105 vjet më parë, më datë 1 shtator të vitit 1916 në Shkodër, u themelua dhe filloi veprimtarinë e saj, Komisia Letrare Shqipe.
I konsideruar si institucioni i parë në rrafshin albanologjik, Komisia Letrare Shqipe, u krijua me nismën e Akademisë së Shkencave të Vjenës, 8 vjet pas njësimit të alfabetit të përbashkët të gjuhës shqipe më 1908 në Manastir dhe ishte një tjetër hap i rëndësishëm për standardizimin e gjuhës, si dhe një nga ngjarjet më të rëndësishme për kulturën shqiptare në përgjithësi e të gjuhësisë në veçanti.
Ky institucion hartoi “Rregulla mbi ortografinë e gjuhës shqipe” që u bë një nga bazat mbi të cilat u vendos gjuha standarde shqipe. Komisia kodifikoi për herë të parë drejtshkrimin e gjuhës letrare, terminologjinë shkollore e administrative me bazë elbasanishten dhe çoi më përpara njësimin e gjuhës letrare dhe kodifikimin e drejtshkrimit të saj, duke i afruar më shumë të dy variantet letrare.
Komisia ishte një këshill i formuar nga intelektualët më në zë të kohës mbi çështjen e gjuhës shqipe, dhe mjaft albanologë të huaj. Pjesëmarrës të saj ishin intelektualë të njohur brenda dhe jashtë vendit, personalitete të kulturës kombëtare, ekspertë të të gjitha fushave, njohës të të gjitha gjuhëve klasike dhe moderne të kontinentit evropian, si dhe të zhvillimit arsimor e kulturor të vendeve të përparuara.
Me një përfaqësi të tillë synohej “bashkimi i një elite intelektuale të fuqishme” dhe gjetja e zgjidhjes së problemeve më të mprehta dhe të ngutshme të gjuhës, letërsisë, arsimit dhe kulturës kombëtare.
Ndër ta përmendim: Luigj Gurakuqi, At Gjergj Fishta, Sotir Peci, Dom Ndre Mjeda, Mati Logoreci, At Ambroz Marlaskaj, dr.Gjergj Pekmezi, Hilë Mosi, Aleksandër Xhuvani, Maksimilian Lamberci, Rajko Nahtigal, Imzot Vinçens Prenushi etj.. / KultPlus.com
(Dosja Pekmezi në arkiven shtetit në Vjenë) Me rastin e 104 vjetorit të krijimit të KOMISISË, në Shkodër.
Nga Pjeter Logoreci
Tuj lexue librin Komisia Letrare Shqipe në Shkodër me autor Tomor Osmanin, në faqen 35 lexova: Kryetar i Komisisë Letrare Shqipe u caktue, nga komanda ushtarake austriake, Dr. Gjergj Pekmezi, i cili e kreu këtë detyrë nga data 24 shtator 1916 deri më 17 shtator 1917. Për largimin e Gjergj Pekmezit nga KLSH-ja ka dy njoftime të kundërta, të dyja të botueme në gazetën „Posta e Shqypniës“. Në nr. 89, të dat. 13 tetor 1917 shkruhej: „Marrim vesh se i ndritshmi z. Dr. Gjergj Pekmezi, të cilin kryekomanda e ushtrisë e ka pasë emnue kryetar në Komisinë Letrare, ka hjekë dorë prej ksaj zyreje. ……..“
Katër ditë ma vonë, më 17 tetor 1917, pas këtij njoftimi gazeta „Posta e Shqypniës“ jep një njoftim tjetër, që e kundërshton të parin, bërë nga vetë Gj. Pekmezi, ku thuhej: „ Dorëheqjen time e dhashë se s´kam qenë aspak i marrun vesh me vendimet e dhanuna përmbi ortografinë e gjuhës shqipe prej Komisisë Letrare, tue ndodhë për pushime në Vjenë…..“
Mospërputhja në mes dy lajmeve për nji periudhë kaq të shkurtë, e sidomos njoftimi i dytë nga vetë Pekmezi, më bani kurioz dhe më motivoj për me kërkue burimin e ktij lajmi dhe arsyen e dorëheqjes.
