Ansambli i këngëve dhe valleve “MATI” nga Shqipëria është shpallur fitues i edicionit të 21-të, të Festivalit Folklorik ‘I këndojmë Lirisë’, i cili i kushtohet heroit kombëtar Mujë Krasniqi-Kapuçit, shkruan KultPlus.
Çmimin kryesor “Mujë Krasniqi” të edicionit të 21-të të këtij festivali e ka fituar ansambli i këngëve dhe valleve “Mati” nga Shqipëria.
Vendin e dytë në këtë festival e ka marrë Qendra Kulturore “Anamorava” nga Vitia.
Vendin e tretë AKV “Kastriotët” nga Ferizaj, ndërsa çmimi i publikut i ka takuar ansamblit të këngëve dhe valleve “Minatori”.
Kryetari i Komunës së Klinës, Zenun Elezaj, ka falënderuar organizatorët dhe pjesëmarrësit e festivalit duke thënë se si Komunë e kanë mbushur qëllimin e tyre në organizimin e këtij festivali pasi është shumë domethënës në karakterin dhe cilësinë e Komunës së Klinës.
“Në emër të komunës së Klinës, si organizator i festivalit, i falënderoj grupin organizator për organizimin e shkëlqyeshëm të festivalit, jurinë për punën e tyre, pjesëmarrësit që ia kanë shtuar hijeshinë festivalit.
Ne si komunë e kemi mbështetur Festivalin Folklorik Mbarëkombëtar ‘I këndojmë lirisë’ duke bërë të mundshme që festivali ta përmbush qëllimin, sepse festivali për Klinën është shumë domethënës, për karakterin dhe cilësinë duke u bërë tashmë tradicional dhe identifikues dhe do të vazhdojmë ta mbështesim çdo herë”, ka shkruar Elezaj në facebook.
Kryetari Elezaj në ceremoninë e ndarjes së çmimeve të festivalit, i cili i kushtohet heroit kombëtar Mujë Krasniqi-Kapuçit ka përkutuar të gjithë të rënët për liri.
“Qoftë i përjetshëm kujtimi për heronjtë e UÇK-së!
Lavdi të gjithë të rënëve për çlirimin e Kosovës!”, ka thënë Elezaj./KultPlus.com
Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave në bashkëpunim me Bashkinë e Matit prezantoi sot ekspozitën “Mati në dokumentet e Arkivit Qendror Shtetëror”.
Me rastin e 100-vjetorit të caktimit të Burrelit si qendër administrative e krahinës së Matit, DPA-ja ka shfaqur për publikun materiale arkivore me datë origjine që prej 1920-1944, foto të qytetit dhe të godinave të institucioneve lokale. Të pranishëm në aktivitet ishin drejtoresha e Komunikimit në DPA, Elsa Saka, drejtori i Trajnimeve dhe i Inspektimeve në DPA, Endrit Musaj, si edhe kryebashkiaku i Matit, Agron Malaj.
Mes dokumenteve të përzgjedhura për ekspozim, qenë vendimi me vlerë administrative për Burrelin, përshëndetja e shpalljes së Monarkisë prej Pleqësisë së katundeve, pamje nga festimet e zyrtarizimit të Mbretërisë etj.
Promovimi i pasurisë dokumentare të kombit është një nga pikërendesat në veprimtarinë e DPA-së. /KultPlus.com
Publikohet historia e panjohur e major Murat Bashës, me origjinë nga fshati Plan i Bardhë i Matit, pinjoll i një prej familjeve më në zë të asaj krahine për traditat patriotike, e njohur ndryshe edhe si një prej familjeve më besnikë të Mbretit Zog.
Kjo pasi gjyshi i Muratit, Veli Basha, gjithë jetën kish mbetur besnik i Xhelal Pashë Zogollit, madje edhe kur e ndoqi pas me bindje të plotë në luftrat kundër turqve, pas krijimit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Inkuadrimi i Murat Bashës në armën e Xhandarmërisë Shqiptare që në vitin 1919 pas një kursi që ai kreu me ndërhyrjen e Ahmet Zogut, të cilit i qëndroi besnik për 20 vjet me radhë gjatë gjithë periudhës së Monarkisë, fillimisht si Komandant i Shkollës së Xhandarmërisë në Tiranë dhe më pas si oficer pranë Gardës Mbretërore të Zogut, deri në prillin e ’39-ës, kur bashkë me të u largua nga Shqipëria dhe u vendos në Jugosllavi si azilant politik.
Kthimi i Major Bashës në Shqipëri gjatë periudhës së pushtimit të vendit, ku ai bashkëpunoi ngushtë me major Abaz Kupin dhe u zgjodh Shef i Shtabit të forcave të Legalitetit, duke luftuar kundra forcave gjermane dhe atyre partizane në Tiranë, Krujë, Mat etj. , deri në fundin e ’44-ës, kur ai u arrestua nga komunistët dhe u dënua me pushkatim e u ekzekutua së bashku me 12 të tjerë në fundin e qershorit të vitin 1945.
Nga Dashnor Kolaçi
Kush ishte Murat Basha?
Murat Hysen Basha lindi në vitin 1900 në fshatin Plan i Bardhë të rrethit të Matit, në një familje me tradita patriotike dhe mjaft të njohur në atë krahinë. Bashkëshortja e Muratit, Sadetja, ishte stërmbesë nga familja e madhe e Frashërllinjëve të Përmetit, pasi nëna e saj, Havaja ishte nga dera e Abdyl Frashërit. Po kështu, familja e Murat Bashës kishte një lidhje miqësore e shpirtërore të hershme me familjen Zogolli nga Burgajeti i Matit, pasi gjyshi i Muratit, Veli Basha, gjithë jetën kish mbetur besnik i Xhelal Pashë Zogollit, madje edhe kur e ndoqi pas me bindje të plotë në luftrat kundër turqve, pas krijimit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.
