austrisë, më qëllim të afirmimit të vlerave historike, gjuhësore dhe kulturore të popullit të Kosovës.
Historia dhe trashëgimia e popullit tonë përmes librit “Kosova” në gjuhën angleze vjen tek lexuesit e Evropian një kohe të gjatë që nga vepra e autorit Noel Malcolm “ Kosovo: A Short History”. Ishin të rrallë librat që sillnin informacione për popullin, trashëgiminë, kulturën dhe gjuhën e vendit tonë nga antika e lashtë e deri të themelimi i shtetit të Kosovës.
Prandaj shkrimtari, historiani dhe publicisti Buxhovi ka merita të jashtëzakonshme në promovimin e së vërtetës për Kosovën dhe historinë e saj që nga lashtësia deri tek pavarësia, duke iu ofruar lexuesve të vendeve Evropiane informacione dhe fakte të pa mohueshme të cilat i kanë munguar audiencës, hulumtueseve dhe lexuesit Austriak. Për të dhënë kontribut ketë drejtim, ketë muaj u bë dhurimi i disa kompleteve të librit “Kosova” në anglisht në bibliotekat universitare të qyteteve më të mëdha si: Vjenë, Innsbruck, Graz dhe Salzburg dhe do të vazhdojë edhe në qytetet të tjera duke shënuar një sukses tjetër të diasporës kosovare në afirmimin e vendit tonë.
Aktiviteti për shpërndarjen e librit u iniciua nga Dr. Agron Millaku, bashkëpunëtor shkencor në Austri dhe u përkrah nga Këshilli Koordinues i Shoqatave Shqiptare në Austri më seli në Vjenë, e cila drejtohet nga zonja Kaltrina Durmishi. Duhet kujtuar se një organizim të tillë dr.Millaku e kishte bërë më herët në Republikën e Sllovenisë, duke promovuar dhe shpërndarë librin “Kosova” në biblioteka universitare dhe bibliotekat e qyteteve në Slloveni se bashku më shoqatën “Dardania” me seli në Lubjanë.
Sipas tij, ofrimi i librit “Kosova” tek lexuesi austriak, dhe dhurimi e tij në bibliotekat universitare do të ndikojë tek lexuesit për tu informuar më shumë mbi historinë, kulturën dhe gjuhën e popullit tonë, rrugën e tij drejt lirisë dhe sakrificën ndër shekuj. Duhet theksuar se në Austri ka shumë pak libra të përkthyer nga letërsia shqipe dhe informacionet jo rrallë herë mund te gjinden të shtrembëruara, të pasakta ose edhe të cunguara. Shpesh herë ndodh që në librat shkollorë dhe tekste tjera të mos gjendet shteti më i ri i Evropës – Kosova në hartën Evropiane. Kjo qasje duhet ndryshuar nga institucionet e Republikës së Kosovës përmes adresimit të problemeve tek institucionet Austriake. Dhurimi i librit u prit me shumë kënaqësi dhe interesim nga institucionet dhe bibliotekat, të cilët u ndien të nderuar e të gëzuar për pasurimin e fondit të tyre edhe me disa vëllime të librit “Kosova” duke na falënderuar edhe në gjuhën shqipe më ato pak fjalë që dinin.
Në shenjë falënderimi për përkrahjen shumëvjeçare në çështjen shqiptare dhe afirmimin e shtetit të Kosovës, libri “Kosova” në anglisht në tri vëllime i autorit J. Buxhovi do t’u dhurohet edhe disa personaliteteve të shquaraaustriake nga fusha e albanologjisë, historisë, kulturës dhe artit.
Planifikohet që këtë vit të ftohet në Austri edhe vetë autori Buxhovi në mënyre që të thellohen marrëdhëniet shqiptaro-austriake. / KultPlus.com
Sikundër në pjesët tjera të Maqedonisë, vepra “Maqedonia nga antika deri te koha jonë”, u prit me interesim të madh edhe në Gostivar. Promovimi i librit u bë në kuadër të Panairit të Librit në këtë qytet, që tashmë ka krijuar një traditë të mirë kulturore.
Në fjalën e rastit, Abdullah Mehmeti, librin e vlerësoi vepër ndër më të rëndësishmet e historiografisë shqiptare, që u jep përgjigje shkencore shumë problemeve që e kanë përcjellë çështjen e Maqedonisë nga antika deri te koha jonë nga pikëpamja e parjes së saj si pjesë e botës pellazge-ilire, por edhe e zbërthimit të historisë së saj politike nga shfaqja si shtet e deri te koha jonë, ku faktori shqiptar përpiqet që të realizojë të drejtën si popull shtetformues dhe i barabartë, në përputhje me të drejtën historike, etnike dhe politike që i takon, përpjekje kjo që edhe sot e gjithëditën vazhdon, por ka mbetur në gjysmë të rrugës nga mospërgjejgësia e klasës politike shqiptare që interesin kombëtar ta qet para atij personal.
Me këtë rast, Mehmeti, theksoi edhe rëndësinë e madhe që ka përkthimi i këtij libri në anglisht, që këto ditë ka filluar të përhapet në universitetet amerikane. Sepse, vepra, për ndryshim nga kundrimet ideologjike të historiografisë institucionale në Shqipëri, që Maqedoninë e kanë përjashtuar fare nga trashëgimia e botës ilire, ku ajo e ka vendin, po ashtu, sqaron edhe rolin e aktiv të Dardanëve, Maqedonëve dhe Pajonëve në ngritjen e mbretërive më të fuqishme të kohës, të cilat ndikuan drejtpërdrejt të gjitha zhvillimet shoqërore dhe politike në antikitet,pastaj në mesjetë, prej nga kanë burimin identiteti etnik, shpirtëror dhe ai kulturor mbi të cilin u ndërtua dhe qëndroi ngrehina e Bizantit, ku duhet kërkuar edhe themelet e shtetësisë arbërore-shqiptare.
Nga ky aspekt, Dardania dhe Maqedonia paraqesin qendrën e botës ilire.Autori, me këtë rast, tha se vepra “Maqedonia”, bashkë me “Dardaninë” dhe “Epirin” që do t’i pasojë këto, është pjesë e trinomit të mbretërive ilire në antikitet, të cilat duhet parë të ndërlidhura dhe assesi të shkëputura ose të margjinalizuara, siç është vepruar nga historiografia institucionale shqiptare në Tiranë dhe Prishtinë, me ç’rast u është ndihmuar pikëpamjeve hegjemoniste të historiografisë serbe dhe atyre greke, të cilat pikërisht mbi përvetësimin e tyre (si helenizëm, ose “qendër e shtetit mesjetar serb”), kanë ndërtuar politikat hegjemoniste ndaj etnisë shqiptare nga copëtimi dhe pushtimi i tyre e deri te programet për asimilim, shpërngulje dhe shfarosje madje.
Në rrethanat e reja, këto politika, nga këto qendra, të transformuara, po përpiqen që, me falsifikime dhe shtrembërime, të pengojnë realitetin e dy shteteve të pavarura në Ballkan (Shqipërisë dhe Kosovës) si dhe arritjen e statusit të popullit shtetformues dhe të barabartë në Maqedoni. Duke tërhequr vërejtjen se realiteti i dy shteteve shqiptare në Ballkan paraqet të arriturën më të madhe të shqiptarizmit, që duhet shfrytëzuar që bota shqiptare të integrohet ekonomikisht, kulturalisht dhe politikisht pa u përjashtuar edhe opsioni i një unioni shtetëror, autori tha se mbi logjikën shtetërore, duhet të mbështetën edhe kërkesat e shqiptarëve për barazi kushtetuese në Maqedoni, në mënyrë që mozaiku politik shqiptar në Ballkan të fitojë përgjigjen në përputhje me realitetet e reja shtetërore në kuadër të gjeostrategjisë dhe gjeopolitikës euro-atlantike dhe assesi me futjen në lojë të kartave nacionale, të gjoja korrigjimit të kufinjve mbi to e të tjera, që u përshtaten opsioneve serbomëdha dhe atyre të rikthimit të Rusisë në rajon. Mbi këtë përcaktim, duhet t’i jepet përgjigje edhe kontekstit të tanishëm politik midis Shkupit dhe Sofjes, meqë Maqedonia është shtet i përbashkët i të dy popujve, ku shqiptarët duhet ta arrijnë barazinë kushtetuese, me ç’rast duhet hapur edhe çështja e ridefinimit të pozitës së tanishme te pakicës tek ajo e barazisë kushtetuese si dhe format e implementimit të saj në përputhje me rrethanat ku nuk duhet përjashtuar edhe federalizimin dhe opsionet e ndryshme që shtojnë kohezionin shtetëror.Me këtë rast, pra duke theksuar se Maqedonia si shtet i pavarur është interes i shqiptarëve, që edhe më tutje duhet mbrojtur, por duke u kushtëzuar me barazi të plotë kushtetuese, kryetarit të Komunës së Gostivarit, dr Arben Taravarit,autoro ia dhuroi “Kosovën” në anglisht, “Maqedoninë” dhe “Dardaninë”./ KultPlus.com
Vepra “Maqedonia nga atika deri te koha jonë” e historianit Jusuf Buxhovi, e cila këto ditë u botua në anglisht në SHBA nga shtëpia botuese amerikane e Houstonit “Jalifat Publishing”, ka filluar të depërtojë në universitetet amerikane.