Në dokumentat arkivorë diplomatik (Diplomatie und Außenpolitik 1848-1918) të asaj periudhe, gjindet nji dosje, që sipër saj mban shkrimin: Affäre Pekmezi. Kisha ndigjue që ma përpara që në mes Pekmezit dhe disa pjestarve të Komisisë Letrare kishte mospërputhje mendimesh përsa i përket çështjeve teknike të gjuhës shqipe. Mëndyra e vëndosjes së tij në krye të Komisisë Letrare me komandim nga pala austriake, nuk ishte e dishrueshme për themeluesit e Komisisë. Kjo ra në sy dhe të vetë Kryekonsullit Austriak në Shkodër Kral, i cili ishte ndër nxitësit kryesor për krijimin e Komisisë nga Fishta e Gurakuqi. Konsulli Kral në korespondecën e tij, njoftonte Vjenën për kontraditat në mes anëtarëve të kryesisë me Pekmezin dhe i kërkonte Ministrisë rishikimin e emnimit të tij. Kjo solli dhe një farë distancimi konfliktual në mes të dërguemit nga Vjena në krye të Komisisë, Pekmezit, dhe Konsullit të përgjithëshëm Kral. Në një takim në mes bashkëatdhetarësh në Vjenë, Pekmezi ankohet për Konsullin Kral si i njëanshëm dhe i mvarun ekonomikisht nga disa anëtarë të komisionit. Ma poshtë po sjell nji letër e cila mban datën Shkodër 18 tetor 1917, që Konsulli Kral ja drejton Ministrit të Jashtëm Graf Czernin në Vjenë, ku shkruhet për pakënaqsitë që ai ka nga puna e Pekmezit dhe thashëthemet që ai përhapë në mes të shqiptarve.
Po përpiqem të sjell këtu (jo me statusin e një përkthyesit profesionist) në gjuhën tonë disa pjesë të kësaj letre:
Graf Czernin / Wien
Nr. 199.
Shkodër, me 18.Tetuer. 1917
Akuzat e Dr. Pekmezit
(3 faqe)………
Njoftohet që Korpskomandoja me një mbishkrim që i bashkangjitet kësaj letre ka lejue që, me një fare Omer Hamid Gynokastra nga Berati, të mbahet nji preçesverbal pyetjesh për të sqaru, nëse Dr. Pekmezi në të vërtetë, përballë disa personave në Vjenë, ka vu në dyshim pastërtinë e karakterit tim. Nga ky mbishkrim ishin prekë thellë (më sa kuptova unë) Inspektrori i arsimit Matias Logoreci dhe sekretari i Drejtorisë kombëtare të arsimit Anton Paluca, të cilëve mjeku kshilltar i ma sipërm ja kishte tregue, dhe që u ndien të fyer gjithashtu nga fjalët e Pekmezit.
Motivi i shpifjes së Pekmezit është mendimi i tij i gabuem, që ishte në dorën time ta ndihmoja që këndveshtrimet e tij në Komisinë Letrare Shqiptare në çdo mëndyrë të ishin fituese. Edhe pse unë gjithmonë pikëpamjet e tij i kam miratue objektivisht, përkundër një opozite të fuqishme në Komision, të cilën ai e ashpërsoj nëpërmes veprimesh të papërshtatëshme dhe aftësive të tij dukshëm të kufizume, por që, me keqardhje, vetëm në pak raste nuk mujta ta mbështes. Ai besonte at´herë padyshim se, në një ndryshim në përsonin e Komisarit civil, do mujte me realizu dëshirat e tij, e shpresonte ta anashkalonte atë me mjete të ulta.