Pas institucionalizimit të Lidhjes, me vendim unanim të kryesisë së saj, Xhelal Pashë Zogolli u emërua zëvendëskomandant i Përgjithshëm i Ushtrisë së Lidhjes dhe, në krye të kësaj ushtrie, së bashku me Iljaz Pashë Dibrën (Çokun) dhe Ali Pashë Gucinë, organizuan vullnetarët shqiptarë në mbrojtje të trojeve etnike nga copëtimi i fqinjëve. Në ato detyra që i’u ngarkoi Lidhja, Xhelal Pashë Zogolli kishte në krahun e tij të djathtë, Veli Bashën, i cili asnjëherë nuk i’u nda atij. Pas vdekjes së Xhelal Pashës, familja Basha, Veliu dhe Hyseni i ri (babai i Muratit), u vunë në shërbim të Xhemal Pashë Zogollit, deri në fund të jetës.
Ishte pikërisht kjo lidhje brezash, ajo që kushtëzoi vazhdimësinë e miqësisë midis këtyre familjeve, çka u vijua edhe në lidhjen e ngushtë midis Ahmet Zogut dhe Murat Hysen Bashës, që në hapat e para të luftës dhe përpjekjeve të përbashkëta në dobi të çështjes shqiptare dhe konsolidimin e shtetit të ri. Në vitin 1904, familja e Murat Bashës shpërngulet nga Klosi dhe vjen në Tiranë, ku Murati vazhdoi fillimisht shkollën ‘Mejtepe’ në Medresenë e asaj kohe. Pas mbarimit të shkollës së mesme, Murati u emërua në detyrën e sekretarit të komunës së Lukanit në rrethin e Dibrës, dhe një vit më vonë, në vitin 1919, ai u emëroua kryetar i asaj komune. Po në atë vit, Murati mori pjesë në rezistencën e vullnetarëve dibranë për mbrojtjen e tërësisë territoriale shqiptare nga sulmet e herë pas hershme të shovinistëve serbë.
Njohja me Ahmet Zogun në vitin 1919
Sipas dëshmive të njerëzve të afërm të familjes Basha, gjatë atyre viteve, Murati u njoh me Ahmet Zogun që sapo ishte kthyer nga Vjena, dhe që nga ajo kohë ai mbeti një nga njerëzit më besnik të tij. Me interesimin e Ahmet Zogut, në vitin 1919, Murati kreu një kurs 6 mujor në Tiranë për nënoficer xhandarmërie, ku mori dhe gradën e nëntogerit. Pas kësaj ai u inkuadrua në armën e Xhandarmërisë dhe që nga ajo kohë ai qëndroi vazhdimisht pranë Ahmet Zogut, duke marrë pjesë në të gjitha luftimet e zhvilluara nga ushtria shqiptare kundër serbëve dhe disa rebelimeve apo kryengritjeve të ndryshme që ndodhën në Shqipëri nga fillimi i viteve ’20-të, dhe gjatë gjithë periudhës së Monarkisë.
Në një nga këto rebelime të armatosura të ndodhura në Tiranë në vitin 1922, Murati u plagos në gju, dhe me interesimin e Ahmet Zogut, ai u dërgua në Austri për t’u kuruar. Gjatë asaj kohe që ishte për mjekime në Austri, Murati kreu edhe një kurs tjetër 6 mujor në armën e Xhandarmërisë. Edhe pse mbeti sakat nga këmba e plagosur, Murati u kthye në Shqipëri dhe vazhdoi të shërbente në armën e Xhandarmrisë, deri në qershorin e vitit 1924 kur forcat fanoliste ndërmorrën kryengritjen e armatosur dhe rrëzuan qeverinë e Shefqet Vërlacit. Në atë kohë, si një nga njerëzit më besnik të Zogut, Murati e shoqëroi atë duke i qëndruar pranë gjatë gjashtë muajve të azilit politik në Jugosllavi. Po kështu ai u kthye në Shqipëri me Ahmet Zogun dhe besnikët e tjerë të tij në 24 dhjetorin e vitit 1924, duke qenë një nga ushtarakët më aktivë si pjesmarrës i asaj lëvizjeje që njihet në histori si: “Triumfi i Legalitetit”.
Pas vendosjes së Legalitetit më 24 dhjetor 1924, Kryetari i Republikës, Ahmet Zogu, i ngarkoi Hysen Selmanit detyrën e vështirë të drejtimit të reformave në Forcat e Armatosura dhe Ushtrinë Kombëtare Shqiptare, sidomos në krijimin dhe modernizimin e Repartit Special të Gardës Kombëtare. Në këtë detyrë mjaft të rëndësishme dhe delikate, kolonel Hysen Selmani kishte në krah major Murat Bashën, duke e pasur atë njeriun më besnik. Me urdhër personal të Mbretit, Zog, toger Murat Basha u emërua Komandant i Shkollës së Xhandarmërisë në Tiranë. Që nga ajo kohë e deri në prillin e vitit 1939, Murat Basha kreu mjaft detyra të ngarkuara personalisht nga Mbreti Zog, si ato për shtypjen e Kryengritjes së Fierit në 1935, apo atë të Delvinës në vitin 1938. Për ato shërbime dhe merita të veçanta, (pas shtypjes së Kryengritjes së Delvinës), Zogu i akordoi Muratit gradën e majorit.
7 prill 1939, lufton në Vorë e Prezë
Në 7 prillin e vitit 1939, major Murat Basha mori pjesë në rezistencën simbolike që i’u bë pushtuesve italiane, duke drejtuar disa reparte të Xhandarmërisë në zonën e Vorës dhe të Prezës. Pas kësaj, ai u detyrua të largohej nga Shqipëria, për të mos rënë në dorë të forcave pushtuese italiane, të cilët e kishin futur atë në listat e ushtarakëve shqiptarë që kundërshtuan me armë pushtimin e Shqipërisë. Pasi doli në Jugosllavi, Murati u izolua bashkë me shumë patriotë të tjerë antifashistë, në kampin e ngritur nga qeveria serbe në rrethinat e Gostivarit. Në atë kamp ai qëndroi deri në vitin 1941 dhe në atë kohë, (pas pushtimit të Jugosllavisë nga Italia fashiste), bashkë me major Abaz Kupin, u kthye në Shqipëri.