Siç kishte vepruar edhe me “Kosovën” në tri vëllime, botuesi amerikan, misionin për shpërndarjen e kësaj vepre, e filloi në University of Wisconsin pjesë e te cilit është edhe University of Wisconsin Whitewater. Me këtë rast, botuesi amerikan, Ramiz Tafilaj, u prit nga drejtori i bibliotekës universitsare, Paul D. Waelchi, i cili u falemenderua për faktin se biblioteka e tij, tashma, krahas “Kosovës” në tri vëllime, vepër kjo , si tha është ndër më të kërkuarat e dy viteve të fundit për historinë shqiptare, ka edhe veprën “Maqedonia”, e cila futet në konkurencë me shumë e shumë sosh nga autorë të njohur botërorë.
Se “Kosova” në anglisht dhe tash “Maqedonia” në universitet amerikane përcillen me interesim, këtë e dëshmoi edhe një bisedë televizive që më këtë rast u zhvillua në televizionin e unviersitetit Wisconsin, me ç’rast botuesi Tafilaj foli për zhvillimet historike ne Kosove si dhe përpjekjet që e vërteta e saj historike të gjejë pasqyrim objektiv shkencor në botë edhe nga autorët shqiptarë. Profesori i komunikimit publik z. William Lowell foli per randësinë e librit “Maqedonia” duke e vlerësuar punën e historianit Jusuf Buxhovi si të rëndësishme, meqë, si tha, në këtë anë të Atlantikut ka pas mjaft paqartësi rreth historisë së popullit më të vjetër dhe kompakt te Ballkanit.
Kjo ka bërë që tek historianët e rinjë të ndryshohet diskursi për shqiptarët i imponuar nga historianët serbë dhe sllavë, të cilët në përgjithësi mundohen që me mite ta shtrembërojn historinë, ku çështja e Maqedonisë është ndër më të keqpërdorurat në këtë drejtim ngaqë prej saj përjashtohen fare shqiptarët. Duke u ndërlidhur me këtë çështje, botuesi Tafilaj theskoi se libri nuk flet për Maqedoninë në kufit politik, por për rajonin Maqedoni ku duke u bazuar ne fakte historik, nga autori shihet pjesë e botës shqiptare nga antikiteti e deri te koha jonë./ KultPlus.com
Drejtori i shtëpisë botuese amerikane “Jalifat Publishing” nga Houstoni, Ramiz Tafilaj, ia dhuroi Presidencës së Kosovës 100 komplete të veprës “Kosova” I,II, III në anglisht të historianit Jusuf Buxhovi, përcjellë KultPlus.
Donacioni iu dorëzuar sot Presidencës së Kosovës.
Botuesi amerikan ka paraparë që një numër i konisderueshëm i kësaj vepre t’u dhurohet ambasadave të Republikës së Kosovës që të shpërndahet.
“Kosova” I,II, III është përkthyer në anglisht dhe botuar në SHBA në vitin 2014. Si e tillë, ka depërtuar në institucionet hulumtuese shkencore dhe në universitetet më të rëndësishme amerikane, tashmë e rekomanduar si literaturë shkencore. Vepra ka depërtuar edhe në qendra të rëndësishme universitare në Europë, Azi dhe Afrikë. / KultPlus.com
Deklarata e Paravësisë e 2 korrikut 1990 paraqet ngjarjen më të rënëdsishme në historinë e shtetndërtimit të Kosovës. Delegatët e Kuvendit të Kosovës, me shpalljen e kësaj Deklarate, Kosovën e shkëputën nga pushtimi serb. Kjo legjitimoi Kosovën njësi të barabartë të federatës jugosllave me të drejtën e shkëputjes. Deklerata Kushtetuese si e tillë, i hapi rrugën Republikës së Kosovës, e cila u shpall në Kuvendin e Kaçanikut më 7 shtator të atij viti. Këto dy vendime madhore të përcjella nga Referendumi për Pavarësi i mbajtur më 26 shtatorit 1991, zgjedhjet Presidenciale dhe Parlamentare të 24 maj 1992 si dhe krijimim e qeverisë së Kosovës në fund të atij viti, që mori përsipër rezistencën institucionale, Kosovën e vunë në binarët e pandalshëm historik të shtetformimit, që do të konfirmohet ndërkombëtarisht, më 17 shkurt 2008.
TEKSTI I PLOTË I DEKLARATËS KUSHTETUESE, I BOTUAR NË “FLETORËN ZYRTARE” TË KSAK, nr 21, MË 3 KORRIK 1990
1. Me këtë deklaratë shprehet dhe shpallet qëndrimi burimor kushtetues i popullsisë së Kosovës dhe i këtij Kuvendi si akt i vetëvendosjes politike në kuadër të Jugosllavisë.
2. Ky kuvend duke e shpallur nga ana e tij dhe në nivel të tij Kosovën si njësi të barabartë në Jugosllavi, në bazë të principeve të demokracisë autentike mbi respektimin e vullnetit të njerëzve dhe të kolektiviteteve njerëzore dhe kombëtare, pret konfirmimin e këtij akti konstitutiv të tij në Kushtetutën e Jugosllavisë me mbështetje të plotë të opinionit demokratik në Jugosllavi dhe të opinionit ndërkombëtar.
3. Ky kuvend Kosovën dhe pozitën e re kushtetuese të saj e konfirmon si bashkësi politiko-kushtetuese dhe pozitë politiko-kushtetuese të përbashkët të qytetarëve dhe nacionaliteteve të barabarta të Kosovës, ku shqiptarët si shumicë e popullsisë së Kosovës dhe një ndër popujt më numerikë në Jugosllavi, si dhe serbët dhe të tjerët në Kosovë konsiderohen popull-komb dhe jo kombësi (pakicë kombëtare).
4. Në ndërkohë, deri në aplikimin definitiv juridik të kësaj Deklarate Kushtetuese, Kuvendi dhe organet e pushtetit të Kosovës marrëdhëniet e tyre në rendin kushtetues të Jugosllavisë i mbështesin në Kushtetutën në fuqi të Jugosllavisë dhe jo në amendamentet e Kushtetutës së RS të Serbisë të vitit 1989, me ç’rast bëhet edhe anulimi i vendimit të Kuvendit të Kosovës i datës 23 mars 1989 mbi dhënien e pëlqimit në këto amendamente.
5. Kuvendi i Kosovës deri në nxjerrjen e Kushtetutës së re të Kosovës tash e tutje do të komunikojë publikisht me këtë emërtim, duke e emërtuar njëkohësisht bashkësinë shoqërore-politike organ i së cilës është, vetëm si Kosovë.
Prishtinë, më 2 korrik 1990. Delegatët nënshkrues të Deklaratës:”
(Pasojnë nënshkrimet e 114 delegatëve shqiptarë, boshnjakë e turq. Të nesërmen, më 3 korrik, Deklaratën e ka nënshkruar edhe një delegat). / KultPlus.com
E para e vendit e vlerësoi lart krijimtarinë letrare të Jusuf Buxhovit, si dhe kontributin e tij për studimin e historisë së Kosovës.
Sipas saj, librat studimorë të Buxhovit paraqesin kontribut të theksuar për njohjen e historisë së Kosovës, ndërkohë që shprehu konsideratën e saj edhe për qëndrimet prej intelektuali që Buxhovi i ka shprehur në vazhdimësi mbi të tashmen dhe të ardhmen e vendit.
“Kontributi i intelektualëve në promovimin e ideve për zhvillimin e kombit ështëë përherë i rëndësishëm, prandaj ne po kujdesemi që për çështje të mëdha për vendin ta marrim parasysh edhe qëndrimin e intelektualëve dhe të studiuesve tanë”, tha Presidentja Osmani.
Ajo shprehu bindjen se shoqëria duhet ta promovojë edhe më fuqishëm debatin intelektual si vlerë të shoqërisë. Sipas saj, roli i intelektualit në shoqëri është thelbësor për fuqizimin e vetëdijes mbi shtetin dhe forcimin e vetë shtetësisë së vendit tonë.
Studiuesi Jusuf Buxhovi e falënderoi presidenten Osmani për pritjen dhe ia shprehu gatishmërinë e tij dhe të intelektualëve të tjerë që të japin ide për fuqizimin e shtetit të Kosovës.
Në fund, Buxhovi ia dhuroi Presidentes Osmani disa nga librat e tij studimorë, përfshirë kompletin e librave “Kosova”, në gjuhën angleze./ KultPlus.com
Politika nuk i përmbushi ambicjet e tij patriotike edhe pse ishte në hapat e parë të konstituimit të vlerave pluraliste demokratike në Kosovë.
Njëri nga themeluesit e parë të LDK-s.
Në hap me Rugovën, Aganin etj.Jusuf Buxhovi, njeriu emblematik, që po kthen identitetin e kombit, duke shpalosur e studiuar rresht për rresht historinë tonë ndër shekuj…
Tashmë përmes veprave dhe botimeve që ka sjellë në duar të lexuesve, z.Buxhovi faktet historike i ktheu në shkencë etnografike, arkeologjike dhe politike. Pra, fushëveprimtaria e tij është shumëdimenzionale dhe aktiviteti i tij është me përmasa botërore, sa edhe veprat plotë fakte dhe argumente historike dhe shkencore,tani më të përkthyera edhe në shumë gjuhë të rëndësishme botërore( Anglisht, Gjermanisht, Italisht etj.)