Megjithatë unë, siç kam sqarue edhe në përgjigjen e drejtuar Korpkomandos, nuk kam asnjë ndjenjë armiqësore, apo fyerjeje kundër tij. Si privatperson do ta kisha mospërfillë çdo atakim të tij sa qesharak aq dhe të çmendur për këdo që e ndigjon. Por nga pozicioni më i lartë ushtarak që unë mbaj dhe si funksionar civil në Shqipni, nuk më mbetë zgjidhje tjetër veçse të sjell në dritë të vertetë të gjitha anët e problemit.
Mbas këtij dokumenti informativ të Konsullit Kral që u protokollue me 19 Okt. 1917 në Ministrinë e Jashtme në Vjenë, vjen një tjetër dokument, por kësaj radhe nga Pekmezi, i cili i me kërkesën e Konsullit Kral, është pyetur nga dy ushtarakë të naltë të autorizuem nga shteti austriak, Majori Spindler dhe Hauptmann Marçiç. Ky proçesverbal mban adresën e Konsullit të Përgjithshëm August von Kral dhe ka datën: Shkodër me 20 Oktober 1917.
Këtu po sjell në shqip tekstin e letres:
Sqarim
Sot më është ba e dijtun nëpërmjet Majorit Spindler dhe Hauptmannit Marçiç, të dy të autorizuar nga Konsulli i Përgjithshëm Kral, që gjatë një bisede në Vjenë në një Kafene, para disa dëshmitarëve, kam fajsuar Konsullin e Përgjithshëm Kral, që është komprometue duke marrë një sasi argjëndi si rushfet, me vlerën e të cilit ka shkue në një kamp pushimi.
Unë sqaroj këtu se kjo akuzë është e pa vërtetë. Një gjë të tillë nuk e kam thënë kurrë. E vërteta është si vijon: meqë unë në verë isha për pushime në Vjenë, takova atje zotni Azis Pashë Vrionin me të birin, të cilët kishin ardhur për të ba operacion. Me që Azis Pasha nuk fliste gjermanisht kishte marrë me vehte Dr. Omerin nga Berati si shoqnues.
Në Vjenë Azis Pasha u bashkue me Faik Bey Konicën, një i njohtun i tij i vjetër, i cili njihet kudo për Excentritetin (sjellje të çuditëshme) e tij, që i shoqëruem edhe me Dr. Omerin, të dy së bashku me takuan mua disa herë për arsye të ndryshme, ku përherë ngacmojshin Azis Pashën. Dr. Omeri duhej me shoqnue të birin e Azis Pashës në Karlsbad, e mbasi Azis Pashës nuk i pëlqente më Dr. Omeri, kërkoj prej mejet një shoqënues tjetër për të birin. Kjo bani që Dr. Omer dhe Faik Bey Konica u kthyen kundër mejet.
Nga kjo mendoj unë, me siguri që të dy zotnijtë e fyer vëndosën që të hakmerren kundër mejet duke më akuzu për gjana qi unë kurr nuk i kam thanë. Në këto rrethana, ju lutem që të pyetni Azis Pashën, djalin e tij dhe studentin e mjekësisë që i shërbej, Johann Bascho, e po ashtu edhe zotni Feizi Bey Alizotin, i cili u informue nga Azis Pasha sapo ky u kthy në Berat. Unë deklaroj edhe një herë që kurr nuk kam ba të tilla deklarata që prekun nderin e Konsullit të Përgjithshëm Kral, gjë për të cilën mund të betohem.
Për të plotësue të gjithë panoramen e ngjarjes me objektivitet dhe që të jetë sa ma e qartë për lexuesin, për të nxjerrë vetë konklusionin e këtij konflikti, po vëndosë në ktë shkrim edhe proçesverbalin e pyetjes të një prej dëshmitarëve kryesore, Dr. Omer Hamid Gjinokastra nga Berati.