Menjëherë pas kthimit në atdhe, nën drejtimin e Abaz Kupit, major Murat Basha vuri në shërbim të gjitha aftësitë e tij për organizimin e forcave zogiste të rezistencës, duke marrë pjesë dhe drejtuar shumë luftime kundër italianëve. Këtë gjë ai e vazhdoi deri në kapitullimin e Italisë fashiste më 9 shtator të vitit 1943. Gjatë asaj kohe, Major Murat Basha ishte një nga ideuesit dhe krijuesit e Partisë së “Legalitetit” e cila u formua në nëntor të vitit 1943, në fshatin Zall Herr të Tiranës. Duke qenë një nga njerëzit më të afërt dhe besnik të Abaz Kupit, ai u përpoq dhe luftoi bashkë me të me qëllimin për t’i dhënë vendit një forcë politike dhe ushtarake, e cila do të përfaqësonte lëvizjen e rezistencës zogiste gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Basha, një nga ushtarakët kryesor të Legalitetit
Me krijimin e partisë Lëvizja e Legalitetit, e cila në programin e saj do të kishte si alternativë modelin e qeverisjes së suksesshme dhe përvojën e drejtimit 15-vjeçar të shtetit shqiptar gjatë periudhës 1924-1939, Murat Basha u bë një nga udhëheqësit ushtarak më të spikatur të saj. Pas prishjes së Marrëveshjes së Mukjes në fillimin e shtatorit të vitit 1943 dhe fillimit të luftës civile nga ana e komunistëve të Enver Hoxhës, të cilët filluan goditjet me armë ndaj forcave zogisto-balliste, si një nga ushtarakët më besnikë të Mbretit dhe ndër më të përgatiturit pranë shtabit të Abaz Kupit, major Murat Basha luajti një rol vendimtar në konsolidimin e strukturave ushtarake të Legalitetit. Kjo gjë u duk së tepërmi, sidomos gjatë dimrit të vitit 1943-‘44, dhe pranverës së vitit 1944, deri në fillimin e inkursionit të brigadave partizane komuniste në drejtim të Veriut, në gusht të vitit 1944. Në këtë periudhë, major Abaz Kupi i besoi major Murat Bashës drejtimin e forcave ushtarake të Legalitetit, (në atë kohë major Murat Basha u emërua shef i Shtabit të forcave ushtarake të Legalitetit që ishin përqendruar në fshatin Prezë të Tiranës), të cilat do të pengonin marshimin e brigadave partizane të Enver Hoxhës në malësitë e Tiranës.
Në këtë kuadër, në krye të forcave të Legalitetit, major Murat Basha luftoi për mbrojtjen e familjeve legaliste dhe antikomuniste në grykën e Shpalit, duke rënë disa herë në përpjekje me forcat partizane, të cilat kryenin një terror të paparë mbi popullsinë civile të atyre fshatrave apo shtëpive që njiheshin si zogistë dhe ballistë. Pas luftimeve të përgjakshme në Shpal të malësisë së Tiranës, forcat zogiste të udhëhequra nga major Murat Basha, u tërhoqën në malësitë e Krujës dhe Matit, duke organizuar rezistencën kundër brigadave partizane të udhëhequra nga komunistët, të cilët, ashtu sikundër kishin dëshmuar edhe në Jug, filluan reprezaljet dhe masakrat kundër forcave nacionaliste. Të tilla ishin ato të zhvilluara në krahinën e Martaneshit (kryesisht në fshatin Kurdari të Matit), në gushtin e vitit 1944, në të cilat, me urdhër të Mehmet Shehut e Shefqet Peçit, u masakruan 47 civilë të pafajshëm, me qëllim për të ushtruar terror e për të nënshtruar me lehtësi Veriun e Shqipërinë ku pjesa më e madhe ishin përkrahës të Legalitetit.
Në atë kohë major Abaz Kupi dhe Murat Basha, drejtuan luftimet kundër forcave partizane në Mat dhe Malësitë e Krujës, duke i detyruar komunistët të tërhiqeshin disa herë. Gjatë gjysmës së dytë të vitit 1943 dhe deri në nëntorin e vitit 1944, major Abaz Kupi dhe major Murat Basha, si dhe drejtues të tjerë të forcave Legaliste, të këshilluar nga oficerët e misioneve britanike të atashuara pranë tyre, insistuan të ndërpriteshin luftimet, me qëllim që të evitoheshin gjakderdhja dhe lufta civile. Dhe për këtë gjë, ata u munduan të evitonin përpjekjet e armatosura me forcat partizane, të cilat kishin nisur mësymjen jo ndaj forcave gjermane që tërhiqeshin në rrugët nacionale; Tiranë-Shkodër dhe Tiranë-Kukës, por ndaj forcave nacionaliste të Legalitetit, të cilat ishin përqendruar kryesisht në fshatrat e Tiranës, Krujës dhe Matit, ku kishin dhe mbështetjen kryesore të tyre.
Arrestimi dhe pushkatimi i major Murat Bashës
Në fundin e vitit 1944, kur fitorja e forcave partizane komuniste të Enver Hoxhës, ishte çështje ditësh, major Murat Basha nuk pranoi të largohej nga Shqipëria ashtu si shumë eksponentë të tjerë të Ballit dhe Legalitetit. Me bindje të plotë se nuk kishte kryer kurrfarë krimesh lufte, aq më tepër kundër popullit, major Murat Basha pranoi me dëshirë t’i nënshtrohej një gjykimi të drejtë, ndonëse nuk besonte se ajo gjë do të bëhej prej fitimtarëve të Luftës. Pas arrestimit, major Murat Basha u transferua në Burgun e Tiranës, në pritje të gjykimit, bashkë me shumë nacionalistë të tjerë.
Një nga bashkëkohësit e Murat Bashës, veterani i njohur i forcave nacionaliste të “Ballit Kombëtar”, Xhemal Alimehmeti, në kujtimet e tij, ka përshkruar dhe ka folur edhe për Murat Bashën, për periudhën që ata të dy ishin bashkë në burgun politik të Tiranës. Edhe pse afër të nëntëdhjetave, me një kthjelltësi dhe kujtesë të admirueshme, Xhemal Alimehmeti tregonte edhe detaje të çasteve të fundit të major Murat Bashës, kur ai ndodhej para pushkatimit, bashkë me 12 antikomunistë të tjerë, në fund të qershorit të vitit 1945. Veterani ballist, Alimehmeti, në kujtimet e tij shkruante se, pas një gjyqi me akuza absurde e me procedurë të përshpejtuar, u pushkatuan 13 nacionalistë: major Murat Basha, Sure Ajazi, Xhelal Peza, Mersin Hasa, Hajredin Zogolli, Besim Pazari, Isuf Diva, Osman Taraku, Mustafa Vrapi Fagu, (20-vjeçar). (Katër të tjerët, ai nuk i kujtonte, pasi ishin shumë të rinj dhe pothuajse të panjohur, por që ishin antikomunistë).
