Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit organizoi ditën e djeshme një takim me temë krijimtarinë e shkrimtarit, ambasadorit e publicistit, Luan Rama.
Botues, miq e adhurues të librit, ishin të pranishëm në mjediset e QKLL, ku biseduan mbi veprën e gjerë të Luan Ramës, i cili mes të tjerash njihet edhe si kineast e studiues arti. Në takim ishte edhe drejtoresha e QKLL, Alda Bardhyli.
Luan Rama ka lindur në Tiranë në janar të vitit 1952. Ka mbaruar studimet universitare në Tiranë në fakultetin e Shkencave Politike, për gazetari (1975) si dhe më pas në Universitetin Parisi VII “Denis Diderot”, në Paris për komunikim, kinematografi dhe audiovizual.
Ai ka qenë ambasador (1991-1992) në Paris, Francë dhe diplomat kulturor i Shqipërisë (1997-2001), duke e përfaqësuar vendin edhe në UNESCO.
Gjatë aktivitetit të tij publicistik e diplomatik, Luan Rama ka botuar rreth 50 libra, brenda dhe jashtë vendit.
Ai është një nga themeluesit e shoqatës franko shqiptare “Albania”, në Paris.
Shkrimtari Luan Rama në një takim në Korçë ka bashkëbiseduar rreth krijimtarisë së tij duke u ndalur tek romani i fundit “Një mungesë e gjatë”.
Me stilin e veçantë ai sjell në këtë roman një histori të vërtetë të ndodhur në Korçë gjatë Luftës së Parë Botërore ku regjimenti i ushtrisë franceze ishte si aleat duke zbuluar mjeshtërisht fakte rreth marrëdhënies mes Shqipërisë dhe Francës.
Në këtë roman, Rama arrin të japë kontraste te forta mes jetës dhe luftës e kostove të saj, e që në thelb përcjellin mesazhin e humanizmit që sipas tij duhet të jetë në vëmendje edhe për shkak të zhvillimeve aktuale duke u ndalur tek lufta në Ukrainë.
Romani është përkthyer edhe në gjuhën frënge nga Sebastien Gricourt, i cili ka punuar edhe gjatë luftës në Kosovë dhe pohon se çdo luftë le gjurmë të dhimbshme
Shkrimtari Luan Rama, gjatë krijimtarisë së tij, ka arritur të zbuloje gjurmë historike dhe kulturore qe kane ndikuar ne marrëdhënien mes Shqipërisë dhe Francës duke u përqendruar tek qyteti i Korçës./KultPlus.com
“Më shumë parapëlqej të pikturoj sytë, sesa katedralet, sepse tek sytë, ka diçka që nuk e gjen te katedralet, edhe nëse ato janë madhështore dhe n’a sugjestionojnë…” Van Gogh
30 mars 1890, dita e lindjes se Vincent van Gogh në Auvers-sur-Oise.
Një ditë me Van Gogh në Auvers-sur-Oise
Po zbrisja fushat e shkreta të kodrinës në Auvers-sur-Oise, përmbytur nga korbat e zinj që ende vinin vërdallë në qiell. Ishte korrik, por fushat me grurë që pikturonte Vincent Van Gogh nuk ishin më. Ishin fusha të shkreta. Dëgjoja krakëllimat e korbave dhe zbrisja për tu ndalur pak më tej ku mendoja se pikërisht aty duhej ta kishte qëlluar veten Van Gogh… Ishte 27 korrik i vitit 1890 kur ai shkrehu armën pa e prekur zemrën. Sigurisht, do të donte të vdiste menjëherë në atë fushë gruri. I rrëzuar, i ngritur, me hapa të hedhura si një i dehur, ai kishte mundur të vinte deri në bujtinën e tij. Poshtë, çifti Ravoux kalonte mbrëmjen si të gjitha mbrëmjet e tjera, në bisedat e rëndomta të një jete të plogësht fshati. Hyrja e tij ishte e çuditshme, ndryshe nga herët e tjera dhe ata e vunë re ikjen e hepuar të qiraxhiut të tyre piktor që shkoi pa i përshëndetur si zakonisht, ashtu si një hije. Ai u ngjit në dhomë dhe ata prisnin që të zbriste. Atëherë, meqë ai nuk zbriti dhe ora kaloi, zoti Ravoux u ngjit vetë në shkallët e drunjta, drejt asaj dhome të mjerë, të zhveshur, veç me një krevat, një komodinë, një karrige… E pyeti se ç’kishte. Atëherë Vincent hapi xhaketën dhe i tregoi plagën në gjoks: «Doja të vrisja veten por nuk arrita dot ta bëja këtë!” – i tha ai me një të qeshur të hidhët. Ravaux zbriti me nxitim të thërriste një mjek. Kërkoi doktorin Gachet. Ai erdhi e bashkë me të, më pas dhe një mjek tjetër. Të dy mjekët i lidhën plagën. Gjaku u pastrua por plumbi ishte brenda në trup, diku… Vincent kërkoi llullën e tij dhe e ndezi. Nuk fliste. Ishte i humbur, i vetëm në këtë botë. Menjëherë Gachet kishte njoftuar një mikun e Théo-s, piktor dhe ky që më së fundi të lajmëronte Théo-n që ishte në Paris. Kur Théo hyri në dhomën ku ai ishte shtrirë, Van Gogh i tha: “Dështova përsëri!»… Théo qante për fatin e vëllait të tij. – «Mos qa vëlla! Kështu është më mirë. Më mirë për ju, e bëra për të mirën e të gjithëve». Orët kalonin. Meqë Vincent ndjehej gjithnjë e më keq, Théo njoftoi me një telegram gruan e tij Johana që të vinte dhe ajo. Por infeksioni i plagës po e linte atë pa frymë. Théo vinte rrotull pa mundur ta ndihmonte vëllain e mjerë e të pafat. I mori kokën në duar, i ledhatonte ballin… «Mos qa vëlla… – i thoshte përsëri Vincent, që dergjej në dhembje gjithnjë e më shumë, – doja të ikja për të mirën e të gjithëve, për mua, për ty, për Vincentin e vogël…» Pastaj, pas një kohë të gjatë me atë frymë të rënduar, Van Gogh gulçoi dhe vështroi nga vëllai: «Théo, mermë… Dua të kthehem në shtëpi!» Erdhi mbrëmja dhe më pas ra nata. Ai nuk ndjehej më. Vallë ishte gjallë? Kishte vdekur?… Jo, ende… Më pas u dëgjua dhe një gulçimë e fundit. Me sa duket, e fundit. Ishte ora një e gjysmë e mëngjesit në një natë të errët, por me yje… si yjet që pikturonte Van Gogh. Ishte data 29 korrik. Auvers-sur-Oise flinte gjumë. Ata nuk e dinin se një piktor i madh sapo kishte vdekur në atë bujtinë të mjerë… Një artist në moshën 37 vjeçare sapo kishte vdekur. Tepër i ri, njëlloj siç do të vdiste një vit me vonë poeti Rimbaud, poeti i Zanoreve (Voyelles), që shikonte në to ngjyra, veç ngjyra… Në mëngjes, Ravoux, gruaja dhe vajza e tij, doktori Gachet, Théo, Johana e të tjerë, u mblodhën rreth të vdekurit. Gachet i vizatoi portretin. Meqë prifti nuk erdhi (ai nuk pranoi të varrosë një të vetvrarë – Zoti i madh nuk i pranonte ata!), Théo vendosi t’i bënin një varrim të thjeshtë dhe mos ta çonin atje, në atë kishë që ai e kishte pikturuar aq bukur, me ato ngjyra të rënda kobalti, pa e ditur se një ditë mund të ishte i shtrirë atje, në një arkivol të thjeshtë druri… Jo, nuk kishte ndodhur ashtu. Trupin e tij e nxorrën në heshtje dhe e përcollën drejt e në varreza, në majë të asaj kodrine që Vincent ngjiste çdo ditë, nën një diell të tmerrshëm që digjte dhe ku tutje, shquheshin ca lule dielli, lulet e dashura të tij. Kush i kishte pikturuar ato lule më bukur se ai në këtë botë? Cili vallë? Nga Parisi kishin ardhur disa miq të Théo-s, piktorë, që ju vinte keq për ikjen e atij artisti të vetmuar. Para varrit, doktor Gachet nuk arriti dot të fliste për pacientin dhe artistin e tij, pasi e mbytën lotët. Van Gogh hynte në dhé, mbulohej me dhé dhe tani një natë e errët ishte mbi kryet e tij, pa yje, një natë e zezë e pikturuar si në Saint Remy de Provence, dhe sytë e mbyllur përjetësisht. Artisti… Në shtypin periferik të qytezës Pontoise, jo larg Parisit, në L’Echo de Pontoise, një shënim i shkurtër ishte botuar të nesërmen: ”Auvers-sur-Oise. E djelë 27 korrik. Një i quajtur Van Gogh, hollandez dhe piktor, ka qenë kalimthi në Auvers dhe në fushë e qëlloi veten me revolver, por meqë u plagos, ai u kthye në dhomën e tij dhe të nesërmen vdiq.” Vetëm 70 ditë në Auvers-sur-Oise të Van Gogh… dhe ato 70 ditë janë periudha e artë e veprës së tij, më prodhimtarja dhe koha kur u ngjizën pikturat më të jashtëzakonshme: Kisha e Auvers-sur-Oise, Fusha e Auvers-sur-Oise, Kështjella… Brenda dy muajve, 75 tablo të mëdha dhe 35 vizatime… një punë titanike! Kur ishte kthyer nga jugu i Francës në Paris, ai kishte qëndruar disa kohë në Paris, pranë vëllait të tij, por askush nuk kishte interes për pikturën tij, dhe ai e kuptonte dëshpërimin e të vëllait, edhe pse atë vetë kjo gjë nuk e dëshpëronte dhe aq shumë. Për të kishte rëndësi të jetonte me pikturën, të punonte, të zgjohej dhe të flinte pranë kavaletit të tij. Ato ditë në Paris, Théo i kishte folur për krizën e shitjes së pikturave në përgjithësi dhe se shitja e tablove të artistëve të tjerë, por edhe të tij, nuk po ecte. Varfëria trokiste në derën e çiftit hollandez, në atë apartament të vjetër parisian ku banonte Théo me Johanën dhe Vincentin e vogël. Pra vëllai s’mund ta ndihmonte më si më parë, duke i siguruar bojrat, pëlhurat, duke e nxitur gjithnjë për artin e tij dhe se mundi nuk do t’i shkonte kot. Kjo gjë Van Gogh-un e dëshpëroi pa masë. Ndjeu një fajësi të madhe sikur ai ishte shkak i halleve të mëdha që e kishin pllakosur vëllain e tij. Edhe pse i kishte parë tablotë e tij të hedhura ashtu në atë apartament, nuk i kishte ardhur më keq, sesa kur pa fytyrën hijerëndë të të vëllait… Kur kishte shkuar në bodrumin e mikut të Théos, tregëtarit Tanguy dhe kishte parë tablotë e tij të hedhur atje, ishte tmerruar. Sikur kishin flakur fëmijët e tij. O Zot!… kishte pëshpëritur Vincent!… Dhe ashtu, me zemër të vrarë për të vëllain dhe pikturat e tij, ai ishte detyruar të nisej drejt Auvers-sur-Oise, rreth 60 kilometra larg Parisit, një vend paqeje dhe për piktorë të tjerë. Në gjithë jetën e tij si piktor, Van Gogh kishte mundur të shiste vetëm një tablo dhe kjo ishte Hardhi e kuqe, për 400 franga. Kjo kishte ndodhur veç një muaj më parë… 400 franga, ja shpërblimi i gjithë atyre viteve punë, përpjekje, ëndrra… Kishte zbritur në stacionin e vjetër të atij vendi të gjelbëruar me katër telajo të bardha dhe një letër për doktor Gachet. Katër telajo dhe bota që i vinte vërdallë në kokën e tij me atë shpirt të trazuar. Katër telajo dhe një vend për të fjetur në katin sipër bujtinës me 3,5 franga nata përfshi dhe ushqimin. A nuk i kishte thënë Théo-s se “të pikturoj, kjo gjë do të ishte ilaçi më i mirë”? E megjithatë trishtohej dhe menjëherë i shkruante Theo-s: “Ndjehem i dështuar. Ky është fati im dhe kjo s’do të ndryshojë më… Megjithatë, duke lënë mënjanë ambicjen time, ne mund të jetojmë bashkë pa rrënuar njëri-tjetrin”. Përse vallë i shkruante kështu?… Atje në Auvers-sur-Oise, buzë lumit Oise, Vincent kishte gjetur strehë në bujtinën e çiftit Ravaux, atje kishte gjetur dhe doktor Gachet që do të kujdesej për gjendjen e tij dhe ku ditë më vonë do të pikturonte portretin e tij. Atje do të bridhte nëpër fshat për të hedhur në telajo atë çka shikonte e pëlqente syri i tij, me ngjyrat që dote ai, me penelatat e tij ndryshe nga të tjerat, me atë shqetësim dhe dramacitet që ndihet në tablotë e tij. Théo i shkruante letra t’i ngrinte moralin, e po ashtu edhe Johana i shkruante. Atëherë Vincent i përgjigjej Teos se “letra e saj ishte evangjelike, si një çlirim nga një ankth në një kohë që të gjithë bashkë ndjejmë rrezikun për bukën tonë…”. Në një letër tjetër Vincent i shkruante të vëllait: “… U ktheva… mora fuçën, e cila pothuaj më bie nga dora… kam pikturuar tri tablo. Janë sipërfaqe të mëdha me grurë, me një qiell të shqetësuar, në një vetmi ekstreme…” Jo shumë kohë më parë dy tablo të tij ishin paraqitur në “Sallonin e të Pavarurve” që organizohej atëherë në Paris. Vetëm dy tablo në një ekspozitë, ja jeta e një piktori të dëshpëruar… Megjithatë ato ishin tablo që do të hynin në historinë e mëvonshme: Irisët dhe Nata me yje… Dhe tani ai pikturonte fushën me grurë të kodrinës së Auvers-sur-Oise, “Fushë gruri nën një qiell me re (Champs de ble sous un ciel nouageux)… Pastaj po ajo fushë me grurë dhe korba, Fushë gruri me korba (Champs de ble aux corbeaux), qiej të shqetësuar dhe ato njolla të zeza që vinin rrotull në atë qiell të kaltër me re… Korbat! Në letrën e tij, siç dukej bëhej fjalë për tablonë Fusha e grurit me korbat… Korbat si lajmëtarë zie. Njolla të zeza në atë të artë gruri. Qiej të thellë, blu e fortë, e errët, thellësi kuadri, dinamizëm i asaj që ishte atje tej si të ishte një qiell e tokë tjetër, ndoshta një vend tjetër për të shkuar… vallë dëshira e piktorit? Sigurisht… Tashmë edhe me doktor Gachet ishte zemëruar… Nuk e përmend më as në letrat e tij. Por doktori e donte hollandezin e gjorë. Dhe piktori i bindet. Punonte, ngjitej drejt kodrës në mëngjes dhe kthehet në bujtinë në muzg.
Adhuruesit e piktorit
Van Gogh nuk arriti t’i njohë adhuruesit e tij edhe pse e dinte se një ditë vepra e tij do të vlerësohej. Ata u shfaqën vonë. E kështu, gjithë bota do t’a adhuronte. Po kështu dhe shqiptarët… Më kujtohen gjithnjë tablotë e para që kisha parë nga veprat e piktorit. Sigurisht në revista. Në fillim, në shtëpinë e Ali Osekut, në një album të madh, ku piktori më tregonte me entusiazëm veprën e Van Gogh-ut. Atëherë në Tiranë, në fillimin e viteve 70-të, në rrethet e studentëve të artit si dhe ndër piktorët flitej ngado për këtë piktor. Vlash Droboniku, miku im i Kinostudios, fliste parreshtur për të e po kështu Gazmend Leka, Bujar Luca… Maks Velo na e tregon me një ironi therrëse sesi në hetuesi, i akuzuar për “joshjen ndaj artit dekadent borgjez” dhe “agjitacion e propaganda”, hetuesi i tij që e thoshte keq emrin e piktorit të madh e pyeste se cili na ishte ky Van Gong, pasi as që e kishte dëgjuar ndonjëherë në jetën e tij këtë emër. Ç’lidhje kishte Van Gogh me politikën e bunkerëve dhe të plumbit?… Të gjithë e adhuronin Vincent Van Gogh, piktorin me “veshin e prerë” kur ishte në jug të Francës dhe kur u grind me mikun e tij të ngushtë, piktorin Gauguin. Artur Muharremi, me të cilin punonim bashkë në Kinostudio, më kishte pikturuar një kopje të tablosë së piktorit Jeune fille au bois (Vajza në pyll) dhe Ullishtat të pikturuar nga Vincent kur ishte në Saint-Remy-de-Provence, të cilat i mbaja në dhomën time bashkë me nja dy pamje të prera revistash “Nata me yje” (Nuit etoilée) dhe “Kositësi” (Le Faucher). Ishin gjithnjë aty, të pranishme, ditën dhe natën, gjithnjë me magjepsjen pas penelit të trazuar, pas okrës dhe blusë së tij. Kur erdha në Paris që muajt e parë kërkova varrin e Van Gogh dhe aty mora vesh se Vincent nuk flinte në varrezat parisiane por 60 kilometra më larg, në Auvers-sur-Oise. Dhe unë shkova, mora rrugën për në Auvers-sur-Oise, midis një gjelbërimi të hatashëm. Që nga ajo ditë pelegrinazhet e mia nuk kanë rreshtur, pasi sa herë vinin artistë shqiptarë në Paris unë i çoja te varri i piktorit të madh, aq sa m’u kthye në një lloj obsesioni. Kështu kam shkuar me Ali Osekun, Hasan Nallbani, Ilia Xhokaxhi, Edi Hila, Thoma Thomai, Vangjel Gjikondi… Kështu kam shkuar me miqtë e mi Artur Muharremi, Ylljet Aliçka e shumë të tjerë. Shkonim në varrin e piktorit, në atë varr ku krah tij, mbuluar të dy, përqafuar me një dredhëz jeshile të errët ishin dhe eshtrat e Teos, i cili pak kohë jetoi pas tij, pasi i sëmurë, i vrarë shpirtërisht dhe nga vdekja e vëllait, vdiq shpejt, duke lënë vetëm Johanën e tij bashkë me Vincentin e vogël, gjashtë muaj më vonë, në janar të vitit 1891… Dhe një ditë befasia ime ishte kur pikërisht në atë vend, gjeta dhe studion e një piktori shqiptar, Julian Tauland, të dashuruar pas Van Gogh… Dhe bashkë me të ne morrëm rrugën drejt fushës me grurë, atje ku piktori kishte qëlluar veten e tij… Ngritëm sytë në qiell dhe përsëri korbat… dhe Van Gogh që gjendej aty midis nesh, në imagjinatën tonë, në gjurmët e jetës së piktorit… Pikërisht ato ditë ishte rihapur legjenda sipas së cilës Van Gogh nuk kishte dashur të vriste veten, por se në kthim nga kodrina për në bujtinë, ai kishte ndeshur rrugës dy vëllezër të atij fshati që ziheshin dhe në përpjekje për t’i ndarë, dikush nga ata e kishte goditur padashje. Vallë e vërtetë? Historianët Steven Naifeh dhe Gregory White Smith thonë se kjo është e vërteta, por vështirë ta besosh, pasi Van Gogh do ia kishte thënë këtë ndodhi si zotit Ravaux ashtu dhe të vëllait Théo apo doktorit Gachet… Kisha e fshatit është po ajo që ka pikturuar Vincent në tablo që e bëri atë të njohur e ku gjithnjë vizitorët e shumtë nga e gjithë bota ndalojnë të bëjnë fotografi në oborrin e saj. Ti vështron kishën, fushat me grurë, qiellin e kaltër dhe të kujtohet paleta e këtij gjeniu të pikturës që kishte atë ndjesi të jashtëzakonshme të ngjyrës: “Në pranverë është e verdha, ngjyra e grurit të ri, me një jeshile të ngrohtë dhe mollët e kuqe rozë. Vjeshta ka konturin e gjetheve të verdha me tone ngjyrë vjollce. Dimri ka borën dhe personazhet e zeza. Pra, nëse në pranverë kemi ballafaqimin e ngjyrave blu me një element portokallie në grunajat ngjyrë bronxi të praruar, mund të bëjmë kështu një tablo që shpreh mirë atmosferën e stinëve me gjithë kontrastet e ngjyrave plotësuese (e kuqe dhe jeshile, blu dhe portokalli, e verdhë dhe vjollcë, e bardhë dhe e zezë)…”
Referenca universale
Pothuaj para një viti u hap në Paris një ekspozitë e Van Gogh duke vendosur krahë veprave të tij dhe interpretimin me tekstin e shkruar të Antonin Artaud. Dhe drejtori i Musée d’Orsay, Guy Cogeval kishte bërë një përzgjedhje të përkryer për të na treguar një tjetër “facete” apo këndvështrim në gjykimin e veprës së piktorit të famshëm. Edhe pse dukej se teksti i Artaud ishte disi i harruar, i shkruar në vitet e para pas lufte, ai tekst kishte një interpretim të jashtëzakonshëm të veprës së artistit të margjinalizuar nga shoqëria, pasi shkrimi i Artaud ishte një britmë e madhe e njeriut të dëshpëruar, Brenda saj ishte dhe britma e një poeti si Nerval apo vetë atij, pasi shoqëria i largoi këta artistë, sepse ata e shqetësonin atë. Antonin Artaud e shkroi tekstin Van Gogh, le suicidé de la société (Van Gogh, i vetvrari i shoqërisë) në shkurt të vitit 1947, brenda tri javëve dhe për më tepër i shtyrë nga një revistë, e cila kishte botuar esenë e një psikiatri që e cilësonte Van Gogh-un si një “artist të dezikuilibruar”. Dhe kjo e tërboi atë. Atëherë, në Orangerie des Tuillerie në Paris sapo ishte hapur një ekspozitë e piktorit, pas shumë e shumë dekadash. Dhe kur Artaud kishte nxituar drejt asaj retrospektive dhe i kishte parë ato tablo, ishte magjepsur dhe tronditur njëkohësisht nga forca e gjeniut, pasi gjeti aty shëmbëllimin e vetes, në një periudhë të rëndë psikike, pas një rënie të madhe morale, edhe pse ai ishte një intelektual i rendit të parë, aktor dhe poet. Dhe ai tekst i shkruar në dhomën e tij të trishtë, ishte një klithmë e artistit kundër institucioneve, pasi siç shkruante Artaud, duke iu referuar dhe poetit Gerard de Nerval-it, «ai nuk ishte një i çmendur, por u akuzua si i tillë sepse po bëhej gati të tregonte ca të vërteta »… Vallë ishte kështu? Mundet, pasi raste të tilla artistësh e shkrimtarësh kanë ndodhur në botën e artit, ashtu siç çoheshin në çmendinë jo pak artistë në Bashkimin Sovjetik, apo Kasem Trebeshina dhe Selman Vaqarri në Shqipëri. Por sigurisht, Van Gogh s’kishte asnjë lidhje me politikën, por ishte e vërtetë që ai e ndjeu përjashtimin që i bënte shoqëria dhe së pari rrethi i artistëve zyrtarë. Pikërisht kundër kësaj ngrihej i revoltuar Artaud. «Van Gogh nuk ishte i çmendur! – shkruante ai në atë tekst të botuar si libër më vete, ku në kopertinë ishte një fushë me grurë. “Van Gogh, është poeti më i vërtetë i të gjithë piktorëve… Organist i një stuhie të ngrirë (në një telajo)!” Dhe padyshim, po të shohësh vetëm tablonë Fushë gruri me korba e kupton fare mirë thelbin e thënies së Artaud për Van Gogh si një “organist të një stuhie”… «Tani që po shkruaj këto rreshta, – vazhdonte më poshtë Artaud, – shoh fytyrën e përgjakur të poetit që vjen drejt meje, në një murale luledielli të zgaflluar… ai pikturon në konvulsion e sipër »… Stuhia… po, një stuhi pikturale që vështirë të krijohet në kuadrin e një telajo, brenda një tabloje. Por kjo “stuhi” e Van Gogh, vinte pas një pune shumë vjeçare mbi paletën e tij, pas një pune të palodhur dhe udhë të shumta në një ethe të përhershme, siç dhe i shkruante vëllait të tij në një letër nga Borinage, më 1880: “Duhet të vazhdoj në këtë rrugë që kam nisur, pasi nëse nuk bëj asgjë, nëse nuk studjoj, nëse nuk kërkoj, atëherë jam i mbaruar. Mjerë unë atëherë! Ja si i mendoj gjërat: duhet të vazhdoj, të vazhdoj gjithnjë. Kjo është e nevojshme. Po cili është qëllimi përfundimtar, do thuash ti? Ky qëllim bëhet më i përcaktuar dhe ai skicohet ngadalë, por me siguri, ashtu si një “croquis” që kthehet në vizatim, si një vizatim që bëhet pastaj një tablo, punë që bëhet duke pikturuar seriozisht, duke kërkuar e duke u thelluar në idenë e turbullt të fillimit, disi fluturake e kalimtare gjersa ajo fiksohet mirë…” Dhe kështu nga viti në vit, nga tabloja në tablo, artisti ngjitej në rrugën drejt gjenialitetit. “Van Gogh, – shtonte Artaud, – është nga të vetmit që e ka tejkaluar pikturën, artin “inert” për të paraqitur thjesht natyrën, pasi ai bën të shfaqet me hov një forcë vibruese, një element i marrë drejtpërdrejtë nga thelbi i vet, nga zemra”… A nuk ishte kështu kur peneli i Van Gogh i jepte një tjetër “forcë vibruese” të njëjtës tablo që ai kopjonte nga Millet, duke e transformuar atë? A nuk thoshte ai se “në vend që të riprodhoj ngjyrat që kam para syve, unë i përdor ato në mënyrë arbitrare, që ta shpreh veten akoma më me forcë”?… Kjo ishte gjenia e tij. Sigurisht, Van Gogh kishte problemet e tij, lidhur me ndjeshmërinë e jashtëzakonshme të tij, një brishtësi që sot konsiderohet si një “shqetësim bi-polar”, për çka disa herë u detyrua në Arles e gjetkë të ndiqej nga një psikiatër, dhe kjo kishte gjurmët e veta, gjurmë që vinin nga fëmijëria… Vallë një ndjesi faji, një hije që e ndiqte pas? Hija e vëllait që kishte vdekur para tij, pas lindjes dhe që i kishin quajtur me emrin Vincent? Dhe meqë ai nuk jetoi, më pas, kur ai lindi, i vunë po emrin Vincent? Vincent duhej të mbijetonte… dhe ja, piktori që endej nëpër Hollandë e Francë me emrin e një vëllai të vdekur, sikur ta mbante dhe atë në kurriz gjatë gjithë një jete, edhe pse një jetë fare e shkurtër, në erë e furtunë. Nga ai korrik i vitit 1890 e deri sot kanë kaluar 126 vjet dhe fama e atij piktori të “mjerë” pushtoi jo vetëm botën pikturale por gjithë rruzullin. Tablotë e harruara të tij diku në një depo të Théo-s, do të ishin tablotë më të çmuara dhe më të shtrenjtat në historinë e pikturës. Dy stërnipa të Van Gogh erdhën këtë vit në Auvers-sur-Oise në jubileun e piktorit dhe përjetuan dhe njëherë ato imazhe të ditëve të fundit të Van Gogh, atë bujtinë të thjeshtë të çiftit Ravaux, atë dhomë gati bosh, me një krevat dhe një karrige të vizituar sot nga miliona njerëz, ku siç thotë Dominique-Charles Janssens, “Këtu s’ka asgjë për të parë, por gjithçka për të ndjerë”. Dhe ai që viziton atë dhomë përjeton vërtet një shpirt që endet në botën e tij të trazuar… Në vitin 1985, bujtina e çiftit Ravaux ishte në shkatërrim të plotë, një kafene e rëndomtë me mbishkrimin e vjetër “Commerce de vins-Restaurant” («Dyqan vere dhe restorant») por që mbarte një histori të madhe. Dhe ky njeri, me dashurinë për artin dhe së pari për veprën e Van Gogh, e bleu atë për ta kthyer në një vend pelegrinazhi për njerëzit e gjithë botës. Dhe turistët janë me mijra, si lumi i Oise, që rrjedh aty pranë, përjetësisht. Duke u kthyer nga Auvers-sur-Oise, me një katalog në duar dhe një qiell të kaltër mbi sy, përpara m’u shfaq papritur pamja e asaj lule dielli të pikturuar nga artisti. Dhe menjëherë m’u kujtua ai fragment teksti ku Artaud shkruante: «Lule dielli në ngjyrë bronxi janë pikturuar nga ai. Janë pikturuar si luledielli dhe asgjë më shumë, por që të kuptosh një lule dielli të natyrës, tashmë duhet t’i rikthehesh Van Gogh-ut, ashtu si për të kuptuar stuhinë, nuk mund të mos i drejtohesh përsëri atij…» Kjo thënie mishëronte gjithçka ngjizte vërtet peneli i Van Gogh, pasi piktura e tij nuk ishte thjeshtë filozofi, poetikë, abstraksion, por që nga fillimet e veta e deri në fund, bota e tij ishte njeriu, fushat, mbledhësit e patateve, gratë e përvuajtura dhe njerëzit e vetmuar në ato dhoma të errta, pa dritë apo ato figura të përkulura mbi fushat e jetës, ishin korrësit dhe mbjellësit (Semeur au soleil couchant – Mbjellës në perëndim të diellit), pasi Van Gogh me mbjellësit e tij, mbillte kështu farën e një arti human… / Luan Rama / KultPlus.com
Erdha Melina njëzet vjet rrugë mu deshën të vija tek ti në zemër të Athinës, një kafe piva në lagjen «Plaka», «Kafenea Melina» shndriste në diell si një vajzë e dashuruar, rrugën mora nga Akropoli për tek ti atje ku flije nën mermerin e nxehtë të Moresë, merre këtë cigare Mërkuri, çohu dhe ndize si njëherë ngjitu në këtë trapez të mermertë dhe kërce një «rebetiko» kujto «djemtë e Pireut» dhe klith një «sagapo», çou dhe këndo këngën e trishtë të “qirja Andonit” që i lumtur ishte veç në ëndërr, Melina, gjaku im i shprishur, i dua sytë e tu të mëdhenj siç dua detin dhe diellin që bie e shuhet në të, gjithë dashuritë e Greqisë janë në sytë e tu dhe shkuma e Jonit dhe e Egjeut që vjen e të mbulon gjer këtu, Kërce Melina ime, kërce dhe njëherë për mua, se të puthurën tënde ende e kam në faqe dhe përqafimi yt krahët mi ngroh, ah, duart dhe gishtërinjtë e tua që dikur mbanin në drithërimë një hënë të argjendë dhe vargjet e rënda të Janis Ricos, shko tani Melina, u bë vonë, shko ti vajzë e Argolidhës arvanitase Dasin dhe Haxhidhakis të presin atje nën dhé, shko ashtu përhumbur në tymin e cigares se agimi po afron dhe bota do të zgjohet, ndryshe do duhet të të mbart mbi vete, të shkoj si bohemi i legjendës nëpër erë ku ca fjalë të prushta pas nesh do jehojnë: një i gjallë me një të vdekur shkon…/ KultPlus.com
Në vitin 1988, Ismail Kadare botonte në Tiranë, romanin e tij “Një dosje për Homerin”, apo “Dossier H”, e botuar më pas në Francë. Ishte historia e udhëtimit të ethshëm të dy irlandezëve të New York-ut nëpër malet shqiptare në vitet ‘30, që vinin të kërkonin përqasjet e botës homerike me atë të jetës së atyre maleve, ku këngët dhe ritet, pesha e gjakut, tragjikja e llahtarisur, mbartnin ende një ngarkesë të përngjashme me atë të tregimeve të Homerit të verbër në Iliadën dhe Odisenë e tij.
