Kur ishim studenta të së parës Shkollë të Lartë Aktrimi në Shqipëri (1959-1963), i ndjeri pedagogu ynë erudit, dramaturgu e Drejtori i Teatrit PopuIIor Xhemal Broja, i cili na jepte lëndët e “Historisë së Teatrit Shqiptar e Botëror”, na thoshte , jo pak herë se: “Jeta është e shkurtër, por rruga e artit tepër e gjatë”! Dhe se, vizioni “për t’u bërë aktorë”, edhe pse i zjarrtë , na dukej shumë i largët! Por, me dy shembëlltyrat që i hodha në internet, me dy monografitë e artistëve themeltar Mihal Popi e Naim Frashëri, do të vërtetoja se, në mes nesh, patëm edhe artistë të nivelit të lartë, që do të bëheshin më pas edhe pedagogët tanë të parë. Shëmbëlltyrën e tretë do ta gjeja tek ajo Liceistia e bukur që ishte pranuar në Teatër si probiste, Margarita Xhepa që “e kaloi edhe “provën e zjarrit” të aktrimit po me një pjesë të Brojës, me Majlindën , heroinën e parë të emancipimit të gruas në jetën shqiptare.
Me një jetë krijuese, fatlumërisht shumë më të gjatë se dy të parët, si edhe me role të jashtzakonshme për të, me Klean e Figueiredos tek “Dhelpëra e Rrushtë” (EZOPI) dhe me Ofelinë e Shekspirit në tragjedinë “Hamleti!”! Që e ngriti EROSIN gjer në shkallën më të epërme tek Skllavi Ezop që e vlerësonte lirinë ca më tepër se dashurinë, si edhe tek Princi Hamlet, si një afeksion çmëndurie e të barabitur me vdekjen! Po kjo aktore komplekse do të kishte edhe role psikologjike, si tek “Xhaxha Vanja” të Çehovit , ku tre burra janë gati të vriten për Elena Andrejevnën e saj dhe tek “Djali Plangprishës”, ku njeriu rilind brënda dashurisë së saj. Mandej edhe aktore e ngritjes së personalteteve të grave , në dhjetra spektakle e filma, gjer tek Mbretëresha e Trojës, ku ajo do t’i qajë me “lotë burrash” të vrarët ndër muret e Trojës! Pa, përmendur këtu triumfin e saj në interpretimet e 5 aktoreve nga Greqia, Serbia, Bullgaria e Rumania, tek spektakli i Legjendës Ballkanike mbi “Kostandinin e Doruntinën!”, ku figura e saj u cilësua më e mira në gjithë BALLKANIN me “fitila baruti!”. Ishin po këta krijues që e quajtën “DIVA SHQIPTARE” dhe, para një publiku të gjërë Athinjot, u ulën në gjunjë para saj e i puthën dorën! Po të njëjtat interpretime të mrekullueshme do t’i bënte kjo aktore fjalës poetike në Estradën e Shtetit, nëpër sheshe dhe kudo ku jetohej e punohej, E papërtuar, pa përfillur rrethanat dhe moshën, në të gjithë Shqipërinë e kudo ku flitej gjuha jonë….Si një “LULE MARGARITË!” që kurrë nuk vyshket!
Të gjithë këtë lëndë të rrallë jete dhe aktrimi, jam përpjekur ta “derdhë” në këtë libër që mund të gjëndet me një interesim fare të vogel, (nëse egziston dëshira për të mësuar diçka më shumë prej SAJ!), po do më pëlqente, ta mbyllja këtë shkrim, me rastin e ditëlindjes që po afron (më 2 prill 2024, që thuajse e kemi tek dera!), me skicën time letrare për atë vajzë të vogël e pikaloshe që lozte dikur me baltën e Myzeqesë , ku edhe kishte lindur aktoren e madhe, Artisten e Popullit e Nderin e Kombit ,teksa më “shqyen xhaketën “, mua shkronjësin e saj për ta promovur librin “ DIVA SHQIPTARE” në Fier, Lushnjë, Tiranë, Elbasan, Strugë, Pogradec, Korçë, Athinë dhe, së fundi, nën hijen e Rrapit 500 vjeçar të Nivicë Bubarit të Sarandës, për t’u gëzuar me prezencën e vetë Margaritës, si figurë shumë e dashur, e bukur e popullore që tani kremton 90 vjetorin e saj, me po atë hijeshi e bukruri të gruas Shqiptare që edhe sot e kësaj dite nuk e “mba vëndi” burrneshën tonë të skenës dhe ekranit, nënën e tre burrave po kaq të vyer”
*
“LARISKA!