Qëndra Kulturore Shqiptare Stuttgart e uron z.Jusuf Buxhovi për aktivitetin e tij me shumë vlera kombëtare dhe fuqizimin e tyre në kohën e duhur, kur shumë kush është zhvendosur drejtë përfitimeve personale e grupore, përmes politikës ditore të seciles qeveri me rend. /qkshs/ KultPlus.com
Romani “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit” vepër emblematike e letërsisë shqipe
Sot në Shkodër, në bibliotekën “Marlin Barleti” u bë promovimii veprave “Sënimet e Gjon Nikollë Kazazi” dhe “Kosova – histori e shkurtër.
Rreth romanit “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazi” folën Gjovalin Çuni dhe Zija Vukaj”. Referruesit në fjalët e tyte kishin si emërues të përbashkët vletësimin se ky roman është ndër më të rëndësishmit e letërsisë shqipe.
Për Zija Vukajn romani “Shënime te Gjon Nikollë Kazazit” si i tillë është emblematik, meqë ia del që errësirën historike ta kthejë në një dramë ezistenciale të veçantë në letrat tona.
Në këtë adpekt Vukaj theksoi se autori ia ka dalë që disa koncepte filozofike t’i implenentojë në diskursin letrar duke i dhënë veprës një dimension të historisë shpirtërore ndër më të thellat, ku edhe fenomeni i laramanisë, nuk paraqet siç thuhet përpjekjen për mbijetim një si pakt zotot dhe pushtuesin, por paraqet filozofinë e kozmogonisë të ruajtur te shqiptarët si një fuqi civilizuese.
Autori Buxhovi duke fomë për “Kosovën historinë e shkurtër” tha se kjo vepër është sintezë e tetë vëllimeve, por edhe me disa pasazhe të rishkruara. Autori foli në mënyrë kritike për mungesën e vullnetit që historiografia institucionale të lirohet nga diskursi ideologjik dhe ai i ktheyrave të histpripgrafisë dë Beogradit./ KultPlus.com
Në prag të shënimit të jubileut të Betejes së Kosovës të vitit 1389.
– Shteti i Kosovës, që ta dëshmojë sovranitetin historik dhe kulturor në hapësirën e vet të lënduar dukshëm me Pakon e Ahtisarit dhe lëshmimet kishës ortodokse serbe, duhet të ridefinojë monumentin e ngritur në Gazimestan në përputhje me të vërtetën historike jashtë ikonografinë hegjemoniste serbe, gjë që nënkupton shapllejn e një konkursi ndërkombëtar për ngritjen e një memoriali që pasqyron rolin e faktorit dardan në mesjetë dhe të faktorëve të tjerë në të…
Nga Jusuf Buxhovi
Shënimit të betejës së Kosovës në përputhje me konceptin hegjemonist të Beogradit, që nuk paraqet tjetër pos një orgji shoviniste, duhet t’i jepet fund njëherë e mirë. Ka dy arsye të forta për këtë vendim: E para, ka të bëjë me mbrojtjen e sovranitetit dhe të integritetit shtetëror të Kosovës nga një agresion vandal që përsëritet çdo qershor gjatë këtyre njëzet vjetët e fundit, kur Kosova është çliruar nga pushtimi serb, gjë që nënkupton edhe lirimin nga ikonografia e këtij pushtimi, që mbështetet mbi një mit të falsifikuar siç ishte Beteja e Kosovës, së cilës, kisha ortodokse serbe, prej vitesh ia jep konotacionet e një liturgjie religjioze mbi konceptet hegjemoniste serbomëdha. E dyta, ka të bëjë, me atë se një ngjarje historike, çfarë ishte Beteja e Kosovës e qershorit të vitit 1389, ndonëse gjithnjë me deficite të mëdha të argumentimit shkencor, nuk guxon që të mbetet në pronësi të interpretimit të historiografisë serbomadhe dhe konceptit të saj antishkencor me ç’rast ajo paraqitet si “beteje” serbe kundër osmanëve, ku përjashtohen faktorët e saj kryesor – Arbërit dhe të të tjerët, në një luftë të lidhjes së të krishterëve të Ilirikut kundër osmanëve,që u zhvillua në Dardani dhe assesi në Serbi, ngaqë asokohe, nuk ka pasur as Serbi e as shtet mesjetar serb, siç propagandon Beogradi, duke u mbështetur mbi gënjeshtra dhe fakte të trilluar, gënjeshtër kjo që për fat të keq pranohet edhe nga një pjesë e mirë e historiografisë institucionale në Tiranë dhe Prishtinë. Parakusht që Kosova, më në fund, të mbrojë sovranitetin e vet shtetëror dhe njëherësh ta mbrojë të vërtetën historike nga një keqpërdorim flagrant me Luftën e Kosovës, në mënyrë që Beogradit t’i merren edhe të ashtuquajturat “tapi historike” ndaj Mesjetës dhe Kosovës me të cilat po demonstron në saje të koncesioneve të Pakos së Ahtisarit dhe veprimeve të tjera të papërgjegjshme të politikës së Kosovës gjatë këtyre njëzet vjetëve, është që ta marrë nën mbikëqyrje kompleksin memorial të Gazimestanit, duke e shpallur atë monument të trashëgimisë kulturore dhe historike të Kosovës. Kjo nënkupton ridefinimin e memorialit nga aspekti historik dhe kulturor në përputhje me të vërtetën historike, që si parakusht duhet të ketë largimin e monumentit të tanishëm të Gazimestanit, të vendosur dhunshëm në vitet e tridhjeta të shekullit të kaluar nga Beogradi, i cili simbolizon karakterin hegjemonist serbomadh. / KultPlus.com
“Kosova – histori e shkurtër”, “Maqedonia” dhe “Dardania” si dhe romani “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”, këtë të shtunë do të përurohen në Lezhë, shkruan KultPlus.
Përurimi do të bëhet pikërisht te vend-varrimi i heroit kombëtar, Gjergj Kastriot – Skënderbeu, aty ku heroi ynë kombëtar riktheu shtetin shqiptar në histori, bashkë me ndërgjegjen kombëtare që ushqeu aspiratat për çlirim kundër pushtuesve shekullorë.
Historiani Jusuf Buxhovi është shprehur i nderuar për këtë përurim, duke theksuar që do të ketë një bashkëbisedim me artdashësit lezhianë për letërsinë dhe historiografinë, me theks te veçantë për veprat në fjalë. / KultPlus.com
Romani i njohur ‘Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit’ nga shkrimtari dhe historiani i njohur, Jusuf Buxhovi, i cili së fundmi ka dalur nga shtypi nga shtëpia botuese ‘Faik Konica’ dhe është përkthyer edhe në gjuhën italiane, ka marrë një jehonë të re dhe sukseset e tij duket sikur nuk po kanë një fund, shkruan KultPlus.
Romani për herë të parë u botua në vitin 1982 dhe u përkthye në disa gjuhë botërore, tani ka ardhur me ndryshime të cilat dallojnë nga pesëmbëdhjetë botimet e deritanishme, për arsye se aspekti përmbajtësor dhe gjuhësor është plotësuar akoma më shumë. Ndërsa përkthimi në gjuhën italiane i ka dhënë romanit një frymë të re të shoqëruar me një sukses të jashtëzakonshëm në Itali ku çdo ditë e më shumë po i bëhet jehonë.
Mbrëmë, në promovimin e këtij libri në ambientin e KultPlus Caffe Gallery, Buxhovi ka shpalosur një lajm ekskluziv.
Buxhovi ka treguar se libri i tij do të shndërrohet në film botëror në gjuhën italiane dhe për këtë nismë tashmë shkrimtari kosovar ka nënshkruar disa parakontrata me një ndër shtëpitë filmike më të njohura në itali.
Tutje Buxhovi ka njoftuar se njëri nga producentët është tejet i njohur, përderisa filmi pritet të realizohet nga dy prej regjisorëve më të njohur italianë me renome ndërkombëtare, emrat e të cilëve ende nuk mund t’i zbulojë.
Ndërsa, tani për tani libri është në duart e dy skenaristëve të cilët para dy dite kanë marrë përsipër të kthejnë romanin në skenarë. Ndërsa, sipas Buxhovit, i gjithë procesi pritet të përfundojë në shtator.
“Ruajtja e karakterit të personazheve dhe aspektit të librit, ngritja e botës shqiptare në nivel botëror, projektimi kulturor i historisë shqiptare, përfshirja e Kosovës, Malësisë dhe Shqipërisë, janë këto disa nga arsyet kryesore që producenti italian dhe i gjithë ekipi kanë vendosur ti shpalosin në një film të vetëm ku synohet të tregohet fuqia e një populli të tërë”, thotë Buxhovi.
Buxhovi njofton se italianët kanë treguar një interesim shumë të madh që bota shqiptare të ngrihet në nivel botëror dhe padyshim që për të është nderë që ky film do të jetë i përmasave të tilla.
“Ky film do të jetë një film ku tregohet shpirti, mentaliteti dhe bota shqiptare. Po ashtu, italianët përmes këtij filmi dëshirojnë të krijojnë një pasqyrë të vërtetë të popullit shqiptar dhe historisë së tij. Frika ime e vetme mbetet shteti i Kosovës, për të cilën shpresoj që nuk do të jetë pengesë sepse për 15 vitet e fundit, Kosova nuk ka dhënë shenja që dëshiron të tregojë historinë e vet”, ka thënë krejt për fund Buxhovi. / KultPlus.com
Romani i njohur ‘Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit’ nga shkrimtari dhe historiani i njohur, Jusuf Buxhovi, i cili së fundmi ka dalur nga shtypi nga shtëpia botuese ‘Faik Konica’ ka marrë një jehonë të re dhe sukseset e tij duket sikur nuk po kanë një fund, me ç’rast promovimi i këtij libri mbrëmë u bë edhe në ambientin e KultPlus Caffe Gallery, shkruan KultPlus.