Ata fillimisht kishin qenë në Novipazar, ku banonin shumë shqiptarë dhe dihet nga historia se bardë shqiptarë këndonin këngët legjendare të Mujit dhe Halilit, “ciklin e Kreshnikëve” dhe disa prej tyre ishin të verbër, si bardët e Homerit. Por, kjo përqasje nuk ishte e re sepse gati një shekull më parë se ata, kishte qenë në fakt, një studjues i njohur francez, i cili kishte bredhur në malet shqiptare në kërkim të këtij “prushi” homerik, që ai e preku realisht. Ky ishte Albert Dumont, një nga studiuesit më me emër të Francës, mbi antikitetin dhe Ballkanin.
Ç’kishte ndodhur atëherë? Në mëngjesin e 23 dhjetorit të vitit 1871, Albert Dumont (Charles-Albert-Auguste-Eugène Dumont) linte portin e Kotorrit. Në bllokun e tij të shënimeve, ai nuk harronte të shënonte për natyrën e atyre brigjeve ku “në breg, orkestra e regjimentit austriak luan muzikë”. Anija “Miramar”, e shoqërisë “Lloyd”, që prej vitesh rrihte brigjet e Adriatikut, ndaloi në Tivar, ku atij tashmë i duhet të shkojë me kuaj prej aty për në Shkodër. Koha është e ftohtë dhe qielli larg gjëmon. “Rruga gjer në Shkodër shkon shtatë, pesëmbëdhjetë apo njëzetë orë, sipas stinës, shirave ose ujit nëpër shtigje”, – shënon ai.
Rruga në fakt është plot ngjitje e zbritje, mes shkëmbenjve, ku padyshim, pamjet madhështore e habisin çdo udhëtar të huaj që zbret në këto anë, siç do ta mrekulluonin disa vite më pas, Pierre Loti-n. Nga Leqet e Hotit ata zbrisnin drejt Shkodrës, por sapo hyjnë në rrugën që zgjatet drejt qytetit, atje rrëzë kështjellës, Dumont shikon dyqanet, ku siç shkruan ai “Në pazarin e Shkodrës, një nga më të rëndësishmit e Turqisë, vijnë nga të gjitha malet e pashallikut si dhe nga Mali i Zi. Por çdo vit, uji përmbyt dyqanet e tij.” Tri muaj më parë, për Shkodrën, atij i kishte folur miku i tij, etnografi dhe kartografi i njohur francez Guillaume Lejean, i cili për herë të dytë e kishte vizituar Shqipërinë. Ai e kishte takuar në Maqedoni, gjatë një udhëtimi. “E takova në Filipopolis, ku ishte sëmurë nga ethet, pas gjithë atyre lodhjeve të mëdha…” – shkruante ai.
Biseda për Shqipërinë ishte e nevojshme për të, pasi Dumont përgatiste udhëtimin e tij drejt atyre viseve që fare pak njerëz i kishin shkelur. Dhe ja tani, ai vëzhgonte tokën shqiptare, njerëzit, sjelljet e tyre, takohej me konsullin francez në Shkodër dhe fillonte të frekuentonte kafenetë e këtij qyteti, të njohur për kështjellën e tij, takonte malësorë dhë shpejt merr udhën e maleve.
Greqia homerike në malet shqiptare
Albert Dumont, i cili prej disa vitesh ishte marrë me mbishkrimet e vjetra, ishte nisur me një qëllim të caktuar: të gjente përafërsitë e antikitetit grek me shqiptarët e maleve veriore. Kur shkruan për tributë, ai thotë se “ata jetojnë të izoluar, por kanë një kryeplak, i cili vendos për kohën e kullotave, ndarjen e tyre dhe kohën e shtegtimit; kur ka ankesa të një fqinji për tjetrin, etj. Në Greqinë antike, qeveritarët e çdo tribuje quheshin “pleq”. Ishin ata që bënin drejtësi, ashtu të ulur mbi gurë, në formë rrethi, siç tregohet dhe në mburojën e Akilit.
Kur prijësit shqiptarë mblidhen po kështu për të vendosur, ata formojnë atë që quhet “rrethi i gjakut” (la ronde du sang), çka sagat e vjetra e quajnë “gerichtsring”. Këtë zakon apo rit e kishte venë nê dukje gjysëm shekulli më parë, pra në vitet 1840, studiuesi tjetêr francez, sllavisti Cyprien Robert i cili bënte tê njêjtën përqasje tê shqiptarëve me botên homerike
Gjatë udhëtimit të tij në Shqipëri, nga veriu në jug, idea e Dumont merr një formë solide: ai është i bindur se prushi i dikurshëm homerik është ende i ndezur në malet shqiptare. Një shekull më pas, po të ishte gjallë, ai do të gëzohej, nëse do të merrte vesh se një udhëtim të tillë kishin bërë studjues të tjerë, kësaj rradhe nga një botë më e qytetëruar.
Milman Parry, ishte një nga ata që kishte studiuar traditën gojore të Jugosllavisë në vitet 1933 dhe 1934. Në një nga udhëtimet e tij në Novi Pazar, ai kishte regjistruar disa rapsodë shqiptarë, të cilët këndonin në dy gjuhët: serbisht dhe shqip të njëjtat këngë të “Eposit shqiptar të Veriut”, ose “Ciklit të Kreshnikëve”, siç do ta quajmë atë. Në Europë ishte koha e vlerësimit apo e “Kultit të epopesë homerike”, meqë letrarët e kontinentit të Vjetër po i riktheheshin legjendave dhe bëmave homerike. Pasi kishte mësuar shqipen në Dubrovnik, Parry udhëtoi nëpër fshtatrat e Malësisë së Madhe e në Dukagjin, duke rrahur shtigjet e Bogës, duke iu ngjitur Thethit, Tropojës e Kukësit.
Në vitin 1938, ai mblodhi pothuaj njëqind këngë rapsodike, mes të cilave këngët e Gjeto Basho Mujës, Ago Ymerit apo Gjergj Elez Alisë. Në udhëtimet e mëpasme, Parry u shoqërua edhe nga Albert Lord, profesor i gjuhëve sllave në Universitetin e Harvardit. Vallë a e dinin ata se një studjues i njohur francez, kishte qenë një pararendës i udhëtimeve të tyre dhe se ata ecnin tani në gjurmët e tij? Ndoshta!…
– “Hyjmë në një shtëpi të vjetër që shërben dhe si bakall, – shkruante atëherë Dumont, në librin që do të botonte nën titullin “Ballkani dhe Adriatiku”. – Ishte një lloj dyqani ku shiten erëza, verë, likere dhe gjithçka e nevojshme për këtë popull që ka pak nevoja. Një grua rreth të pesëdhjetave është ulur në një cep: ka gjashtë javë që nuk e ka lëshuar atë vend. Ditën e kalon duke qarë e duke klithur: “Ah, ata që vranë tim bir!” Djali i viktimës pret klientët dhe duket i ngushëlluar. Ai na shpjegon se një nga fqinjët erdhi aty, një grindje plasi, thikat u nxorrën dhe ati i tij u vra e ra i vdekur. “Ishte vërtet një trim! – na thanë ata përreth. – Cili, i vrari apo vrasësi? – Oh, që të dy. Kështu është këtu. Ishte zemërimi i Zotit që solli të keqen! Dhe fajtori ia kishte mbathur nga frika e hakmarrjes të të afërmve të viktimës. Por askush nuk mendon ta qortojë atë moralisht. Madje dhe kjo nënë që nuk mund të ngushëllohet dot e as vrasësi i mallkuar, i cili nuk beson se vrasja është një krim kaq i madh…
Ky lloj shpagimi, i gjakut për gjak, apo i dëmshpërblimit të gjakut të derdhur, ishte harruar në Europë. E megjithatë, në malet e thella shqiptare dhe ato të Malit të Zi, ky shpagim kishte krijuar mekanizmin e vet, i cili lëvizte, diku pengohej, ndalohej e pastaj vihej përsëri në lëvizje, me një jehonë të vazhdueshme krismash që nuk ndalonin. Dhe kjo, Dumont-it i rikujtonte antikitetin grek, të cilin shtatë vjet më parë e kishte studiuar në Shkollën Franceze të Athinës.
“Streha që i jepej një njeriu, – vazhdon ai, – që kishte bërë vrasje në shoqërinë antike greke, shpjegohet nga këto mendësi e vrasje.
Shqiptari është mikpritës për vrasësin që fshihet dhe që nuk është i klanit të tij. Ai e mirëpret dhe i siguron atij mbrojtjen. Vetëm familja e të vrarit ka të drejtë të shpagohet ndaj tij. Dhe kuptohet lehtë ajo që ata mendojnë se ç’është një njeri i mirë apo i keq, çka e gjejmë në shprehjet e vjetra homerike. Ai që është i mirë, nuk është shqiptari i virtytit, që e zotëron vetveten dhe pasionet e tij, por është njeriu i fortë, ai që imponohet nga fjala dhe veprimet e tij, është ai, para të cilit duhet të nënshtrohesh, ai që vërtet është zot i të tjerëve. I keq është i dobëti, i ndrojturi. Shqiptari tregon me krenari që i vodhi delet e tribusë fqinje.
Ai e ka kapur atë në befasi, e ka mashtruar dhe e ka vrarë armikun e tij, pasi askush nuk është më dinak se ai. Askush tjetër nuk e bën më shumë viktimën të vuajë se sa ai. Kështu dhe i mënçuri Nestor mburrej në kuvendin e grekëve për barbarinë e kohës së rinisë së tij. Po kështu, Uliksi pati meritën të citohej si shëmbull midis njerëzve të kohës së tij, duke kujtuar me krenari gjyshin nga e ëma, Antlykos, një grabitës me emër, i cili mbrohej nga hyjnitë, veçanërisht nga Hermes.
Deri në epokën historike, në kohën e Tuqididhit dhe Platonit, pirateria do të mbetej jo vetëm një profesion i nderuar, por ajo do të meritonte respektin popullor. Ne sot nuk e nderojmë një të ftuar, po t’i themi: “A jeni pirat?… Por grekët e Homerit, e thonin këtë. Dhe shqiptari e pyet gjaksin që fshihet dhe që do të bëhet miku i tij: “Sa kokë ke prerë?”…
Albert Dumont, (1842-1884), gjatë këtij udhëtimi ishte një djalosh 29-vjeçar nga Scey-sur-Saône, një i ri i fuqishëm e me kurajo të madhe. Ai di t’i përballojë rrebeshet dhe stuhitë e atyre maleve. Kërshëria për të njohur këtë popull, e shtyn gjithnjë drejt të panjohurës, drejt asaj që fshihet brënda atyre kullave të rënda e të ftohta, por me një shpirt mikpritës, ku miku ishte i barabartë me Hyjnitë.
Ashtu si në kohë antike, edhe këtu ai gjen “taksën e gjakut”. Siç shkruan në shënimet e tij, gjatë shekujve, ai pikas se pagesa me bagëti kaloi në pagesën me para. “Për shqiptarët, një vrasje vlen 750 piastra. Tarifa e princave “merovingines”(frankët e shekujve V-VIII, L.R.) nuk ishte më e lartë se kaq. Zakoni i pagimit në raste të tilla u zhduk shpejt tek helenët.
Në “skenën e gjykimit” që e shohim në mburojën e Akilit, të dyja palët kundërshtare diskutojnë rreth çmimit që duhet paguar për një të vrarë. Grekët përdornin fjalën që më vonë nënkuptonte ndëshkimin. Ndërsa pena, peine, tregon një pagesë, nga fjala latine «pendere», «poenam». Tacite shkruan se ishte koha e gjatë e gjakmarrjes që bëri të lindë kompensimi i gjakut. “Dhe urrejtja duhet ndarë ndër të afërmit dhe miqtë e babait të tij. Këto urrejtje nuk janë të pamëshirshme. Madje dhe vrasja pagohet, pësohet, përmes dhënies së një numri kafshësh. Atëherë gjithë familja është e kënaqur”. Kjo frazë zbatohet tek shqiptarët dhe gjermanët”.
Gratë e rrëmbyera si në tregimet antike
“Jeta shqiptare është tepër e thjeshtë, – shkruan ai. – Ata nuk janë bujq dhe i përbuzin punët e mundimshme. Ata i çojnë bagëtitë në kullota, siç bënin heronjtë grekë, të cilët të gjithë ishin barinj. Nëse stina është shumë e keqe, ata djegin dru dhe bëjnë qymyr. Kjo padyshim është industria primitive që historia mund të ketë… ” Atij i bën përshtypje jeta e shqiptarëve nëpër kasolle, por megjithatë habitet që gjen atje thesare të vërteta.
Jo vetëm armë të bukura e të punuara në filigran, por dhe varëse ari, bixhuteri të jashtëzakonshme dhe zbukurime të tjera që malësorët i transmetojnë brez pas brezi. “Si vallë këto xhevahire kanë ardhur deri në këto male?… Askush nuk e di. Shqiptarët më të respektuar, ata që quhen “plak” dhe që shikohen si nderi i racës së tyre, bëjnë punë dhe nga më të rëndomtat.
Gjatë kohës që i biri u prin buajve në arë, si Menelas, i ati ndërton shtëpinë, ashtu si Uliksi. Për darkë, kur ju pret si mik: ai e ther delen vetë, ashtu siç bënte Akili… Ulemi në tokë në mes enëve më të zakonshme dhe ju përcillni dorë më dorë një tas të marrë nga miqtë e tyre të civilizuar. Gratë shërbejnë. Kur darka mbaron, plaku merr lahutën dhe luan vetë, ndërkohë që të rinjtë bëjnë gara ose bashkohen të kapur për qafe, në një valle të vjetër; burrat kapen nga duart dhe bëjnë gjoja si viktimat në labirinthin e Kretës.
Kështu, gjithçka që shkruan ai, të sjell kujtimin e përshkrimeve homerike…
«Aristoti, – vazhdon Dumont, – tregon se kërkesa që i fejuari tu paguajë prikë prindërve të nuses është një nga karakteristikat e shoqërisë primitive. Shqiptari e bën këtë pagesë. Kjo shumë e paguar nga burri, në ligjet lombarde quhet “mund” dhe është objekt i shumë diskutimeve. Kodi i Ethelbert përcakton numrin e kafshëve që burri do t’i japë prindërve të gruas së ardhshme.
Në të njëjtin kuptim, Homeri shkruan se gratë e bukura vlejnë shumë buaj. Kjo fjalë tek grekët është si “mundinen” tek gjermanët. Në disa tribu, martesa bëhet me të grabitur. Çdokush do të martohet duke grabitur gruan e tribusë armike. Në Orosh, në qendër të Mirditës, pothuaj gjithë gratë janë të grabitura. Princi i zonës, meqë para disa vitesh mbeti i ve, ai grabiti bijën e një beu të Krujës. Dhe kjo është e përgjithshme në këto male…
Burri do që askush mos ta prekë atë. Ai është i ëmbël me të, e trajton si fëmijë që kërkon ta përkëdhelin dhe që i ati ia jep. I shtyrë nga instiktet, edhe pse jo nga ndjesi sensuale, shqiptari, krah gruas së tij merr dhe një tjetër. Kisha katolike ka qenë mjaft e ashpër ndaj kësaj praktike, por poligamia nuk është e rrallë tek kristianët dhe muslimanët e këtyre maleve. Prifti nuk i njeh këto lidhje, ndërsa shqiptari nuk i sheh ato si fajtore, edhe pse gruaja legale ka një lloj superioriteti. Tjetra qëndron në një pozitë inferiore, njësoj si tek mbretërit grekë të antikitetit, ku robinat mbushnin shtëpitë e tyre…”
Në çdo vend që ndalonte Dumont, gjente gjurmë të një jete të lashtë, si të thuash gjurmë homerike, atë çka prej shekujsh ishte shuar në tokat parahelene dhe që këtu ishin ende të gjalla. “Habitesh ndonjëherë të shohësh ligjet e vjetra në Itali dhe Greqi, ku gruaja përjashtohet nga trashëgimia…
Në Shqipëri, vejusha nuk ka asnjë lloj trashëgimie në pronat e burrit të vdekur. Janë të bijtë që marrin tokën dhe bagëtitë. Nëse nëna nuk martohet, ajo konsiderohet si pasuri e lënë nga burri i vdekur, ose më shpesh ato i mbajnë pranë tyre. Shumë herë gruaja kthehet në familjen e prindërve të saj vetëm me gjërat e përdorimit që i japin gjatë fejesës. Zakonet antike tregojnë se në shumë vende, vejusha mund të martohej dhe pa dëshirën e saj me burrat e familjes së burrit të vdekur. Ky zakon është tek shqiptarët dhe ne s’kemi asnjë vështirësi për ta konstatuar atë. Gruaja është më shumë një plaçkë, një objekt, sesa një njeri.”
Ai konstatoi me habi që në disa qytete, kur vajzat kalonin moshën e adoleshencës, ato i mbanin të mbyllura në shtëpi deri sa ato martoheshin. “Ato që janë kristiane dalin një herë në vit për të shkuar në meshën që bëhet posaçërisht për to, gjatë natës së Krishtlindjes. Me përjashtim të kësaj feste, ato shohin veçse njerëzit e familjes dhe priftin që u vjen tu mësojë katekizmin… Udhëtarët e kanë thënë shpesh se një burrë mund të udhëtonte në të gjithë Shqipërinë nën mbrojtjen e një gruaje. Në këto vënde, prekja e nderit të gruas është diçka shumë e rrallë”.
Po. Gjaksi mund të udhëtonte krah një gruaje pa patur frikë se rrugës mund ta vrisnin. Kjo histori i kishte ndodhur dhe një gazetareje franceze, Paule Fercoq de Leslay, e cila ashtu si irlandezët Parry dhe Lord, udhëtonte me kuaj në të njëjtën kohë me ta nëpër malet shqiptare. Një djalosh që kishte bërë një vrasje, kur dëgjoi se ajo kalonte në ato anë, shkoi me të, meqë ajo do merrte udhën drejt kullës së prindërve të tij dhe ai ishte i sigurt se gjatë atij udhëtimi, askush nuk do guxonte të qëllonte, sepse mund të vriste një grua, dhe për më tepër një të huaj…
Gjatë atij rrugëtimi të vështirë, (dimri qënkej vërtet i egër në ato male), Dumont shënonte gjithçka: rite, zakone, tipa socialë, besytni popullore… – “S’ka popull që të mos u ketë besuar shpirtrave. Por ka diçka që ka mbetur e veçantë tek shqiptarët: funeralet dhe banketi për të vdekurit. Kur një shqiptar vdes, mblidhet e gjithë familja: ata shkulin flokët dhe çjerrin faqet, të cilat shpesh mbulohen me gjak. Ai i gris dhe teshat e trupit. Secili nga familja duhet t’i flasë të vdekurit, duke lëvduar dhuntitë e tij: improvizimet e tyre që zgjasin me orë, ndërpriten nga klithma dhe të qara. Kur ke parë një skenë të tillë, kjo s’mund të harrohet…”
Rrush, shegë apo verë për të vdekurit
Një lloj vajtimi tjetër, apo ceremoniali funeral, Dumont ndesh tashmë në jug të Shqipërisë, në Gjirokastër para se të ndërmerrte udhën drejt Epirit të banuara nga shqiptarët ortodoksë : “Rasti e solli që atë ditë të kaloja para një shtëpie ku qanin të vdekurin. Klithmat filluan para se të agonte dhe nuk u ndërprenë veç një çast në mesditë, për të vazhduar pastaj gjer në mbrëmje. Dhe ato dëgjoheshin në tërë lagjen. Ato të qara të vajtueshme, të përzjera me ulurima, nuk i kishin shteruar forcat e vajtojcave, të cilat të nesërmen, gjëndeshin në të njëjtin vënd për të vazhduar vajin.
Gjatë gjithë vitit, dy apo tri herë në javë, gratë vijnë për të qarë atë që nuk është më në këtë botë. Praktika të tilla nënkuptojnë mbresa të dhunshme që u japin këtyre grave forca të atilla që nuk njihen në vendet tona. Ka në to një brutalitet të dhimbjes që ne nuk arrijmë ta kuptojmë e çka spektakli i tyre është për ne i padurueshëm. Skena është totalisht antike. Atë e gjejmë tek poetët e parë grekë.
Monumentet figurative e tregojnë shpesh këtë, veçanërisht në epokat e para të artit. Ne kemi në muzeumet tona vazo me piktura të zeza dhe tablo prej balte të pjekur, ku gjen ilustrime besnike si të ceremonive shqiptare. Eshtë e vërtetë që në progresin e bërë të kulturës helenike, artistët iu janë shmangur këtyre subjekteve. Zakonet zbuten, skenat funebre bëhen më të qeta… Grekët e shekullit të V para erês sê re dhe të kohërave edhe më të vjetra, afrohen me shqiptarët e sotëm”.
Po kështu, Dumont pikas se në praktikën funerare, të vdekurit i çohen në varr rrush, shegë apo verë, çka “është një nga zakonet e çuditshme që ne gjejmë në gadishullin ballkanik”…- shkruan ai. – Ato i jepen të vdekurit që të gjejë forcat, sepse në varr ai i ruan ende ndjenjat e oreksit dhe kërkesat e tjera të jetës tokësore.
Nëse këto ushqime mungojnë, hija e tij reale dhe e dukshme, do ta humbiste forcën që i ka mbetur. Ky besim është po aq i vjetër sa dhe grekët. E gjejmë tek Homeri. Në shekujt e bukur të poetëve, flisnin fare pak për këtë, por ne e shohim se ajo ekzistonte. Ajo ka frymëzuar një seri bazorelievesh. Kristianizmi e luftoi, por nuk e shkatërroi… Por kjo praktikë vazhdon ende në Shqipëri…”
Dumont na jep gjithashtu të dhëna dhe për gjendjen e gruas shqiptare. Madje ai ishte habitur nga një fakt i veçantë që kishte dëgjuar në konsullatën franceze në Shkodër. I ishte e dukur e pabesueshme, por njëkohësisht kuptimplote: “Në Shkodër, haremllëku nuk i mbron gratë. Pas konsullatës së Francës ka një përrua të vogël ku brenda një muaji, më 1871, janë gjetur dymbëdhjetë kadavra foshnjesh. Udhëtari francez n’a informon njëkohësisht se në kohën që ai udhëtonte në trevat shqiptare, pra në vitin 1871, pesë peshkopët në Shqipëri ishin italianë dhe i gjashti ishte një polak. Në Shkodër, prej disa vitesh, është ngritur për të rinjtë një kolezh, të cilët pastaj shkojnë të vazhdojnë studimet në Romë. Ndërsa në dioqezën e Lezhës me 17.000 banorë, “vetëm 50 prej tyre dinin të lexonin dhe dhjetë dinin ta shkruajnë emrin e tyre… Françeskanët pak shqetësohen për arsimimin e tyre…”
Në librin e tij, Dumont vë në pah racën e pastërt shqiptare veçanërisht tek mirditasit, këlmendasit, kastratët, etj, ai thekson në mënyrë të veçantë traditat luftarake të shqiptarëve.
Shqiptarët ishin në betejën e Fornovas, në Itali, shkruan ai, “duke nga kujtuar stratiotët e mëdhenj shqiptarët të ardhur nga Morea e Shqipëria dhe që depërtuan nëpër Evropë, duke shërbyer, siç e thekson me të drejtë ai, në Angli, në Francë e Gjermani, në ushtrinë e mbretit Henry VIII, në atë të perandor Maximilien të Gjermanisë apo të mbretit francez François I”.
Jo pak kohë më parë, ai kishte lexuar dhe një botim të një letrari grek, Zoti Sathas, që siç shkruan ai, “sapo ka botuar një histori të stratiotëve shqiptarë, për njërin prej tyre, Mërkur Bua, e shkruar në greqisht dhe në vargje nga Koronaios i Zantes”. “Ushtritë e kësaj kohe, – shton ai, – nuk kishin ushtarë më të mirë se këta stratiotë, këta zviceranë të Orientit. Nëse ata luftojnë si heronjtë homerikë, duke e kthyer strategjinë në dinakëri, në një forcë që lëshohet pa urdhër mbi armikun, ata dinë po ashtu ta pranojnë disiplinën dhe të ndjekin rregullat e tjera të luftës. E kemi parë në Egjipt në kohën e Mehmet Ali Pashës.
E shohim sot në ushtrinë e Portës së Lartë. Kur kanë patur rastin të marrin detet, ata kanë qenë marinarë të shkëlqyer. Porti i Ulqinit, gjatë shekullit XVII, ka patur flotë të rëndësishme gjer me 500 anije tregëtare që lundronin në të gjithë Mesdheun. Janë ata që i kanë dhënë Sulltanit elitën e flotës osmane. Por dimë gjithashtu se ç’kanë bërë për Pavarësinë greke shqiptarët e Hidrës dhe të Spezaj. Heronj, që poetët i kanë kënduar ashtu sikur pasardhësit e Themistokles dhe të Leonidhas të ishin bij të shqiptarëve të panjohur”.
Duke lëvduar kështu historinë shqiptare, më së fundi Albert Dumont arrin në konkluzionin e tij historik rreth lashtësisë së këtij populli, çka ishte diçka që mbështetej dhe nga disa studjues të tjerë të botës antike, veçanërisht nga tezat e Louis Benloew, autorit të veprës “Greqia para grekërve”. – “Ky popull kaq i panjohur – do të shkruajë Dumont, – i cili ruan imazhin më të saktë të asaj çka ishin etërit e racës greke e latine, meriton gjithnjë interesin e historianit. Ky popull do të mbetet si dëshmitar i gjallë i një të kaluare që shpesh besojnë se është zhdukur.