Kështu më thërrisnin kur nisën ëndrrat e mia,-më rrëfen Margarita,-Po. Kështu më quanin kur isha e vogël… Lariska! Përfytyroni një vajzë të brishtë, me fustan me lule, me kërcinjtë të lartë e këmbë të zbathura që bariste midis rrugëve tërë baltë të Myzeqesë… E tillë isha dhe unë. Diçka midis laraskës dhe pulës laramane. Lariska! Po, kisha diçka tërheqëse… Nëna më kishte bërë të bukur, po tepër të lëvizshme. Më thoshte shpesh se, që në bark i dëgjonte shkelmat e “putrave” të mia. Gjersa dola në dritë me të qara…
Qe data 2 prill e vitit 1934. Njëzet e katër orë pas “Ditës së Gënjeshtrave”… Nëna ime kishte një buzëqeshje të lehtë e të ëmbël, më afronte pas vetes, më ledhatonte flokët dyllë të verdha dhe, para se të më vinte në gjumë më rrëfente përralla… Shumë përralla… Megjithëse nëna ime e mirë dhe e butë më la shumë shpejt, unë edhe sot e kësaj dite e kam të freskët mënyrën sesi i rrëfente ajo përrallat. Ishte si një nanurisje e ëmbël, një nina-nana e një zë i ngrohtë si gurgullimë, që më shpinte, s’di se si, në “djepin magjik” të botës së përrallave. E quanin Mari nënën time dhe, ndoshta, kishte diçka nga Shën Maria, diçka të butë, të butë… të ëmbël, të ëmbël… Dhe qe rritur në një qytet të çuditshëm nëna ime, që e quanin Berat; jetonte në një lagje si nëpër përralla, që quhej Vakëf… Më dukej gjithmonë si një shenjtore, si Shën Maria, që rrinte vazhdimisht në këmbë, që na mbante nën krahë si klloçka zogjtë, që nuk flinte gjumë, po priste aty sa të na zinte gjumi të gjithëve. Ajo mbeti brenda syrit tim si një zë, si një pasuri a thesar i fshehtë, si diçka që ishte vetëm e imja, që rrinte thellë, shumë thellë meje… Nuk më lodhë kurrë malli duke e kujtuar… Më është fiksuar në tru e në shpirt se ishin pikërisht rrëfimet e saj ato përralla që thashë më sipër, të cilat ndezën tek unë dëshirën për të ndjekur më pas rrugën e bukur të artit…
Më pëlqenin të gjitha përrallat por, ato që më shoqëronin pothuajse gjatë gjithë natës, ishin përrallat me princesha. I bëja të gjalla “princeshat e mia” dhe ato vejevinin në mendjen time prej fëmije në gjithfarë aventurash të bukura. Dhe shpirti më mbushej. Përpiqesha t’i vizatoja me “lapsin e imagjinatës” dhe t’u jepja pamjen e vashave më të bukura që mund të përfytyroja, t’u jepja delikatesën e qëndrimit, hijeshinë e buzëqeshjes, modelin e flokëve, ecjen plot ledhka, ngjyrat e fustaneve që mund të vishnin, e plot e plot imazhe të tjera ëndërrore, të lehta si pupël, të holla si cipa lodruese e flluskave të sapunit, që e ngopnin kureshtjen time vetëm duke i ndërruar ato: herë bëhesha njëra e herë bëhesha tjetra…
Në atë kohë vendi ishte tepër i varfër. Në qytetin tim kishte baltë në dimër dhe pluhur në verë… Dhe shumë mushkonja që më pickonin e ma bënin mishin e bardhë të trupit pulla-pulla të kuqërremta. Nuk kishim lodra fare dhe Lariska ime s’kishte me se të lozte. Më tepër loznim shtëpiash dhe bënim sikur qerasnim njëra-tjetrën, si të mëdhenjtë, me tabaka përpara vetes, duke sajuar biskota prej balte. U jepnim formë të bukur biskotave që t’u pëlqenin mysafireve të mia. Pastaj, loznim kërcimin me litar, doemos zbathur, duke u hedhur përpjetë e duke ngritur pluhurin në qiell. Dhe pastaj vraponim sa të mundnim si të ishim të marrosura… Ja, këto qenë lojërat e mia, kaq qe jeta ime prej fëmije aso kohe. Kaq! Por, ama, ishim të lumtura. Po, po, të lumtura. Kjo është çudia e fëmijërisë. Varfërinë e kthen në pasuri, pamundësinë në mundësi, realitetin e vrazhdët në ëndërr të bukur. Ti ngopeshe me fantazitë që shoqëronin këto lojëra të pafajshme vajzash të mbyllura në avlli sesa me vetë ato. Ti fluturoje përtej tyre, në një tjetër realitet, përtej pluhurit dhe baltës, përtej mushkonjave, përtej mjerimit…
Nuk më qortonte as nëna që jetoi fare pak e as babai që u martua për së dyti e solli në shtëpi fëmijë të tjerë, duke e bërë jetën tonë edhe më të zhurmshme. Im atë ishte njeri i thjeshtë, fjalëpakë dhe njerëzor, shiste peshk e fruta në qytet dhe vinte në shtëpi i lodhur.