Lidhur me këtë, midis të tjerash Xhemal Alimehmeti kujtonte: “Ditën e pushkatimit ata i lidhën dy nga dy, me copa telash me gjemba dhe, pastaj, të gjithë bashkë me një tel të gjatë. Në krye të djemve, printe major Murat Basha, i cili u jepte zemër të githëve. Në fund të rreshtit, ishte lidhur i riu trim, Mustafa Vrapi (Fagu). Ne të burgosurit e tjerë, e kishim marrë vesh vendimin e gjyqit për pushkatimin e tyre dhe me zemër të thyer, po prisnin çastin e fundit për t’u ndarë me ta. Kur i nxorën në fund të korridorit të gjatë të burgut, major Murat Basha thirri me zë të lartë: ‘Rroftë Shqipnija Etnike…Rroftë Mbreti…’, dhe pastaj filloi i pari të këndojë himnin kombëtar. Pas tij filluan të këndojnë të gjithë të tjerët dhe pas tyre filloi të këndojë me zë të fuqishëm i gjithë burgu.
Gardianët u tmerruan. Në dalje të derës së burgut, Fagut, i’u prenë gjunjët dhe ra, por atij menjëherë i futi krahun patrioti kosovar Osman Taraku, i cili e ngriti me fuqi dhe i dha zemër që të mos jepej para xhelatëve. Siç mësuam më vonë, shkaku i dobësisë së Fagut ishte nëna e tij, e cila sapo kish marrë vesh se ata ishin dënuar me pushkatim, mendoi t’i mallëngjejë xhelatët, që të mos i’a vrisnin djalin e vetëm. Fagu, kur pa nënën që i’u rrëzua tek këmbët, u ligështua për një çast, por e kaloi dobësinë dhe eci i vendosur me shokët. Pas njëzet minutash, ne të burgosurit, me zemër të ngrirë dëgjuam bataretë e pushkëve të skuadrës së pushkatimit. Pas kësaj, toga e policëve-vrasës, erdhi duke kënduar këngë partizane, me tekst dhe muzikë sllave, të huazuara nga Tito e Stalini e të mësuara nga Dushan Mugosha, Miladin Popoviç e majori sovjetik, Ivanov.
Kontrasti midis këngëve sllave dhe këngëve patriotike e himnit të flamurit, bënin edhe diferencën midis nesh dhe komunistëve. Unë njihja një partizan që dikur kish qenë me Ballin, me forcat e Kadri Cakranit. Këtë partizan e quanin Qemal, dhe unë e takova pas disa ditësh, ku e pyeta për qëndrimin e trimave para pushkatimit. Ai më tregoi se: ata vdiqën si heronj. Murati nuk kish pranuar t’ia lidhnin sytë dhe para se xhelatët të qëllonin, kish thirrur me zë të lartë: ‘Qëlloni qenër… Rroftë Mbreti Zog…’. Pastaj arrestuan Akilin 17-vjeçar, që në atë kohë ishte gjimnazist. Bashkë me Akilin komunistët arrestuan edhe shokët e tij, gjimnazistët antikomunistë: Bujar Doko (përkthyesi i famshëm), Abdulla Berberi, Ismail Lleshi, Petrit Toto, Petrit Berisha, Parid Derani, Perlat Myftari, Adem Petrela, Bardhyl Dindi etj., gjithsej 12-13 vetë.
Pastaj, Akili kaloi kalvarin e burgjeve tre herë, ndërsa familja u keqtrajtua, ashtu siç kishte frikë dhe shpesh më thoshte në burg edhe Murati, i cili nuk pyeste fare për veten, por kishte merak për Akilin, të cilin e kishte pikë të dobët, ndaj i lutej Zotit që ta shpëtonte. Ai gjithashtu kishte merak për të gjithë familjen, të cilën e adhuronte”, e mbyll rrëfimin e tij, Xhemal Alimehmeti, duke u ngashëryer në lot, teksa kujtonte ish-shokët e tij të burgut që u ekzekutuan nga komunistët si “armiq të popullit”. Në kujtesën e Xhemal Alimehmetit, të bashkëkohësve dhe të të gjithë nacionalistëve, major Murat Basha ishte dhe mbeti atdhetari i madh, që luftoi për Shqipërinë dhe për Mbretin.
Letra e fundit për bashkëshorten, një ditë para pushkatimit!
Pak orë para ekzekutimit, në mbrëmjen e datës 6 qershor të vitit 1945, teksa priste skuadrën e pushkatimit për t’a marrë, major Murat Basha mundi që t’i shkruante një letër bashkëshortes së tij. Në atë cop letër të cilën familja e Murat Bashës e ka ruajtur si një nga gjerat më të rralla të saj, thuhet: “Ah grue, moj e zeza grue! Tash shtatë vjet që zemra jote qet vetëm vaje, lot dhe vner, domethënë qysh prej 7 Prillit 1939, dhe ti moj e bekueme, me gjithë kalamajtë vuejte, u mundove, u burgose, u internove, u dogje dhe u përvëlove. Kështu ra që edhe ti e bane luftën tande. E përse? Për të fituar lirinë! Kurse sot, që pritshim për me shiju të drejtën, mundin, djersën dhe gjakun e derdhun, përkundrazi, paska qenë kadër për me u ba kurban i mundimeve tona, e viktimë. Ani, ani Sato e dashun, prap mos u dëshpro, por, të lutem, si ngahera banu burrneshë e qëndro, se unë po bahem kurban i Lirisë së shenjtë. Tanë bota e din çështjen t’eme dhe e çmon fare mirë.