Asnjë vend në Evropë nuk ka zakone më të lashta. Dhe kjo shpjegon habinë e dijetarëve të vërtetë dhe studjuesve të këtyre tribuve, që besonin se ata janë ajo çfarë ka mbetur nga ajo racë misterioze: e pellazgëve që ne gjejmë në gjenezën e dy qytetërimeve më të bukura të botës së vjetër. ”
Drejt Epirit e Moresë, në gjurmë të Bua Shpatës
Në librin e tij, Dumont do të tregojë dhe vazhdimin e udhëtimit të tij në jug të Shqipërisë, duke kapërcyer së pari lumin e Vjosës. “Ne e ndoqëm atë udhë gjatë pesë ditëve, nga Vlora gjer në Janinë, një nga zonat më të bukura të kësaj krahine. Lumi rrjedh midis dy vargmalesh: herë ai rrjedh i qetë e i pastërt, e herë duke gjëmuar, i mbushur me shkumë, duke u hedhur si një përrua… Është e vërtetë që Epiri ka lëndina të bukura si ato të Paramithisë. Ndonjëherë qytetet ngrihen mes ullishtave si Vlora në veri, Preveza në jug, duke fshehur në kopshte minaretë e tyre dhe muranat e vjetra të shkatërruara. Qyteti i Pargës ka humbur mes pemëve me limona… ”
Në Shqipërinë e jugut, në Epir dhe në Greqi, jeta homerike kishte vdekur me kohë. Ajo gjendej veçse në mermeret e monumenteve antike, shumica ende nën dhé, mbuluar nga tërmetet dhe stuhitë. Atje, gjithçka kishte ngrirë shumë e shumë shekuj më parë.
Ndërsa larg, në veriun shqiptar, në ato male të vështira për t’i ngjitur, rrethuar nga bora, prushi homerik ishte ende i ngrohtë, digjte, jetonte në këngët e gjata të rapsodëve, por dhe në ritet njerëzore, tragjeditë e dhimbshme të dashurisë dhe të gjakut, të rrëmbimit të grave dhe të kalimit të të gjallëve në botën e përtejme. / KultPlus.com
Nga ekspozita e fundit “Udhëtimi onirik” në Bruksel muajin e kaluar, Dastid Miluka na fton tashmë në Paris, në “Maison d’Albanie”, në një udhëtim të ri, në atë të “Dëshirës”, “Le Désir”.
Tani nuk kemi para nesh ëndrrën e supozuar si në Bruksel por realen e prekshme, ajo reale që ngacmon shqisat dhe shpirtin e të bën njëherësh të ndjesh dëshirën. Që në librin e tij të famshëm “Banketi”, Platoni pohonte se “dëshira të nxit aty ku ajo të mungon; Thomas Hobbes pohonte se “dëshira është në thelb në burim të motiveve të çdo veprimi njerëzor”. Dhe ja tek jemi përpara këtyre vizatimeve plot ngjyra që na fusin njëherësh në botën e dëshirës. Janë vizatime dhe akuarele, krijuar më së shumti gjatë kohës së kovidit, ku në atmosferën e rëndë, artisti ka gjetur prehjen e tij drejt dëshirës, rikrijimit të imazhit të gruas, gruas universale, herë-herë lozonjare, ku pulson jeta që në kohën antike, jo vetëm atë çka kemi parë në veprat e Praksitelit apo piktori Eufronios por dhe në terrakotat e kuqe apo të zeza të mjeshtrave anonimë me linjat e amazonave apo femrave të adhuruara.
Që nga epoka e Renesancës, artistët e kuptuan se një dimension i jashtëzakonshëm piktural ishte dëshira, që e ndrydhur, më pas ajo do të shprehej me tablotë plot dritë të Botiçelit, Rafaelos, etj., duke na shfaqur trupin njerëzor në perfeksionin dhe drithmën e saj. Dhe që atëherë shprehja e kësaj ndjesie humane gjeti shprehjet e veta pikturale, çka e gjejmë dhe në këto vizatime ku objekt është dëshira, çka është e pandashme nga jeta jonë. Çdo të ishte jeta pa dëshirë, do të thonim ndërkohë që jemi të rrethuar nga këto vizatime ku primon e bukura, elokuenca e figurës, ngjyrat që ngjizen mes tyre, dhe ato në dëshirë. Gjashtë tablo të mëdha prijnë në këtë ekspozitë, gjashtë figura të një feste pranverore që të kujtojnë vajzat e antikitetit që nxitonin në ditën e hyjnisë Afërdita për tu mbledhur në tempullin e saj, në festën e madhe për t’iu dhënë dashurisë. Shohim këto vizatime plot hire dhe vetvetiu na vjen muzika e Stravinskit “Kurorëzimi i Pranverës”. Gjithçka është e lehtë, ajrore, frymëzuese dhe delikate, ku me to bashkohen vizatimet në bardh e zi, ato portrete femrash e trupash të kolmë të « origjinës së botës » çka na ngasin në një tjetër dëshirë…
Lapsi i tij udhëton mbi trupa femërore nëpër torse, gjinj, kofshë, vithe ku një nudo adhuron një lule, shihet në pasqyrë, ndërsa një tjetër na kundron paqësisht, portrete në interiore, ulur në divane, një nudo me një nargjile çka na evokon Matisse-in kur shkonte në kasbahun e Algjerit për të vizatuar këto krijesa në “shtëpitë e gëzimit”. Portrete ovale të Milukës ku dhe pse ne B/Z ka mbi ball dhe një njollë të kuqe, blu apo violet, që e bëjnë portretin akoma më origjinal dhe shprehës.
Duke folur për dëshirën, në një shënim të tij kritik Baudelaire shkruante dikur: « Është i lumtur artisti që zien brenda tij nga dëshira!… Ka gra që të ngasin dëshirën për ti bërë për vete dhe të lumturohesh nga ato, por kjo në fakt të jep dëshirën të vdesësh ngadalë nën vështrimin e tyre… » Dhe unë thjesht mund të shtoj : Dastid Miluka ka dëshirën për të zbuluar hiret e botës femërore… dhe ne kemi dëshirën të prehemi ëmbëlsisht para figurave të tij! / Gazeta Shqiptare / KultPlus.com
Dervishi, përballë saj… Në heshtjen e dhomës dhe meditimin e gjatë. Një dialog nën zë, ndërkohë që ajo shkruan vargje. Poetja dhe dervishi. Dervishi otoman, zbarkuar në Paris nga miku i saj, piktori Omer Kaleshi. Dervishi që e ka lënë teqenë e tij, që është larguar nga vallja e tij rrotulluese nën një muzikë “ney” dhe ka ndalur aty në dhomën e saj, një ditë të vitit 2012, ku qëndron ditë e natë brënda një kornize, duke e parë atë me sytë e tij të mbyllur.
«Edhe pse symbyllur, dervishi shikon» – thotë piktori. Magjia e mistikës. Dervishi ka fatin ta shohë poeten dhe në çastet e saj intime, dhe atëherë kur ajo zhvishet, flë, zgjohet, me këmishën e saj të hollë me hiret e saj lakuriq dhe atë trup të hollë si nudot e hershme të vetë piktorit, atëherë kur ishte student, «nudo mjalti» siç i quan ajo, krijuar në vitin 1962.
E kisha fotografuar atë dervish në atelierin e piktorit, kur ai e kishte zbritur atë nga kavaleti i tij i vjetër dhe e kishte vendosur në kornizë. Pastaj një ditë, dervishi, kishte shkuar të gjente një strehë tjetër, më të gëzuar e femërore, një strehë të përhershme, dhomën e poetes që e shikonte me aq kërshëri, poetes që i kishte kënduar aq shumë: « … dervishi ballë shtratit tim nuk është në të zeza veshur me të bardha është gati të vijë rrotull por ai nuk rrotullohet është gati për ekstazën e tij ai qëndron i qetë dhe i paqtë aty duke pritur ceremoninë…”.
Gjithçka kishte një shije dashurie, apo diçka më shumë: sublimja e ngjyrës, figurës dhe fjalës, e poezisë me pikturën, për çka aq shumë kishte shkruar dhe i madhi Leonardo Da Vinci. Atje në atelierin e tij krijohej mrekullia.
A nuk ka shkruar ajo për tablotë e tij se: «Mrekullia mbahet veç në një fill ku ti var nga një breg në tjetrin peshq dhe koka virgjëresha dhe barinj një lot alkimik…» Ja ku kam ardhur tashmë në sallonin e mikes time Laure Cambau.
Dervishi nuk është vetëm. Jemi tre. Ai rri i heshtur dhe dëgjon fjalët tona për atin e tij, krijuesin e tij, Omer Kaleshin. Kur Laure u njoh me Kaleshin dhjetë vjet më parë, kur kisha organizuar ekspozitën e madhe të tij në hollet e bashkisë së Parisit XIII, ky piktor e habiti me kokat e shumta të tij: Omeri i kokave. Vallë përsëri një poemë homerike në kohët moderne?
Shpejt poetja e adhuroi dhe krijuesin e kokave. Ngjiste shkallët e shumta të katit të shtatë atje në bulevardin Arago. Shkonte të shikonte kokat e reja, barinj e dervishë, vajza që shisnin fruta, çobanë të rinj, personazhe të dramës së fundit ballkanike, fëmijë, fytyra ballkanasish të vjetër e të rinj. Atje, në atelier, ajo shijonte dhe rakinë e tij, dhe heshtjen e tij, pasi Omeri flet pak, ose aspak… një “heshtje memece”, siç e cilësonte miku i tij, filozofi Jacques Lacarriere, i cili po ashtu i kishte kushtuar shumë poezi kokave të tij.
Dhe kështu, poetja zbriste pastaj ato shkallë “qiellore” për të shkuar në shtëpinë e saj apo në kafene, për të shkruar vargjet e saj. Kokat e Omerit rijetonin kësaj rradhe brënda vargjeve: “Një podium kokash të vendosura e të futura bashkë një kokë e madhe mbi dy koka dy koka të vogla mbi një të madhe pesëmbëdhjetë koka kokëforta që bëjnë veç me kokë të tyre e nganjëherë të bijen mbi kokë!…”.
Dhe kështu, njëra pas tjetrës ajo krijoi nëntëmbëdhjetë poezi. Atëherë po përgatisja një libër me titull “Fjala e Omerikëve”, duke përmbledhur poezitë e poetëve të ndryshëm, miq të piktorit, si poetë francezë, shqiptarë, turq, maqedonas. Aty u vendosën edhe poezitë e Laure-s: një poezi, një tabllo.
Pas botimit të këtij libri në frëngjisht, shqip dhe maqedonisht, Laure Cambau do të vazhdonte udhëtimin e saj poetik nga atelieri i piktorit në sallonin e saj në Rue Damesme. Poezitë shtoheshin dhe kur takoheshim, unë shpesh e pyesja nëse kishte ende ndonjë poezi të re për mikun e saj. Dhe ajo m’i dërgonte për të shuar kureshtjen time: “Kam ëndërruar se më pikturoje dhe unë kisha frikë në të bardhën e telajos…” Këto poezi u botuan në librin poetik të saj Letra vagabondit qiellor (Lettres au Voyou céleste), të shtëpisë botuese Editions de l’Amandier, një vëllim i ndarë në dy blloqe poetikë, ku blloku i dytë E bardha pa të bardhë (Blanc sans blanc) i kushtohej Omerit dhe tablove të tij. Dhjetra poezi kushtuar Omer Kaleshit.
Por përsëri, kjo aventurë poetike, nga atelieri i bulevardit Arago, në Vavin, Denfert Rochereau apo në Buttes aux Cailles, etj, e pastaj do të vazhdonte në mbrëmjet e vona në Rue Damesme. Kështu u krijuan poezitë e tjera si Sytë e triptikut, Mbi sytë e mi, Tabloja e të katërve, Përse dy data – palimpsest, etj. E kuqe me të kuqe, e zezë pa të zezë… një paletë ngjyrash poetike ngjizur në vargje, si në një pjatancë frutash të Chardin. Piktori gjithnjë e befasonte atë me krijimet e reja të tij, por dhe poetja e befasonte piktorin me vargun e saj. Dhe ishte ai tani që më përcillte poezinë e saj më të fundit, një poezi pas tjetrës: «Merre, lexoje… bukur!»…
Dhe kështu lindi idea e këtij libri poetik, ku çdo poezi do të vendosej përkrah tablosë që e kishte frymëzuar atë, përcjellë nga frëngjishtja në shqip, nga njëri cep i urës gjigande në tjetrën, nga Parisi në Tiranë, në sofrën poetike të Rita Petros… Laure shikonte nuancat e së kuqes, humbiste në të kuq si në ujrat e një deti dhe në mëndje i vinte historia e asaj ngjyre pas së cilës ishte kapur aq shumë ai piktor: ngjyra e përzgjedhur e tij që në vitet e Akademisë së Arteve të Bukura në Stamboll: «Ti bën zjarr me çdo dru nga druri i spatulës tek druri i kavaletit nga këto flakë lind qielli i tablove të tua tabloja që mbushet me gjakun tënd në kufirin e së kuqes dhe të hapësirës nga hauri tek therrtorja fëmija rritet dhe në ditët që zgjohen kërkon ngjyrën e zjarrit gjaku thahet në tas dhe në porta në këmishat dhe në koka spatula vazhdon udhën e saj…”.
Në atelierin e Omerit, çdo detaj kishte për të një domethënie. Shpesh gjendeshim të tre, ulur në minderet otomane, para një rakije që ia sjell piktorit gjithnjë nga Shqipëria.
Ajo vështronte atelierin dhe humbiste në detajet dhe imazhet e çuditshme të një jete, të një historie, në atë Ballkan të vockël, të rikrijuar aty, në katin e shtatë, buzë reve, në prag të qiellit dhe gjithësisë, në natën e yjëzuar… Përse ai kolltuk i rëndë prej druri i piktorit bërë nga duart e tij? Përse ajo musandër, ajo tabelë plot manometra elektrikë të një bote të shkuar, ato kukulla dervishësh, etj, përse syreti i gjyshit i varur në mur, figurinat në miniaturë të çobanëve, shportat ku ai imagjinonte të vendoste kokat e tij, ajo këmbë allçie që varej në tavan të atelierit apo ikona e kokës së prerë të Gjon Pagëzorit?…
Njëmijë “përse” të saj si njëmijë shkallë për tu ngjitur e zbuluar jetën e një njeriu, e një artisti. Dhe kështu, duke kërkuar domethënien e një date, një ngjarje, dhimbje e dashurie, ajo e ktheu këtë histori njerëzore në një poemë të gjatë që s’dihet kur do të mbarojë, pasi piktori është e habitshëm, poetja gjithashtu! Gjithnjë do të ndeshesh me një të papritur. Laure Cambau është një poete e njohur në rrethet letrare e poetike franceze.
Disa çmime ndërkombëtare ndër të cilat dhe çmimet “Poncetton” të SGDL (Shoqatës së të Drejtave Autorëve) për librin e saj Letra vagabondit qiellor më 2010 apo “Simone Laundry”, më 2015, etj, dëshmojnë statusin e kësaj poete në poezinë franceze e frankofone në përgjithësi. Poezinë ajo e përqafoi që në fëmijërinë dhe adoleshencën e saj, kur shtatë vjeçare shkroi poezitë e para e më pas tekste këngësh, kohë kur luante sonatat e para të Chopin në pianon e vjetër familjare.
Ishte biblioteka e madhe e prindërve dhe ajo botë librash që do t’i shpaloste magjinë e leximit dhe të krijimit, dhurata e nënës për ditëlindje me një vëllim të Baudelaire në “Pleiade” të Gallimard. Kështu Baudelaire u bë shpejt i preferuari i saj, ylli polar poetik. Pastaj Verlaine, Rimbaud…
Më vonë poetë të tjerë trokitën në dritaret e shpirtit të saj: Max Jacob, Eluard, Lorca… Çuditërisht dhe një poet mistik spanjoll: Jean de la Croix apo vetë figura e shenjtes Thérèse de Lisieux në Normandi. Poetë, mistikë dhe shenjtë… shenjtë të të gjitha feve dhe kombeve. Libri i parë poetik Bulevarde lunatike (Boulevards lunatiques), u botua në Editions Brocéliande, në vitin 1998, ku poezitë e saj ilustroheshin dhe me fotot e botuesit. Ishte padyshim një ngjarje në jetën e saj duke e frymëzuar për të ngjitur më shpejt shtigjet e reja poetike.
Laure Cambau është gjithashtu pianiste. Jo rrallë ajo të fton në koncertet e saj muzikore apo ato koncerte që ka dhënë nëpër Europë, ku poezia gërshetohet me sonatat e pianos, ku luan muzikë me tekstet e Heine, Holderlin, Eluard, Hesse, Lorca… Ndoshta është dervishi i Omerit ai që e shtyu atë të merrte udhët drejt Shqipërisë dhe t’i ngjitej Malit të Tomorrit, atje ku çdo vit bëhet festa e bektashinjve, atje ku kryegjyshi botëror, Baba Mondi, bën lutjen drejtuar Zotit të tij.
Lutje me aromë paqeje, shpirti që nuk vdes, vere dhe dashurie. Në dhomën e saj, Laure ka madje dhe një diplomë të firmosur nga dora e kryegjyshit për shfaqjen e saj në majën e Tomorrit në atë ditë plot diell të festës së madhe midis mijra besimtarëve. Ajo më tregon diplomën dhe qesh me mirësi.
Një diplomë ndryshe nga diplomat e tjera që shpërndahen në të katër anët e botës… diplomë mistike, sepse ishin dervishët që e nxitën kështu të shkruante për ta dhe për rrugëtimin e tyre të gjatë, nga Bektash Veliu në shekullin e XIII duke kaluar nëpër tokat dhe poemat e sufistit Jonuz Emré, për të ardhur në Malin e Tomorrit në Shqipërinë e vitit 2014.
Legjenda thotë se themeluesi i bektashizmit Haxhi Bektash Veliu, morri një grusht dhé nga varri i Baba Abaz Aliut dhe e vendosi në majën e atij mali, duke krijuar kështu një varr të dytë të shenjtë në malet shqiptare. E megjithatë, duket se jo vetëm dervishi i Omerit e nxitën atë të udhëtonte si të ishte një Aleksandra David Néel, Hester Stanhope, kontesha Gasparin që shkruante për brigjet e thepisura të Jonit shqiptar, Mary Montagy, udhëtare këto të shekullit XIX apo dhe si udhëtaret e kohëve moderne.
Ajo më tregon për profesorin e saj të historisë, kur ishte në shkollë në moshën 13 vjeçare dhe kur ai u fliste me entusiazëm për Shqipërinë maoiste dhe utopinë e një vendi që nuk donte t’ia dinte për superfuqitë dhe kjo tashmë e bën të qeshë me të madhe. Pastaj më tregon për shkrimtarin e njohur Robert Escarpit që i ati, mik i tij, gjithnjë kur e takonte e thërriste «Robert l’Albanais» («Roberti shqiptari»), i cili ishte mahnitur nga Shqipëria e «Gjeneralit të ushtrisë së vdekur».
Më pas ajo vazhdon të më tregojë për udhëtimin e familjes së saj në jahtin e një miku të afërt, kur sëbashku, nga Brindizi, ata u afroheshin brigjeve shqiptare pranë Shkodrës dhe kur shoqëruesi nxitoi t’i largonte nga ato brigje të heshtura pasi «ushtarët e Republikës së «paepur» mund ta kthenin udhëtimin e tyre në një «udhëtim funebër»… kështu, Shqipëria kishte mbetur një mit që gjithnjë e grishte, madje dhe në ditët kur do të shkonte në festivalin poetik të Strugës, aq pranë Shqipërisë mitike, «planetit të pashkelur» nga pinjollja e «princit të vogël»…
Më së fundi, atë gusht të vitit 2014, bashkë me poezitë e dervishëve të saj, ajo shkeli zbathur në tyrben e famshme dhe të shenjtë që ngrihej atje në majë të atij mali si një observator i shenjtë i shpirtrave njerëzore… Atje bashkohej dhe qielli, poezia, piktura e Omerit dhe shpirtra që kishin jetuar në mijra vjet.
Në dhomën e poetes Laure Cambau tabloja e dervishit, tabloja dhuratë e piktorit, është gjithnjë aty, përballë shtratit, varur si në një qiell mistik, i pagjumë e vigjëlues, i paqtë e njëherësh si një ashik i heshtur që vështron përtej brigjeve ballkanase: «… fle dhe vallëzoj dhe ëndërroj në të bardhë dhe ballë meje një dervish më flet fjalët e tij janë karemë memecë një qumësht blu që më bën për vete në një këngë para pemëve në të djathtë kam një plagë në të majtë një “flakë të pikturuar» dhe ballë meje një dervish… /KultPlus.com
Qendra Kombëtare e Filmit francez (CNC) shfaqi në Paris në një nga sallat e saj filmin « Kodra ku hungurojnë luaneshat » i regjisores së re Luana Bajrami. Është filmi i saj i parë me metrazh të gjatë dhe i dyti si regjisore pas një filmi me metrazh të shkurtër, ndërkohë që ka interpretuar role të ndryshme në shumë filma francezë. Ajo vjen nga një shkollë teatri në Francë, e cila Kosovën e ka lënë që në moshën shtatë vjeçare dhe ka brenda vetes një shije të veçantë letrare çka duket e ka ndihmuar të ngjisë me shpejtësi shkallët e Artit të Shtatë. E takova para shfaqjes, bashkë me producenten e saj. Do të shikonim një bashkëpunim franko-kosovar, një trupë krijuesish të rinj çka shpejt do na dëshmonin për mjeshtërinë e tyre. Mbrëmë ky film për mua ishte një nga surprizat e bukura të kinematografisë kosovare meqë interpretuesit dhe dekori janë të Kosovës, në një qytezë si duket pranë Prishtinës. Vitet e fundit kinematografia e Kosovës na ka shfaqur surprizë pas surprize, por ky film nuk di pse më dha ndjesinë të pikëtakoja “nouvelle vague” franceze, për nga aspekti i një gjuhe të re filmi, një risie të re, siç e sollën atë në vitet ’60 regjisorë si Godard, Truffaut, Rohmer, Chabrol me aktorë si Depardieu, Belmondo, Deware, Miou-Miou, Huppert, etj. Një frymëmarrje si duket e ngjashme, çka më bën të mendoj për këtë “Valë të Re”. Një histori e thjesht po aq dhe dramatike. Tri vajza të reja në jetën e tyre të përditshme në një fshat disi të humbur pas traumave të luftës dhe varreve që i ndesh ngado. Një botë monotone ku jeta e femrës ndeshet parreshtur me barrierat e një mentaliteti të vjetër, çka ehot e Kanunit nuk janë shumë të largëta. Janë vajza që e duan jetën, që mendojnë për të ardhmen, ëndërrojnë, ku në shpirtrat e tyre ka një lloj mederniteti të cilën këto tri vajza e shfaqin gradualisht, me forcë dhe ndjeshmëri, ku trupi flet dhe dëshira pulson, ku kamera i ndjek në lirinë e plotë të shpirtit dhe trupit. Ka një lloj egërsie në shfaqje të parë por që shpejt spektatori prek ndjesinë delikate të shpirtit të tyre. Dhe kur portat e shkollimit në universitet u mbyllen, çka ishte ëndrra e tyre, ato rebelohen, dhe kërkojnë ti kundërvihen shoqërisë së mbyllur maçiste. Aktoret janë të çliruara dhe të ngjan se luajnë vetë jetën e tyre, pa artifise, ku një kamera poetike dhe dinamike njëkohësisht na zbulon luhatje, tronditje, shpirti, edhe pse në sfondin muzikor disi të ngarkuar. Brenda kësaj drame ndërthuret një linjë tjetër, ajo e një vajze po nga Kosova e ardhur në Francë, si të ishte simotra e Luanës, ardhur aty për pushime për të parë gjyshen e saj, e dashuruar pas letërsisë franceze dhe që në duar, jo më kot ka librin e Zolasë, « L’Assommoir », që siç thotë personazhi « është një kryevepër ». Është vetë fati i trishtë i një gruaje që e do jetën dhe që pesha e shoqërisë e thyen atë.
Filmi i rikthehet gjithnjë asaj kodre që na prezanton në fillim, si të jetë një kodër mitike, magjike, asaj kodre ku tri vajzat klithin njëherësh britmën e tyre të shpirtit, e vajzave të ndrydhura dhe pa shpresë. Një britmë migjeniane në atë kodër të xhveshur, me gurë e me varre, si shenjë e një realizmi magjik. Nga një aventurë euforike dhe pikëtakimi me lirinë, ato më së fundi rikthehen në fshat pa mundur të shkojnë jashtë vendit të tyre dhe ku një vizë-kalimi është hipotetike. Por rikthimi i tyre është i dhimbshëm. Luaneshat duket se bien në një çark të shoqërisë ku vetëm britma u ka mbetur. Janë padyshim personazhe plot dritë, portrete plot humanizëm me vetë dramën e një shoqërie që kërkon të kapë trenin e kohës. Dhe gjithë kjo më ngjan me shfaqjen e një “Vale të Re” të kinematografisë kosovare. / KultPlus.com
Dy ditë parë duke folur me video me Omer Kaleshin më pyeti se kur do të shkoja ta shikoja në shtëpinë e tij në Stamboll. Në fillim të majit, i premtova. Por sot mora vesh se dje miku im i mrekullueshëm nuk do ti shihte më krijimet e tij, pikturën që aq shumë e deshi. Një piktor që nuk punon thua se ka vdekur, më thoshte shpesh në spital si ta ndjente këtë. Dhe kishte të drejtë.
Njëzet vjet më parë kisha shkuar me të të shikonim varrin e prindërve të tij rrethuar nga selvitë jo larg Bririt të Artë. Më së fundi Omer Kaleshi shkoi dje të përshëndesë atin dhe nënën e tij pranë Bririt të Artë, buzë Bosforit.
Atelieri i tij mbeti jetim përjetësisht. Ai nuk do të lutet më para tyre, pasi krijimi për të ishte një lloj lutje. Autoportretin e fundit që la mbi kavalet, mbeti i pambaruar!
Omeri lutet
Omeri «lutet» çdo ditë në ritin e tij piktural ballë kavaletit suretet e tij janë tablo, koka dervishë që kanë pirë verë në tryezën e tij të drunjtë, fqinjët poshtë ndjejnë këmbët e tyre që rrahin, atelieri i ngjan një skene hyjnore, një copëz qielli tej xhamit, veç një këmbë me një çorape nderet në tavan, koka e Jezusë e shikon paqësisht nga një ikonë ortodokse, bariu në miniaturë ka kohë që fle mbi oxhak, «ney» kumbon dhe shpërndahet me hare tej dritares, Omeri lutet i përkulur mbi paletë, me spatulën e tij rrëmben pak të zezë, pastaj të gjelbërt të zezë okër dhe dansi bektashi vazhdon gjer në ag «Ne jemi vetë Zoti», thonë dervishët «sepse Zoti është brenda nesh», pastaj ata braktisin tablotë në korniza dhe sillen rreth atelierit në ekstazën e tyre, në vorbullën mistike që ngrihet lart, Omeri lutet gjithnjë me heshtjen e tij proverbiale me spatulën e tij në atë dorë ngritur si një muzikant popullor ardhur nga rruga e gjatë e Konjas kështu, nga mbrëmja në ag, Omeri lutet bashkë me dervishët e tij që krijohen nga paleta e tij e zjarrtë… /KultPlus.com
Omer Kaleshi ka pak kohë që është larguar për në Stamboll duke i dhënë fund aventurës së tij parisiane dhe atelierit të tij të dashur. Edhe pse ne gjendje jo te mirë shëndetësore ai beson se shpejt do të filloje atje të ulet pranë kavaletit të tij dhe të pikturojë përsëri.
Me rastin e largimit të tij, në Maison d’Albanie do të organizohet një mbrëmje për të përkujtuar lidhjen e tij të fortë parisiane gjatë 60 vjetëve. Miq të shumtë francezë, shqiptarë, maqedonas e turq do të përkujtojnë çastet e bukura që kaluan me të në Paris.
“Do të prezantohet gjithashtu dhe libri “ Omer Kaleshi nga A në Z” i botuar nga ALBAS me ndihmën e Rita Petros. Njëkohësisht do të prezantohen dhe disa tablo të tij dhuruar miqve të tij parisianë si dhe pjese dokumentari mbi jetën e tij. Ju presim për të përshëndetur mikun tonë të dashur”, shkruan në postimin e tij në Facebook Luan Rama. / KultPlus.com
Dervishi, përballë saj… Në heshtjen e dhomës dhe meditimin e gjatë. Një dialog nën zë, ndërkohë që ajo shkruan vargje. Poetja dhe dervishi. Dervishi otoman, zbarkuar në Paris nga miku i saj, piktori Omer Kaleshi. Dervishi që e ka lënë teqenë e tij, që është larguar nga vallja e tij rrotulluese nën një muzikë “ney” dhe ka ndalur aty në dhomën e saj, një ditë të vitit 2012, ku qëndron ditë e natë brënda një kornize, duke e parë atë me sytë e tij të mbyllur.