Sikundër thashë, nënën time e quanin Mari dhe mbeti për mua një “Shën Mari” Kur unë mbusha të njëzetat dhe u bëra vetë nënë, im shoq Xhaviti më solli si dhuratë një kukull të bukur… Ishte kukulla e parë që shihja në jetën time. E vendosa mbi komodinën e dhomës së gjumit dhe ajo është aty edhe sot e kësaj dite, për të më rrëfyer sesa e varfër qe jeta jonë atëherë, kur as kukullat nuk i njihnim… Mbaj mend që qava nga gëzimi, kur gishtërinjtë e mi prekën më në fund një kukull! E ledhatova atë kur ngela vetëm dhe më rrëshqitën lot, lot të hidhur… lot të lumtur… Një ndjenjë e çuditshme kjo, ku ëmbëlsia dhe hidhësira rrinin bashkë. Por jeta më vonë më mësoi se këto të dyja te njeriu asnjëherë nuk ndahen, janë një duke qenë dy apo janë dy duke qenë një. Qofsh ti dhe në pallate të arta, brenda shpirtit tënd diku rri e përgjon ajo, hidhësira.
Qofsh ti dhe në humnera dhimbjesh e gjëmash të mëdha, kur syri s’të sheh kurrkund një copë qiell mbi kokë, por, ama, fshehtas shpirtit tënd diku rri e të pëshpërit ajo, shpresa. Pra, ëmbëlsia. Se qielli yt do hapet një ditë. Se retë do ikin. Se gëzimi e lumturia sërish do të bujtin te ti!… Prandaj njeriu, mendoj unë, siç e thotë dhe “Libri i Shenjtë”, duhet ta marrë jetën siç është, pa e humbur toruan, as në të mirë e as në të keqe. Ai, them unë, duhet të gjejë drejtpeshimin, duke i sfiduar skajet e shilarësi nga e keqja tek e mira dhe anasjelltas. Shkurt: Mos u hidhëro i hidhëruar, mos u gëzo i gëzuar! Sa i thellë ky postulat i “Librit të Shenjtë” Ky është, me një fjalë, ekuilibri i jetës, ekuilibri që të fal arsyeja, përvoja dhe fjala e urtë.
Kur më dërguan për herë të parë në shkollë ndjeva një gëzim të madh, ashtu këmbëzbathur siç isha, me fustanin e mbushur me luleshqerra dhe pa çantë… Se s’kishim as lapsa e as fletore. Kishim vetëm një dërrasë të vogël të zezë, ku shkruanim gërmat me njëlloj qymyri. Më mbrapa, nëna më sajoi një çantë prej një rrobe të vjetër që nuk i hynte më në punë dhe ma vari në qafë me një gjalmë prej lecke…
Mësuesen time e quanin Sofie, Sofie Kushi. Qe ajo e para që më mësoi të flasë, të recitoj e të këndoj bukur. Këto gjëra më dukeshin krejt të veçanta. Nuk më pëlqente fare të stolisesha, po vishesha thjeshtë dhe e mbaja veten me ato që kisha. Fati i jetimes më ndoqi pas për shumë kohë, bile edhe kur u bëra me vëllezër e motra të tjerë, me nënë tjetër. Oborri ynë i vogël, që kishte vetëm tre pemë, një fik, një pjeshkë e një kumbull, gumëzhinte tani nga zërat e dhjetë fëmijëve dhe kështu, aty në lagjen “Stan”, u bëmë si një stan me lepuj.