Por surpriza e mbrëmshme ishte edhe përkthimi në gjuhën italiane i cili sapo kishte arritur dhe kështu autori e bëri një promovim të dyfishtë të veprës në të dyja gjuhët.
Romani për herë të parë u botua në vitin 1982 dhe u përkthye në disa gjuhë botërore, ndërsa tani ka ardhur me ndryshime të cilat dallojnë nga pesëmbëdhjetë botimet e deritanishme, për arsye se aspekti përmbajtësor dhe gjuhësor është plotësuar akoma më shumë. Ndërsa përkthimi në gjuhën italiane i ka dhënë romanit një frymë të re të shoqëruar me një sukses të jashtëzakonshëm në Itali ku çdo ditë e më shumë po i bëhet jehonë.
Jusuf Buxhovi, në këtë libër është fokusuar tek çështja e polikromit fetar tek shqiptarët, duke e pasqyruar atë jo vetëm si bashkëjetesë të besimeve nga familjet deri te individi, por të ndërlidhur me elementet e kozmogomisë të trashëguara nga dijet e vjetra, të cilat gjenden në vetëdijen kulturore dhe historike të shqiptarëve si një faktor i veçantë, që atë e ka përballur edhe me trysninë e vazhdueshme të garës së qytetërimeve, ku për t’u shkatërruar ky element identitar, është përdorur edhe lufta biologjike, me virusin e murtajës, mbi të cilin ngritet edhe drama e romanit në dimensionin gjithëkohor dhe gjithnjëzor, format e të cilit pasqyrohen edhe sot për qëllime politike dhe hegjemoni.
Po ashtu, autori e ka kthyer paskajorën dhe disa morfema të gegnishtës, që pasqyrojnë fuqinë shpirtërore që mbështetet mbi gjuhën e mirëfilltë.
Të pranishmit mbrëmë ishin në numër të madh dhe patën rastin të dëgjojnë dhe të bashkëbisedojnë në lidhje me përpunimin e këtij romani që autori e ka risjell në një version më të plotësuar dhe i cili këtë mbrëmje ia ka kushtuar shkrimtarit që tani nuk është më në mesin tonë, Ramadan Musliut. Andaj, nën moderimin e aktores Vlora Merovci, fillimisht për disa fjalë rasti mbi librin, foli botuesi Nazmi Rrahmani nga shtëpia botuese ‘Faik Konica’.
“Botimi i parë i librit ‘Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit’, ka ndodhur në vitin 1982 dhe pas kësaj edhe në Rilindje është ribotuar shumë herë. Libri ka bërë një rrugë të gjatë e të rëndësishme deri tek lexuesi dhe këtë e dëshmojnë ribotimet e deritashme në gjuhë të ndryshme”, ka thënë Rrahmani.
Në vazhdim, Ardian Haxhaj, lexoi shkrimin e tij në qasjen kritike e që është titulluar ‘Mbi triumfe’, ku sipas tij përshkruhet lufta e jetës dhe vdekjes, të mirës e së keqes dhe errësirës e dritës.
“Në konsolidimin kulturor që me botimin e parë të romanit në vitin 1982, romani shqip në Kosovë shënjoi një momentum reprezentativ kulturor. I shkruar në formë të shënimeve, mundësohet që përvoja e leximit të këtij romani të shfaqet në shumë dimensione. Është koha e Perandorisë Osmane në Ballkan, në trojet shqiptare, diku në mesin e shekullit të 18-të dhe Gjakova është vendi ku zhvillohet ngjarja”, thotë Haxhaj.
Sipas tij, narratori dhe protagonisti kryesor, Gjon Nikollë Kazazi e përshkruan një kohë të jashtëzakonshme të përballjes së qytetit të tij me rrethinë, me ethet e mortajës që rezulton të jetë në shumë pikëpamje se prej nga vinte epidemia. Ai i takonte provincës fetare të kohës ku ai ishte udhëheqës shpirtëror i besimtarëve por në romanin e Buxhovit, del në dimensionin e prirjes së liderit shpëtimtari.
“Përsiatjet e Gjon Nikollë Kazazit i tejkalojnë përsiatjet teologjike. Si pjesëtar i një rrethine të mbërthyer nga një perandori, ai preokupohet me tema e veprime ekzistenciale, merr masa se si të shpëtohet nga mortaja që dyshohet se pushtuesi e ka sjell qëllimshëm për shkatërrimin e popullatës vendase. Andaj, ky roman mbetet në listën e romaneve më të qëndrueshme në letërsinë shqipe”, përfundon Haxhaj.
I pranishëm ishte edhe Don Lush Gjergji, i cili me një qëndrim të jashtëzakonshëm shpalosi disa fjalë rreth librit e ekskluzivisht ai foli për përkthimin e librit në gjuhën italiane sepse edhe ishte më afër atij zhvillimi.
“Janë pesë vlera universale që paraqiten në popullin tonë të stërlashtë, ilir arbnor dhe shqiptar. Romani i Buxhovit ka një titull jashtëzakonisht të bukur në përkthimin italisht ‘Për ty toka ime’, një ngjarje e rëndësishme për ne si popull shqiptar. Njerëzit tanë kanë qëndruar, kanë luftuar, kanë bërë çmos që mos të tjetërsohen e të mos shkrihen”, thotë Gjergji.
Sipas tij, vetë fakti që jemi gjallë e jemi shqiptarë, kemi vitalitet dhe e duam jetën, konsiderohet një mrekulli dhe është një ngjarje e tejkalimeve të përballimeve dhe vështirësive.
Ndërkohë, shkrimtari, historiani dhe publicisti Jusuf Buxhovi, tregoi arsyen e tij për ripërpunimin e romanit dhe promovimin e tij që i dedikohet shkrimtarit dhe intelektualit Ramadan Musliut.
“Ky promovim i kushtohet shkrimtarit dhe intelektualit Ramadan Musliut, i cili ka qenë redaktor i librit dhe punës time ia ka dhënë një kornizë përmbajtjesore dhe konceptuale. Krijuesi gjithmonë është në lëvizje dhe idetë janë një sfidë e veçantë. Janë dy arsye pse unë i jam rikthyer Shënimeve të Gjon Nikollë Kazazit”, thotë Buxhovi.
Sipas tij, ripunimi i këtij romani ka qenë i rëndësishëm që në planin ideor, të intonohet një çasje e re në këtë mbijetimin tonë. Ai e ka përjetuar mbijetimin dhe pranimin e feve si diçka e natyrshme.
“Gjuha është ajo që bastardohet më së lehti dhe në esencë neve po na kanoset koha e mortajës së Gjon Nikollë Kazazit. Një popull nuk mund ta tregojë identitetin jashtë kulturës dhe krijimtarisë, andaj për mua ka qenë e rëndësishme që ky faktor të forcohet edhe më shumë”, thotë Buxhovi.
Kështu, krejt në fund Buxhovi ka falënderuar gazetën KultPlus për mundësinë e promovimit të romanit, e në veçanti kryeredaktoren e gazetës Ardianë Pajaziti.
“Këtu nuk është herë e parë që vijmë, vijmë sepse për mua e të tjerët, ky është një kënd i cili ofron kulturë dhe për fat të keq është dashur të kemi shumë më shumë ambiente të tilla. Por këtë duhet ta shfrytëzojmë sa më shumë dhe andaj doja të falënderoja për mundësinë që ofrohet, që së paku këtu ta ndjej veten si krijues”, përfundon Buxhovi.
Në fund, duartrokitjet ishin ato që zëvendësuan fjalimet ku të pranishmit patën rastin të marrin falas nga një kopje të librit dhe autografin e autorit. Pastaj, nata vazhdoi tutje me biseda mes miqsh dhe artdashës të cilët u shoqëruan me nga një gotë verë nën meloditë e këngëve shqiptare. / KultPlus.com
Jusuf Buxhovi me “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit” do të prezantohet në KultPlus Caffe Gallery, shkruan KultPlus.
Jusuf Buxhovi, autori i romanit do të bashkëbisedoj me të pranishmit në lidhje me përpunimin e këtij romani që e ka risjell me një version më të plotësuar, dhe i njëjti do të shpërndajë libra falas për të pranishmit, të cilët do ti marrin librat edhe me autografet e autorit.
Ky organizim i cili mbahet të mërkurën me datën 16.06.2021, do të filloj në orën 19:00 dhe pritet të zgjasë deri në orën 22:00. Ngjarja do të jetë e hapur për të gjithë dhe do të mbahet duke respektuar masat mbrojtëse kundër Covid-19./ KultPlus.com
Pjesë nga intervista me Giovanni Cedrone, redaktor i romanit “Per te Terra mia – le confessioni di Gjon Nikola Kazazi” të botuar këto ditënë Itali dhënë Radio Radicale.
Radio Radical: Përkthimi në italisht i librit “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit” (Per te terra mia” te shkrimtarit Jusuf Buxhovi si dhe botimi i tij nga Armando Editore, paraqet një ngjarje kulturore, ngaqë ky libër flet për një histori tragjike dramatike të një populli që gjithmonë ka luftuar për liri. Ju jeni ndër ata që ndihmuar të ky libër të përkthehet dhe të botohet në Itali. Ishte kjo rastësi apo ua propozoi dikush?