«Edhe pse symbyllur, dervishi shikon» – thotë piktori. Magjia e mistikës. Dervishi ka fatin ta shohë poeten dhe në çastet e saj intime, dhe atëherë kur ajo zhvishet, flë, zgjohet, me këmishën e saj të hollë me hiret e saj lakuriq dhe atë trup të hollë si nudot e hershme të vetë piktorit, atëherë kur ishte student, «nudo mjalti» siç i quan ajo, krijuar në vitin 1962.
E kisha fotografuar atë dervish në atelierin e piktorit, kur ai e kishte zbritur atë nga kavaleti i tij i vjetër dhe e kishte vendosur në kornizë. Pastaj një ditë, dervishi, kishte shkuar të gjente një strehë tjetër, më të gëzuar e femërore, një strehë të përhershme, dhomën e poetes që e shikonte me aq kërshëri, poetes që i kishte kënduar aq shumë: « … dervishi ballë shtratit tim nuk është në të zeza veshur me të bardha është gati të vijë rrotull por ai nuk rrotullohet është gati për ekstazën e tij ai qëndron i qetë dhe i paqtë aty duke pritur ceremoninë…”.
Gjithçka kishte një shije dashurie, apo diçka më shumë: sublimja e ngjyrës, figurës dhe fjalës, e poezisë me pikturën, për çka aq shumë kishte shkruar dhe i madhi Leonardo Da Vinci. Atje në atelierin e tij krijohej mrekullia.
A nuk ka shkruar ajo për tablotë e tij se: «Mrekullia mbahet veç në një fill ku ti var nga një breg në tjetrin peshq dhe koka virgjëresha dhe barinj një lot alkimik…» Ja ku kam ardhur tashmë në sallonin e mikes time Laure Cambau.
Dervishi nuk është vetëm. Jemi tre. Ai rri i heshtur dhe dëgjon fjalët tona për atin e tij, krijuesin e tij, Omer Kaleshin. Kur Laure u njoh me Kaleshin dhjetë vjet më parë, kur kisha organizuar ekspozitën e madhe të tij në hollet e bashkisë së Parisit XIII, ky piktor e habiti me kokat e shumta të tij: Omeri i kokave. Vallë përsëri një poemë homerike në kohët moderne?
Shpejt poetja e adhuroi dhe krijuesin e kokave. Ngjiste shkallët e shumta të katit të shtatë atje në bulevardin Arago. Shkonte të shikonte kokat e reja, barinj e dervishë, vajza që shisnin fruta, çobanë të rinj, personazhe të dramës së fundit ballkanike, fëmijë, fytyra ballkanasish të vjetër e të rinj. Atje, në atelier, ajo shijonte dhe rakinë e tij, dhe heshtjen e tij, pasi Omeri flet pak, ose aspak… një “heshtje memece”, siç e cilësonte miku i tij, filozofi Jacques Lacarriere, i cili po ashtu i kishte kushtuar shumë poezi kokave të tij.
Dhe kështu, poetja zbriste pastaj ato shkallë “qiellore” për të shkuar në shtëpinë e saj apo në kafene, për të shkruar vargjet e saj. Kokat e Omerit rijetonin kësaj rradhe brënda vargjeve: “Një podium kokash të vendosura e të futura bashkë një kokë e madhe mbi dy koka dy koka të vogla mbi një të madhe pesëmbëdhjetë koka kokëforta që bëjnë veç me kokë të tyre e nganjëherë të bijen mbi kokë!…”.
Dhe kështu, njëra pas tjetrës ajo krijoi nëntëmbëdhjetë poezi. Atëherë po përgatisja një libër me titull “Fjala e Omerikëve”, duke përmbledhur poezitë e poetëve të ndryshëm, miq të piktorit, si poetë francezë, shqiptarë, turq, maqedonas. Aty u vendosën edhe poezitë e Laure-s: një poezi, një tabllo.
Pas botimit të këtij libri në frëngjisht, shqip dhe maqedonisht, Laure Cambau do të vazhdonte udhëtimin e saj poetik nga atelieri i piktorit në sallonin e saj në Rue Damesme. Poezitë shtoheshin dhe kur takoheshim, unë shpesh e pyesja nëse kishte ende ndonjë poezi të re për mikun e saj. Dhe ajo m’i dërgonte për të shuar kureshtjen time: “Kam ëndërruar se më pikturoje dhe unë kisha frikë në të bardhën e telajos…” Këto poezi u botuan në librin poetik të saj Letra vagabondit qiellor (Lettres au Voyou céleste), të shtëpisë botuese Editions de l’Amandier, një vëllim i ndarë në dy blloqe poetikë, ku blloku i dytë E bardha pa të bardhë (Blanc sans blanc) i kushtohej Omerit dhe tablove të tij. Dhjetra poezi kushtuar Omer Kaleshit.
Por përsëri, kjo aventurë poetike, nga atelieri i bulevardit Arago, në Vavin, Denfert Rochereau apo në Buttes aux Cailles, etj, e pastaj do të vazhdonte në mbrëmjet e vona në Rue Damesme. Kështu u krijuan poezitë e tjera si Sytë e triptikut, Mbi sytë e mi, Tabloja e të katërve, Përse dy data – palimpsest, etj. E kuqe me të kuqe, e zezë pa të zezë… një paletë ngjyrash poetike ngjizur në vargje, si në një pjatancë frutash të Chardin. Piktori gjithnjë e befasonte atë me krijimet e reja të tij, por dhe poetja e befasonte piktorin me vargun e saj. Dhe ishte ai tani që më përcillte poezinë e saj më të fundit, një poezi pas tjetrës: «Merre, lexoje… bukur!»…
Dhe kështu lindi idea e këtij libri poetik, ku çdo poezi do të vendosej përkrah tablosë që e kishte frymëzuar atë, përcjellë nga frëngjishtja në shqip, nga njëri cep i urës gjigande në tjetrën, nga Parisi në Tiranë, në sofrën poetike të Rita Petros… Laure shikonte nuancat e së kuqes, humbiste në të kuq si në ujrat e një deti dhe në mëndje i vinte historia e asaj ngjyre pas së cilës ishte kapur aq shumë ai piktor: ngjyra e përzgjedhur e tij që në vitet e Akademisë së Arteve të Bukura në Stamboll: «Ti bën zjarr me çdo dru nga druri i spatulës tek druri i kavaletit nga këto flakë lind qielli i tablove të tua tabloja që mbushet me gjakun tënd në kufirin e së kuqes dhe të hapësirës nga hauri tek therrtorja fëmija rritet dhe në ditët që zgjohen kërkon ngjyrën e zjarrit gjaku thahet në tas dhe në porta në këmishat dhe në koka spatula vazhdon udhën e saj…”.
Në atelierin e Omerit, çdo detaj kishte për të një domethënie. Shpesh gjendeshim të tre, ulur në minderet otomane, para një rakije që ia sjell piktorit gjithnjë nga Shqipëria.
Ajo vështronte atelierin dhe humbiste në detajet dhe imazhet e çuditshme të një jete, të një historie, në atë Ballkan të vockël, të rikrijuar aty, në katin e shtatë, buzë reve, në prag të qiellit dhe gjithësisë, në natën e yjëzuar… Përse ai kolltuk i rëndë prej druri i piktorit bërë nga duart e tij? Përse ajo musandër, ajo tabelë plot manometra elektrikë të një bote të shkuar, ato kukulla dervishësh, etj, përse syreti i gjyshit i varur në mur, figurinat në miniaturë të çobanëve, shportat ku ai imagjinonte të vendoste kokat e tij, ajo këmbë allçie që varej në tavan të atelierit apo ikona e kokës së prerë të Gjon Pagëzorit?…
Njëmijë “përse” të saj si njëmijë shkallë për tu ngjitur e zbuluar jetën e një njeriu, e një artisti. Dhe kështu, duke kërkuar domethënien e një date, një ngjarje, dhimbje e dashurie, ajo e ktheu këtë histori njerëzore në një poemë të gjatë që s’dihet kur do të mbarojë, pasi piktori është e habitshëm, poetja gjithashtu! Gjithnjë do të ndeshesh me një të papritur. Laure Cambau është një poete e njohur në rrethet letrare e poetike franceze.
Disa çmime ndërkombëtare ndër të cilat dhe çmimet “Poncetton” të SGDL (Shoqatës së të Drejtave Autorëve) për librin e saj Letra vagabondit qiellor më 2010 apo “Simone Laundry”, më 2015, etj, dëshmojnë statusin e kësaj poete në poezinë franceze e frankofone në përgjithësi. Poezinë ajo e përqafoi që në fëmijërinë dhe adoleshencën e saj, kur shtatë vjeçare shkroi poezitë e para e më pas tekste këngësh, kohë kur luante sonatat e para të Chopin në pianon e vjetër familjare.
Ishte biblioteka e madhe e prindërve dhe ajo botë librash që do t’i shpaloste magjinë e leximit dhe të krijimit, dhurata e nënës për ditëlindje me një vëllim të Baudelaire në “Pleiade” të Gallimard. Kështu Baudelaire u bë shpejt i preferuari i saj, ylli polar poetik. Pastaj Verlaine, Rimbaud…
Më vonë poetë të tjerë trokitën në dritaret e shpirtit të saj: Max Jacob, Eluard, Lorca… Çuditërisht dhe një poet mistik spanjoll: Jean de la Croix apo vetë figura e shenjtes Thérèse de Lisieux në Normandi. Poetë, mistikë dhe shenjtë… shenjtë të të gjitha feve dhe kombeve. Libri i parë poetik Bulevarde lunatike (Boulevards lunatiques), u botua në Editions Brocéliande, në vitin 1998, ku poezitë e saj ilustroheshin dhe me fotot e botuesit. Ishte padyshim një ngjarje në jetën e saj duke e frymëzuar për të ngjitur më shpejt shtigjet e reja poetike.
Laure Cambau është gjithashtu pianiste. Jo rrallë ajo të fton në koncertet e saj muzikore apo ato koncerte që ka dhënë nëpër Europë, ku poezia gërshetohet me sonatat e pianos, ku luan muzikë me tekstet e Heine, Holderlin, Eluard, Hesse, Lorca… Ndoshta është dervishi i Omerit ai që e shtyu atë të merrte udhët drejt Shqipërisë dhe t’i ngjitej Malit të Tomorrit, atje ku çdo vit bëhet festa e bektashinjve, atje ku kryegjyshi botëror, Baba Mondi, bën lutjen drejtuar Zotit të tij.
Lutje me aromë paqeje, shpirti që nuk vdes, vere dhe dashurie. Në dhomën e saj, Laure ka madje dhe një diplomë të firmosur nga dora e kryegjyshit për shfaqjen e saj në majën e Tomorrit në atë ditë plot diell të festës së madhe midis mijra besimtarëve. Ajo më tregon diplomën dhe qesh me mirësi.
Një diplomë ndryshe nga diplomat e tjera që shpërndahen në të katër anët e botës… diplomë mistike, sepse ishin dervishët që e nxitën kështu të shkruante për ta dhe për rrugëtimin e tyre të gjatë, nga Bektash Veliu në shekullin e XIII duke kaluar nëpër tokat dhe poemat e sufistit Jonuz Emré, për të ardhur në Malin e Tomorrit në Shqipërinë e vitit 2014.
Legjenda thotë se themeluesi i bektashizmit Haxhi Bektash Veliu, morri një grusht dhé nga varri i Baba Abaz Aliut dhe e vendosi në majën e atij mali, duke krijuar kështu një varr të dytë të shenjtë në malet shqiptare. E megjithatë, duket se jo vetëm dervishi i Omerit e nxitën atë të udhëtonte si të ishte një Aleksandra David Néel, Hester Stanhope, kontesha Gasparin që shkruante për brigjet e thepisura të Jonit shqiptar, Mary Montagy, udhëtare këto të shekullit XIX apo dhe si udhëtaret e kohëve moderne.
Ajo më tregon për profesorin e saj të historisë, kur ishte në shkollë në moshën 13 vjeçare dhe kur ai u fliste me entusiazëm për Shqipërinë maoiste dhe utopinë e një vendi që nuk donte t’ia dinte për superfuqitë dhe kjo tashmë e bën të qeshë me të madhe. Pastaj më tregon për shkrimtarin e njohur Robert Escarpit që i ati, mik i tij, gjithnjë kur e takonte e thërriste «Robert l’Albanais» («Roberti shqiptari»), i cili ishte mahnitur nga Shqipëria e «Gjeneralit të ushtrisë së vdekur».
Më pas ajo vazhdon të më tregojë për udhëtimin e familjes së saj në jahtin e një miku të afërt, kur sëbashku, nga Brindizi, ata u afroheshin brigjeve shqiptare pranë Shkodrës dhe kur shoqëruesi nxitoi t’i largonte nga ato brigje të heshtura pasi «ushtarët e Republikës së «paepur» mund ta kthenin udhëtimin e tyre në një «udhëtim funebër»… kështu, Shqipëria kishte mbetur një mit që gjithnjë e grishte, madje dhe në ditët kur do të shkonte në festivalin poetik të Strugës, aq pranë Shqipërisë mitike, «planetit të pashkelur» nga pinjollja e «princit të vogël»…
Më së fundi, atë gusht të vitit 2014, bashkë me poezitë e dervishëve të saj, ajo shkeli zbathur në tyrben e famshme dhe të shenjtë që ngrihej atje në majë të atij mali si një observator i shenjtë i shpirtrave njerëzore… Atje bashkohej dhe qielli, poezia, piktura e Omerit dhe shpirtra që kishin jetuar në mijra vjet.
Në dhomën e poetes Laure Cambau tabloja e dervishit, tabloja dhuratë e piktorit, është gjithnjë aty, përballë shtratit, varur si në një qiell mistik, i pagjumë e vigjëlues, i paqtë e njëherësh si një ashik i heshtur që vështron përtej brigjeve ballkanase: «… fle dhe vallëzoj dhe ëndërroj në të bardhë dhe ballë meje një dervish më flet fjalët e tij janë karemë memecë një qumësht blu që më bën për vete në një këngë para pemëve në të djathtë kam një plagë në të majtë një “flakë të pikturuar» dhe ballë meje një dervish… /KultPlus.com
U ktheva sërish në Trouville. Bankinat ishin bosh. Qiejt plot re që endeshin tutje, hijerënda për tu puqur më së fundi me detin. Eci në rrugën buzë detit, vështroj zgalemët që vërtiten në valet e tyre të vazhdueshme me një harbim plot klithma, shkoj deri tutje fundit të plazhit, drejt asaj ndërtese të vjetër që quhet “Les roches noires” (“Shkëmbenjtë e zinj”) të ndërtuar që në vitin 1866 dhe mendoj për Marguerite Duras. Më ngjan sikur e shoh përsëri atje, në cep të atij ballkoni të gjatë apo buzë dritares duke vështruar e përhumbur detin që e donte aq shumë veçanërisht në dimër, kur të gjithë janë larguar, të gjitha haretë, britmat fëminore, dashuritë dhe ku ka mbetur veç ajo, e vetmuar, përballë detit të pafund, çka e tërhiqte në një lloj mistike, duke e bërë të braktiste gjithçka të kësaj bote për tu përhumbur në të. Marguerite Duras ishte si deti, me baticat dhe zbaticat e saj, me kapriçiot dhe zemërimet e tij, e dehur me ujin e kripës dhe të alkoolit, në vetminë dhe dashurinë e saj të fundit, në tryzën e vogël të shkrimit, mbi letrën, fjalën, gërmën, mbi atë që dinte aq bukur ta shkruante, pasi gjithçka e saj ishte e përjetuar, në të kaluarën dhe të tashmen, në çastin fluid që ajo s’donte t’i shpëtonte nga duart, nga shpirti, ishte personazhi real i dashurisë së mundur por dhe të pamundur, i dramës, i jetës dhe vdekjes, pasi aty, nga ajo dritare me kanate të mëdha e të larta, ajo herë shikonte ngazëllimin e jetës, e herë të zezën që mbulonte gjithçka, pafundësisht, në heshtjen e madhe ku vetëm deti dëgjohej. Po, deti jetonte përjetësisht. Në një nga fletoret e saj mbajtur në atë dhomë, ajo shkruante: “Nganjëherë ke frikë të vdesësh para se fleta që ke shkruar të jetë shkruar e gjitha… ndërkohë ne e njohim fundin tonë, e dimë, por teksti duhet çuar deri në fund, udhëtimi duhet mbaruar. Pikërisht kjo na bën të ndjej vdekjen çdo ditë…” Atë e shqetësonte ajo se çdo të ndodhte pas vdekjes, çka më kujton mikun e saj të luftës por dhe të kohës së lëvizjeve të mëdha, Mitterandt apo të kohës presidenciale, kur ky marksist iu kthye Saint-Agustinit që e mbante në kokën e krevatit. Vitet e fundit Marguerite Duras i vizitonte shpesh varrezat, sigurisht jo të rejat, por ato të gjysmës së parë të shekullit XX apo ato të luftës. Aty dhe i lindi idea për të shkruar “Vdekja e aviatorit anglez”, të cilin e shkroi aty, në “Les Roches noires”, pasi një ditë kishte bredhur në varret e ushtarëve që zbarkuan dhe u vranë në brigjet e Normandisë, aty iu kujtua gjithashtu dhe vdekja e të vëllait që I nderej para sysh, si një lloj pengu, si në një ngushëllim të pafund. Dy vdekje në një, por jo vetëm, pasi në këto vdekje ajo shikonte dhe vdekjen e saj, prandaj dhe nxitonte. Duhej shkruar, natën, ditën, përmes alkoolit dhe dashurisë me të dashurin e saj Yan Andrea. “Ishte një libër si një lloj vaji, – thoshte biografja e saj Laure Adler në “Marguerite Duras”, – një përpjekje për të dialoguar me vdekjen”. Vitin e fundit, një ditë, i dashuri i saj Yan i solli tek dera e shtëpisë Dionisos, ish burrin e saj të dytë. Ajo doli tek dera, zgjati krahët e pështolli fort dhe i pëshpëriti: ”Sa shumë jemi dashur ne të dy”!… Sa shumë. Po, është bukur t’i thuash një ditë të fundme asaj që ke dashur dikur, në rini apo në kohë gjimnazi: “Sa shumë jemi dashur!”… Pikërisht këtu ajo kishte shkruar dhe librin “Yan Andrea Steiner” apo dhe “Sëmundja e vdekjes”. Ajo gjithnjë pyeste veten se ç’është kjo dashuri, tani, në këtë moshë, kur trupi ashtu i vagët, i lodhur nga vitet, nuk i ka më dehjet e veta, ekstazat e veta, kur gjinjtë janë lëshuar dhe nuk i kanë më dihatjet e tyre, klithjet dhe përdëllimet. Vallë është një botë ku dashuria po tretet, po humb formën e saj të qenësishme?… Ai, ajo, moskuptimi. Yan ishte homoseksual e megjithatë përhumbte në krahët e saj, pastaj ikte e nervozuar nga agresiviteti i saj, humbte në grinë e plazhit bashkë me erën, dhimbjen, pastaj rivinte në këtë botë ku genet janë ç’rregulluar. Në fund të librit “Sëmundja e vdekjes”, Duras shkruante: “Mbrëmjen e largimit të saj, në një bar, ju tregoni historinë tuaj. Në fillim ju e tregoni sikur të ishte e mundur ta përjetonit, por pastaj ju e lini. Më tej ju tregoni duke qeshur si të ishte e pamundur që kjo ka ndodhur apo se ndoshta dhe mund ta keni sajuar. Të nesërmen, papritmas, ndoshta në dhomë, ju vini re mungesën e saj. Të nesërmen, papritmas, ndoshta do të provoni një dëshirë për ta parë atje, në vetminë tuaj të çuditshme dhe gjendjen e saj të panjohur nga ju. Ndoshta ju do ta kërkoni përtej dhomës tuaj, në plazhet, në taracat e kafeneve, në rrugë. Por ju s’mund ta gjeni, sepse në dritën e ditës ju nuk njihni askënd. Ju nuk do ta njihni. Ju nuk njihni nga ajo veç trupin e saj të përgjumur me sytë e hapët apo të mbyllur. Penetrimin e trupave ju nuk mund ta njihni, kurrë nuk mund ta njihni. Ju s’do të mundni asnjëherë. Kur ju keni qarë, ju keni qarë për veten tuaj dhe jo për pamundësinë e admirueshme për tu bashkuar me të përmes atij dallimi që ju ndan nga njëri-tjetri. Nga gjithë kjo histori ju mbani mend veçse disa fjalë që ajo ka thënë në gjumë, fjalë që tregojnë se nga çfarë vuani: sëmundjen e vdekjes. Shumë shpejt ju braktisni gjithçka, ju nuk e kërkoni më as në qytet, as nëpër natë, as gjatë ditës. Kështu, ju keni mundur ndërkohë ta përjetoni në të vetmen mënyrë që mund të bëhej nga ju, duke e humbur, para se kjo dashuri të ndodhte…” Shtatorin e kaluar kur shkova të vizitoja «Les Roches Noires» tabela në hyrje të oborrit shkruante për Marcel Proust, banorin e dikurshëm të këtij hoteli kur vinte në dhjetvjeçarin e parë të shekullit XX. Ai e pëlqente shumë Trouville, madje ky dekor na shfaqet në disa fragmente të romaneve të tij, buzëdeti, plazhi dhe grija pafund. Një kohë e humbur drejt së cilës ai kërkonte të rigjente aromat, fytyrat, koketëritë, pëshpërimet, mbrëmjet e vona, ndjesitë fine për të na i treguar neve, lexuesve të botës. Kështu dhe Duras, që në bredhjet e saj kujtonte të parapëlqyerin e saj Flaubert, pasi figura e Flaubert këtu në Trouville qëndron e pikturuar në një faqe muri në hotelin që mban emrin e tij: “Hotel Flaubert”, pasi atëherë shkrimtari ishte i dashuruar pas këtij qyteti dhe vinte shpesh këtu, siç kujtohet dhe në librat e tij, veçanërisht në “Kujtimet e një të çmenduri”… kujtonte dashurinë e tij në moshën 15 vjeçare kur dashuronte në këto rrugë, brigje, qiej në mënyrë platonike zonjushën 26 vjeçare Elise Schlesinger. A nuk ndodhi kështu dhe me të, kur në moshën mbi 60 vjeçare dashuroi me djaloshin e ri Yan Andrea, adhuruesin e saj që i telefononte me aq ngulm dhe donte patjetër ta takonte dhe kur më në fund ajo kishte hapur portën, kishte parë fytyrën e tij ëngjëllore që e kishte bërë ti thoshte : «Po ti mund të flësh sonte këtu, në dhomën e tim biri dhe shko nesër». Por ai s’do të shkonte dot, as nesër as më vonë… Po të shkosh në “braserinë” buzë detit të Trouville, në “Le Central” dhe të ulesh në tavolinën 309, Durasin do ta ndjesh të afërt, pasi ajo ulej gjithnjë aty, me vështrimin drejt detit. A nuk thoshte ajo se “të vështrosh detin do të thotë të vështrosh gjithçka”? Vallë deti përmblidhte gjithçka të kësaj bote? Përse kështu? Ndoshta pse duke vështruar atë pafundësi dhe paanësi, njeriu kupton përkohësinë e tij mbi këtë tokë, kupton hiçin. Ja pse ky bashkëbisedim i Durasit me detin, dhe jo vetëm i saj ju dhëmb për kohën që ju mungon, që ju shket, që kërkoni ta ndalni, për gjendjen efemere që të rinjtë nuk e kuptojnë por që më pas i ngjan një refreni : ose humbet në dëshpërimin e madh, ose kërkon të jetosh çdo ditë, plotësisht, si të jetë e fundit, me të jgitha dashuritë. A nuk nxitonte Prust gjer ditën e fundit të tij për të mbaruar më së fundi romanin “E burgosura”, të pinte dhe një birrë të ftohtë akull nga ato të «Ritz» dhe dorëshkrimin ta dorëzonte më së fundi në mënyrë që ta dërgonte për tu shtypur? Ah, koha që i mungon gjeniut, pasi ai, apo ajo do të duhej të jetonin jo një por dy jetë, jo për egoizmin e të jetuarit, por për dashurinë e shkrimit, fjalës, pasi pena, letra, të kthehen në një lloj gjymtyre nga e cila nuk mund të shqitesh dot. Kur shkrimi mbaron, aty merr fund dhe shpirti i shkrimtarit. E pra nga xhamat e asaj “brasserie” Duras duhet të ketë imagjinuar dhe djaloshin Flaubert duke ndjekur pas me dashurinë e tij adoleshente, zonjushën Elise, zonjushen me hiret e saj dhe dantellat, siç na i tregon këto zonja në tablotë e tij Claude Monet, atje, para hotel “Les Roches noires”, buzë detit, vajzat delikate me ombrellat e tyre gati ti marrë era…. Ah dashuria, dashuria e saj për Yan, dashuria që i kapërcen kufijtë e moshës, të gjendjes fizike, të trupit dhe të territoreve. Dashuria gjithnjë e pa përfunduar pasi gjithnjë mbetet diçka për tu thënë, për tu bërë. A nuk i thoshte ajo Yan-it gjithnjë: “Dashuria jonë e pa përfunduar”? Në hollin e madh të ndërtesës tashmë ka veç heshtje. Kolltuqet janë po aty ku ajo prehej dhe priste gazetarët. Nga dritarja e madhe që vështronte përtej detit duken veç dallgë dhe zgalema që ende s’dihet për ku shkojnë. Nga fundi i nëntorit 1994 deri në gushtin e vitit 1995 ajo kishte qenë këtu, çdo ditë, çdo natë, çdo orë, e përhumbur, duke përshpëritur copëza fjalësh, frazash, dhe kur Yan i shkruante ato çka dëgjonte si në një ditar letrar, një letërsi e shkruar në prag vdekjeje. Ajo ishte përsëri ballë detit, pas asaj trallisje e ku koma e saj kishte zgjatur pesë muaj kur nekrologjia e saj ishte gati dhe ku më së fundi ëngjëlli shkrues ishte ringjallur. Atëherë kishte shkruar dhe librin e saj “C’est tout”… “Kjo është e gjitha”. “Duhej të iki nga kjo botë, – shkruante ajo. – Nuk di ku ta çoj, ku ta vendos veten time. Ju shkruaj sikur t’u flisja… Do ju dua gjer në vdekjen time… Mermë në lotët e tua, në të qeshurën tënde, në të qarat e tua… Ajo që do të bëhet. Kam frikë. Eja, ejani shpejt… Shpejt, më jepni pak forcë. Ejani në fytyrën time… Lamtumirë. Lamtumirë askujt. Madje as ty. Gjithçka ka mbaruar. Duhet kthyer faqja. Duhet mbyllur. Eja tani. Duhet të shkojmë… Eja shpejt. S’kam më gojë. S’kam më fytyrë… » Atëherë Duras ishte obseduar nga hiçi, boshllëku, faqja bosh, se mos shkrimi ndalej dhe jeta e humbte kuptimin e jetës. «Boshllëku para meje… S’ka tjetër veç boshllëk. Boshllëqet. Ky boshllëk i terrenit të fundit. Ne jemi dy. Secili është vetëm… » Duke vështruar detin, atje në Trouville, në «Les Roches noires», në netët e ditët që shkëmbeheshin, duke u endur e vetmuar mes erës, spërkatjes dhe klithmave të mjellmave, ajo rikrijonte dekoret e romaneve të saj, dekore ku u jepte frymë personazheve, shpesh pa emra, ai, ajo, për të kapur kështu universalen, thelbin, qenësinë, pasi ç’rëndësi kishin tashmë emrat për të, rëndësi kishte ajo diçka që bënte pyetjen e madhe rreth njeriut, shoqërisë, pikëpyetjen e madhe mbi dashurinë. Vallë ç’ndodh me dashurinë në këtë moment të kohës dhe globit, kur luftrat dhe urrejtjet kanë kapërthyer gjithçka, kur grykësia e ka zvogëluar aq shumë shpirtin njerëzor dhe të botës, ku jeta shpërfytyrohet gradualisht, pa e kuptuar, në diçka të ftohtë, që vdes ngadalë, në diçka që ftohet, atje, këtu, buzë detit, ku dallgët të marrin dhe të mbulojnë me shkumë dhe pastaj të gëlltisin në thellësitë e errta? Ç’ndodh vallë?… A e dëgjoi ajo muzikën e Bach tek e përcolli në atë kishë të Saint-Germain, ditën kur bëhej mesha e saj e pëshpirtjes?… Lë pas “Les Roches noires”, zbres shkallaren e gurtë që të çon drejt detit dhe që këtu e kanë quajtur « Escalier Marguerite Duras »… Ja pra shkallë me emrin e një shkrimtareje. Mund të ngjitesh dhe zbresësh nga to, të shkosh dhe të lagësh këmbët në detin plot shkumë, nën klithmat e zgalemave, duke marrë me vete një tufë fjalësh të Duras, një tufë çfarëdo, një «kantilenë», pasi Duras na mëson të shkruajmë. Proza e saj është një poezi më vete, personazhet flasin pak por na bëjnë të mendojmë shumë. Papritmas kthej kokën dhe në atë shkallare tej, më shfaqet në flu imazhi i saj, ai trup i vogël i krrusur që zbret për të takuar të dashurit e saj dhe pastaj të shkojë drejt detit e të humbasë në të… /KultPlus.com
“Të thashë se poeti duhet të jetë një “profet”, pra duhet të bëhemi “profetë”… Poeti i kërkon të gjitha format e dashurisë, të dhimbjes, të çmendurisë. Ai i provon në vetvete të gjitha helmet për të ruajtur veçse thelbësoret…” A. Rimbaud.