Qe një ditë e shënuar për mua kur do të recitoja për herë të parë në sheshin e qytetit të Lushnjës. Kisha marrë një fustan të ri dhe dridhesha e tëra. Pastaj, e mora veten. Poezia quhej “Vajza shqiptare” dhe unë nuk e dija se kush e kishte shkruar… Por, aty thuhej që vajzat shqiptare ishin të zonja e të bukura, se ato kishin lënë tërkuzën dhe kishin rrëmbyer shatin. Flitej se ato, vajzat shqiptare, siç isha edhe unë, iknin edhe jashtë shtëpisë, edhe jashtë qytetit, për të bërë punë vullnetare, që të ndërtonin “jetën e re” dhe “njeriun e ri”, – sikundër flitej. Kjo më tundonte, më frymëzonte. Ndoshta një ditë edhe unë do të ikja jashtë mureve të shtëpisë… do të arratisesha diku tutje… Ndoshta!…
Ishte viti 1949… Viti kur unë pashë për herë të parë një film dhe u shastisa fare, lëviza nga mend. Filmi quhej “Sllavica” dhe kishte si personazh kryesor një vajzë të shkathët, simpatike, që më mrekulloi shpirtin… Fill pas këtij filmi më erdhi roli im i pare, aq i dëshiruar. Qe një pjesë ruse me titullin “Katjushka”. Isha ende në shkollën 7 vjeçare dhe te ne vinte një regjisor me emrin Gëzim Libohova. Meqenëse personazhi kryesor aty ishte një vajzë ruse e bukur, ai më zgjodhi mua, ngaqë isha edhe unë shtatlartë, e bardhë dhe flokëverdhë, si ruset. Shfaqja doli mirë dhe me të bëmë një turne në Kuçovë, Fier dhe Patos.
Sa herë që e sjell ndërmend Lariskën e vogël, bashkë me kujtimet e fëmijërisë, aq më tepër më ngjan se ato janë “zahire” për tërë jetën. Dhe unë i kam marrë ato me vete, si në baulet e pajës. Vetëm se nuk i lë të kyçura. Buron mirësi që aty… Ato kujtime e lidhje, një zahire e vënë mënjanë që herët, më ndihmojnë shpesh për të krijuar figurën e nënës, të gruas, të shoqes, si të tilla…
Dikur, jam shprehur se shikuesi im i parë ka qenë nëna ime… Nëna ime e mirë, pa e ditur se ç’është arti, e dalloi një shenjëz të tillë tek e bija. Ajo vuri re të bukurën që fshihej brenda meje. Dhe nuk më pengoi. Me modestinë e vet në gjithçka, më çeli rrugën. Ashtu sikundër do t’ia çelja edhe unë rrugën si nënë, djalit tim, Çimit, pra Ndriçimit, tridhjetë vjet më pas, pa e imponuar aspak, bile pa ndikuar tek ai si aktore që isha.
Eh!… Kjo Margaritë që keni përpara e që me nostalgji kujton rrugën dhe fatin e vet, si një Lariskë, nuk mundet të shqisë nga mendja e shpirti Lushnjën e saj të paanë, midis fushës, pa ndonjë formë të veçantë, pa shtëpi të larta, pa rrugë me asfalt, po me njerëz të urtë e të mirë. Katër nga shokët e mi të teatrit e të filmit i pata po nga Lushnja, si aktorët Ilia Shyti, Ferial Meçule (Alibali), Luan Qerimi, pa përmendur të katërtin, regjisorin e talentuar Kristaq Dhamo që më dha rolin e parë në filmin tim të parë, Zyrakën te “Vitet e para”. Dhe e pesta, e jashtëzakonshmja, qe Vaçe Zela…” E dyta “DIVË SHQIPTARE”, vokali i së cilës edhe sot ndjehet i fuqishëm, gjithëpërfshirës, pushtues zëmrash e ëndrash, jo më në atë hapësirë fushe të paanë të “Myzeqes”, po anë e kënd Europës!….
*
Dhe kështu, rrëfimi i Margaritës, si një “DET me dallgë“ dhe si një “DIELL me rezëllime”, vazhdon të mbushë gjithë faqet e kësaj Monografie, që tashmë është në duart tuaja….Le të jetë ky shkrim i thjesht edhe URIMI MË I PARI në 90 vjetorin që po afron nga mërgimtari MIHO e Eleni PIQERASIOTE, nga ajo baranga ime në Koropi të Atikës, ku ti bujte me avionin që errdhi nga Tirana, tok me Josifin tim e Mirelën tonë që aq shumë më ndihmuan, që të jeni,- e dashur Margaritë,- edhe pjesë e kënaqësive të pafundme të Publikut të Athinës, nga ku duket ditën e natën Akropoli i Famshëm i Homerit të Verbër!…Por ne sikur merrnim DRITË NGA DRITA E BUKURIA YTE, MARGARITË, MOJ!/balkanweb/KultPlus.com