Giovanni Cedrone: Nuk ishte rastësi. Prej kohësh njoh dhe bashkëpunoj me përkthyes shqiptarë këtu, që ma preferuan romanin e Buxhovit. Kur kontaktova me këtë libër, që vjen nga periferi kulturore, para së gjithash kuptova rëndësinë e tij të jashtëzakonshme edhe për faktin se ai fliste për një pandemi të një epidemie të murtajës në shekullin XVIII. Dhe kështu me Dr. Knox të vendosëm të kërkojmë një botues që e gjetëm në Armando editore që besoi në këtë botim dhe nga shtypi e nxori në prill. Kështu që në bashkëpunim me botuesin vendosëm të shtojmë këtë le të themi prefiksin e titullit “Për tokën time”, sepse është një fjali që autori e shqipton protagonist. Sepse, pikërisht Gjon NIkollë Kazazi me rrëfimin e tij jashtëzakonshëm që vjen nga shekullit XVIII, tregon saktësisht lidhjen me tokën shqiptare në këtë rast kosovare por me pak fjalë.
Në atë kohë ka një alternim në të cilin flasim për të njëjtin komb, por siç e kemi parashikuar tashmë të ndarë në pesë pjesë të ndryshme. Por, në të vërtetë, në shekullin e tetëmbëdhjetë, populli shqiptar ishte një, dhe ky libër, na tregon saktësisht se si në fund identiteti i këtij populli del shumë i fortë nën pushtimin osman. Natyrisht se rrëfimi për zhdukjen e një populli, paraqet një referencë historike, me të cilën ky popull është përballuar në vazhdimësi, gjë që nuk është e rastit që në roman, në njëfarë mënyre, ekziston paralelizmi midis pushtimit serb dhe atij osman. Kjo referencë është edhe e pritshme kur dihet se autori është historian i njohur, njëherësh aktivist nga radha e atyre që themeluan le të themi partinë e parë e opozitës, siç ishte Lidhjes Demokratike e Kosovës. Andaj, ajo që na aspekti imagjinar ndërton dramën tragjike të romanit rezulton nga puna hulumtimeve historike shumë të hollësishme të bëra në arkivat gjermane mbi të gjitha, ndaj edhe protagonisti i tij Gjon Nikollë Kazazi është një personazh që ekzistonte me të vërtetë, siç mund të thuhet edhe për epideminë e murtajës, me të cilën ai u ballafaqua dhe luftoi për ta përballua. Dhe kështu le të themi se, sado i trilluar të jetë, është një libër që ka gjithashtu shumë të vërteta historike, ndër të cilat edhe murtaja, qoftë edhe si metaforë, flet për një projekt zhdukjeje. Unë sinqerisht shpresoj se ky është një libër, ndonëse qet në pah të vërteta historike, nuk është thjesht një roman historik, por është një libër që tregon një histori të shpresës në realitet dhe të lirisë sot, që ndonëse është shkruar dyzet vjet më parë, korrespondon me edhe me të tashmen.
Radio Radical: Çështja e identitetit kombëtar, që shtron ky libër në kontekstin e lirive, që ne sot i kemi në Perëndim dhe në vende të tjera në Evropë, sikur bën të ditur se lufta për to nuk ka marrë fund?
Giovanni Cedrone: Për mendimin tim ky libër do të ishte mirë të gjendej gjithmonë në tavolinën dhe pranë shtratit, meqë rrëfimi i tij duhet t’i arrijë të gjithë, meqë ngreh në piedestal vlerën e të qenit si dhe dobinë për të luftuar për to edhe në rrethanat më tragjike, siç duken ato të kërcënimit nga murtaja.
Me këtë rast desha të them se ndihem shumë afër popullit shqiptar, kështu që jam shumë krenar edhe për prezantimin e librit ditë më parë bashkë me ambasadorët e Shqipërisë dhe të Kosovës të këtij libri, meqë ishte kultura ajo që themeloi shtetin shqiptar dhe atë të Kosovës, që janë pjesë e të njëjtit identitet historik. Kultura që ne sot po promovojmë, sigurisht që do të jetë ajo që Shqipërinë dhe Kosovën do të futen në bashkësinë evropiane ku edhe do të bashkohen. Kur them këtë kam parasysh faktin se shqiptarët përkundër vështirësive me tranzicionet, po ecin me hapa të mëdhenj drejt, të themi, modernitetit.
Radio Radical: Mund ta pengojë këtë fakti se mbi gjashtëdhjetë përqind të tyre i përkasin besimit islam?
Giovanni Cedrone: Ligjërimi i fesë për mendimin tim nuk duhet të jetë një problem i madh, ngaqë siç shihet edhe nga ky libër por edhe realitetet shoqërore, feja më e madhe e shqiptarëve sot është të jesh shqiptar meqë aty pasqyrohet uni i tyre shpirtëror, kulturor dhe historik. Duke lexuar romanin e Buxhovit, kuptova lidhjen e madhe të popullit shqiptar me tokën, identitetin, gjuhën në të cilën flisnin, si një element i fuqishëm unifikues. Gjatë bashkëpunimit me përkthyesen kam zbuluar me të vërtetë disa idioma të mrekullueshme shqiptare që janë gjithashtu të vështira për tu përkthyer në italisht pasi ato janë ndoshta fjalë që italishtja janë vërtet të komplikuara për tu përkthyer por janë të bukura. / KultPlus.com
Vepër që ishte dhe mbetët në listën e romaneve më të qëndrueshme të letërsisë shqipe
Promovimi i versionit të rishkruar të romanit “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit” në Pejë në kudër të takimeve letrare “Azem Shkreli”, u prit me interesim nga dashamirët e letërsisë po edhe shkrimtarët e shumtë nga viset shqiptare pjesëmarrës të këtij manifestimi.
Shkrimtari dhe kritiku letrar Ardian Haxhaj – referues kryesor, vlerësoi se “ një shoqëri, etnitet politik, gjuhësor apo kombëtar konsiderohet i konsoliduar së pari kur arrin ta krijojë orealin e vet kulturor, veçmas në letërsinë artistike, më konkretisht me shkrimin e romaneve, që e përçon aktin më të lartë zhvillimor të një kulture kombëtare dhe shtetërore. Letërsia shqipe e Kosovës për shkaqe objektive është zhvilluar vonë në kuptimin institucional, por jo edhe historik. Gjenocidi etnokulturor nga pushtuesit që u është bërë shqiptarëve të mbetur jashtë Shqipërisë londineze e ka pamundësua zhvillimin e letërsisë shqipe në Kosovë. Megjithatë, për një periudhë rekorde të shkurtër, vetëm brenda një gjysmëshekulli, pas rrethanave të krijuara pas Luftës së Dytë Botërore, letërsia shqipe në Kosovë hyri në panteonin e letërsisë së përbotshme me vepra emblematike, vlerat e të cilave përçojnë mesazhe universale të përhershme.” Sipas Haxhajt, në vazhdën e këtij konsolidimi kulturor, me botimin e parë të romanit “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit” në vitin 1982 të autorit Jusuf Buxhovi, romani shqip në Kosovë shënjoi një momentum reprezentativ kulturor në përgjithësi, e letrar në veçanti.
Haxhaj u ndal edhe te prosedeu i romanit, i shkruar në formë të shënimeve, që autori ia atribuon narratorit, një personazhi të mirënjohur historik, Gjon Nikollë Kazazit, me ç’rast mundëson që përvoja e leximit të këtij romani të shfaqet në shumë dimensione.”Gjon Nikollë Kazazi i takon provincës fetare të kohës, por në romanin e Buxhovit del në dimensionin e prijësit, liderit, shpëtimtarit. Përsiatjet teologjike i tejkalojnë përsiatjet teologjike. Si pjesëtarë i një etnie të mbërthyer nga një perandori , ai preokupohet me tema ekzistenciale. Merr masa që të shpëtohet nga epidemia e murtajës, që dyshohet se pushtuesit e kishin sjellë qëllimisht për shkatërrimin e popullatës vendëse, rrëfen për nevojën domosdoshme të bashkëpunimit të njerëzve të vullnetit të mirë për gjetjen e një mënyre shërimi, pothuajse klinike, e pazakonshme për atëbotë, përmes gërvishtjes së lëkurës”. Rreth estetike të narratorit, që janë pjesë e pandashme e ligjërimit të veprës, Haxhaj thotë se në këtë aspekt “Gjon Nikollë Kazazi të përkujton përsiatjet e narratorit të romanit Emri i trëndafilit të Umberto Eco-s, për fasadat e skizmave, për mbishtresimet simbolike të dijeve parakristiane me ato kristiane.” Ndërsa rreth epidemisë së murtajës në romanin e Buxhovit, Haxhaj vlerëson se ajo “ kuptohet edhe si luftë speciale e përdorur nga fuqitë madhore për qëllime nënshtrimi, pushtimi, shkatërrimi etj.” Me këtë dioptri shihet edhe mbijetesa e një kombi përmes përshtatje te dhe sintezave teologjike, botëkuptimore, kulturore dhe materiale. Është me rëndësi të theksohet se përdorimi i referencave me qasje estetike paraqitet në suaza të narracionit romanesk, në koherencë me rrëfimin, që e bën romanin të lexohet rrjedhshëm, për dallim nga shumë romane që trajtohen në formë të eseve, e të cilave u humb koherenca e narracionit.”