Nga letra dërguar mikut të tij Paul Demeny, 15 maj, 1871.
Rimbaud, ky gjeni!…
Arthur Rimbaud (Rembo) u shfaq vonë në botën e poezisë dhe të kulturës shqiptare. Ai erdhi me vargje tronditëse, vezulluese e magjike. Por sapo u shfaq, e kuptuan se ky poet vinte nga universi i gjeniut. E përqafuan njëherësh. E kthyen në mit. Në vitet 20’-30’ të shekullit të kaluar, jo pak liceistë të Liceut Francez të Korçës, recitonin në shkollë vargjet e Rimbaud. “Anija e dehur” apo “Një stinë në ferr” i rrëmbente të rinjtë dhe i çonte larg, në detra të tjerë drite, magjie dhe tallazi. Rimbaud dhe Verlaine vinin bashkë; bashkë me idhullin e tyre Charles Baudelaire dhe poetët e tjerë simbolistë. Sa herë përkthehej Baudelaire, do të përktheheshin dhe poetët e “mallkuar”, Rimbaud e Verlaine; do të flisnin në shqip dhe poetët e rrugës e të jetës boheme, të dhimbjes dhe dramës njerëzore, të ngazëllimit dhe shpresës. Poetët e humbjes së madhe. Të gjithë donin ta dëgjonin sërish këngën e tyre, që edhe ata të përvijonin në botë të tjera, në një tjetër jetë, atë të pavdekësisë. Dhe nuk ishin pak ata që donin t’u përngjanin. Migjeni, me “Vargjet e lira” dhe forcën e vargut të tij, ishte një lloj Rimbaudi shqiptar. Në një tjetër ndjesi, me mistiken dhe imazhin poetik. Në një tjetër rrafsh edhe Lasgushi kishte diçka nga vargu i poetit të madh. A nuk shkruante ai:
“Se s’dashuroja as unë as ti, por dashuronte dashuria, një dashuri, një fshehtësi, më e fshehtë se fshehtësia”?
Alkimi e Verbit si te Rimbaud? Vargu mistik?… Ngjizmë e shpirtit, e agut me terrin, e plagës dhe dashurisë, e protestës së moskuptimit? E megjithatë, ai që i ngjante vërtet një Rimbaudi shqiptar ishte Migjeni, Millosh Gjergj Nikolla, i cili, ashtu si Rimbaud, vdiq tepër i ri, larg familjes së tij, në një spital, i vetmuar, i trishtuar, i rrethuar me dashurinë dhe përkujdesjen e një motre, si dhe ai; larg me vdekjen e paralajmëruar, nga e cila nuk mund të shpëtonte. Olga e tij ishte si një Vitalie e Rimbaud, si ajo vajza e përgjëruar e Ardennes, me fytyrën e paqtë, e cila i qëndroi pranë deri në çastet e fundit; ashtu si Rimbaud, edhe Migjeni u shua në një gjumë të thellë, të pafund, në një dhomë të sanatoriumit të Santa Peliçes. Madje dhe si krijimtari, edhe Migjeni shkroi poezi në pak vite. Edhe ai ishte një yll poetik, që u shua shpejt. Pak poezi, por tepër të fuqishme, tronditëse. Si Rimbaud edhe zemra e tij klithte: “Do ta godas me grusht malin!”… Ashtu si ai edhe Migjeni nuk e besonte perëndinë, Zotat. Ai ishte i dënuar nga Kisha, pasi në poezinë “Blasfemi”, djaloshi i ri kishte shkruar:
“Shkëlqen shejtnia mbi zhguna dhe mjekra të hoxhallarëve O sa engjuj të bukur, përpara derës së ferrit…”
Dhe së fundi, ashtu si Migjeni, që u dëshpërua thellë me librin e tij të parë “Vargjet e lira”, i cili u censurua menjëherë, edhe Rimbaud do të vritej në shpirt me një dhimbje të pafund, meqë ia kthyen krahët librit të tij të parë “Një stinë në ferr”, të cilën e çoi në Paris. Padyshim që Migjeni do jetë frymëzuar nga poezia e Rimbaud, e cila, atë kohë, sapo ishte bërë e njohur në Shqipëri. Letrarët e parë, veçanërisht ata të Liceut Francez të Korçës, tashmë botonin përkthime nga Baudelaire dhe Rimbaud. Studenti i Grenoble, Dhimitër Shuteriqi, përkundej atëherë me vargjet e “Anija e dehur”. Migjeni duhet t’i ketë lexuar ato edhe në italisht. Dhe nga vetë vargu i lirë që përdorte, Migjeni i përngjante Rimbaud, me dëshirën për t’u shkëputur nga tradita poetike dhe për të qenë modern. Modern për një kohë të re, për një njeri të ri. “Duhet të jesh modern!”, shkruante Rimbaud, “…duhet një shoqëri e re”. “Të lindet njeriu”, shkruante më vonë Migjeni: “Na të birtë e shekullit të ri”. E habitshme gjithashtu edhe përafërsia e ndjesive që gjejmë dhe në dorëshkrimin e fundit të Migjenit, të shkruar në 27 korrik të vitit 1938, datë pas së cilës ai nuk do të shkruante më:
“Ku janë orët dhe muzat? Shtajzovallet dhe zanat ku janë? S’po flitet ma për vallet e tyre, as për sytë e tyne, që të shitojnë ose të bajnë fatbardhë, s’po flitet…”
(Fragment nga libri: “Rrugëtimi i mbramë i Arthur Rimbaud”)
Nëse shkoj e dashur, diku, tutje mjegullës e botës, kjo s’do të thotë që portën ta mbyllësh, lëre hapur, dyert dhe dritaren, dehur në fllad, pranvera shpejt do të vijë me buzët mbi lulen e qershisë, gjithnjë do të jetë një shenjë e ëmbël që do më thërrasë të vij sërish tek ti.
Nëse s’do marrësh lajm nga unë kjo s’do të thotë harresë, përhumbje, mungesë, të gjitha puthjet dhe përpëlitjet e tua djegin ende mbi trupin tim përkunden lehtë si gjethe lisi në erë, gjithnjë do të jetë një shenjë diku, mbi tokë, mbi det, nëpër qiell të të thotë se unë përherë të jam kushtuar.
Nëse do të biesh në pusin e trishtit të madh, nën kubenë e një zemre të vrarë dhe gjithçka e errët do të rrethojë, dil në pragun e shtëpisë dhe shko në vreshtën tonë të dashurisë vështroi atje lastarët e rinj që kërleshen në diell, gjithnjë do të ndodhë diçka që ti do ta kuptosh se unë nuk jam larg, por dhe i vdekur të isha, sytë mi të shuar do të mbeteshin gjithnjë kthyer nga ty…/KultPlus.com
A e keni provuar vallë shijen e tradhëtisë ç’shije ka më thoni vallë shije dheu squfuri karboni lotësh apo gjaku? Jo atë të gëzimit të çastit harbimit të një seksi kalimtar të një dehje efemere por atë të tradhëtisë së shpirtit ku jeta tënde nuk ka më kuptim veluri është zbehur e shuar e jeta i ngjan një mali të hirtë që rëndon sa bota është hija që ecën në një fill të nderur mbi humnerë zije një ecje e rrezikshme midis jetës dhe vdekjes ku ti mund të biesh nga çasti në çast. Luiza, 17 vjeçare kishte zemër të bukur sandalet i mbetën në baltë kur trupi i zhytej në botën tjetër përhumbur e dehur nga helmi në ujrat e turbullta të liqenit të Tiranës një requiem një adagio qumështi të mpiksur një lamtumirë me buzën e hidhur të një jete që nuk u gëzua «Lacrimosa» e Mozart në një korr qiejsh pa yje Luiza kishte zemër të hidhur… —–
Vasfije Krasniqit, që gjatë Luftës së Kosovës, u grabit me forcën e armëve dhe u përdhunua. Sot ajo kërkon hapur dënimin e përdhunuesve të saj serbë.
Motra ime e vogël syri ynë i bukur dhe i dlirë ti u zgjove sërrish të ecësh në udhët e botës për të treguar plagët e shpirtit plagët e plagëve të mëmës Kosovë kohën e errët të poshtërimit dhe të eklipsit të madh. Ti nuk doje ta lije Vushtrinë kulmin e vjetër të shtëpisë me trarët e rënë lëndinën – Kosovë ti qëndrove si lastari i bukur mes zjarrit rrahur nga furtuna dhe rrufetë stolisur me 16 lulëkuqet e jetës tënde e bukur si Venusi në velur aty ku toka qante e nxihej aty ku Kosova dergjej në vdekjet e e saj të mëdha trandur nga vargu i madh i eksodit biblik. Populli shkonte të vdekur e të gjallë por ty motërz të tërhoqën zvarrë kryqëzuar si Krishti kryqi shtrirë në Babimovc përzhitur në urrejtje dhe hekur të skuqur ndërsa ti kërkojë veç një plumb që jeta të humbte që bota të shuhej ti bozhur i bukur i Kosovës ti doje të vdisje atje në katakombet e krimit ata donin që preha të vuante gjer në frymën e fundit. Më kot kërkoje diellin në qiejt e nxirë atje ku zogjtë s’pipëtinin më ku të gjitha këngët qenë shuar ku gjethet nuk fëshfërinin më dhe hëna mbytej në honet e mjegullta me trishtin tënd të pafund me lotin e ngrirë dhe gjinjtë e gjakosur dhe ku shtëpia i ngjante një arkivoli të madh. Ditë pa frymë në tokën djerrë në rrokullisjen e zhurmëshme të bombave kur muajt nxitonin të sillnin një tjetër ag më të bukur se agimet e tjera kur një dritë e bardhë papritur tu afrua dhe të tha: – Eja bija ime etërit janë zgjuar të vdekur dhe të gjallë bijtë po kthehen nga udha e gjatë! Koha kalonte dhe ti shkele sërrish pragun e jetës me aureolën e dritës së bardhë me diellin dhe hënën në sy shtëpitë e vjetra u ringritën në udhët e gjelbërta dhe jeta u mbars përsëri aromë gruri dhe dashurie por ti jetoje ende me hiret e tragjedisë në ehot e britjeve zhytur në greminën e heshtjes në heshtjen që një ditë do klithte për shpagim. Motra ime e vogël syri ynë i bukur më së fundi ti u zgjove për të ecur sot në flladin e botës ku mijra e miliona duar të mbajnë lart si një emblemë purpuri të kurajos ti, mjellma e bardhë e Kosovës… ——-
Përvoja ime shumëvjeçare si kineast, xhirimet e shumta në krahinat e Korçës, Pogradecit, Devollit apo nëpër Shkumbin e deri në Elbasan, kanë qenë pikëtakimet e mia të para me epokën e Luftës së Parë Botërore, ku për herë të parë kam pikasur gjurmët e asaj lufte, bunkerët e vjetër e të brejtur nga koha, mbetur që nga ajo kohë e në veçanti varreza e ushtarëve francezë, e cila në thjeshtësinë e vet, ishte gjithnjë e paqtë dhe të kujtonte simbolikën e madhe që kishte ajo në lidhjen tradicionale franko-shqiptare. Por vite më vonë, kjo panoramë personale do të mbushej me fakte të ndryshme që unë i njoha gjatë kohës si diplomat në Paris, atëherë kur nisa të shkruaja librat që deshifronin dhe dëshmonin pikërisht këtë lidhje historike midis shqiptarëve dhe francezëve. Nikolla Lako, në fletoren e tij Opinga që botonte fill pas luftës në Francë, i bënte jehonë kësaj lufte si dhe faktit të bukur të medaljeve që u akordoheshin shqiptarëve nga francezët për kontributin e tyre në këtë luftë në krah të “Ushtrisë së Lindjes”. Ai ishte krenar për këtë.
Duke kërkuar mbi xhirimet më të hershme kinematografike franceze në Shqipëri, në arkivin e Ushtrisë në Fort-d’Yvry në pereriferi të Parisit, pashë kronika të operatorëve francezë, veçanërisht një xhirim në Kostur, ku ishte fiksuar jeta e përditshme e shqiptarëve, grekëve dhe ciganëve që jetonin atje. Në monumentin e amnistisë të Luftës së Parë Botërore, në Compiegne, bashkë me ministrin e Jashtëm Paskal Milo, kishim parë në atë muze shumë fotografi të fotografëve francezë që shoqëronin në “frontin shqiptar”, “Ushtrinë e Lindjes” (“L’Armée d’Orient”), siç quhej në atë kohë. Po kështu dhe informacionet e shumta mbi këtë luftë në arkivin e ushtrisë franceze në Vincennes, veçanërisht për Ballkanin, zbulonin pas afro një shekulli atë çka koha dukej se e kishte harruar.
Madje në këtë arkiv, përveç fotografive e dokumentacionit të pasur, mund të informoheshe gjer në detajet e kësaj lufte në frontin shqiptar, deri në skicat e veprimeve ushtarake, pozicionet, betejat. E kështu, dalëngadalë, ajo panoramë e gjerë transformohej në një afresk të madh ku gjeje dhe mjaft ngjarje, emra, fate njerëzore. Madje edhe një emigrant i vjetër që kishte ardhur në vitin 1926 në Jugun e Francës, Estref Kapllani, kur kishte shkuar të punonte në një hotel, rasti e solli që pronari i tij të ishte pikërisht një ish oficer i ushtrisë franceze që kishte luftuar në malet shqiptare. Po kështu, gjatë një bisede me Jacques Faure, ish ambasadorin francez në Tiranë në vitet e para të dekadës së fundit të shekullit XX, midis kujtimeve të tij, ai ruante dhe atë histori të bukur nga Voskopoja, kur kishte parë që në oborrin e një kishe ishte varri i një ushtari francez. Ai kishte kërkuar që ta zhvendosnin që andej, por fshatarët e atjeshëm i kishin thënë menjëherë: “Ky varr është yni… është varri i mjekut francez që u kujdes edhe për ne…”
Po, Shqipëria i ruante gjurmët e asaj lufte. Korça ruante fotografi të shumta të asaj kohe, kur francezët proklamuan bashkë me shqiptarët “Republikën autonome të Korçës”, që më vonë do të hynte në bisedat e zakonshme si “Republika franceze e Korçës”… Pikërisht në kohën e kësaj lufte ishte ngritur dhe Liceu Francez i Korçës, çka shënonte një datë historike të frankofonisë shqiptare. Por një letër e thjeshtë ushtari, vrarë në Shqipëri në atë kohë, e cila më ra në dorë rastësisht kur shkruaja librin Tek Frankët, mbi historinë e emigracionit shqiptar në Francë, më ngacmoi menjëherë që të shkruaja diçka për këtë kohë, për atë luftë që pak ishte shkruar në Shqipëri. Miku im, regjisori Esat Musliu më fliste një ditë për historitë që i tregonte gjyshja e tij Medie, për “kohën e nemces” (“koha e gjermanëve”), për “djemtë sykaltër që u kërkonin bukë në portat e shtëpive të fshatit në Steblevë” dhe që një pushkë e shkëmbenin për një bukë me koçane misri, pasi atëherë, në atë skamje të madhe, për përrenjtë, siç tregonte ajo, që ishin mbushur me kufoma ushtarësh, e “kur miellin e pakët e përzienin me koçanët shkërmoqur për të mbajtur frymën gjallë”.
Në arkivin e Kinostudios, imazhe të ngjashme kishim parë në filmat e huaj, por të ndaluar në atë kohë, veçanërisht në një film çek Pylli i të varurve, ku pamjet e asaj lufte në llogoret e Europës ishin të tmerrshme… balta dhe kufomat dergjeshin nëpër pyjet e pafund të asaj lufte barbare. Në sytë e mia, si një referencë domethënëse qëndronin po ashtu imazhet e Iluzionit të Madhtë regjisorit të shquar Jean Renoir. E rëndësishme për mua nuk ishte të bëja thjesht një vështrim historik mbi këtë luftë dhe mbi operacionet ushtarake që ishin zhvilluar në trojet shqiptare, por ta shikoja këtë luftë drejtpërdrejtë nga fronti, nga transhetë, me sytë e atyre ushtarëve, me letrat dhe ditaret e tyre shkruar fill pas beteje, apo pas një marshimi të gjatë, diku në transhe, pra, ta shikoja me fatet e tyre njerëzore. Shumë prej tyre nuk arritën të kthehen në atdheun e tyre, duke mos i përjetuar ëndrrat e shumta që thurrën në llogoret e luftës.
Kështu ishte dhe ushtari Alexis Lamblot, letra e fundit e të cilët u ra prindërve në dorë kur ai kishte rënë gjatë një beteje në frontin shqiptar. Ishte një letër që kishte shkruar pak para se të vritej. Më 12 korrik të vitit 2013, në prag të festës kombëtare të Francës, këtë letër ia dërgova ambasadores franceze në Tiranë, Christine Moro, e cila po atë ditë, e prekur nga kjo letër, duke m’u përgjigjur, më shfaqi interesin e veçantë për këtë histori dhe librin që po shkruaja. Ja çfarë u shkruante prindërve të tij aspiranti 21 vjeçar Alexis Lamblot, i Regjimentit 210 të Këmbësorisë, dy ditë pasi kishte kaluar ditëlindjen e tij në front, pra, më 15 mars 1917:
15 mars,
Të dashur prindër,
Ja ku pas pesë ditësh regjimenti 210 sulmon në brigjet e majta të Prespës. Batalioni i gjashtë ku bëj pjesë është nisur parmbrëmë për të sulmuar edhe ai, por ne na u kërkua që të ktheheshim në çastin kur në sektorin tonë do të përlesheshim me gjermanët. Isha ngarkuar nga komandanti të mbroja tërheqjen e batalionit. Siç mund ta kuptoni, situata nuk është aq e mirë, por jo dëshpëruese. Është fort e mundshme që të shkojmë për të sulmuar që këtë natë dhe do të doja t’u thoja lamtumirë. Kur të merrni këto rreshta, me siguri që do të kem vdekur. Besomëni që kam bërë detyrën time si francez ashtu si dhe gjithë ata që kanë rënë në betejë deri më sot… Kërkoj të më falni për vuajtjet që u kam shkaktuar gjatë jetës time. Ju kërkoj të ruani kujtimin tim atje në tokën e Francës, ku nuk pata nderin të derdh gjakun tim. Lamtumirë prindër të dashur ashtu si dhe ju pjestarë të familjes time dhe miqtë e mi. Shpresoj t’u shoh një ditë në qiell. Biri juaj që ju do… A. Lamblot
Ky ushtar i thjeshtë do të binte në fushën e nderit po atë muaj, më 31 mars të vitit 1917, në betejën e zhvilluar në Goricë. Kjo letër është padyshim tronditëse. Në çastin kur i shkruante ato rreshta, Alexis Lamblot ishte i ndërgjegjshëm për vdekjen e afërt të tij. Ai e dinte se po shkonte drejt vdekjes, si mijra e miliona të tjerë, por një forcë tjetër e shtynte që të shkonte përpara: dashuria për Francën, ajo dashuri që e bënte ta shikonte vdekjen drejt e në sy, pa u trëmbur, duke e sfiduar atë. Gjithçka kishte ndodhur në mars, në atë fillim pranvere: ditëlindja e tij e heshtur, letra e shkruar, e fundit, dhe vrasja e tij. «Kur të merrni këto rreshta, me siguri do të jem vrarë”… Mjafton kjo letër për të kuptuar se këta ushtarë të rinj, të dërguar në Ballkan, në frontin shqiptar, ishin të ndërgjegjshëm për misionin dhe vdekjen e tyre. Në një vëllim të botuar mbi letrat e fundit të ushtarëve francezë në front gjatë “Luftës së Madhe”, mbledhur nga Jean Pierre Guéno, dëshmohej po ajo gjendje shpirtërore, po ai trisht por dhe vetmohim i ushtarëve francezë në vijën e parë të frontit: “Të dashur prindër, – shkruante kaporali Robert Bertrand i Regjimentit 407 të Këmbësorisë, – kur të merrni këtë letër, unë s’do të jem më në këtë botë. Po ju shkruaj pak çaste para se të sulmojmë dhe jo pa dhimbje, sepse është hera e fundit që po ju shkruaj. Letrën do t’ia jap mikut tim, i cili do t’ua sjellë dhe do t’u tregojë për orët e fundit të jetës time…” Ushtari René në letrën që i dërgonte gruas së tij, shkruante: “Shpresoj që biri ynë shkon mirë. Veç dy herë e kam parë që kur ka lindur. Këto ditë që jam larg jush po bëhen gjithnjë e më të padurueshme. Përmes kësaj letre të dërgoj gjithë dashurinë time për ty dhe fëmijën tonë…” Ndërkohë, oficeri i Regjimentit 43 të Këmbësorisë, Paul Bert, nga vija e frontit, më 25 shtator 1916, shkruante fjalët e fundit të tij: “Ultima Verba. Lutuni për mua… Prindërve të mi.”
Letra, ditare të shumta, të cilat për t’i kërkuar duhej një kohë e gjatë, duheshin lexuar historikët e regjimenteve franceze që kishin luftuar në Shqipëri, të gjeje emrat e të vrarëve, e atyre që nuk ishin varrosur në tokën shqiptare, të hulumtoje në ngjarjet dhe të kërkoje pranë familjeve të atyre ushtarëve që i ruanin ende këto dorëshkrime e fotografi, shumica e të cilave, ishin njëkohësisht dhe në arkivat franceze… Ushtari Combes i kompanisë xhenjere 15/11 u shkruante prindërve të tij: ”Shumë herë tashmë i kam ngjitur të përpjetat e atij kalvari të pavdekshëm, ku me trishtin dhe kryqin e tyre kanë rënë aq shmë ushtarë të mjerë. Por të paktën një herë, këmbët i kisha të prera nga emocioni dhe frika. Deri atëherë nuk isha mësuar të vrapoja mbi të vdekurit.” I vështron sot këto letra, pas gati një shekulli, ashtu të zverdhura nga koha, diku të lagura dhe që shiu i ka prishur disi gërmat, dhe atëherë mendon për ata që i kanë shkruar. Cilët ishin? Kur i shkruan, në ç’kohë, në ç’llogore? Ishin bujq, studentë, artistë, puntorë të uzinave, ndërtues apo të papunë, të mobilizuar në vrullin e asaj lufte të madhe, të përbotshme? Letra të shkruara në çastin kur heshtja bie dhe kur pritet të rifillojë beteja tjetër; letra shkruar në strehën e një gërmadhe të shkrumbuar nga lufta, apo diku mes borës, pranë një zjarri, për të ngrohur shpirtin. Duke i lexuar sot ato letra, në ato ditare të formateve të ndryshme, shpesh blloqe xhepi apo fletore të vogla të mbajtura nën gji, gjithçka të bën të imagjinosh atë kohë, të përfytyrosh një jetë ushtari larg atdheut të vet, të imagjinosh marshimet e tyre, mallin e nostalgjinë e madhe, dhimbjet për shokun e vrarë në krah. E megjithatë, vështirë t’i afrohesh reales, asaj çka ndodhur vërtet, edhe pse në shkrimet e tyre ata tregojnë atë çka ndodhur. Vështirë ta përshkruash apo ta imagjinosh fytyrën e zbehtë të ushtarit njëzet vjeçar të sapo vrarë… Dhe jo rrallë, midis dhimbjes, përshkrimit të betejave, shpirti i ushtarit ka derdhur mallin e tij për të dashurën, ashtu siç shkruante në front edhe poeti Guillaume Apollinaire, të dashurës së tij Lu: «Nëse do të vdes atje larg në frontin e luftës /Një ditë ti do qash e dashura ime e shtrenjtë Lu/ Dhe pastaj kujtimi për mua do të shuhet / Siç shuhet një gjyle që shpërthen në front / Një gjyle që ngjan me mimozat që çelin…”
Një ditë vjeshte, në Quai Voltaire, pak hapa nga shtëpia ku kishte vdekur Voltaire-i i madh dhe ngjitur me atë ku kishte jetuar balerini i famshëm Nurejev, kisha takuar në Paris Dominique des Déserts, nipin e kolonelit André Ordioni, i cili kishte qenë guvernatori francez në vitin e fundit të luftës në Korçë, por dhe më pas, për shqyrtimin e kufijve mes Shqipërisë dhe Jugosllavisë, për Shën Naumin dhe tokat e Veriut shqiptar, veçanërisht në Vermosh. Tashmë, nipi i tij, Dominique des Déserts, jetonte në Vannes, në Bretagne, buzë oqeanit Atlantik, dhe atje, tashmë në pension, kishte mbledhur gjithë shënimet e panjohura të gjyshit të tij, i cili ishte një korsikan nga Corte dhe bir i një farkëtari të thjeshtë. Ishin letra, ditare, medalje, harta e fotografi luftëtarësh shqiptarë, madje dhe fotografi fshatarësh e fëmijësh të asaj kohe lufte, objekte të cilat ishin pothuaj të panjohura, çka ai m’i tregoi me një entuziazëm të jashtëzakonshëm. Padyshim u befasova me gjithë ato dokumente që tregonin luftërat e betejat e shumta të kolonelit, por dhe dashurinë e tij të veçantë për shqiptarët: në një nga fotografitë ku ishin dy fëmijë jetimë shqiptarë, ai kishte shkruar: “Dy fëmijë shqiptarë… ushtarë të ardhshëm të Shqipërisë”… Në disa prej fotografive, ai ishte aty, midis tyre, me një krenari të ligjshme. Shkruante për historinë shqiptare, Voskopojën, Pogradecin, Korçën, Devollin, për luftrat heroike, siç i cilësonte ai në luginën e Shkumbinit bashkë me ushtarët shqiptarë, të cilët meritonin “palmën e triumfit”, siç do të shprehej në fund të luftës ai, për miqtë e tij të afërt shqiptarë si dhe për Fan Nolin. Madje ai ishte dekoruar nga shteti shqiptar dhe me dekoratën e lartë “Urdhëri i Skënderbeut”. Déserts më tregonte se Ordioni ishte 55 vjeçar kur shkoi në frontin shqiptar dhe ai arriti të komandonte në Shqipëri një trupë prej 12000 ushtarësh (regjimenti 372, etj.) mes të cilëve dhe 3200 shqiptarë. Ai ishte plagosur një herë në betejën e Belgjikës, në Bigneule, kundër gjermanëve, pastaj në Dun-sur-Meuse, por përsëri ai do ta vazhdonte luftën në Lorraine e më pas në betejën legjendare të Verdun-it. Në 3 nëntor të vitit 1917, më së fundi kishte zbarkuar në Korçë. Fotografi, fletë të zverdhura ditari dhe ai shkrim i imët në letrat dërguar vajzës së tij Monique, ose gruas, Marie…
Përveç letrave dhe ditareve të ushtarëve francezë gjatë betejave të zhvilluara në Ballkan, dëshmi mjaft interesante na japin dhe dy nga gazetarët më të njohur atë kohë botërisht, siç ishin francezi Albert Londres dhe amerikani John Reed. Që me shpërthimin e luftës, Albert Londres u angazhua me korrespondencat e tij të frontit për gazetën Le Petit Journal, të cilat janë përmbledhur kohët e fundit, siç janë dhe në librin Câbles et reportages. Ai i përshkoi një pjesë të mirë të frontit të Antantës kundër vendeve të Bllokut, pra, kundër Austro-Hungarisë, Gjermanisë, Bullgarisë dhe Turqisë. Nga fronti francez e italian, ai ishte nga të parët që u nis drejt frontit të Ballkanit, ku bëhej lufta në kufirin serbo-bullgar dhe më pas kur trupat e gjeneral Maurice Sarrail do të zbarkonin në Selanik.