Protokoll, datë 18 shtator1917 i mbajtun me Dr. Omer Hamid Gjinokastra në Berat. Përsonat e autorizuar për hetim: Gjeneralmajor Franz Ritter Wiess – Tihany, komandant i rrethit Berat, si dhe Dr. Guido Mück, Referentjuridik dhe mbajtës i protokollit. I pyeturi flet vetë gjermanisht (nuk ka nevojë për përkthyes)
Dr. Omer Hamid Gjinokstra, lindë dhe rritë në Gjirokastër, mjek i përgjithshëm në Berat, 30 vjeç.
Në verën e 1917, në qeshor ose korrik isha i ulun në një kafe në Alserhof në Vjenë. Me mue ishte edhe Faik Bey Konica, shkrimtar që banon në Vjenë…..për ma tepër ishte aty edhe Dr. Pekmezi dhe disa burra të tjerë prej Shqypnie që nuk më kujtohen ma se kush ishin. Ndoshta ishte edhe Fazdi Bey Frashëri me ne. Ky është student në Vjenë e Faik Bey Konica e njeh. Këtu në kafe përpara të gjithëve, Dr. Pekmezi ka folë gjana të cilat unë më vonë, ja kam tregue Drejtorit kombëtar të arsimit Luigj Gurakuqit.
Këto deklarata ishin që Komisari civil von Kral përpiqet të përfitojë për nevoja personale monedha argjëndit e këto lëvizje të gjitha me ndërmjetësinë e Drejtorit Kombëtar të Finanzave Fejzi Bey Alizoti. Rreth kësaj, tha ai (Pekmezi) në kto pisllëqe i përziem asht edhe Drejtori i përgjithshëm i arsimit Gurakuqi. A janë përmend këtu edhe emna të tjerë si Logoreci e Paluca nuk mundem me kujtue.
Dr. Pekmezi shtoj më mbrapa që zotnia von Kral jeton me kto monedha të pista në Badgastein në një lëndinë luksoze……
Duke u nisur nga këto dokumenta dhe dëshmi e gjithë dosja prej shumë faqesh (proçesverbalet e pyetjeve edhe të dëshmitarëve të tjerë me po të njëjtat deklarata), njihet në arkivin e ministrisë së jashtme si:
AFFÄRE PEKMEZI.
Në dosje janë dhe disa raporte dhe informacione për problemet përsonale e familjare të Pekmezit, të cilat e shqetsonin atë përsonalisht, por edhe dëshirën e tij për punë e të gjithë klimen në Komisinë Letrare.
Si rrjedhojë mendoj se këto konflikte ishin shkaku që ai të largohej nga Komisija Letrare e nga Shkodra ku situata për te u ba e padurueshme. Momente të tjera nga jeta e tij në Vjenë nuk janë të pasqyrume në ktë dosje. Dihet që ai pat një rol të madh në krijimin e katedres së gjuhës shqipe në Vjenë, shkroj libra mbi studime gramatikore që sipas specialistëve janë kulmore për nga trajtimi dhe zhvillimi i gjuhës shqipe, si dhe përfaqësoj denjësisht vendin gjatë karrierës së tij si diplomat. Duhet përmendë se gjatë periudhës së protektoratit austriak në Ballkan, Pekmezi u mbështet fuqishëm financiarisht me fonde për të mbajtur në kambë aktivitetet e tij letrare, gjuhësore, gazetat, shoqatën, për botimin e librave që dërgoheshin në atdhe. Në botën e shqiptarëve të Austrisë ai ishte një nga figurat kryesore që i dha tonin jetës patriotike të emigrantëve jashtë atdheut.
Shenim:
Materialet e paraqituna në ktë shkrim gjinden ne AT-OESTA/HHStA, Diplomatie und
Außenpolitik 1848-1918
Këto kërkime dhe dosjen e plotë -Affäre Pekmezi- (të përkthyer) e kam botue në shtypin shqiptar, për ti shërbye studjuesve, që me 27 qeshor 2012. / KultPlus.com