Në fund Haxhaj konstaton se “Romani Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit” ishte dhe mbetet në listën e romaneve më të qëndrueshme në letërsinë shqipe.
Autori i romanit u ndal te disa momente që e kanë detyruar të rishkruajë veprën, ndonëse, me shumë ribotime, vazhdonte të mbetej ndër veprat më të kërkuara. Sipas autorit, krahas futjes së paskajorës dhe të idiomave të gegnishtes si pjesë e një identieti kulturor që ruan kjo e folme e gjuhës sonë e përjashtuar me pa të drejtë nga standardi i gjuhës, ka qenë pikërisht koncepti i mbijetimit me anën e pranimit të besimeve të ndryshme, ku pajtimi i zotit me pushtuesin, shfaqet si formulë ekzistenciale, që e ka detyruar që ta zëvendësojë me kozmogominë si filozofi, që krijimin e lidh me fuqinë e natyrës, e ku katër elementet e saj kryesore (dielli, toka, uji dhe ajri) paraqesin fondamentin e dijeve të vjetra, të cilat i ka rrënuar monoteizmi, por te shqiptarët, si popull i vjetër antik, nuk i ka zhdukur, meqë ato kanë mbetur si pjesë e kësaj vetëdije, qoftë edhe si relikte. Të kësaj natyre janë simbolet, kultet dhe bazamenti i panteizmit, të cilat, në këtë vepër pasqyrohen me betimet: “Pasha Ujin”! “Pasha Tokën”! Pasha Gurin! Pasha Zjarrin!” Ky muze i kozmogomisë, në veri (Tropojë, Dukagjin dhe Gjakovë) ruget edhe te toponimia dhe antroponimia ku edhe sot e gjithëditën shfaqen emrat antropomorf dhe zoomorf: Zog, Shpend, Sokol, Ujk, Dash, Curr, Pëllumb,e të tjerë. Siç ruhen edhe simbolet ndër më të vjetrat nga kozmogomia përmes tatuazhit në trup të femrave si dhe në xhubletë (svastka, dielli, hëna e të tjera). Në këtë aspekt, edhe grithja si formë e vaksinimit, fiton dimensionit e njohurive të vjetra me të cilat është përballuar edhe murtaja dhe epidemitë tjera, formë kjo që për herë të parë ka gjetur konfirmimin medicinal në shekullin e kaluar me zbulimin e vaksinës nga mjekësia. Këta faktorë, kanë ndikuar që veprës sime t’i shtohet dimensioni universal për ta zëvendësuar konceptin e mbijetimit me atë të një filozofie ndër më të vjetrat e njerëzimit, gjurmët e së cilës gjenden te ne, me çka, kulturalisht, dëshmohet fuqia e tij shpirtërore dhe kulturore në përmasa botërore… Kjo shpjegon edhe interesimin e madh për librin me përkthimin e tij në shumë gjuhë botërore…/ KultPlus.com
Historiani i njohur Jusuf Buxhovi në një intervistë për revistën “Milosao” të Tiranës sqaron fanatizmin antishkencor të shumë historianëve të Tiranës dhe Prishtinës që të ruhen kornizat ideologjike të së kaluarës si dhe sajesat e Beogradit rreth “shtetit mesjetar” serb në Kosovë, që asnjëherë nuk ka ekzistuar!
“Milosa”: Botimi i librit “Kongresi i Berlinit dhe Lidhja Shqiptare 1878” sjell dokumente, aktet dhe letra të ndryshme në formën komplete nga arkivi i Ministrisë së Jashtme Gjermane ku gjendet arkivi i Kongresit të Berlinit. Duhet të jetë kjo qasja juaj e parë, por serioze, në fushën e historiografisë?
J. Buxhovi: Libri “Kongresi i Berlinit dhe Lidhja Shqiptare 1878” i takon filleve të punës sime hulumtuese shkencore në historiografi nga fillimi i viteve të shtatëdhjeta të shekullit të kaluar. Studimi mbështetet mbi temën e magjistraturës “Lidhja Shqiptare e Prizrenit në dokumentet gjermane”, e mbrojtur në vitin 1979 në katedrën e Historisë së Universitetit të Kosovës. Botimi i vitit 2008, ishte një rast i mirë që tema e magjistraturës të plotësohet me një kundrim më të gjerë të problematikës, duke u parë në tërësinë e Kongresit të Berlinit, gjë që asaj i ka dhënë një dimension më të thellë. Ky thellim ka të bëjë edhe me plotësimin e dokumenteve paraprake me të tjera nga Arkivi i Ministrisë së Jashtme Gjermane, ku gjendet arkivi i Kongresit të Berlinit, të cilat, në formën autentike, nga origjinalet (frëngjisht dhe gjermanisht), për herë të parë paraqiten opinionit shqiptar të përkthyera edhe në gjuhën shqipe.
“Milosao”:Juve personalisht jeni i ndarë mes kërkimeve, publicistikës dhe sidomos krijimit letrar. Sa e ndihmojnë njëra-tjetrën përpjekjet individuale në disa fusha?
J. Buxhovi: Publicistikën e kam profesion të mirëfilltë jetësor. E kam filluar në vitin 1967 si gazetar i “Rilindjes” për ta vazhduar dhe përfunduar në vitin 2008 në Bon të Gjermanisë si korrespodent i përhershëm i kësaj të përditshme shqiptare në këtë vend. Pra, për dyzet vjet pune aktive, gazetaria më ka ndihmuar shumanshëm. Megjithatë, gazetaria mund të jetë e dëmshme në krijimtarinë letrare, po qe se nuk lirohesh nga sipërfaqësia e saj që ia imponon dinamika, dhe veçmas e papërshtatshme në fushën e hulumtimeve shkencore, po qe se faktografia mbetet në nivelin e trajtimit publicistik.
“Milosao”:Çfarë pasojash ka sjellë Kongresi i Berlinit prej vitit 1878, në ditët tona? A mendoni se ky ishte shkaku kryesor që mori trajtë Lidhja shqiptare e Prizrenit dhe u përmirësua përpjekja për pavarësinë e vendit?
J. Buxhovi: Kongresi i Berlinit i vitit 1878 duhet parë në frymën e zhvillimeve të njohura që solli Kriza Lindore, me çka u bë e ditur se fundi i Perandorisë Osmane në pjesën evropiane do të përcillej me lëvizje të mëdha gjeostrategjike, të cilat, duhej të mbaheshin nën mbikëqyrje nga Fuqitë e Mëdha të kohës, veçmas pas bashkimit të Gjermanisë në vitin 1871 dhe shfaqjes së saj në skenën politike si faktor i rëndësishëm. Meqë pansllavizmi rus në këtë hapësirë ishte shumë aktiv dhe po përdorte lëvizjet nacionale të botës ortodokse (grekëve, serbëve, malaziasve, rumunëve dhe bullgarëve) për interesa të veta, atëherë ishte e natyrshme që edhe oponentët e saj, Austro-Hungaria dhe Italia të përdornin lëvizjet tjera nacionale, veçmas atë të shqiptarëve për qëllime të veta, pra që të mbrojnë interesat e tyre në hapësirën evropiane te Perandorisë Osmane.
Në këto rrethana, pas luftës serbo-turke të vitit 1877 dhe asaj ruse-turke të vitit 1878, pra pas Paqes së Shën Stefanit, e cila Serbisë i lejoi zgjerim në pjesët shqiptare (nga Nishi deri në Kurshumli) si dhe krijoi Bullgarinë e Madhe (ku u prekën edhe disa pjesë të etnisë shqiptare), ishte i pashmangshëm edhe reagimi shqiptar, që pasoi me thirrjen e Lidhjes Shqiptare në Prizren disa ditë para se Kongresi i Berlinit të fillonte punimet.
Natyrisht se për një reagim të tillë të shqiptarëve, që filloi me moton e “mbrojtjes së vatanit nga copëtimet sllave dhe greke” dhe përfundoi me një lëvizje politike ndër më të fuqishmet që i hapën rrugë zhvillimeve që, tridhjetë e katër vite më vonë do të çojnë te shpallja e shtetit të pavarur shqiptare, ishin të interesuar edhe fuqitë qendrore (Austro-Hungaria, Gjermani dhe Itali), siç ishte e interesuar edhe vetë Perandoria Osmane, e cila te reagimi i shqiptarëve për të mbrojtur tokat e tyre, shihte mundësinë për t’i shpëtuar trysnisë ruse, por pa dividentë politike (autonominë brenda Perandorisë), siç kërkonin shqiptare. Ka shumë dokumente mbi të cilat mbështeten këto qëndrime, vlerësimi analitik i të cilave, nxjerr në pah rezonin politik të elitës politike shqiptare të kohës që procesi i pashmangshëm i rënies së Perandorisë Osmane të shfrytëzohet në përputhje edhe me interesat e atyre fuqive të mëdha të cilat pansllavizmit mund t’i kundërvihen me futjen në lojë të kartës së faktorit shqiptar, që nuk mund të ishte tjetër pos me lindjen e një shteti shqiptar, pa marrë parasysh përmasat e tij etnike. Në këtë kombinatorikë politike, kërkesa për një vilajet të bashkuar shqiptar (nga katër sosh e ku ai i Kosovës ishte më i madhi dhe më sfiduari nga fqinjët e shqiptarëve që synonin ta copëtonin), ishte kërkesë e arsyeshme, meqë ruante tërësinë e etnisë shqiptare dhe njëherësh atë e faktorizonte në raport me Perandorinë Osmane, po edhe me Fuqitë e Mëdha të kohës, për t’u parë edhe si interes i tyre.