Përshkrimet e tij rreth bombardimit të Beogradit, tërheqjes së qeverisë serbe në Nish, Kragujevac dhe udhëtimi i tyre drejt Shqipërisë janë padyshim me një kolorit të veçantë. Në artikullin me titull Ballkani nuk është ende në zjarr, por xhahilët janë ngritur në këmbë, Londres shpalos atë gjendje të tmerrshme që po kalonte Ballkani në atë prag masakre që do të vazhdonte për tre vjet rresht. Në Nish, Londres ka takuar zevendës-ministrin e Jashtëm serb, i cili i jep lejen e qarkullimit si gazetar, duke i thënë: “Me këtë ju mund të shkoni të shikoni se si Serbia po vdes…“ Dhe duke i bërë shenjë në hartë nga qyteti i Prishtinës, ai shtonte: ”Shkoni andej Zotëri dhe paçi fat!…” Dhe Londres nxitoi drejt Prishtinës para se të zbarkonin atje bullgarët. Dhjetë ditë udhëtim, nëpër shi e baltë. ”Binte shi gjatë gjithë udhëtimit tim…” Londres mbërriti në Prishtinë, ”por tepër vonë”, siç shkruan dhe ai. Bullgarët janë në Shkup. Atëherë, ai iu drejtua Ferizajt për të kaluar natën në një tren ushtarak. ”Atë mëngjes, me një kamion, shkoj në Prizren, – vazhdon ai.
– Atje fillon fronti i tretë: fronti shqiptar. Prizreni është në gjendje shtetrrethimi. Shqiptarët e kanë të ndaluar të dalin nga shtëpitë, duke ua hequr mundësinë të bashkohen me bashkëpatriotët e tyre në anën tjetër. E lë Prizrenin dhe shkoj drejt Shqipërisë zyrtare. Po zbres drejt e për atje dhe ja ku ndeshem me postën e parë ushtarake serbe. Në Lumë, midis maleve, do të nisë udha ime e gjatë me kalë…”
Më në fund, pas peripecish të pafund, Londres mbërriti në Athinë, duke u ngjitur pastaj drejt Follorinës. “Shtabi i ushtrisë përparon gjithashtu, – shkruante Londres në Le Petit Journal. – Nga Eksisu, ai arriti në Follorinë, ku banorët i kishin marrë të gjitha masat.
“Ata që besojnë në dashamirësinë tonë kanë shkruar me shkumës të bardhë mbi portat e shtëpive “shtëpi greke venizeliste”, “shtëpi rumune”, “shtëpi shqiptare, partizane e Esat Pashës”. Të tjerat janë shënuar me një kryq të bardhë. Shqiptarët i thërresin “skipetars”, bij të shqipes. Banojnë në fshatra, ku secili nga ata ngre një kullë, një lloj kështjelle, ose fortesa e më të pasurit, që ai të mund të mbrohet nga fqinjët që e sulmojnë. Ata nuk kanë dritare, por vetëm ca frëngji për të vendosur pushkën… Arrij në Dibër, pikërisht në çastin kur koloneli dërgon me nxitim katër ushtarë. Midis Tetovës dhe Kërçovës, një bandë prej 300 komitësh bullgarë e shqiptarë ecin të armatosur. Është prag lufte. Serbët janë kapur keq përballë si dhe nga të dyja anët dhe mund të asgjësohen. Nga Dibra në Manastir shkoj me makinë. Në orën dhjetë të mbrëmjes hyj në Manastir. Qyteti është i zbrazët, por kjo nuk tregon gjë se çfarë ka ndodhur. Trokas në një hotel duke menduar se refugjatët e Shkupit dhe të Veles e kishin përmbytur qytetin dhe nuk besoja se do të gjeja ndonjë dhomë. Por hoteli ishte bosh.Habija ime e parë: në sallonin e ngrënies ishin vetëm katër oficerë serbë. Ata këndonin:“Kur do të mbarojë kjo natë e tmerrshme e dashura ime/ kur të gjithë kanë ikur për betejën e madhe…”
Në orën pesë të mëngjesit, siç shkruan Londres, ai gjeti një makinë dhe kërkoi të largohej drejt Selanikut. Gjithçka ishte në kaos. Disa thonin se po vinin austriakët, të tjerë thonin se ishin bullgarët. Topat gjëmonin nga larg. “Në Beograd, në Nish, në Shkup, në Prishtinë, në Prizren, ose në Manastir, sipër, në të majtë, në të djathtë e poshtë, gjithçka është e kërcënuar, gjithçka është nën kanosjen e zjarrit dhe të thikës…” Serbët pinin nga dëshpërimi, sepse gjithnjë e kishin ndjerë veten të pathyeshëm…
Në pranverën e vitit 1915, një vit pasi kishte botuar përmbledhjen Meksika kryengritëse, gazetari John Reed, bashkë me mikun e tij piktor, kanadezin Boardman Robinson, nisej drejt Europës. Ai ishte i dërguar i gazetave Metropolitandhe World. Pasi zbarkoi në Napoli të Italisë, hipur mbi anijen “Torino” ai ndaloi në Piré dhe shkoi në Selanik, ku siç shkruan ai për këtë qytet, dikur “ishtezotëruar ngagrekë, shqiptarë, rumunë, normandë, lombardë, venedikas, e turq që zevendësuan rradhazi njëri-tjetrin”.
“Selaniku është qyteti i të gjitha kombeve”, deklaron ai, ku “në Lindje janë grekët autentikë, të cilët i ruajnë të pandryshueshme traditat e tyre helene e bizantine që prej një mijë e pesëqind vjetësh dhe në Perëndim banojnë shqiptarët, ky popull misterioz…” Por shpejt ai ngjitet drejt frontit serb, drejt Nishit, ku rrugët janë mbushur gjithë kufoma të prekur nga tifo, mbi të cilët janë vendosur ca flamuj të zinj, apo më tutje në Beogradin që bombardohej ende nga artileria austriake. Lufta bënte kërdinë. Rrugës, duke ndeshur një grup të burgosurish, përballë dy oficerëve serbë që i marrin në pyetje, ai na jep këtë dialog që dëshmon mirë karakterin e kësaj lufte:
“I kujt race je?
– Jam serb nga Bosnja “gospodine”, – u përgjigj i burgosuri me një buzëqeshje të gjatë.
– Po ti?
– Kratti (kroat) nga malet… Ja pra, vëllezër kjo ide e çuditshme të shkosh dhe të luftosh krah gjermanëve!
– Sepse, – shtoi kroati, – të them të vërtetën, ne kërkuam leje të luftonim krah jush, por nuk na deshën.
Një e qeshur e madhe shpërtheu.
– Po ti i kujt kombësie je?
– Italian nga Trieste.
– Unë jam çek.
– Ndërsa unë jam hungarez, – foli rëndë një burrë i ngrysur e i bërë shulak, duke lëshuar një vështrim plot urrejtje.
– Po ti?
– Rumaneshi (rumun), – tha tjetri me krenari…»
Ashtu si Londres e Reed, edhe Robert Vaucher ishte një nga të rrallët korrespodentë europianë që përshkoi Shqipërinë e Jugut dhe ndoqi ushtrinë franceze në kufijtë jugorë, në Korçë, Pogradec, Ersekë, Leskovik, etj.Si i dërguari i posaçëm i revistës së njohur franceze L‘Illustration, i cili në vitet 1916 kishte zbarkuar në Korfuz dhe që andej në Vlorë, më pas, ai kishte përshkuar gjithë luginën e Vjosës. Ky njeri nga Neuchâtel, i cili pëlqente aventurën, kishte studjuar Artet e Bukura, por shpejt iu kushtua gazetarisë, në fillim në Stamboll e më vonë në gazetën zvicerane La Suisse libérale. Pastaj i angazhuar nga agjencia italiane „Agence Stéphani“, ai iu atashua revistës së famshme L’Illustrationpër reportazhet nga fronti i luftës.
Por Vaucher ishte dhe fotograf, çka e tregojnë fotografitë e shumta mbi Shqipërinë, të cilat ilustrojnë artikujt e tij dhe që një pjesë e tyre janë ruajtur në arkivat e ushtrisë franceze, imazhe të fiksuara gjatë ditëve, kur ai ndiqte lëvizjen e ushtrisë aleate në frontin shqiptar, maqedon e grek. Në vijim të reportazheve të tij të botuara në L‘Illustration, ai dëshmon për peripeci të panumërta në Shqipëri, veçanërisht në rrugën drejt Tepelenës, osenga Saranda drejt Epirit, për të shkuar në Leskovik, hipur mbi kamionët e ushtrisë italiane, ku më së fundi bashkohet në Korçë e Selanik me shtabin e «Ushtrisë së Lindjes», e cila komandohej nga gjenerali francez Maurice Sarrail. Dëshmia e korrespondentit të luftës Robert Vaucher është tronditse, kur ai mbërrin në Tepelenë. Gjithë qyteti është djegur nga garnizoni grek. Vetëm dy shtëpi nuk janë prekur: ajo e garnizonit dhe shtëpia e komandës. „Kur trupat italiane kaluan fshatra të shumta të shkatërruara dhe arritën para Tepelenës, ushtarët lëshuan britma gëzimi. Më së fundi pas kaq vuajtjesh ata gjetën një qytet të vogël ku mund të pushonin në një mënyrë më pak të ashpër se sa në malet që kishin përshkuar. Por mjerisht kjo ishte veçse një iluzion.
Legjionet e shenjta greke e kishin shndërruar Tepelenën në hi. Vetëm dy shtëpi ishin kursyer, ajo që shërbeu si kazermë për ushtarët grekë dhe tjetra, ku banoi komandanti i tyre. Në këtë Pompei modern, aleatët tanë gjetën veç disa ciganë që njerëzore kanë veç emrin e tyre, pasi ata jetonin nëpër rrënime, si kafshët, në vrimat e tokës, ku ushqehen me barishte. Gratë që u sjellin dru ushtarëve italianë, nuk i pranonin monedhat prej argjendi që u ofronin si shpërblim, pa e kuptuar se përse mund të vlenin këto copa metali të vogla, që nuk hahen. Tani u japin bukë e miell misri, me të cilat ato mund të bëjnë pite. Kur vjen mbrëmja, i duhet hipur kalit për të marrë udhën e Gjirokastrës.“ Pamje të tilla do t’i shfaqeshin atij gjatë gjithë atij rrugëtimi në Shqipërinë e Jugut. Të njëjtat imazhe ai do të shihte dhe në Leskovik. Më 6 janar të vitit 1917, nën titullin Fillimet e pushtimit italian të Vlorësdhe nëntitullin Me italianët në Shqipëri,Vaucher përshkruan ardhjen e ushtrive aleate nê Shqipëri.
Gjatë Luftës së Parë Botërore, trupa shqiptare luftuan krah ushtrisë franceze, siç e dëshmojnë jo vetëm shënimet e ushtarëve francezë, osefotografitë e shumta, por dhe shkresat zyrtare të asaj kohe.Një ditë, mikja ime Solange d’Angély, më tregonte fotografinë e atit të saj Robert d’Angély, një shqiptar nga Ogrenja e Përmetit, i cili në rininë e tij u angazhua në “Legjionin e Huaj” të Francës dhe madje u plagos në betejat e Guevgueli-së, në brigjet e Vardarit, për çka përmendej dhe në dokumentet e kohës “për shëmbullin dhe besnikërinë” e tij. Por interesante ishte se dhe Fernand Bonisseau, në shtëpinë e të cilit kishte kaluar adoleshencën e saj, i tregonte se kishte luftuar në frontin shqiptar dhe shpesh hapte një album të vjetër duke i treguar fotografitë e tij në atë tokë të largët për të, por që nuk do ta harronte kurrë.
Gazetari Robert Vaucher, duke përshkruar luftimet e trupave franceze në tokat shqiptare, tregon dhe për një detashment të ushtrisë shqiptare të komanduar nga Themistokli Gërmenji, të cilët ishin përgatitur me shpejtësi nga oficerët francezë, ushtarë këta që gjatë tri vjetëve morën pjesë në luftime të shumta kundër austro-bullgarëve dhe trupave gjermane të elitës. Po kështu dhe gazetari Jessen theksonte në L’Illustrationfaktin se si senegalezët dhe tabori shqiptar «i kishin kthyer mbrapsht saksonët…» Në operacionet ushtarake që u zhvilluan midis Ostrovës dhe Devollit në 15-18 maj 1918, u shquan dhe ushtarët shqiptarë, të cilët, në krah të francezëve luftuan deri në majat e larta në 2350 metra, ku austriakët kishin hapur transhe dhe kishin vendosur tela me gjëmba. Luftime u bënë dhe në Pulaha, Protopapë, Mali i Kurorës, Qafa e Becit, mali i Grabovës, etj. Ushtari Jean-Louis Beaufils, duke shkruar për betejat e zhvilluara midis Pogradecit, Prespës dhe Korçës, pohon në ditarin e tij se “francezët ndihmohen nga taboret e xhandarmërisë “mobile” shqiptare, këto forca besnike ndaj aleatëve, të cilët duan t’i largojnë austriakët nga trojet e tyre”… Në historikun e Regjimentit të Spahive marokenë, duke përshkruar çlirimin e Pogradecit, shkruhet se “këngët e tyre duartrokiteshin nga bashkëluftëtarët shqiptarë”…
“Tridhjetë shqiptarë luftonin përkrah eskadronit të parë të spahive…” Po kështu, në betejat e zonës së Shkumbinit (Cervenakë, Homes, Golik, Holta, Guri i Prerë, etj.), përkrah batalionit të Regjimentit 372 të Këmbësorisë, ishte dhe tabori shqiptar me 300 luftëtarë. Shqiptarët e kapitenit Holtz do të luftonin gjer në betejat e fundit të qershor-korrikut 1918, siç u dalluan ata dhe në pushtimin e malit të Komjanit. Siç shkruhet dhe në ditaret e luftës të kolonel Ordioni, i cili në muajt e fundit të luftës komandonte në frontin shqiptar dhe një trupë prej 3000 ushtarësh shqiptarë, midis të cilëve dhe “batalioni i gjuajtësve të Korçës”, një tabor “esadistësh” dhe një çetë e parregullt komitësh…
Në shënimet e tij, kolonel Ordioni, shkruante se përveç “esadistëve” nën komandën e kapitenit Cader dhe pushkatarëve të Korçës, ishin dhe çetat e parregullta ose komitaxhinjtë me prijësa si Mehmet Qinami, Miltiadhi, Epaminonda Nova, etj. Në arkivin shqiptar gjendet tashmë dhe një urdhër tjetër i gjeneralit Henrys, i datës 12 gusht 1918, ku për kapitenin shqiptar Salaudin Blloshmi shkruhej: «Oficer me merita të rralla, ai ka ditur të njohë thellësisht luftën aktuale dhe në sajë të cilësive të tij, guximit dhe kurajos së jashtëzakonshme, ai ka mundur të dallohet shpesh herë. E ka drejtuar kompaninë e tij me zjarr dhe me shëmbullin e tij i ka udhëhequr ushtarët, duke përballuar beteja të shumta e të rrezikshme».
Në kujtimet e tij, përveç kapitenit Blloshmi dhe lietnantit Tosun, të cilët i kishte dekoruar me dorën e tij, Ordioni përmend dhe Ferid Beun, i cili më pas, kur ishte komandant i xhandarmërisë së Shkodrës, ishte vrarë, dhe kolonelit francez i vinte keq që nuk e kishte dekoruar me “Legjionin e Nderit”. Ordioni shkruan për 2300 shqiptarë që në fundin e luftës luftonin në zonën nga Devolli dhe luginën e Shkumbinit. Po kështu, siç na informon dhe patrioti Nikolla Lako, i cili botonte në Paris revistën e tij franko-shqiptare Opinga, “Kancelari i Madh i Urdhrit Kombëtar të Legjionit të Nderit vërteton përmes dekretit të 12 shtatorit të vitit 1918 se Presidentit i Republikës Franceze, ka dekoruar Selim Tosunin, me kombësi shqiptare dhe lietnant i batalionit të I-rë të Pushkatarëve Shqiptarë, me dekoratën e “Kalorësit të Legjionit të Nderit”. Paris, 12 shtator 1918.”
A nuk shkruante Jacques Bourcart në librin e tij Shqipëria dhe shqiptarëtse «shqiptarët ishin bashkëpuntorët tanë, shokët tanë të luftës gjatë sulmeve të rrepta, të cilët kishin bërë për vete zemrat e të gjithë francezëve që kishin njohur»? Në veçanti, Bourcart i shprehte mirënjohjen “disa prej kalorësve të Batalionit të Pushkatarëve shqiptarë dhe brigadierit Qamil Hasan Luarasi që shumë herë më ndihmuan ballë vështirësive të mëdha, të cilët më prinin dhe unë i ndiqja nëpër shtigje të mundimshme, duke patur gëzimin më pas të shoh që të përgëzohen me urdhërin e trupave franceze në tetor të vitit 1919”.
Kjo fotografi e fotografit francez Georges Merillon, që nga dita kur mori çmimin e fotografisë më të mirë të «World Photo Presse» më 1991, ajo u bë e njohur në të gjithë botën si dhe objekt i shumë analizave estetike, edhe pse vetë fotografia nuk kishte asnjë simbol apo semiologji politike, madje as «pieta», siç e cilësuan jo pak kritikë këtë fotografi: «Pieta du Kosova».
Vallë një ndjesi mëshire për një nënë apo familje që qan birin e saj, atje, në dyshemenë e zbrazët të asaj shtëpie të thjeshtë, në shtëpinë ku ajo kishte lindur pjellën e vet? Nëna është aty, rrethuar nga vajzat, nusja, njerëzit e afërt të familjes, në qendër të atij grumbulli njerëzor të ngërthyer nga dhimbja e ku përpara, si në prehërin e saj ka birin e vdekur. Dhe ajo klith.
Është kjo klithmë kundër vdekjes që e kapërcen përkufizimin që disa kritikë i dhanë kësaj fotografie dhe duke risjellë në memorjen kolektive veprat e njohura «Pieta» e Mikelanxhelos e vitit 1499, «Pieta» e Van Dyck e 1624, apo atë tablo madhështore të Caravaggio-s e pikturuar më 1606, ku qahet një i vdekur, apo Shën Marinë në kokën e Jezusë së vdekur.
Madje po atë vit, kur një gazetar e pyeti presidentin Mitterand të komentonte një nga fotografitë më emblematike të vitit, ai komentoi pikërisht këtë foto të botuar në dy faqet e «Figaro magazine», duke thënë ndër të tjera: «E shikon atë fotografi dhe nuk ke si të mos mendosh për një tablo të Mantegna-s apo Rembrandt… zemërimi dhe dhimbja kanë gjithnjë të njëjtën fytyrë!..».
Tablotë pa dyshim janë emblematike dhe kanë mbetur në historinë e artit, e ndoshta dikush mund ta krahasonte dhe me «Klithmën» e Munch, çka më duket më afër, por përsëri, në strukturën e saj, në raportet e dritë-hijes dhe për më tepër në atë thjeshtësi të zymtë kuadri pa asnjë artifis, me atë lloj drite qumështi, nga bryma e asaj dite të ftohtë dimri, e mbajtur në ekspozim në një shpejtësi 20-30 sekonda, kjo tablo qëndron e jashtëzakonshme dhe e tejkalon idenë e «Pieta»…
Ne nuk mëshirojmë atë nënë për djalin e saj, ne tronditemi gjer në thellësinë e ndjesive tona me atë klithje që ka mbetur ngjizur në ato buzë, në atë skenë të fotografuar brenda një çasti të shkurtër, papritur, pa i thënë askujt, pasi fotografi Merillon qëndroi në atë dhomë morti, ku qëndrojnë sipas traditës vetëm gratë, veçse dy-tre minuta, jo më shumë.
Ndoshta Merillon nuk e imagjinonte që në «dhomën e errët» të aparatit të tij të ishte regjistruar një nga fotografitë më kulmore në jetën e tij si artist. Jo, nuk ishte «Pieta», por një klithmë sa personale aq dhe e një populli. «Klithma e Kosovës».
Vite më vonë, kur gazetarja franceze Annick Cojean, e kishte parë këtë foto dhe do shkruante një libër rreth 13 fotografive embmblematike të botës, mes të cilave një e Hiroshimës, një tjetër e princeshës Diana, një e revolucionit feminist apo kundër dallimit racial, midis tyre ajo zgjodhi dhe këtë fotografi, për të parë me sytë e saj vendin e ngjarjes dhe rikrijuar edhe njëherë tablonë e kohës.
Bëhej fjalë për shkrimin e librit «Kthimi tek imazhet». Dhe ajo u nis drejt fshatit kosovar ku kishte ndodhur kjo ngjarje tronditëse. Me makinë kishte rrahur rrugët e Kosovës mbushur me policët e Milosheviçit. Dhe gazetarja e “Le monde” shkoi gjer në Rahovec, në fshatin Nagafc, ku Nasimi ishte vrarë më 29 janar të vitit 1990. Ishte vrarë në një pritë të policisë, kur bashkë me disa shokë po shkonin për të marrë pjesë në një manifestim, pa armë, vetëm me një copë flamur. Dhe ata i kishin vrarë ata katër të rinj të lirisë duke plagosur dhe 32 të tjerë… Në Rahovec ajo takoi nënën e Nesimit, atë që vuri atë kuje epike.
Ajo i tha se “Nesimi ishte i bukur, i fortë… se kështu Nesimi jeton sërish, dhe emri i tij mbush jetën e këtyre njerëzve»… «Në prag të martesës së tij, – i thoshte ajo, – ai manifestonte në Prishtinë për Kosovën dhe unë kisha frikë” Por atë ditë të akullt janari, kur Sabrija, nëna e tij kishte parë atë grup njerëzish ti afroheshin shtëpisë së saj, me ato fytyra në zi, me atë vështrim të heshtur e gjithë tmerr, ajo e kuptoi se vdekja e kishte marrë Nesimin. Dhe ajo ulëriu: «Oh, e mjera nanë, e mjera nanë që sheh birin e saj të vdekur! Si mund të hysh kështu biri im në shtëpinë tënde?…» Dhe atë e kishin futur ashtu të vrarë, duke e vendosur në mes të dhomës, ashtu siç do ta gjente pak çaste më vonë fotografi i GAMA-s Georges Merillon, që me të marrë vesh ngjarjen ishte nisur nga Prishtina.
Katër orë rrugë me makinë për të pikëtakuar vdekjen…
Në bisedë me gazetaren e «Le monde», motra më e vogël, Afërdita Elshani, i tregonte: «Një mbrëmje më parë isha shqetësuar kur vëllai im u kthye vonë nga mbledhja. Por e dija se çështja e Kosovës ishte thellë zemrës së tij. Një mëngjes unë e pyeta: «Do ta fitojmë dot lirinë, apo jo?» Dhe ai më buzëqeshi ëmbël: «Së shpejti!» E përcolla deri tek porta. Nxitonte përsëri në një tjetër manifestim dhe thashë me vete se kam një vëlla te mrekullueshëm. Më kujtohet se kur isha shtatë vjeçe, njerëzit e shtëpisë e përcollën me rastin e nisjes së tij ushtar. Por papritur policia serbe rrethoi shtëpinë duke kontrolluar kudo për të gjetur materiale propagandistike. Nasimi kishte frikë se mos thyenin gjithçka. «Mjaft! – u thirri më në fund. Dhe ai u dha disa kaseta e trakte ku shkruhej «Kosova Republikë». E arrestuan menjëherë. Por nuk kisha frikë. Isha shumë krenare që kisha një vëlla të tillë… Dhe ata e vranë. Përse? Ai ishte i drejtë, kurajoz dhe mbronte popullin e tij. Ja, tashmë në gjirin e familjes, i zbehtë, pa jetë, me fytyrën e tij të bukur dhe flamurin e vogël të Kosovës nën mjekër që i vuri gruaja e tij. Nuk mund të kesh një vëlla më të mirë. Dhe nuk mund të ketë vdekje më të bukur se ajo për lirinë…”
Që nga ajo shkrepje e aparatit të Merillon kanë kaluar 18 vjet dhe kjo fotografi mbetet një emblemë për Kosovën.
Një lloj ikone në historinë e fotografisë. Mjafton ta shohësh gjatë atë për të kuptuar semiologjinë e një historie të tërë. Britma e saj ka një emër: «Kurrë më!» Por fotografia ka një dimension edhe më universal: është humaniteti i përballur me barbarinë, vdekjen! Ja pse kjo «Pieta-britmë» mbetet një referencë e gjallë për kohërat që vijnë.
Gazeta Shqip, 2 gusht, 2018./ Kultplus.com
Po lexoja diçka në lidhje me profesionin tim një ditë të zakonshme pune, kur papritur kolegu im, që sapo ishte kthyer nga pushimet, fut kokën në derë dhe më pyet: – Ty të pëlqen Parisi apo jo Miranda? Ngrita sytë dhe duke kuptuar që biseda ishte sjellë rreth Parisit mes kolegësh për disa minuta dhe buzëqeshur ia ktheva me pyetje: – Po ty? – Ah, sikur të mund të shkoja dy herë në vit! Nuk do t’i shmangesha aspak udhëtimit prej 22 orësh, – ma ktheu ai. John jeton në periferi të Melburnit.
Ai është një burrë i gjatë e i bëshëm, i thjeshtë e krenar, në të pesëdhjetat, me dy fëmijë dhe flet me një dialekt të rëndë vendas. Australia ka magjinë e vet, Melburni është një nga qytetet më të bukura metropolitane të botës por, natyrisht, John ka rënë në dashuri me Parisin! E kush nuk e vizitoi Parisin e nuk u dashurua me të! Në librin e tij Paris gjer në Hënë, autori amerikan, Adam Gopnick, do të shkruante: “Kam dashur të jetoj në Paris që kur isha 8 vjeç. Kisha shumë imazhe të atij qyteti në kokë dhe bile edhe një objekt që më vonë u bë një ikonë e dhomës sime …”. Fjalë që mund t’i kishte shkruar secili prej nesh. I kishim të gjithë në kokë imazhet e qytetit të dritave, të urave, të autorëve tanë të zemrës e të dashurisë.
Si Gopnik, edhe unë kisha një objekt të thjeshtë në një nga sirtarët e komodinës së vjetër: një kartolinë që kishte udhëtuar nga Parisi në Peshkopi në vitin 1976. Mbartte vlerën e një thesari të vërtetë, një shkëndijë që ndezi ëndrrën. Historia ime e dashurisë me Parisin ka filluar herët, që në ditët kur mësonim frëngjisht në qytetin e vogël verior. Orët tona të mësimit ishin kthyer tashmë në leksione magjepsëse rreth një qyteti për të cilin kishim lexuar vetëm në libra. Përpinim me sy çdo fjalë që dilte nga goja e mësuesit tonë të ri dhe imagjinonim sikur ishim atje. Do ta vizitoja Parisin për herë të parë në fillim të vitit 1993, gjatë kohës që ndiqja studimet pasuniversitare në jug të Francës.
Pas tetë orësh rrugë me makinë e mbajta frymën aty ku e mbajnë të gjithë turistët e huaj që shkojnë në Paris për herë të parë; në vendin ku të gjithë bëjnë një foto. E vetmja pyetje është të ngjitesh lart në kullë apo ta bësh foton në këmbët e saj. Të dyja? Sigurisht! Për tetë orë të tëra (sepse koha ishte e paktë) iu rashë pash më pash atyre rrugëve duke vizituar sigurisht Louvre, të parin muze në listën time të gjatë.
Më pezmatoi fakti që nuk bëja dot asnjë foto, nuk lejohej (kisha një aparat që ma kishte dërguar motra ime Lida, nga Gjermania), megjithatë kjo nuk ma uli dozën e ngazëllimit që provova. Por është interesant fakti që isha aty, aq pranë gjithçkaje, e akoma nuk më besohej se këmbët e mia ecnin në rrugët e atij qyteti. Ecja në ajër!
Dhe në atë çast kuptova përse vizitorë nga e gjithë bota thonë se kanë një marrëdhënie dashurie me qytetin. Do ta vizitoja përsëri Parisin pesë vjet më vonë, rrugës nga Melburni për në Tiranë. Me mikeshën time të ngushtë Blertën do të shkonim përsëri në Louvre, do të shëtisnim në Champs Elysées; do të shkonim në Musée d’Orsay, do t’u binim gjerë e gjatë rrugëve të Montparnasse e do të provonim të gjitha delikatesat e kuzhinës franceze. Dhjetë vjet më vonë do të punoja për disa muaj në Institut de Biologie Moléculaire et Cellulaire në Strasburg e do ta vizitoja përsëri, pothuajse çdo vit, këtë qytet të ëndrrave e dëshirave, artit e kulturës, sharmit të pashoq. Por ç’bën një turist në Paris pasi ka vizituar Tour Eiffel, Arc de Triomphe, Musée de Louvre, Notre-Dame de Paris, Moulin Rouge, Jardins de Tuileries, Jardin de Luxemburg, Musée Rodin e të tjera, që ka bërë një shëtitje në Champs Elysées e një foto te Harku i Triumfit?