Porosi sa vijon:
1 – Amanet kalamajtë, shumë, shumë, shumë kujdes për fatin dhe edukimin e djemve dhe me ju dhanë ndonji zanat.
2 – Mbasi shpija asht e juaja, besoj se s’kan me ja u nga, bani si të bani e Zoti ju ndihmoftë dhe kam besim se miqtë s’kanë me ju lëshue doret.
3 – Dëshiroj që vorri të mos më hupi.
4 – Teshat që kisha me vedi në burg, i tregon lista ngjitun. Ruijini si kujtimin ma të shtrenjtë nga ana jeme.
5 – Me Metin takojuni, se mund t’u bajë hall për ndihmë.
6 – Këto letra ja u nepni të adresuemve.
7 – Nuk më vjen keq se po vdes, se po vdes për Liri dhe për çështjen tonë të madhe. Po hallin tuej e të rrethit familjar e kam të madh, se e di se në ç’gjendje po ju lej, e nuk po mund ta përshkruej dëshprimin tem, po fuqimadhen Perendi paçi ndihmë.
Pra edhe njiherë po ju lutem e po u them të bani shumë gajret…
Po i nap fund, duke ju puth e përqafu gjithmonë.
Në zemrën tande
Murati
– Edhe nji porosi: Vaje e gjamë mos me ba, vetëm gajret. /Memorie.al / KultPlus.com
Ansambli “Mati” u nderua me çmimin e parë në edicionin e dytë të festivalit mbarëkombëtar folkloriko-burimor “OPOJA Vallëzon”, të zhvilluar në komunën e Dragashit në Kosovë.
Në këtë festival ansambli Mati u paraqit me katër materiale valle brezash, melodi orkestrale, Ç’po ja merrka vasha, (këngë) dhe këngë për Kosovën.
Pas mbarimit të natës së dytë juria me kryetar Profesor Ukë Xhemaj e vlerësoi ansamblin dhe orkestrinën me çmimin e parë.
Në festival morën pjesë 12 shoqëri kulturo artistike dhe grupe folklorike nga mbarë trojet shqiptare. Drejtori i festivalit Fesal Shaqiri dhe drejtori artistik profesor i mirënjohur i koreografisë Dilaver Kryeziu, bënë të gjitha përgatitjet që ky festival të vazhdonte traditën e vitit të kaluar.
Festivali u financua nga Drejtoria e Kulturës Rinisë dhe Sportit në Dragash. Festivali zhvillua konform kushteve të pandemisë, duke i respektuar rekomandimet e Institutit të Shëndetit Publik dhe Udhëzimet e Ministrisë së Shëndetësisë së Kosëvës./atsh/ KultPlus.com
Krahina e Çidhnës deri më sot është zona më me shumë gjurmë arkeologjike në rajonin e Dibrës që fillojnë nga periudha e bronzit të vonë dhe në vazhdimësi, me ndonjë ndërprerje të vogël, deri në periudhën osmane, shkruan Shqiptarja.
Kjo pasuri arkeologjike ka ardhur deri në ditët tona nga kujdesi që kanë treguar banorët e zonës që e kanë ruajtur dhe treguar atë brez pas brezi. Krenar për lidhjet e tyre me familjen e Kastriotëve, e sjellë më shumë nga trashëgimia gojore se sa nga burimet e shkruara, ata kanë besuar dhe shpresuar se arkeologjia do të ndihmojë për t’i dhenë fund debatit për origjinën e familjes së Skënderbeut (Dibra, Mati apo Hasi). Dhe sot çdo banor i Çidhnën është jo vetëm një udhërrëfyes për në qendrat arkeologjike të fshehura në shpellat apo kanionin e Setës, por edhe një shoqërues i mirinformuar për historinë e çdo gjetje arkeologjike.
Çidhna nuk është vetëm e mbushur me histori, por dhe me bukuri të rralla të natyrës. Kanioni i mrekullueshëm dhe ujëvarat e shumta që e shoqërojnë Setën në pjesën më të madhe të rrjedhjes së saj, pylli i ndërthur me shkëmbinjtë e thepisur dhe shpellat e shumta mund të konkurrojnë me të gjitha perlat e natyrës shqiptare. Nuk e ndesh askund në këto përmasa këtë vlerë të çmuar të banorëve të Çidhnës për të ruajtur dhe transmetuar të shkuarën e krahinës së tyre dhe për të ruajtur vlerat natyrore të saj. Por për fat keq të banorëve të krahinës, me gjithë përpjekjet që ata kanë bërë dhe bëjnë, kohët e fundit këto vlera kanë filluar të cenohen, diku nga keqbërës dhe diku nga papërgjegjësia e atyre që e kanë për detyrë t’i ruajnë këto vlera. Banorët e zonës e kanë një model të shkëlqyer të bashkëjetesës së të parëve të tyre me të tërë komponentët e natyrës, ujin, pyllin, shpellat, kanionin. Seta, me shtatë mullinjtë, një dërstilë (vajanicë) dhe kanalin vaditës të projektuar dhe ndërtuar nga mjeshtrit popullor Gani Tuçepi dhe Beqir Kalija, ka qenë një burim i vërtetë ekonomik jo vetëm për banorët e fshatit, por dhe për zonën.
Në shpellat, kanionin dhe pyllin njeriu i zonës në periudha të ndryshme të historisë ka gjetur strehim në kohë të vështira. Edhe majat e maleve si dhe një shteg të ngushtë në rrugët që e lidhnin me krahinat e tjera ata e kanë shfrytëzuar për të ndërtuar kështjellat e tyre. Në këto vende njerëzit janë vendosur jo vetëm kur rreziqet i vinin nga sulmet e të huajve, por dhe në ato periudha kur natyra e egërsuar i detyronin të vendoseshin në këto vende.
Kalaja në Kepin e Qytetit, Kalaja e Skënderbeut në Qafën e Kalasë, vendbanimi në “Troje”, vendbanimet e periudhës antike të shpërndara në Çidhnën e Poshtme (Fushën e Mosdovës, Vneshtin e Kolës), varret e periudhës së antikitetit të vonë (Kodra e Krashit), apo thesari me monedha të Venedikut i gjetur tek vendi i quajtur “Pusi”, janë një pasuri e jashtëzakonshme për një sipërfaqe kaq të kufizuar. Por nuk janë vetëm këto, pranë kufijve të krahinës së Çidhnës, në Lashkizë është një tjetër kala, kurse në Borie Lurë ndodhen rrënojat e një vendbanimi të fortifikuar të periudhës mesjetare.