Shikuar nga këndvështrimi historik, Lidhja Shqiptarëve e Prizrenit e vitit 1878, në përmasat perandorake dhe veçmas në ato ndërkombëtare, e promovoi politikisht nacionalizmin shqiptar të mbështetur mbi faktorin gjuhë siç e vuri në binarët e pashmangshëm dhe të pandalshëm pavarësinë e Shqipërisë.
“Milosao”:Kush ju ka ndihmuar në këtë përpjekje të stërmadhe dhe a mendoni se keni pasur pengesa në punën tuaj?
J. Buxhovi: Puna ime hulumtuese dhe shkencore duhet parë në kuadër të zhvillimeve shoqërore dhe politike të kohës. Pra, ato të viteve të gjashtëdhjeta, shtatëdhjeta dhe të tetëdhjeta nëpër të cilat kaloi Kosova, që lidhen me emancipimin politik, kulturor dhe shpirtëror të shqiptarëve, të cilat , pas ndryshimeve kushtetuese të viteve 1968-1974, u hapën rrugë edhe krijimit të institucioneve kombëtare, siç ishte Universitetit i Prishtinës, Akademisë së Shkencave dhe Arteve si dhe instituteve të tjera hulumtuese shkencore, ku një rol të madh pati edhe veprimtaria botuese në gjuhën shqipe që drejtonte “Rilindja” e të tjera. Këtyre zhvillimeve duhet shtuar edhe bashkëpunimi kulturor dhe arsimor me Shqipërinë, i vendosur zyrtarisht në vitin 1968 në marrëveshjen e parë midis Tiranës dhe Prishtinës, me ç’rast, midis Tiranës dhe Prishtinës filloi këmbimi i teksteve shkollore, librave si dhe profesorëve në të dy universitetet, shkëmbim ky që i solli dobi të mëdha Kosovës. Tirana dhe Prishtina asokohe harmonizonin qëndrime edhe rreth disa projekteve të përbashkëta hulumtuese dhe shkencore aty ku kishte mundësi. Meqë si gazetar isha i akredituar në Bon dhe po merresha me hulumtimin e dokumenteve të Kongresit të Berlinit, çarqet shkencore në Prishtinë dhe Tiranë (Dr. Ali Hadri, Aleks Buda dhe Arben Puto) kërkuan që këtë angazhim ta ktheja në vokacion të përhershëm hulumtues shkencor, gjë që edhe kështu ndodhi. Pra, në punën time hulumtuese, si mentor të parë, kam pasur akademik Ali Hadrin dhe profesor Aleks Budën, me të cilët kam bashkëpunuar deri në vitin 1981, kur do të ndërpritet dhunshëm nga ana jugosllave pas ngjarjeve të vitit 1981. Megjithatë, ndryshimin e njohur të rrethanave politike dhe shoqërore të atyre viteve, jam munduar që ta përballoj me punë individuale në Gjermani, duke iu përkushtuar hulumtimit nëpër arkivat gjermane, në mënyrë që të rrumbullakoj sa më shumë që të jetë e mundur punën e nisur në vitet e shtatëdhjeta.
“Milosao”:Në kërkimet tuaja të vazhdueshme, ju jeni përballur me dokumente autentike. A mund të na thoni, ka pasur përpjekje për manipulime nga fqinjët apo nga kancelaritë ndërkombëtare?
J. Buxhovi: Mund të thuhet pa hezitim se e gjithë problematika e studimit të dokumenteve të Kongresit të Berlinit dhe atyre që solli kjo ngjarje, për çdo studiues të mirëfilltë shqiptar, përcillet me anatemën e manipulimit dhe falsifikimit të tyre të qëllimshëm në njërën anë si dhe të stereotipeve ideologjike në tjetrën anë. Manipulimi dhe falsifikimi i këtyre dokumenteve gjithsesi se lidhet me historiografinë serbomadhe të Beogradit, po edhe të Moskës dhe Athinës për qëllime të njohura hegjemoniste që u shërbyen projekteve antishqiptare ( “Naçërtanja” e Garashaninit e vitit 1844 dhe ajo e “Megaloidhesë” greke e po të njëjtës kohë si dhe ato të historiografisë ruse). Kongresi i Berlinit si dhe vendimet e njohura të tij, kanë paraqitur referencën emblematike të manipulimit të këtyre qendrave në mënyrë permanente nga falsifikimi i tyre e deri te keqinterpretimet e qëllimshme, që për moto kishin fabrikimin e gënjeshtrës rreth “shqiptarëve ardhacakë dhe pa histori”, “shqiptarëve mbetje e mjegulluar osmane dhe fundamentalistë të rrezikshëm islamikë” e të ngjashme, me çka atyre duhej jo vetëm t’u mohohej shteti, por, për hir “të interesave të mëdha evropiane”, Beogradit, Athinës e të tjerëve, t’u lejohej qërimi i hesapeve me ta, deri te etnogjenocidi!
Kur shikohen mirë e mirë nga të gjitha këndet të gjitha dokumentet e Kongresit të Berlinit, një pjesë të të cilave kam sjellë në librin tim, veçmas letrat e dërguara nga të gjitha viset shqiptare (124 sosh), del se një pjesë të tyre mund të thuhet se janë shkruar edhe nga konsuj rusë e grekë, nga klerikë ortodoksë dhe agjentë të tjerë të Beogradit, Athinës dhe Moskës, po edhe nga ndonjë konsull austriak. Këtë të fundi, madje e pranon edhe Andrashi, ministër i jashtë i Austro-Hungarisë në memoaret e tij, me ç’rast zbulon se “Vjena ka punuar që nga disa qendra shqiptare të vinë letra dhe telegrame që na duheshin”. Këto “ndërhyrje” nuk ua humbin vlerën kërkesave autentike të shqiptarëve, veçse bëjnë të ditur se midis tyre ka pasur edhe të dirigjuara në përputhje me interesat tjera, gjë që historiografisë sonë i mbetet që ato t’i deshifrojë dhe t’i interpretojë mirë e mirë.
“Milosao”:A mendoni se Lidhja e Prizrenit ka trajtime të ndryshme në Shqipëri e Kosovë? Sikur duket se një pjesë e studiuesve nuk kanë parë dokumentet origjinale?
J. Buxhovi: Arsyet e njohura ideologjike dhe ato që shqiptarët nga 1912 i ndanë dhunshëm në realitetet shoqërore dhe politike të ndryshme kanë sjellë edhe qëndrime të ndryshme, ku në njërën anë, nga Tirana zyrtare është imponuar qëndrimi se nga Europa dhe Perëndimi shqiptarëve u kanë ardhur të gjitha të këqijat, se perëndimi nuk i ka dashtë shqiptarët e të ngjashme, gjë që kjo ka justifikuar izolimin dhe mbylljen komuniste, ndërsa në tjetrën anë, Lidhja Shqiptare e Prizrenit është dashtë të shihet vetëm si përpjekje për autonomi, që si e tillë të “justifikojë” statusin politik të shqiptarëve në Jugosllavi e të ngjashme, sado që pjesa më e madhe e historianëve të Kosovës, konceptin e autonomisë e kanë parë si proces, që shkon tutje, e jo si gjendje statike, kundrim ky që ka qenë i ngjashëm edhe me qëndrimin politik të intelektualëve shqiptarë dhe të një pjese të klasës politike…
Krahas këtyre stereotipeve, që për fat të keq, ende gjithnjë mbahen te një pjesë e historianëve tanë (sidomos atyre në Tiranë) nga shkaku se kanë doktoruar dhe shkruar libra, siç kanë fituar edhe tituj “akademikë” e të tjera gjatë kohës së diktaturës komuniste, sot e gjithëditën mungon edhe vullneti i qëllimshëm për ballafaqimin me dokumentet origjinale! Them kështu, ngaqë ka dhjetë vite që kam sjellë dokumentet origjinale të Kongresit të Berlinit në frëngjisht dhe gjermanisht, të nxjerra nga Arkivi Politik i Ministrisë së Punëve të Jashtme të Gjermanisë në Bon (të autorizuara nga botuesi gjerman“Gisen”) e të përcjella edhe me përkthimin në gjuhën shqipe, ndërsa që historianë nga Tirana dhe Prishtina edhe në tutje citojnë versionin e cunguar dhe të filtruar të dokumenteve që sjell Haxhivasilevi, Gjorgjeviqi, Gopqeviqi dhe historianë të tjerë serbë! Ç’është më keq, disa pedagogë të kësaj mendësie, pengojnë studentët që marrin guximin të citojnë librin tim, meqë kjo ua rrënon “kredibilitetin” veprave të tyre!
“Milosao”: Historianët e Shqipërisë dhe Kosovës kanë pasur një lloj tutele të diktuar nga regjimet represive. A mendoni se ka ardhur koha që duhet të ketë një trajtim kombëtar shqiptaro-kosovar sa i përket rëndësisë së Kongresit të Berlinit?