Ato që në anglisht quhen land marks nuk janë veçse “fiziku” i këtij qyteti, kostumi i tij prej cohe të shtrenjtë; ajo çka gjendet nën këtë kostum është një thesar për mendjen e shpirtin, kënaqësinë e syrit e të zemrës, Parisi i vërtetë i kulturës e artit që të sjell përsëri e përsëri aty. Sa më shumë e viziton, aq më shumë dëshiron t’i rikthehesh, e befas kupton se një dëshirë e zjarrtë të digjet në gji: të jesh pjesë e këtij qyteti. Magjia ka ndodhur tashmë. E kur kjo ndodh, si në çdo marrëdhënie, fillon të mendosh për mundësi të tjera për t’u “takuar”, gërmon më thellë në jetën e tij, rrekesh të njihesh më nga afër me të.
Rrugët mbajnë emrat e autorëve të zemrës së ditëve të rinisë, në varrezat e famshme prehen titanët e letrave, mendimit e pikturës, (vetëm në Paris ndodh të shkosh për një vizitë në varreza e të ngazëllehesh!). Kafenetë gëlojnë nga zërat e piktorëve më të mëdhenj të kohërave, ata janë aty, pas paletave të tyre varur në mure si relikte të shtrenjta. Pothuajse çdo gjë është e mundur këtu … Hireve të këtij qyteti iu kanë kënduar të gjithë poetët e botës.
Mund të qëndrosh me javë e muaj të tërë aty e çdo ditë të zbulosh diçka të re. Një “bonus” i shtuar është se në Paris jeton një komunitet i shkëlqyer shqiptarësh e mes tyre ca nga miqtë mi më të mirë, të rinj e të vjetër. Është mëkat të vij në Paris e të mos pi një kafe a një gotë verë me Luanin dhe Anilën, të rigjendemi me Aurorën, të qesh me zë me Lirinë në një restorant të vogël në një qoshe jo larg Invalides, të vizitoj Blertën, Aleksandrin e djemtë, e të pi një kafe gourmande me Fulvian. Atë natë të 28 marsit të vitit 2017 do të merrja pjesë në mbrëmjen e organizuar enkas për diskutimet rreth librit Zotërit kishin të drejtë të Leon Rey, ku do të takoja Luanin, djalin e vajzën e arkeologut Rey, Geraldine e Jean-Gabriel, dhe do të takoja Etlevën, Anilën e më pas Axelin.
Të nesërmen, do të kisha fatin të ecja nëpër rrugicat më të bukura të Parisit për pak kohë me Luanin e të dëgjoja nga goja e tij histori të shumta të poetëve e artistëve më të mëdhenj të kohës që njëherë e një kohë e thërrisnin këtë qytet “shtëpi”. Ata aty i kishin mbyllur sytë. Ai i njeh këto rrugë përmendësh, i di historitë e këtyre rrugicave e banorëve të tyre të talentuar me detaje dhe ti e ndjek tek flet me atë zë të qetë, e thua me vete: si ka mundësi që truri i njeriut të mund të strehojë kaq shumë njohuri. Një kujtesë e hekurt! Nga bulevardi Saint Germain vazhdojmë në Rue de Seine e pastaj në Rue des Beaux Arts. Nga La Palette te hotel d’Alsace ose L’Hotel, siç njihet sot, ku kanë jetuar Oscar Wilde dhe Jorge Luis Borges. – Oscar Wilde ka vdekur aty, – thotë Luani, – i pamundur të paguajë edhe dhomën e tij. Kur vinte në Paris, Borges rrinte vetëm këtu. Hyjmë në holl, ku ai më tregon arkitekturën interesante të këtij hoteli.
Personeli i hotelit është mësuar me vizitorët që kalojnë aty pari e fusin kokën të shuajnë kërshërinë. Kafenë e pimë në Café Procope, që gjendet në rrugën e Komedisë së vjetër, kafeneja më e vjetër e Parisit dhe e botës, vend ku takoheshin disa nga filozofët e krijuesit më të mëdhenj të kohës. “Edhe Benjamin Franklin e ka frekuentuar këtë kafe”, më thotë Luani. Rrugës për te Jardins des Tuileries apo Kopshtet e Mbretëreshës,
Luani do të më tregonte për fundin e tmerrshëm të Voltaire dhe ndërtesën në të cilën ka vdekur, sesi kisha katolike nuk pranoi ta varroste dhe sesi do të duhej ta vishnin me kostum e ta ulnin në një karrocë si të ishte i gjallë për ta transportuar fshehurazi larg, në një kishë fshati, ku do të kalonte momentet e fundit para varrimit. Jardins des Tuileries janë zbukuruar me skulpturat e artistit Aristide Maillol, me hiret e modeles së tij besnike, Dina, mikja e ngushtë që e shoqëroi gjatë viteve të fundit të jetës së tij; një mrekulli për syrin e shpirtin.
Plot 4 orë e 6 km në këmbë! Edhe një ushtrim fizik i këndshëm për trupin! Kur vij në Paris, qëndroj gjithnjë në një nga hotelet sharmante të Montparnasse, në mënyrë që të jem afër këtyre relikteve të famshme që jo vetëm i kanë qëndruar kohës, por janë bërë pikëtakimet e dashamirësve parisianë në të gjithë botën. Këtë vit, bëra përsëri turistin e mirëfilltë me motrat e mia Lidën dhe Edën, dhe pastaj vizitova shtëpinë muze të Bourdelle në 18 Rue Antoine Bourdelle, në Parisin XV, si dhe varret e Charles Baudelaire apo Jean Paul Sartre et Simone De Beauvoir.
Si grua që jam, gjeta gjithashtu pak kohë të vizitoj Le Grand Musée du Parfum në Rue du Faubourg Saint-Honoré, një mrekulli arkitekturale e shekullit XIX, një eksperiencë e veçantë për shqisën e nuhatjes e shpirtin, një udhëtim interesant përmes historisë e shkencës së krijimit të parfumeve. Preludi i kësaj vizite ishte mbrëmja e mrekullueshme poetike mes miqsh organizuar nga mikesha ime e vjetër Liri. Lili, siç e thërras unë, lexoi edhe një nga poezitë e mia atë natë, një poezi e shkurtër, të cilën e kisha shkruar mëngjesin e ditës së parë që u gdhiva në Paris; një mbrëmje që do të mbetet përgjithnjë një kujtim i bukur në kujtesën time, mes vizitave të mia të kaluara e të ardhshme në qytetin tim të zemrës.
Në të vërtetë, udhëtimi im i fundit në Paris nuk ishte ky që sapo përmenda më lart, por ai të cilin ndërmora kur po lexoja Mbresa parisiane. Ç’dhuratë e vyer për mua; nga një “e dashuruar” me qytetin te tjetri. Nëse doni të dini për marrëdhëniet e këtij qyteti me njerëzit, kujtimet, baret e famshme madje edhe jetën seksuale, mund të lexoni Brenda një perle, Shëtitësi apo Parisi ynë, skica kujtimesh të autorit amerikan Edmund White. Nëse dëshironi të zbuloni marrëdhëniet e këtij qyteti me kulinarinë, lexoni Jeta e ëmbël në Paris e David Lebovitz (një nga kuzhinierët më të famshëm, bloger e autor që jeton në Parisin 11), e nëse doni të dini për jetën e përditshme të borgjezisë parisiane drejtohuni te Paris gjer në Hënë, të Adam Gopnik (më 1995-n, The New Yorker e dërgoi atë me punë në Paris të shkruante për Paris Journal.
Pas kthimit në New York ai do t’i përmblidhte shkrimet e tij rreth jetës në këtë qytet të botës dhe libri i tij do të ishte bestselleri i vitit). Por nëse doni të zhyteni në pasurinë e vërtetë të këtij qyteti, atë çka ai i ofron shpirtit njerëzor, të ecni në kthinat e qoshet e tij, të përjetoni historinë e marrëdhëniet e tij me figurat letraro-artistike të dy shekujve, si dhe ku kanë lindur disa nga veprat me të lexuara e të cituara në botë, ku kanë lindur e vdekur titanët e mendimit filozofik francez e më gjerë, atëherë merrni në duar Mbresa parisiane.
Është një histori dashurie, një ftesë, një grishje, e cila përmes detajesh marramendëse, forcës, thellësisë e saktësisë së fjalës, përcjell disa nga faktet më të rëndësishme artistike, letrare e kulturore të kohës, copëza të artit e kulturës që gjallon e rreh në zemrën e këtij qyteti. Është një “guidë” kulturore e historike, një shëtitje e këndshme, një gosti e bollshme të marra së bashku, servirur me përkushtim e finesë, ashtu siç di vetëm Luan Rama.
Ky publikim i vyer e i denjë për çdo bibliotekë, iu bashkëngjitet Përballë tablosë dhe Parisi letrar të këtij autori, duke formuar kështu një trilogji të përkorë, në gjuhën tonë të bukur. Bon Appetit! .
Familja “Durazzo” e një emigranti shqiptar që la Durrësin ne vitin 1389 dhe u nis drejt aventurës, e cila nxorri 9 dozhë (presidentë) të Republikës gjenoveze, 30 ambasadorë e konsuj, shumë e shumë senatorë, dy kardinalë të famshëm, njerëz të artit e të letërsisë, jezuitë të njohur në botën e dorëshkrimeve, etj, u bë ndër më të njohura në metropolet europiane. Një pinjoll i kësaj familje ishte dhe Giacomo Durazzo, një nga mecenët e artit, ish ambasador dhe drejtor i Teatrove Imperiale të Vjenës, parat ê cilit do ë jepte koncert nê Venecie dhe djaloshi i ri i quajtur Mozart. Gjithë këta njerëz të mëdhenj ishin dhe amatorë të famshëm të artit, veçanërisht pikturës, skulpturës e librave të rrallë, të cilat zbukuronin pallatet e tyre jo vetëm në Gjenova por edhe gjetkë.
Më 1719, siç shkruhet në „Atti di Societa Storia e Patria“, Durazzo-t kishin si konsulent të tyre për blerjen e veprave të artit një piktor të njohur, Paolo Gerolamo Piola dhe se nga një vizitë në Bologna e Firenze ata ishin kthyer me disa vepra të Guido Reni-t dhe të Veronese-s. Disa vite më vonë, më 1724 ata blenë në Madrid një vepër të Rubens, që kishte qenë pronë e Filippi IV dhe një Madalena të Tiziano-s. Ata vazhdimisht investonin në pasurimin e koleksionit të tyre të veprave të artit duke u dalluar ndër gjithë fisnikët e tjerë gjenovezë.
Në Revistën e Muzeumeve të Italisë (Revue des Musées d’Italie, Catalogue raisoné des peintures et des sculptures…) historiani i artit André Lavice, i bën një përshkrim të hollësishëm veprave të artit që ishin në Galerinë Durazzo në atë kohë. Ja çfarë shkruan ai, duke rradhitur autorët e ndryshëm sipas emrit alfabetik dhe veprave të tyre që ishin në Galerinë Durazzo: – Amerighi (Michelangelo) i mbiquajtur Caravaggio – Psyché një figurë e shtrirë pranë Dashurisë dhe që fle në gjirin e saj. Në të djathtë, në hije, duket një Faune që vështron duke qeshur.
Balli dhe sytë e Psyché-së janë gjithashtu në hije, ndërsa pjesa tjetër është e ndriçuar mirë; – Badigalopo (Giuseppe) – Gjashtë figura historike; – Barbieri (Giovanni Francesco) i mbiquajtur Guerchin – Monedha e Cesar- it, një tablo e mrekullueshme, por mjerisht disi e dëmtuar. Po ta krahasosh me atë të Van Dyck, figura e Krishtit është më pak e bukur, por personazhet e dyta janë të pikturuara mjaft mirë. – Shpëtimtari që i shfaqet nënës së tij pas ringjalljes dhe që përkulet te Maria, në gjunjë. Pas tij duket një apostull që mban Kryqin e Pasionit. Majtas, në qiell, endet një ëngjëll. – Bonacorsi (Piero), i mbiquajtur Pierino del Vaga – Virgjëresha që ushqen Jezunë. – Boni – Akili, të cilin Thétis ia beson Centaurit. Fëmija që përqafon nënën gjithë afsh. Nimfa dhe centaurë. – Caliari (Paolo), i mbiquajtur Veronese – Martesa e Katerinës, një tablo e vogël dhe disi e dëmtuar. – Caulasi (Guido), i mbiquajtur Cagnacci – Akili midis grave të Lycomede. Ka një veshje femrash dhe tund shpatën në ajër. Uliksi i veshur si tregëtar me një arkë të hapur para tij plot gjerdanë, si dhe i rrethuar nga shumë kureshtarë. – Cantarini (Simone), nga Pesaro – Udhëtimi në Egjipt, Maria ka një kapele kashte në kokë dhe anash barinj, ku njëri prej tyre prin delet. – Carracci – Ecce Homo, Jezuja me kurorën me gjemba dhe një pallto të kuqe; – Castello (Valere) – Engjëjt që kanë shkuar te Abrahami.
Patriarku u sjell miqve një pjatë në tavolinë. Sara duket në sfond; – Castiglione (Benedetto), i mbiquajtur Greghetto – Agar dhe Ismaili. Nëna që ka ngritur vellon që mbulon të birin, tek klith dhe kthehet me ankth nga engjëlli që po vjen djathtas; – Dyck (Antoine van) – Portret burri i veshur me të zeza. – I riu Tobie që mban peshkun, i ndjekur nga qeni i tij. Në ajër duket ëngjëlli. – Portret i një fëmje i veshur me mëndafsh të bardhë dhe që mbështetet te një karrige. Në tokë duken fruta. – Dy djem dhe një vajzë në mes. Fëmijë të këndshëm. – Portret i një bjonde të bukur, e ulur. Një dorë e saj është mbi kokë ndërsa tjetra mbështetet mbi një nga fëmijët, i cili është në këmbë pranë saj. – Ferrari (Gaudenzio) – Madona me fëmijën. – Franceschini (Paolo) – Thétis që hedh fëmijën e vet në Styx, duke e kapur nga thembra. Nimfa përreth. – Langetti, gjenovez – Shën Pjetri në burg, i ulur me trupin dhe profilin e ndriçuar mirë. Një grua pranë tij është në këmbë dhe duket se i numuron ditët që i kanë mbetur për të jetuar. Prapa, gardiani duket në hije. – Vetvrasja e Ameleck. Ai është i shtrirë përtokë me një kurorë në kokë.
Një ushtar mban në dorë një thikë që sapo e ka tërhequr nga plaga e tij e madhe, të cilën po e shikon një plak. – Urimi i Jakobit. – Lotti (Charles) – Jakobi me rrobat e përgjakura të Jozefit. – Merighi (Francesco) – Vdekja e Akilit. Ai është me mjekër. Një njeri që mban një hark dhe një grua, vështrojnë trupin e shtrirë në tokë. – Monti , bolonjez – Akili që tërheq trupin e Hektorit. – Moroni – Portret i plakut, i cili është me mjekër të bardhë dhe me pallto të zezë. – Pellegrini (Antonio), venecian – Betimi i Gertrudës, nëna e Hamletit, një grua ende e re dhe në plan të parë. – Piola (Domenico) – Fëmijë. – Procaccini (Julio Cesare) – Gruaja adultere. Fajtorja është e tmerruar para Krishtit dhe ithtarëve të tij. – Reni (Guido) – Mëshirë romane. Vajza e lumtur që po mban të gjallë të atin. – Shën Eustache, i cili është në gjunjë mes kalit dhe qenit të tij. Rreze drite në qiell dhe majtas një engjëll. – Shën Jeronimi që shkruan.
Një nga mënyrat e para të pikturimit të Caravaggios. – Vestale, një grua, koka e së cilës, gjysma është e mbuluar me një vello deri te sytë. – Kleopatra, një kokë e bukur dhe me një trup në një reliev të mrekullueshëm. – Porcia. – Fëmijë i shtrirë anash; – Ribera (Josef) – Shën Jaku me shkopin e gjatë, me një mjekër të zezë dhe një dritë të mrekullueshme. – Një filozof, një plak i thatë me supin dhe gjysmën e trupit të xhveshur. – Demokriti. Ai qesh duke treguar me gisht një vend në glob. – Herakliti, i cili bën të njëjtin xhest me gisht dhe që qan. – Shën Jeronimi. – Rigaud (Hyacinthe) – Portret i Ipolitto Durazzo, si një kalorës simpatik dhe veshje mbrojtëse, si dhe me një kapele të gjerë si ajo e Louis XIV. – Riobusti (Jacopo), i mbiquajtur Tintoretto – Portret i bukur i Agostino Durazzo. – Rubens (Pierre Paul) – Portreti i tij me rroba të zeza dhe një kapele të gjerë. – Portret i Filippe IV në këmbë. – Strozzi (Bernardo), i mbiquajtur Cappuccino – Peshkopi, një figurë në këmbë, me mustaqe të zeza dhe pa kapele, më shumë një figurë ushtaraku sesa besimtari të devotshëm. – Vannucchi (Andrea), i mbiquajtur Del Sarto – Madona, një tablo e vogël dhe e rrumbullaktë, ku nëna dhe fëmija janë pikturuar shumë bukur. – Vecchia (Piero) – Krishti dhe dy xhelatët. – Vecellio Tiziano, i mbiquajtur Tiziano – Madalena, me flokë të gjata mbi gjinjtë e saj të xhveshur. – Cérès me Bachus, një nimfë si dhe Dashuria. – Shkolla veneziane – Davidi duke marrë bekimin e Zotit nga dora e Samuelit. Davidi është shumë i ri. – Zampieri (Domenico) – Vdekja e Adonis. – Shën Sabastiani, i lidhur pas një peme. – Zanchi (Antonio) – Sakrifica e Jeffe, i cili është i xhveshur dhe duarlidhur. Mbreti e ka kapur për flokësh. – Zanetti (Domenico) – Akili që merr nga duart e Thétis armët për tu hakmarrë ndaj vdekjes së Patroklit.
Në vitet 1700, koleksioni privat i Durazzo-ve përfshinte mbi 400 vepra arti të autorëve më në zë të epokës. Në këtë koleksion bënin pjesë dhe një numur i madh skulpturash, veçanërisht të skulptorëve të famshëm në atë kohë si Domenico dhe Filippo Parodi. Skulpturat e tyre, krahas skulpturës romane të Vitellius, qëndronin plot hire në mjediset e vilave të Durazzo-ve dhe së pari në „Galerinë e Pasqyrave“ (ku në dekoret e saj Nicole Kidman do të realizonte rolin e Grace Kelly në ditët tona), siç ishin veprat në mermer Metamorfosi, Stagioni apo Mito di narcisio.
Gesu bambino dormento është padyshim një kryevepër e Parodit. Në fakt Durazzo-t e pëlqenin shumë dhe skulpturën e në veçanti kur ishte fjala për portretet e tyre në mermer, siç ishin portretet e Gio Luca Durazzo, Marcellino apo Stefano dhe Eugenio Durazzo. Kush më mirë se mermeri do t‘i bënte ata të përjetshëm?… Një përshkrim akoma më interesant kemi në një botim të vjetër rreth madhështisë së Palazzo Reale Durazzo, ku jetoi kjo familje prej dy shekujsh dhe ku ishte nje nga koleksionet e mëdha të Europës dhe pronë e një familjeje të vetme: Durazzo.
Ja pse vizita e këtij pallati të cilin kam patur fatin ta vizitoj dy herê bashkê me konsullin e Shqipërisë nê Monako, Giuseppe Durazzo, ishte një nga itineraret e çdo udhëtari europian që kalonte nga Gjenova: Rubens, Van Dyck, Rembrandt, Tiziano, Veroneze, etj, etj, gjenitë e artit figurativ ishin aty. Duke përshkruar Pallatin Durazzo, autori shkruan: „Ky pallat është më i madhi dhe më i denji për të qëndruar një sovran, pasi i ka të gjitha komoditetet që duhen, apartamentet e mëdha, një bibliotekë të pasur, një teatër, një oborri të gjerë dhe një perspektivë të bukur në „Via Balbi“.
E ndërtuar nga dy arkitektë Piero Francesco Cantone dhe André Falcone, me shkallët e mrekullueshme prej mermeri të ndërtuara nga kalorësi Carlo Fontana, ai të tërheq me pamjen e tij. Para se të hysh në sallon janë dy portrete në bust nga Filippo Parodi, ndërsa brenda ndeshesh me dy tablo të mëdha njëra e Bertolottos, ku duket audienca e ambasadorit Agostino Durazzo tek Sulltani si dhe një tablo tjetër e Domenico Piola ku duket darka e shtruar nga sulltani për ambasadorin nga Gjenova. Ka dhe një vizatim të bukur të Agostinos mbi kalë. Pasaj shquhen dy portrete të dozhëve Vincenzo Durazzo dhe Cesare Durazzo të piktorit Sarzana.
Po kështu dhe një portret tjetër i Vincenzo Durazzo nga Molinaretto. Një tjetër dozh Durazzo është pikturuar nga Domenico Parodi. Portreti i kardinalit Marcello Durazzo është realizuar në Romë nga Morando. Galeria e vogël përballë hyrjes ka tablo të shumë autorëve me figurat e Gjon Batistit, prometeut, Herkullit të lidhur nga Cerbere, Tituis ku skifteri i ha mëlçitë, Venusi e Dashuria, „Helena“, „Enea që mban atin e tij mbi shpatulla“, etj. Në sallonin e quajtur „Giordano“, spikat tabloja „Peren që mban kokën e Meduzës“, po kështu tabloja Seneka dhe nxënësit e tij.
Ka një portret të Van Dyck. Po kështu tabloja Shën Virgjëresha dhe fëmija Jezu nga Van Dyck. Në sallonin Paolo, shquhet tabloja re Paolo Veronezes, „Dreka në shtëpinê e Simon fariseut“; ka shumë buste greke, romake, si dhe një bust të Parodit. Në sallonin e quajtur „Salloni i Kohës“, ka një kube të mrekullueshme të pikturuar nga Parodi. Eshtë një tablo e Holbein, një portret i Tintorettos, një tjetër portret i Tintorettos, etj. Në „Dhomën e quajtur të Aurorës“ është një tablo e Caravaggios: „Shën Pjetri që mohon Jezunë“.
Ka një figurë me veshje spanjolle të Van Dyck; po kështu një tjetër e Van Dyck „Kalorësi nga Kajro“; është tabloja „Catherina Durazzo“ e Van Dyck, një portret burri e Tintoretto-s (gjysmë e djegur), një Shën Pjetri i Guido Reni; një tablo „Burrat që luajnë dam“ e Caravaggios, një portret i Paola Durazzo nga Molinaretto. Në sallonin e quajtur Salloni i Tapiserive, ka shumë portrete të familjes Durazzo: Francesco Durazzo me fëmijët, e Parodit, Eugene Durazzo nga Molinaretto; Jerome Durazzo po nga Molinaretto;. Në „Salloni i Fundit“, është një tablo e Rubens „Junion që lidh sytë e Argos“; tabloja „Familja e Shenjtë“ e Van Dyck, „Lindja e Zotit“ nga Tiziano; „Portreti me turban“ i Rembrandt…
Në Shapelën e pallatit është një tablo e mrekullueshme ku „Krishti mban kryqin“, e Tizianos, ndërsa në bodrum një kopje e „Madalenës“ së Veronezes…“ Padyshim gjithë këto tablo, vetëm brenda këtij pallati, pa folur për pallatet e tjera, kanê qenê njê marramendje e jashtëzakonshme për vizitorin me sqimë dhe erudit tê artit botêror, e që tregojnë dashurinë e madhe të kësaj familjeje për artin. Shumë artistë punuan në pallatin e tyre, siç ishte Van Dyck, i cili pikturoi dhe një tablo të dozhit Marcello Durazzo në këmbë, apo tablo të tjera. Aktualisht një ekspozitë është hapur në Paris në Musée de Luxembourg për 500 vjetorin e Tintoretto-s.
Dhe të mendosh se tablotë e Tintoretto-s gjendeshin me shumicë në sallonet e Durazzove, e kupton menjëherê madhështinë e atij koleksioni. Le të mos flasim pastaj për „Madalenen“ e Tizianos, për tablonë e famshme të Veronezes „Darka nê shtëpinê e farisejve“, një nga më të shtrenjta, apo tablotë e tjera të Rubens, Van Dick, Guido Reni… gjithçka ishte madhështi në atë koleksion që e ishin çdo ditê para syve te atyre dozhëve Durazzo, senatorëve të kësaj familjeje që la aq shumë gjurmë në historinë gjenoveze dhe europiane.
– ”Ti gjaku im”, – i shkruante Kamy të dashurës Kazares,
dhe ajo i përgjigjej:
– “Pres mrekullinë të më rishfaqë praninë tënde”
– ”Ti je ajo që do të doja më shumë se jeta dhe qielli”,
– ”Atëherë po të dërgoj diejt e zemrës…”
Letra të zverdhura nga koha
që sot enden e shtegtojnë në mijra udhë të botës,
fjalë si prushi në sytë e tu, të mi,
i kthej letrat ti shoh për nga qielli
dhe fjalët më shkojnë tutje si mizëri harabelësh,
i kthej për nga dielli
dhe lexoj se Kazares po digjet nga një zjarr,
shkoj dhe i lexoj buzë detit
dhe dallga ma mbulon fytyrën plot shkumë,
pastaj siluetat e tyre shkojnë, vijnë,
është vonë, duan të flenë,
të mbyllin portat dhe të kërleshen
në shtratin ende të kuq,
dy dashnorë prej mishi e gjaku
dy dashnorë prej zjarri e pluhuri
që ngrihet lart në mugëtirën e agut.
Letra me aromë dielli që tunden në erë
si shami të kuqe, të bardha, të zeza,
sa shumë shami për këtë dashuri,
mesazhe për kohën që nderet e ndalon
në cep të buzëve,
në ijet e kolme që përvëlojnë nga dëshira,
ku prushet më së fundi rreshken, shuhen,
mesazhe për vetminë e madhe
që ditën e ktheu përfundimisht në natë
që dritën e ktheu në errësirë
nobelisti kërkonte zjarrin e Prometeut
ta çonte gjer në skajet e botës,
ah, ky «Njeri i revoltuar»
ku shkon kështu me dashurinë dhe vdekjen mbi kurriz?…
Atëherë dritarja mbyllet,
shpendi shtegtar ndoshta s’do të kthehet më,
Kazares lëshohet mbi shtrat në letargjinë e gjatë
pa mundur të jetë lehonë,
pa mundur të dehet dhe njëherë e të klithë
për të dashurin që i shkroi ”Po vij…”
dhe që nuk i erdhi kurrë…
ah, ky «Njeri i revoltuar»
ku shkon kështu me dashurinë dhe vdekjen mbi kurriz?…
Brenda Parisit, ka një qytet tjetër që nuk ngjason me të, madje me asnjë qytet tjetër: është qyteti i të vdekurve pasi në mija vjet, të gjallët gjithnjë kanë banuar me të vdekurit, pranë tyre, me ta, me imazhin dhe prekjen e tyre në shpirt…
«Qytet i të vdekurve», pasi aty të vdekurit kanë ato mija shtëpi, herë të ngjashme, herë të ndryshme nga njëra-tjetra, herë me dhomëza të vogla dhe dritare, ku shpesh gjen portretin e xhamtë e ngjyrosur të virgjëreshës, ku veç drita e diellit që depërton, bën ta pikasësh atë. Një qytet më i gjelbëruar se vetë Parisi edhe pse është në cep të tij, atje në kodrinën që dikur e quanin «Mali i vreshtave» («Mont des vignes») dhe ku zogjtë e shumtë jetojnë në paqe, pemët fëshfërijnë si për të dremitur të vdekurit, kalldrëmet zgjaten tutje me ata gurë që janë lëmuar nga miliona këmbë që kanë shkelur dhe ku njerëzit sot ecin ngadalë, ngjiten për tek ish miqtë e tyre, meditojnë për jetën dhe kohën efemere dhe atë çka mbetet nga një jetë e jetuar, pasi në fund të fundit, të pasur e të varfër, perandorë, princa e presidentë, njëlloj përfundojnë si të thjeshtët, ustallarët e gjer tek njerëzit anonimë. Ajo që mbetet është thjesht kujtesa dhe krijimi.
Ky qytet quhet «Père Lachaise» në kujtim të abatit të famshëm jezuit La Chaise, i cili kishte aty shtëpinë e tij dhe ku vinte të rrëfehej dhe mbreti i ri Louis XIV. Është varreza e madhe e «Père Lachaise», vend i cili me vdekjen e abatit dhe falimentimin e të vëllait, u shit dhe më pas u kthye në varrezë dhe kjo duke filluar me varrimin e parë të një vajze pesë vjeçare, Adelaide, në vitin 1804. Ky ishte preludi i kësaj varreze të vogël e cila më pas do të zmadhohej aq sa brenda pothuaj 30 vjetësh ajo do të mbante nën vete 33 mijë të vdekur. E parapëlqyer nga të gjithë, këtu i sollën të prehen dhe të mëdhenjtë e Francës apo të kësaj bote si, artistë, letrarë, politikanë, shkencëtarë, filozofë të mëdhenj dhe jo vetëm francezë, pra gjenitë e kohës.