Zbulimet në fshatin Çidhna e Poshtme, rrëfimet e banorëve
Arkeologët, me gjithë punën e bërë, nuk kanë mundur ta thonë të plotë fjalën e tyre, sidomos për fisnikërinë arbërore të shek. XII-XV, pjesë e së cilës duhet të ketë qenë dhe familja e Kastriotëve. Shpresojmë që në të ardhmen duke forcuar më shumë bashkëpunim e filluar midis banorëve të zonës dhe arkeologëve të interesuar për këto qendra arkeologjike puna për njohjen sa më të plotë të ngrihet në nivelin që kërkon koha që dhe këto qendra të jenë edhe objekt i turizmit kulturor. Megjithëse materiali arkeologjik i përftuar deri tani, vetëm si kontribut i banorëve të fshatit Çidhën, nuk është i plot ai na ka mundësuar që të ndërtojmë pamjen që kanë pasur këto qendra në periudha të ndryshme duke filluar nga fundi i mijëvjeçarit II para Kr. dhe deri në fillimet e shek. XX, pra një histori e jetës gati 3300 vjeçare.
Periudha më e hershme i takon bronzit të vonë, një kohë kur në Ballkan fise dhe popuj të ndryshëm janë venë në lëvizje për territore të reja dhe që kurorëzohet me luftën e Trojës. Në këtë periudhë edhe në territorin e ilirëve janë vërejtur fortifikimet e para. Në Kepin e Qytetit deri tani është bërë i njohur vetëm një fragment muri i ndërtuar me blloqe të mëdhenj guri që ngjason me muret e periudhës së hekurit të zhvilluar (shek. VIII-VII). Kësaj periudhe i përkasin edhe disa objekte bronzi që e lidhin këtë zonë me kulturën ilire të Matit. Gjetje të tjera nga Kepi i Qytetit dhe në fshatin Çidhna e Poshtme tregojnë se popullsia ilire ka qenë e pranishme jo vetëm në këtë qendër të fortifikuar por dhe në vendbanime të hapura fshatare gjatë antikitetit ilir (shek. III-II para Kr.). Shek. VI dhe gjysma e parë shek VII shënon pasurinë më të madhe për trashëgiminë arkeologjike të zonës e ndjekur nga shek. XIII-XV. Çidhna e ndodhur midis Setës dhe Drinit të Zi, ka qenë një nyje e rëndësishme jo vetëm e lëvizjes së njerëzve por dhe mallrave në rrugët: Dibra e Poshtme – Lurë – Mirditë – Vig – Lezhë/Shkodër dhe Durrës – Guri Bardhë – Stelush – Kalaja e Skënderbeut – Kalaja e Lashkizës, Reç Kukës – Prizëren.
Kështjella në “Kepi i Qytetit”
Në rrugën nga Arrasi për në Çidhën udhëtari është i detyruar të kalojë në të vetmin shteg që është krijuar midis dy masive shkëmbor. Dhe aty banorët e lashtësisë kanë zgjedhur që të ndërtojnë kështjellën tyre të fshehur shumë mirë nga sytë e udhëtarëve. E vendosur në masivin shkëmbor që ngrihet thiktë nga tri anë ajo në vetvete ishte një kështjellë natyrore dhe vetëm në pjesë të shkëputura midis shkëmbinjve është mbyllur me mure.
Në periudha më të qetë asaj duket se i është shtuar dhe tarraca që shtrihet në juglindje të saj dhe këtë e tregon një trakt muri me blloqe guri të vendosur në të thatë, që sipas fotografisë së bërë në vitet ’70, ngjan si një mur i periudhës së hekurit të zhvilluar. Traktet e mureve që ruhen paksa mbi nivelin e tokës janë të pakta dhe nisur nga teknika e ndërtimit i përkasin dy periudhave të ndryshme, antikitetit të vonë (shek. V-VI) dhe të periudhës mesjetare (shek. XIII-XV). Materiali arkeologjik i gjetur aty rastësisht i përket periudhave të ndryshme: bronzi i vonë, periudha e hekurit, helenistike, antikiteti i vonë, mesjetë dhe ajo osmane. Materiali arkeologjik që i përket periudhës prehistorike përbëhet nga objekte metalike: thikë me gjithë këllëfin, varëse bronzi, sumbull bronzi dhe rreth bronzi të datuara në periudhën e bronzit të vonë dhe asaj të hekurit të zhvilluar, që në pjesën më të madhe i përkasin kulturës ilire të Matit. Nga periudha helenistike, përveç qeramikës ka dhe një vegël mjekësore si dhe një monedhë bronzi. Periudhës së antikitetit të vonë i përkasin një numër i madh objektesh: disa monedha të shek. VI-VII, maja shigjete, thika, gjilpëra, stilo për të shkruar në pllaka dylli, bizhuteri të ndryshme (unaza, fibula), etj.
Mesjeta gjithashtu përfaqësohet po ashtu nga shumë monedha, prerje të shek. XIII, vegla të kovaçit (kudhër, prerëse metali), maja shigjete, thika etj. Disa sondazhe do të mjaftonin për të përcaktuar më mirë shtresëzimet e jetës njerëzore në këtë kështjellë, por edhe nga materiali arkeologjik i njohur deri tani mund të arrijmë në disa përfundime paraprake. Nisur nga pozicioni dhe sipërfaqja, kështjella në të gjitha periudhat që ajo ka funksionuar ka qenë në shërbim të rrugës si një pikë kontrolli për lëvizjen e njerëzve dhe mallrave dhe jo një qendër e mirëfilltë banimi. Në periudhën e hekurit të zhvilluar duhet të ketë pasur dy radhë muresh që kanë rrethuar jo vetëm masivin shkëmbor por edhe tarracën që shtrihet në verilindje të saj. Për periudhën antike ilire të dhënat e deritanishme janë të pamjaftueshme për ta papërcaktuar atë si një qytezë të fortifikuar të kësaj periudhe dhe aq më pak për ta identifikuar me ndonjë nga qytetet që përmenden nga autorët e lashtë. Gjatë antikitetit të vonë, kryesisht gjatë sundimit të perandorit Justiniani I (527-565), për t’u bërë ballë sulmeve barbare u ndërtuan apo u rindërtuar një numër i madh kështjellash kryesisht në zona kodrinore dhe malore. Kështu ka ndodhur edhe në Kepin e Qytetit, ku mbi muret e vjetra u ri ngritën përsëri muret me një teknikë të re, gurë të lidhur me llaç gëlqereje. Kështjella në periudhat në vazhdim të mesjetës e lënë pas dore duket se u rindërtua në kohën kur familja e Kastriotëve filloi t’i forcojë pozitat së pari në zonën e origjinës së tyre. Pas pushtimit osman ka mundësi që kjo kështjellë të ketë shërbyer si një karakoll për të kontrolluar këtë rrugë kalimi së bashku me kështjellën e Lashkizës.