J. Buxhovi: Tutela e regjimit represiv komunist është dashtë të marrë fund me rënien e komunizmit, siç ka ndodhur edhe në vendet tjera. Por, për fat të keq, ajo po vazhdon për arsyet që i ceka më sipër. Kujtoj se historiografia jonë duhet të ketë qëndrim shkencor jo vetëm sa i përket Kongresit të Berlinit, por të gjitha çështjeve të tjera, veçmas asaj që ka të bëjë me lidhjen pellazge dhe të tjera nga antikiteti, ku pjesëmarrja jonë në djepin e qytetërimit të lashtë dhe të vlerave të tij universale është thuajse vendimtare. Historiografia institucionale shqiptare duhet të rishqyrtojë pikëpamjet e veta rreth Bizantit, Mesjetës dhe veçmas ato që kana të bëjë me të ashtuquajturin shtet mesjetar serb me Rashën dhe Dinastinë Nemanjane – “themel i tij”, ndonëse nga autorët ndryshëm bizantinë dhe dokumentet tjera të kohës Nemanjajt shihen me origjinë tribale (fis ilir), siç duhet të rishqyrtojë edhe pikëpamjet rreth kishës ortodokse serbe, që del me autoqefali gjoja nga shekulli XIII, ndërkohë që ajo autoqefalin e ka tetë shekuj më vonë, në vitin 1923 pas krijimit të shtetit Serb-kroat-slloven. Në përputhje me këto fakte, historiografia shqiptare duhet të rivlerësojë rolin e feudeve arbërore në Bizant si dhe përpjekjet e tyre për autonomi dhe aleancave të ndryshme në përputhje me faktorët e kohës në përvijimet midis Bizantit dhe Perëndimit, siç kanë ndodhur mbas kryqëzatës së katër më 1204 e deri te shfaqja e osmanëve, ku Rasha Nemanjane, si pjesë e feudeve të kohës në hapësirën e Dardanisë dhe të Maqedonisë, që luftonin për të trashëguar fronin e Bizantit, del nga arbitri i përvetësimeve serbe.
“Milosao”:Sa i vështirë ka qenë për Ju hulumtimi në arkivat gjermane dhe sa kohë ju është dashur t’i grumbulloni këto materiale?
J. Buxhovi: Të qenit gazetar (korrespodent i përhershëm i “Rilindjes” në Gjermani, i akredituar pranë qeverisë gjermane) më ka krijuar mundësi të mëdha edhe formale që t’u qasem dokumenteve pa ndonjë vështirësi. Meqë fokusimi im hulumtues ka qenë Kongresi i Berlinit, ishte e natyrshme përqendrimi te shqyrtimi dhe vjelja e dokumenteve të Arkivit të Ministrisë së Punëve të Jashtme në Bon. Aty kam punuar nga mesi i viteve të shtatëdhjeta e deri në vitin 2008, ku kam klasifikuar mbi pesë mijë dokumente që kanë të bëjnë me Krizën Lindore, Kongresin e Berlinit dhe çështjen shqiptare nga viti 1865 e deri në vitin 1912. Pjesa më e madhe e këtyre dokumenteve ruhet në arkivin tim personal, ngaqë nuk ia kam dalë t’u siguroj vend në Arkivin e Kosovës dhe atë të Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës. Sepse, këto institucione, për arsye “të pakuptueshme”, që u cekën, nuk kanë qenë në gjendje të ofrojnë as siguri e as trajtim shkencor!
“Milosao”: E mendoni se ishte e arsyeshme ajo që përcaktoi në konkluzionet e veta Lidhja e Prizrenit, sa i përket mbrojtjes nga copëtimi i trojeve shqiptare dhe autonomi nën Perandorinë Osmane?
J. Buxhovi: Qëndrimet dhe vendimet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit janë në përputhje me rrethanat si dhe zhvillimet historike të kohës, në të cilat u gjenden shqiptarët, kur ata në njërën anë rrezikoheshin nga hegjemonizmi i fqinjëve sllavë dhe grekë dhe në tjetrën anë rrezikoheshin nga shembja e shpejtë e Perandorisë Osmane. Mbrojtja e interesave kombëtare asokohe mund të sigurohej nëpërmes kërkesës për bashkimin e katër vilajeteve shqiptare (krijimi i një Shqipërie osmane, që në të vërtetë doli nga kërkesat e katërmbëdhjetë pikëshit të Hasan Prishtinës në Shkup, në gusht të vitit 1912), që nënkuptonte lirimin nga koncepti i “miletit osman” ku gjendeshin dhe një formule kompromisi që do ta arrinte Perandoria Osmane me fuqitë evropiane të boshtit (Austro-Hungarinë dhe Italinë). Pa marrë parasysh si rrodhën ngjarjet deri në nëntor të vitit 1912 dhe nëpër ç’katrahurë kaluan shqiptarët, megjithatë epilogu i këtij zhvillimi ishte i përcaktuar nga programi i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit si dhe platformës kombëtare që doli prej saj. Pa këtë ngjarje, nuk do të kishte as Shqipëri e as komb shqiptar.
“Milosao”:Keni mbaruar dhe një kolanë historike të Kosovës, cilat janë planet tuaja më të afërta?
J. Buxhovi: “Kosova” në pesë vëllime, e botuar midis viteve 2012-2015, këtë vit plotësohet edhe me tri vëllime të tjera (VI,VII dhe VIII), me çka përmbyllet koncepti im që ky libër në tetë vëllime të paraqesë një kontribut shkencor për historinë e Shqipërisë së natyrshme dhe të Shqiptarëve nga antikiteti e deri te koha jonë, ku Dardania është në qendër të vëmendjes, si një mbretëri ndër më të vjetrat e antikitetit, e lidhur me Trojën dhe zhvillimet tjera që ndodhën pas rënies së saj. Përqendrimi te Dardania si qendër e antikitetit ka rëndësi të dyfishtë: ngaqë në njërën anë lashtësisë sonë ia shton komponentin kryesor që atë e lidh me qytetërimin trojan dhe atë pellazg në përgjithësi (qëllimisht të harruar dhe të anashkaluar), dhe në tjetrën anë e zhvlerëson në tërësi gënjeshtrën serbe për gjoja “shtetin mesjetar serb” në Kosovë, që nuk ka ekzistuar kurrë, që për fat të keq, edhe sot e gjithditën mbrohet nga disa historianë të mendësisë ideologjike në Tiranë dhe Prishtinë, me të cilën Serbisë, siç e pasqyron edhe pakoja e Ahtisarit në Kushtetutën e Kosovës, vazhdon t’i njihet edhe “e drejta historike”, paçka se ajo frymëzoi gjenocidet serbe ndaj shqiptarëve ( të viteve 1878, 1912, 1944 dhe 1999)!
“Kosova” në tetë vëllime, po ashtu, ka për qëllim të pasqyrojë edhe vazhdimësinë arbërore-shqiptare nga mesjeta e deri te shfaqja e parë e shtetit shqiptar (atij londinez më 1913), me ç’rast pranimi i shtetit të përgjysmuar shqiptar zhvendosi raportet e brendshme shoqërore, kulturore dhe politike të botës shqiptare, ku shteti mori rolin e qendrës, ndërsa pjesët e mbetura jashtë nën pushtimin serb,malazias dhe grek, ndonëse dikur trung historik u kthyen në periferi me fatin tragjik të asimilimit deri në zhdukje! Shteti i Kosovës i pranuar ndërkombëtarisht më 2008, korrigjoi këtë padrejtësi (kthimin e qendrës në periferi dhe të periferisë në qendër) dhe, me dy shtete shqiptare, vendosi balanset historike dhe shoqërore-politike të botës shqiptare. NË këtë aspekt “Kosova” shfaqet si histori e shtetit të Kosovës, po edhe histori e Shqipërisë së natyrshme. Si e tillë, kjo vepër, paradigmës që ka funksionuar nga viti 1913 e këndej se “Kosova është Shqipëri” ia shton atë se edhe “Shqipëria është Kosovë”. / KultPlus.com
Së fundi është përkthyer në gjuhën italiane “Për ty Toka ime – Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”, libër nga autori Jusuf Buxhovi, dhe për këtë përkthim është shprehur të jetë e nderuar edhe ambasadorja e Kosovës në Itali, Lindita Haxhitasim. KultPlus ju sjell të plot reagimin e saj.
Është nder të promovosh historinë e #Kosovëspërmes rrëfimeve të fakteve historike, të cilat për shekuj me radhë na kanë bërë krenarë për identitetin tonë.
“Për ty Toka ime – Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit” e shkrimtarit dhe historianit tonë të mirënjohur Jusuf Buxhovi, tani i botuar edhe në gjuhën italiane nga shtëpia botuese #ArmandoEditore, ka kontribuar në forcimin e rrënjëve të popullit tonë./ KultPlus.com
Versioni i plotësuar i romanit “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”, që doli këto ditë nga shtypi, sot u promovua në Gjakovë, pikërisht në ditën e njejtë që kjo vepër e përkthyer në italisht, promovohet në Romë nga botuesi i njohur italian “Armando”.
Vepra deri më tash është përkthyer në sllovenisht, serbisht, frengjisht, ndërsa është në përkthim e sipër në anglisht, polonisht, gjermanisht, spanisht dhe rumanisht.
Nga botimi i parë në nivitn 1982, romani ka pasë dhjetra ribotime në Kosovë dhe dy botime në Shqipëri. Si i tillë, hyn në romanët më të sukesshme të letërsisë shqipe.Promovimi u në Bibliotekën Komunale “Ibrahim Rugova” / KultPlus.com