Këtu në «Père Lachaise» fëshfërijnë gjethet e blirit e të dushkut, të gështenjës dhe plepit apo të bajames kur është në lulëzimin pranveror; këtu dëgjon këngën e zogjve të shumtë, bilbilëve dhe harabelëve, mëllenjave dhe gushëkuqve, ku nuk mungojnë as krakëllimat e sorrave e laraskave apo zërat e kukumjaçkave dhe lakuriqëve të natës. Por këtu është vet paqja dhe ka vend për të gjithë krijesat e natyrës, madje dhe për ata që vijnë thjesht të meditojnë për jetën dhe vdekjen, për të gjetur zgjidhjen e një brerjeje ndërgjegje dhe për të shlyer në një farë mënyre fajin e bërë ndoshta pa dashje… Një ditë e veçantë është padyshim «Dita e vdekurve», ajo ditë kur njerëzit vijnë të kujtojnë të vdekurit, të gjallët të pikëtakojnë të dashurit e dikurshëm, të thjeshtët apo gjenitë. Më kujtohet si tani varrimi i Yves Montand atë fillim nëntori të vitit 1991 kur turma linte rrugën që vinte nga Bastille për të hyrë në portat e mëdha e të rënda të «Père Lachaise».
Dikush këndonte këngën e tij me tekstin e Prevert «Gjethet e rëna»… të tjerë e shoqëruan, në hyrje shpërthyen duartrokitje, ndërkohë që ne ndiqnim arkivolin e tij. Jo larg me parcelën e «Komunarëve» të Parisit, ai u vendos afër varrit të poetit të madh të Rezistencës franceze Paul Eluard dhe të majtëve të tjerë francezë… Shpesh, janë miqtë e mi që vijnë në Paris, të cilët meqë kanë dëgjuar për «Père Lachaise», më kërkojnë ti shoqëroj ta shohin dhe për mua udhëtimi atje është gjithnjë i këndshëm, pasi gjithnjë do të shohësh diçka të re arkitekturale, një emër, një epitaf interesant, varre të autorëve që ke lexuar apo historianëve dhe udhëtarëve që kanë hskruar për Shqipërinë e shekullit XIX apo fillimet e shekullit XX. Dhe atëherë ne u ngjitemi atyre kalldrëmeve, me tabelat shoqëruese e kuadratet zbukuruar plot statuja e relieve çka dëshmojnë diçka nga jeta e banorëve të tyre. Dikush është me një paletë në dorë dhe menjëherë e kupton se ke të bësh me një piktor të dikurshëm. Afrohesh, lexon, përpiqesh të sjellësh në mendje pikturat e tij dhe vazhdon më tej ku libri apo instrumenti skulptural të bëjnë të mendosh se janë shkrimtarë apo muzikantë.
Virtuozët e muzikës janë ngado këtu, Bellini, Rossini, Bizet… Kudo janë shenjat e dashurisë e të përkushtimit. Madje diku, një skulpturë tregon një burrë të shtrirë që mban në duar kokën e të dashurës apo gruas së tij. Kalojmë pranë varrit të Georges Mustaki dhe dëgjojmë këngën «Le Meteque». Përshëndesim Balzakun me bustin e tij dhe ndalojmë në varrin e Proust ku në imagjinatë na shfaqen figurat e Swan apo të zonjave në sallonet e tyre letrare, vazhdojmë më pas tek Colette që priste vdekjen nga dritarja e saj, apo aktorja e famshme Sarah Bernardt pas së cilës ranë në dashuri një plejadë artistësh e shkrimtarësh. Më tutje, Chopin i rrethuar nga një gardh ka mbi një piedestal portretin e tij, por zemra e tij nuk është aty. Tregojnë se meqë ai kishte frikë mos e kujtonin të vdekur dhe e varrosnin të gjallë, muzikanti i famshëm e kishte lënë porosi që pas vdekjes zemrën t’ia merrnin dhe t’ia varrosnin në një kishë të Varshavës. Dhe ashtu u bë…
Më tej është varri i Edith Piaff dhe ja ku dëgjojmë në vetvete këngën e mrekullueshme të saj «La vie en rose». Dhe kënga nderet si për të paqtuar të vdekurit, si për tu kujtuar atyre vazhdimësinë e jetës… Po, jeta në ngjyrë rozë, jeta e saj mes aq shumë dashurive, ashtu si ajo e isadora Duncan, që pas vdekjes së dy fëmijëve të saj të mbytur në Senë, jetoi gjashtë muaj në Sarandë të Shqipërisë, ku tragjedia e madhe e një populli që i ikte tragjedisë së Luftës Ballkanike, e bëri ta kapërcejë dhimbjen e saj dhe pikërisht atje, ajo rigjeti përsëri pasionin për tu ngjitur në skenë dhe për të kërcyer zbathur në një dans të pafund në skenat e botës… E duke vazhduar kështu mund të ndalosh dhe në varrin e ish konsullit francez Auguste Dozon në vitet 1869-1874 në Janinë, i cili e vizitoi Shqipërinë dhe mblodhi e botoi thesaret e bukura të folklorit shqiptar. Kur Beti Njuma realizonte filmin dokumentar për Léon Rey, zbuluesin e parë të Apollonisë së Ilirisë, bashkë me djalin e tij, Jean-Gabriel, ne shkuam në «Père Lachaise» të xhironim dhe varrin e tij. Kur iu afruam, «shtëpizës» buzë kalldrëmit, ai nxori çelësin dhe hapi dyert si të hapte dyert e një shtëpie. Aty ishin vitrazhet e dritareve, aty ishin varret familjare, mes të cilave dhe ai i Léon Rey-t. Qirinj, virgjëresha në miniaturë, kryqe… një kuvendim «post-mortum». Padyshim gjithë kjo ishte shprehje e një kulture për njeriun pas vdekjes.
Një tjetër herë isha me restoratorin e njohur Frederik Stamatin, i cili donte të zbulonte pikërisht Parisin e kulturës, Parisin e historisë. Dhe historia këtu të ngjan e pafund, pasi në «Père Lachaise» gjen banorë të ardhur nga e gjithë botë, diçka që më kishte habitur së tepërmi në vizitën time të parë kur rastësisht kisha ndalur në një varr dhe kisha parë se çuditërisht aty prehej Miguel Asturias, shkrimtari i romanit tim të preferuar në atë kohë «Papa jeshil»… Kurrë nuk e kisha imagjinuar se mund ta pikëtakoja një ditë, qoftë dhe varrin e tij. Dhe kështu, atë ditë, me Fredin ne shkuam në varrezën e komunarëve të Komunës së Parisit, pasi për këtë varrezë është shkruar shumë. Aty është dhe muri ku më 28 maj 1871 janë pushkatuar 147 komunarë të Komunës së Parisit nga ushtarët e Adolphe Thiers. Dhe emocionet padyshim ishin të mëdha se të gjithë të pushkatuarit, atje në “Mur des Fédérés” u hodhën në një gropë të përbashkët… Duke shkuar një ditë drejt varrit të Jean Moreas, të poetit arvanitas nga Hidra, poetit që krijoi «Shkollën e Simbolizmit Francez» në Paris, mikut të Verlenit e të Malarmesë, duhet të kalosh anash varrit të Jim Morisson, gjithnjë të mbuluar nga puthjet me buzë të kuq, dedikimet e shkruara, një cigare, vizatimi i një shishe whisky… Për Moréas kisha shkruar një libër dhe më duhej një fotografi e varrit të tij, edhe pse aty ishte vetëm hiri i tij, pasi ai kishte kërkuar ta digjnin në krematoriumin e «Père Lachaise». Apollinaire, që e mbante si mjeshtrin e tij, atë ditë që digjej ishte aty. Po kështu dhe Paul Valery, i cili e kujtonte me trisht atë ditë duke shkruar: «… Papritmas pashë tymin, tymin e eshtrave të Moréas-it. Meqë krematoriumi është me gaz, një tym i lehte, i kuq dhe në të zezë ngrihej lart: gjithçka e tij shkonte në ajër dhe shpërndahej mbi pemët si një re. Mund të thuash çdo gjë rreth asaj skene, por përshtypja që pata ishte e hatashme dhe idiote. Kufoma që varroset është diçka e veçantë. Është një objekt midis objekteve, siç mund të thoshte dikush: «ai i ngjan vetëm vetvetes”. Ndërsa ai tym ishte një motërz e padallueshme e gjithë tymrave të Parisit. Vështroj rreth meje dhe vë re, apo ashtu më duket, se askush nuk vështron lart. Ka nga ata që pinë cigare. Askush nuk e sheh atë tym aq të zakonshëm. Ad libidum. Dhe kështu unë mendoj sesi njeriu përfundon si tymi i një cigareje. Përfytyroj ndërkohë Moréas-in që ndez këtë cigare të fortë dhe jo të mirë … Kjo furrë me oxhaqet binjake më ngjan me një lloj anije që në furrat e saj do të djegë poetë. Atëherë ika në metro, ndërkohë që në krematorium fjalimet duhej të vazhdonin… Më vjen keq për të që e njoha vonë dhe lumturisht në epokën kur ai ishte bërë mjaft i këndshëm. Ne kishim një lloj intimiteti në ato orë që uleshim në kafene rrotull një kafeje… Dhe të thuash se dje e pashë të nderur në atë erë të lehtë të veri-lindjes, kjo është absurde! Natën e mirë miku im… » Ishte viti 1910. Tetë vjet më vonë do të vdiste dhe Apollinaire, poeti më i madh i simbolistëve, atë ditë që lufta e madhe botërore kishte mbaruar dhe kur ai donte të niste një jetë të re! Miqtë e tij të afërt, Picasso, René Char, Cocteau, e të tjerë, dy ditë më vonë ngjisnin kalldrëmet e «Père Lachaise» për ta lënë më së fundi të prehej në vetminë e tij…
Fate dhe supersticione
Ky qytet të vdekurish është një minierë e vërtetë historish nga më të jashtëzakonshmet. Një nga këto varre është dhe ai i braziliant me pseudonimin Allan Kardec, themeluesit të spiritizmit dhe njeriu çuditet se përse ai varr është i rrethuar gjithnjë me aq shumë lule. Por dhe kjo e ka një domethënie sepse para se të vdiste, autori i «Ungjilli sipas spiritizmit» kishte thënë: «Pas vdekjes, nëse ju vini dhe më prekni zverkun në skulpturën time, duke thënë pastaj një dëshirë, nëse kjo u realizohet, ejani përsëri dhe më sillni një tufë me lule »… Jo rrallë njerëzit janë supersticiozë dhe ai varr ka gjithnjë vizitorë dhe lule. Duart zgjaten dhe prekin zverkun e skulpturës së tij e më pas sjellin lule. Spiritzmin ai donte ta ngrinte në shkencë, aq sa dhe Hugo apo Flammarion besonin në një fuqi të fshehtë… Kjo është fuqia magjike e atij varri. Dhe jo vetëm kjo. Një tjetër varr me një skulpturë mbi të, me pamjen e një djaloshi të ri të shtrirë me fytyrë nga qielli është gjithnjë i rrethuar me njerëz. Madje rojet e varrezës janë vigjilentë sepse një supersticion vërtitet mbi figurën e atij djaloshit. Eshtë Viktor Noir, një gazetar, kryeredaktor i një reviste parisiane, i cili u vra me pistoletë në grindje e sipër nga nipi i Napoleon Bonapartit në moshën 21 vjeçare. Por meqë skulptori që i bëri skulpturën i mori masat reale sipas një kallëpi, kur statuja u derdh doli që tek pantallonat ku zbërthehet dukej si shumë e fryrë. Vallë ishte reale?… Sidoqoftë legjenda u përhap se po të prekje atë vend, gratë bëheshin pjellore dhe ashtu si në antikitetin grek, përsëri historia e fertilitetit duke prekur organet e hyjnive. Disa nga gratë parisiane, ato që s’lindnin, vinin dhe preknin atë vend të bekuar nga supersticioni dhe jo nga Zoti… aq sa vendet e fërkuara sot shkëlqejnë, e jo vetëm aty, por edhe buzët… madje supersticioni shkonte deri aty saqë dhe po të preknin ashtu mbuluar me seksin e tyre këpucët e tij, përsëri pjelloria femërore do të rivinte. Por kishte nga ato që dhe hipnin mbi të, aq sa më në fund doli urdhëresa e bashkisë që kundravajtësit gjobiten për «imoralitet» deri në 15.000 euro sipas Kodit Penal! Pak më tej një lloj mazoleu pompoz është ngritur dhe njeriu pyet veten se përse ku varr kaq hijerëndë dhe i madh.
Është varri i një princeshe ruse, me emrin Strogonoff-Dominoff, e cila duke qenë mjaft e pasur, në prag të vdekjes thonë se kishte lënë me testament se kush rrinte pranë varrit pa ndërprerje gjatë 365 ditëve (vallë mos donte kështu të kishte një roje për mbrojtjen e saj ?), në fund ai do të shpërblehej me një shumë të jashtëzakonshme florinjsh. Disa e provuan por pas një jave askush nuk kishte rezistuar pasi kishin frikë se çmendeshin, dhe varri sot ka mbetur i heshtur, me premtimin e dhënë…
Sot janë të rrallë ata që varrosen në «Père Lachaise» pasi varrezat janë plot dhe s’ka më vende të lira, veç në varret familjare. Varrmihësit duken rrallë, jo si në kohët e arta të fundit të shekullit XIX dhe fillimit të shekullit XX. Tregojnë se varrmihësit atëherë pinin pa meze dhe nuk i takonin gotat për të uruar për shëndetin, pasi për ta, shëndeti i mirë do të thoshte papunësi. Ai që ngrinte dolli për përjetësinë përjashtohej nga rrethi i tyre… Natën, dyert e varrezave mbyllen. Portat janë memece, kalldrëmet të heshtura. E ç’mund të ishte një kalimtar i vetmuar në një qytet të tillë ndarë në lagje, si vetë Parisi, ndarë në kuadrate si Division 20, Division 105, Division 89… si të ishin pjesë e një armate. Për ç’luftë?… Por gjithçka këtu tregon veçse kulturë. Pasi s’mund të ndodhte të kishte bunkerë si tek ne, që i vdekuri të bashkëjetonte me luftën imagjinare si në shkretëtirën tartare të Buzatit.
Ndërkohë që shkruaj këto rrallë, imagjinoj atë qytet të heshtur pas mesnate, me dritën hënore që bije mbi statujat dhe mermerët e varreve, shkëlqimin e argjend mbi relievet dhe mbishkrimet, mbi ato dritare me vitrazhet shumëngjyrëshe religjioze dhe nuk di pse në atë errësirë, në atë përgjumje te botës nën fllad, mu shfaq përsëri figura e atij burri të shtrirë prej bronxi i cili mbante me aq dashuri kokën e asaj gruaje, sikur të kishte dashur të mos ndahej nga ajo, apo si të donte ti jepte dhe një puthje të fundit. Ajo dritë e bukur hëne më bëri ta harroj realitetin morbid, ti harroj kufijtë njerëzorë dhe fatalitetin e njeriut dhe të shoh në ata duar anonimë se pikërisht aty mbahej peshë bota, jeta, pasi në themelet e gjithçkaje është ai pulsim zemre që ne ndodh që nuk e dëgjojmë…
Cikli i parë kishte dalë me librat e ilustruar mbi figurat e Skenderbeut, Dora d’Istria, Ismail Qemailit dhe Aleksandër Moisiut, kurse sivjet autori i këtyre librave ka ardhë me një cikël të ri, duke sjellë librat e ilustruar me figuart e Mbretëreshës Teutë, Tefta Tashko dhe Ibrahim Kodra. Luan Rama ka thënë për KultPlus se janë këto personazhe që iu drejtohen fëmijëve dhe u tregojnë për fëmijërinë e tyre, jetën, çaste malli apo intime, për ngjarjet historike e gjer në prag të vdekjes. Një rrëfim si ato të gjyshërve…Ky projekt po vlerësohet shumë i arrirë, pasi që, për herë të parë figura të rëndësishme shqiptare po vijnë edhe nëpërmjet librave të ilustruar.
Ardianë Pajaziti
KultPlus: Sapo kanë dalë nga shtypi katër libra të ilustruar, të cilët janë realizuar nga ju, libra të cilët u dedikohen më të vegjëlve, si erdhët deri te kjo ide që të punoni për fëmijët?
Luan Rama: Edhe unë pyes veten, si erdha, meqë ndërkohë kam në duar një roman, një libër historik dhe një liber të ri poetik? E habitshme të të shfaqet kështu letërsia për fëmijë. Ndoshta ngaqë shumë vite më parë në Kinsostudio, unë shkruaja skenarë filmash vizatimorë, adaptime përrallash të vjetra, tregime fëmijësh, tregime shkencore, etj, të cilat animoheshin në kuadrin e filmit. Atëherë vajzat e mia ishin të vogla dhe bota e fëmijëve në art më pëlqente, dhe ja, përsëri ajo rivjen me një aventurë të re. Në fakt ishte Rita Petro, botuesja e ALBA-s që më propozoi të shkruaja për fëmijët dhe unë iu përgjigja menjëherë duke shkruar në fillim për serinë “Më quajnë” mbi Skenderbeun, Dora d’Istria, Ismail Qemalin dhe Aleksandër Moisiun e duke vazhduar sivjet me figurat e tjera të përzgjedhura nga unë si: Mbretëresha Teuta, Tefta Tashko dhe Ibrahim Kodra. Janë këto personazhe që iu drejtohen fëmijëve dhe u tregojnë për fëmijërinë e tyre, jetën, çaste malli apo intime, për ngjarjet historike e gjer në prag të vdekjes. Një rrëfim si ato të gjyshërve…
KultPlus: Pastaj, keni përzgjedhë personazhe shumë të rëndësishme të historisë dhe kulturës shqiptare, që në formë të mësimit, duket të jenë të pakapshme për të vegjëlit, por ju zgjodhët edhe pjesën ilustrative që do ta bëjnë më të kapshme perceptimin e këtyre figurave, jeni i kënaqur me realizimin?
Luan Rama: Sigurisht ana grafike është tepër e rëndësishme, pasi veç tregimit, rrëfimit i duhet dhe ana ilustruese, fëmijët duan të shohin figura konkrete, dekore konkrete, pëlqejnë të futen në atmosferë kohrash që nuk i njohin, si p.sh. në kohën ilire, koha e Skënderbeut, koha e formimit të shtetit shqiptar në ditët e para të pavarësisë, etj. P.sh. në librin “Udhëtim në botën e pikturës shqiptare”, është gjyshi që e merr fëmijën nëpër galeri, shtëpi piktorësh, hapje ekspozitash, duke e futur në botën e pikturës, të ngjyrave, ç’janë në fakt ngjyrat, etj, dhe kështu përmes ilustimeve, fëmijët e përjetojnë plotësisht këtë botë ku alternohen dhe pikturat e vërteta, kryeveprat e këtyre artistëve nga Onufri e Shpataraku duke kaluar tek piktura e shekujve XIX dhe XX me piktorët e traditës si Spiro Xega, Kolë Idromeno, Vangjush Mio e deri tek moderni Ibrahim Kodra… Realizimi i këtyre ilustrime është tepër origjinal pasi janë tre piktorë: Semela Mero, Entela Kasmi dhe Sulid Kasmi, secili origjinal në përzgjedhjen dhe konceptimin e figurave, stilet e tyre dallohen dhe personazhet janë pikturuar me shumë dashuri e profesionalizëm. Eshtë një veshje e bukur për lëndën letrare duke e mishëruar tregimin. Kam parasysh gjithashtu dhe librin e mëparshëm “Legjenda shqiptare” me një përzgjedhje të veçantë të rishkruara nga unë, ku ilustrimet janë të jashtëzakonshme. KultPlus: Pse përzgjodhët Mbretëreshën Teutë, Tefta Tashkon, Ibrahim Kodrën… për të prezantuar para fëmijëve?
Luan Rama: Eshtë e rëndësishme që fëmijët të njihen më figurat tona historike. Sigurisht sot, librat për fëmijët, tregimet e huaja etj, janë të shumta, por këta janë libra konkretë ku njëkohësisht mësojnë historinë por dhe shtegtojnë në jetën e këtyre figurave: janë piketa që fëmijët do t’i ndeshin dhe më vonë si lëndë historike, letrare e artistike. Historia e një kombi krijohet e ndërtohet përmes figurave, personazheve, kontributeve historike, të cilat shpesh janë të dhimbshme por përkushtuese ndaj popullit dhe historisë.
KultPLus: Pastaj, fëmijët dinë të jenë shumë kërkues, mendoni se do të plotësojnë imagjinatën e fëmijëve karshi këtyre personazheve?
Luan Rama: Tregimi për një figurë është një hap i parë në rrugën e fëmijëve drejt personazheve historike. Fillimisht ata mrekullohen, përjetojnë atë çka u thotë personazhi. Por pas mbarimit të librit fillon një udhëtim tjetër që ne nuk e shohim. Fëmija jeton shumë me ëndrrat. Atëherë, është ai që udhëton me personazhin. Madje fëmija është një krijues. Ai kalon në aventura të tjera me heroin, por fatlkeqësisht ne nuk i përjetojmë ato, atë e shikon vetëm fëmija. Do të ishte diçka e mrekullueshme të dinim se në ç’botra udhëton fëmija me heroin. Kjo është një fushë më vete studimi, por dhe krijimi.
KultPLus: Fëmijët shqiptarë janë mësuar që të lexojnë libra të ilustruar me përralla të njohura botërisht, ndërkaq ju keni përzgjedhë që të sillni figura shumë të rëndësishme shqiptare, sa do të ndikojë kjo metodë që fëmijët ti ofrojmë më shumë rreth historisë dhe kulturës shqiptare?
Luan Rama: Ky është dhe qëllimi i kësaj serie: tu tregojmë fëmijëve historinë me një gjuhë të thjeshtë por dhe tërheqëse për ata. Kështu historia bëhet më e perceptueshme për një fëmijë se sa përmes një teksti historik. Dhe figurat historike janë të shumta. Edhe pse një popull i vogël, historia shqiptare është e përbërë nga ngjarje të mëdha, pasi dhe sfidat e rreziqet kanë qenë të mëdha. Një popull që është pushtuar vazhdimisht, që lakmohet për pozicionin e tij gjeografik dhe natyrën e pasur të tij, kalon përmes bëmash të mëdha, pasi perandoritë e mëdha siç e tregon historia, e kanë pushtuar me zjarr dhe me hekur, por kombi gjithnjë ka mbijetuar. Pra kjo lloj letërsie ka dhe karakter frymëzues, krenarie, etj.
KultPlus: Ky projekt është vazhdimësi e projektit të nisur një vit më parë, ku keni lansuar po ashtu libra ilustrativ me figurat e Skënderbeut, Ismail Qemajlit dhe Aleksandër Moisiut, kanë ndikuar që pikërisht këto libra të ju shtyjnë që të vazhdoni edhe me tituj të tjerë?
Luna Rama: Po, sigurisht, kjo aventurë e bukur do të vazhdojë. Tani s’mund ta lësh në mes, duhet vazhduar, pasi e presin lexuesit e vegjël. Një libër të shtyn për një libër tjetër, një hero të çon tek tjetri, dhe kjo s’ka të bëjë vetëm me historinë por dhe me artin, do të ketë dhe figura që lidhen me shkencën, etj. Pra do të jetë gjithëpërfshirës. Dhe jam i gëzuar që ALBAS mundësoi për një seri të tillë. Eshtë një galeri e pafund personazhesh, protagonistësh historikë, krijuesish të mëdhenj, artistë e letrarë të mëdhenj, muzikantë,, etj, krijues që kanë kapërcyer kufijtë kombëtarë. KultPlus: Librat tashmë mund të gjinden në Albas, keni menduar edhe ndonjë formë tjetër që këta libra të jenë më afër fëmijëve?
Luan Rama: Besoj që ALBAS bën një punë shumë të mirë në përhapjen e librit, që libri të shkojë pranë fëmijëve. Ajo organizon gjithnjë takime letrare me shkollat. Kjo është një fushë, por ka dhe fusha të tjera të komunikimit si emisionet televizive, radiofonike, etj. Fëmijët janë të etur për librin. Ata nuk duhet të mbeten vetëm me sytë tek televizori, pasi kjo është e rrezikshme për zhvillimin e trurit, çka shkencëtarët e sotëm në Perëndim e kanë shtruar me forcë të madhe. Po kështu, filmi e ngushton kufirin e imagjinatës, ndryshe nga libri, ku fëmija i kapërcen kufijtë e librit, dekorit të propozuar, dhe del nga këto kufij në territore të tjera dhe në aventura të reja. Pikërisht kjo e zhvillon trurin e fëmijës.
KultPlus: Dhe për fund, sa ka hapësirë që duke u bazuar në historinë dhe kulturën shqiptare të nxjerrim edhe libra të tjerë, pikërisht duke iu referuar figurave të rëndësishme shqiptare?
Luan Rama:Thashë, është një fushë e pafund. Pasi një njeri që është kthyer në një figurë historike ka kapërcyer shumë sfida të jetës. Heronjtë, njerëzit e shquar të artit e shkencës, nuk krijohen kollaj. Ata bëhen në rrethana të caktuara shoqërore dhe në këto rrethana ata spikasin. Dhe është ky emocion, ky përkushtim i tyre për progresin dhe vlerat e tjera humane që duhet përcjell tek lexuesi i vogël./KultPlus.com
Anti-pushtet janë akte revolucionare, janë fjalë, deklarata, vërshime në rrugë, janë tablo, poezi, vepra arti. Anti-pushtetet janë të gjithkohëshme, siç janë dhe në veprat e Edi Hilës, që na prezantohen edhe në ekspozitën e fundme të tij në Paris, e hapur mbrëmë në “Galerie Mitterand”, galeristi i tij francez.
“Tiranë-Versailles” është titulli i kësaj ekspozite për të ballafaquar antipodet në kuptimin e imazhit dhe të semantikës së tyre, por që në thelb Tirana dhe Versaja janë shumë larg, ashtu si vetë buevardet e tyre, pasi edhe pse Versaja kishte në vetvete simbolikën e absolutizmit, përsëri ajo kishte dhe shkëlqimin e artit dhe të prurjes historike, ndërkohë që Tirana mbetet ende rob i pushtetit, çka për Hilën është një koncept i vazhdueshëm, madje në thelb të krijimtarisë së tij prej më shumë se katër dekadash.
Ky piktor është një piktor revolucionar, pasi ai denoncon pushtetet, denncon de-humanizimin që sjellin këto pushtete absolutist, ku shfaqja më spikatëse në këtë ekspozitë është tabloja “Piramidat” e mbytur nga një blu e shplarë dhe që edhe pse imazh real dhe tepër i njohur nga ne por dhe evropianët, ai e vendos në një atmosferë hënore, e vendos në konceptin e dikurshëm që kishin gazetarët perëndimorë për kohën totalitare shqiptare kur për “vendin e shqipeve” shkruanin : “Shqipëria një planet tjetër”.
Shikuesi i afrohet kësaj tabloje, e vështron gjatë, mediton rreth saj dhe e ka vështirë të largohet, pasi ajo, ashtu dhe godina e bashkisë së Tiranës, në tablonë tjetër, po me tonet e blusë së shpëlarë, i tregojnë se kur pushtetet janë dhunuese, ato largohen nga njeriu, nga jeta njerëzore, nga dëshirat dhe nevojat e shoqërisë që pretendojnë se mbrojnë. Ja pse qëllimthi, ngjyrat në këto tablo të Hilës janë të shplara, pa jetë, janë ashtu siç është shpirti i njerëzve, ta që janë përballë ca barrierash si në tablonë “Pritja”, e cila ka një domethënie të madhe:
ç’është kjo pritje, çfarë presin këta njerëz që i shohim me kurriz dhe të rrënuar, ç’është kjo shoqëri e përhumbur, e cila pret si në një “shkretëtire tartarësh” po të rikujtojmë Buzatin? Dhe sa do presin?… Vështron tablotë dhe më kot ta kërkosh njeriun, pasi ai nuk është aty, i përjashtuar nga vetë artisti për të mishëruar idenë e tij të anti-pushtetit. Ai na prezanton kështu pasojën, viktimën, në vend të tij na ofron të shohim shtëpitë-bunker të një kohe.
Por, Hila e tejkalon kufirin e një periudhe historike, ai e çon këtë koncept dhe pas përmbysjes së sistemit politik. Ja pse ka një aktualitet të veçantë vepra e tij si dhe në tablonë “Monumenti” gjithashtu, (ku heroi historik është vendosur në një dekor absurd dhe që s’do ta shohësh), ja pse ka një tingëllim revolucionar në konceptin e tij, një dëshirë për t’i thënë publikut të vendit të vet: Do të prisni ende?…/ KultPlus.com