Vendbanimi në “Troje”
Prokopi i Çezaresë, historian i madh i kohës së Justinianit, na ka dhënë një përshkrim të dyndjes në vitet 547-548 kur “…një ushtri skllavenësh, duke kaluar lumin Istër, bëri shkatërrime të tmerrshme në të gjithë Ilirinë, deri në Epidamn, duke vrarë e kthyer në skllevër të gjithë ata që u dilnin përpara, pa marrë parasysh gjininë apo moshën, dhe duke grabitur pasurinë”. Përshkrimi është i njëjtë edhe për vitet 551-552, kur Prokopi tregon se si “…një turmë e madhe skllavenësh u derdh në Iliri dhe bëri atje tmerre të papërshkruara”. Të njëjtin karakter kalimtar, por thellësisht shkatërrimtar, patën edhe dyndjet pas vdekjes së Justinianit në vitet 582 dhe 586.
Valët e fundit të dyndjeve në territorin e Ballkanit të pleksura dhe me shkaqe natyrore (ndryshim i klimës, e ftohtë dhe me lagështi, rritja e nivelit të detit) dhe sëmundje pandemike (murtaja), duke filluar nga mesi i shek. VI dhe gjatë gjysmës së parë të shek. VII, sollën ndryshime të mëdha. Qytetet bregdetare dhe ato më në brendësi gati u braktisën plotësisht. Braktisja e qyteteve gjatë dekadave të para të shek VII, i la vendin një shoqërie thellësisht fshatare, me një jetë të thjeshtësuar në minimumin e komoditetit dhe të nevojave të jetesës. Dhe vendbanimi në Troje duket se është pasojë e këtyre rrethanave, së pari rreziku nga barbarët i ka detyruar banorët e zonë të zgjedhin këtë vend tepër të sigurt i fshehur shumë mirë nga sytë e vrojtuesve por dhe një terren tepër i mbrojtur. Faqet e thepisura shkëmbore, kanionet e thella të Setës e Shehut të Thatë dhe pylli i dendur e bënin atë një fortesë tepër të sigurt. Më pas me keqësimin e klimës, mot i ftohtë dhe me shumë lagështi që vazhdoi për gati dy shekuj dhe që përkon me atë që quhet “Periudhë e errët”. i detyroi këta banorë të qëndronin në këtë vendbanim që ishte tepër i përshtatshëm. Nga banesat e mëparshme të ndërtuara me gurë dhe të mbuluara me tjegulla ata kaluan në kasolle të mbuluara me kashtë, si dhe duke bërë një jetë të thjeshtësuar në minimumin e komoditetit dhe të nevojave të jetesës. Në këtë vendbanim nuk mungon dhe përdorimi i shpellave jo vetëm për banim por dhe përpunimin e metaleve.
Vendbanimi i njohur me emrin “Troje” shtrihet poshtë Kalasë së Skënderbeut, në faqen e malit të orientuar nga juglindja i vendosur midis shkëmbinjve, dhe që zbret deri në kanionet e Setës dhe Shehut të Thatë. Ky vendbanim është më i rëndësishmi i zbuluar në rajonin e Dibrës dhe një nga më të rëndësishmit për periudhën e mesjetës së hershme, i ngjashëm me vendbanimin e Kalasë së Dalmaces, në Koman. Materialet e mbledhura nga banorët e zonës në sipërfaqe janë të shumta: mokra, vegla pune të ndryshme (kazma, sëpata, kosore, drapër, dalta guri, vegla për përpunimin e drurit), armë (maja shigjete) thika hekuri, tokëza rripi prej bronzi, pafta bronzi, fibula hekuri, këmborë, monedha të shek VI – fillimi i shek. VII, gjilpëra hekuri, stilo, qeramikë kuzhine, qeramikë me glazurë të hershme. Pjesën kryesore të qeramikës e përbën qeramika e zjarrit ku një vend të veçantë zënë saçet prej balte, që ndeshen për herë të parë në territorin e Shqipërisë. Krahas tyre më me shumicë janë tenxheret dhe vorbat të zbukuruara me motive të ndryshme, ku nuk mungon dhe figura e kryqit që simbolizon besimin e krishterë. Ndër zbukurimet ndeshet edhe motivi i quajtur “fshesor” dhe që e lidh këtë prodhim me zonat më veri (Shkodër, Pukë, Kukës, Tropojë). Veglat e shumta prej hekuri të gjetura në mënyrë rastësore në këtë vendbanim tregojnë se banorët përveç kultivimit të drithërave një vend të rëndësishëm duket se zinte përpunimi i drurit. Këmborët, që është një nga gjetjet më të shpeshta jo vetëm në kështjellat por dhe qytetet e antikitetit të vonë, tregojnë se blegtoria po ashtu zinte një vend të rëndësishëm.
Në periudhën me lagështi filloi të mbizotëronte dhia, derri, bualli dhe shpendët që i përshtateshin më mirë këtyre kushteve klimatike dhe kjo është parë qartë në ato qendra arkeologjike që janë kryer gërmime. Në këtë vendbanim periudha e errët duket se pasohet gjatë periudhës mesjetare nga ngulime të shkurtra që lidhen kryesisht me periudha pushtimesh dhe konfliktesh midis fuqive të ndryshme siç janë ato të periudhës së pushtimeve të Ivan II Asenit në gjysmën e parë të shek. XIII dhe gjatë pushtimeve të Stefan Dushanit në mesin e shek. XIV. Me këtë periudhë lidhet dhe një thesar me 25 copë monedha veneciane, te prera midis viteve 1253 – 1328 i fshehur në vendin e quajtur “Pusi” dhe i publikuar nga arkeologu A. Bunguri. Ngulimet e tjera lidhen me periudhën kur turqit pushtuan këto territore në vitin 1466, si dhe në periudha të shkurtra gjatë sundimit osman, kryengritjeve për pavarësi dhe Luftës Ballkanike. Me këto periudha korrespondon dhe materiali arkeologjik që është i larmishëm, nga majat e shigjetave, plumbat për armët e para të zjarrit, monedha, këllëfë shpate dhe kame, vegla pune, patkojë, qeramikë, etj. Vendbanimi në Troje për vlerat e tij urbanistike dhe pasurinë e madhe arkeologjike që ai ruan është një pasuri e paçmuar jo vetëm për historinë e zonës por dhe për trashëgiminë arkeologjike të periudhës mesjetare në vendin tonë dhe më gjerë. Ky vendbanim nuk mund të kuptohet dhe studiohet pa natyrën ku ai është vendosur, prandaj është detyrë e të gjithëve që të ruajmë të pa prekur nga gërmimet klandestine por të ruajmë po ashtu të pa prekur dhe natyrën që e rrethon dhe në radhë të parë kanionin e Setës.
Kalaja e Skënderbeut
Rrënojat e saj gjenden në një kreshtë shkëmbore me lartësi 1205 m, në thellësi të kanionit të Setës, në rrugën e karvanëve që vjen nga Reçi, Kalaja Lashkizës, Qafa e Kalasë, Stelush, Cerujë, Petralbë, dhe që përfundon në bregdet. Ajo ka sipërfaqe të vogël dhe një pozicion shumë të mbrojtur nga natyra që ngihet në kreshtën më të lartë pranë qafës. Maja e kalasë është e rrethuar me mure guri të lidhur me llaç gëlqereje dhe nga teknika e ndërtimit të atyre pjesëve që ngrihen mbi sipërfaqe i përket fortifikimeve të shek. XIV-XV, por kjo nuk e përjashton që fortifikimi mesjetar të jetë ngritur mbi një fortifikim të antikitetit të vonë. Në pjesën më të lartë të kalasë, duken rrënojat e një sterne në plan katërkëndëshe e mbuluar me qemer që është e gërmuar. Materiali arkeologjik i mbledhur ka një kohë zgjatje nga antikiteti i vonë (shek. VI) dhe deri në fillimet e shek. XX dhe përbehet nga objekte të ndryshme metalike dhe qeramikë. Midis objekteve është një monedhe e Gjergjit III Balsha (1405-1421) që lidhet me periudhën e babait të Skënderbeut, Gjonin, që në këtë kohë e kishte shtrirë sundimin e tij edhe në zonën e Matit.
Vendbanimet e hapura dhe varrezat në fshatin Çidhën
Në juglindje të fshatit Çidhën, në vendin e quajtur Mosdovë, ndodhen rrënojat e një godine banimi të ndërtuar me gurë të lidhur me baltë, e cila ruhet në pjesën më të madhe mbi sipërfaqe. Nisur nga materiali arkeologjik (enë qeramike dhe pesha balte për tezgjahun) banesa i përket periudhës helenistike (shek. III-II p. Kr.). Të tjera gjetje në fshatin Çidhën e Poshtme të publikuara nga A. Bunguri vijnë përkatësisht nga “Vneshta e Kolës” dhe “Kodra e Krashit”. Të parat janë disa fragmente enësh balte dhe bronzi të periudhës qytetare ilire (shek. III-II p. Kr.), kurse të dytat disa objekte metalike (tokëz rripi bronzi, dy thika hekuri) si dhe fragmente enësh qeramike të formave të ndryshme dhe që datohen në shek. III – IV mbas Kr. I vetmi monument jashtë kësaj njësie por në kufi me të i vënë në mbrojtje është kalaja katërkëndëshe e Lakshizës që është datuar si e periudhës osmane, megjithëse ka nevojë për studime më të thelluara. Një tjetër rrënojë e gjendur në zonën e Lurës në vendin e quajtur Livadhet e Xharrit dhe publikuar së fundi nga A. Bunguri është cilësuar si qytet mesjetar.
Vendbanim i quajtur “qytet”, gjendet rreth 2 km në jug të Fushë Lurës, në afërsi të fshatit Borie-Lurë, në lartësinë mbidetare mbi 1200 m. Qyteti shtrihet në një sipërfaqe mbi 10 ha, në një syprinë me pjerrësi të lehtë. Vendbanimi ruan trakte të mureve rrethuese, të vendosura vetëm në anën veriore të hapur të tij. Muret e dukshme në sipërfaqe kanë gjatësi rreth 300 m, gjerësi 2.80-2.90 m dhe lartësi 1.10-1.20 m. Ato janë të ndërtuar me gurë të mëdhenj e mesatarë, me lidhje të thatë. Brenda këtyre mureve gjenden një numër i madh banesash, të grupuara dhe të ndara në lagje, nga disa rrugë tërthore në trajtë korridoresh të drejta me gjerësi 3-5m. Banesat kanë planimetri katërkëndëshe dhe disa prej tyre, përmasa të brendshme 10×5 m. Muret e banesave me trashësi 1.00-1.40 m janë të ndërtuara me gurë mesatarë e të vegjël, me lidhje të thatë. Në pjesën qendrore të këtij qyteti, një çukë e ngritur në trajtë tume, thirret me emrin “Çuka e Pashës”. Në jug të kësaj çuke, ruhen gjurmët e një rruge mesjetare të shtruar me kalldrëm. Sipas autorit A. Bunguri në afërsi të Çukës së Pashës, gjatë vrojtimit sipërfaqësor, ka zbuluar disa fragmente vorbash mesjetare, kronologjikisht të lidhura me shek. XII-XIV mbas Kr. Aty janë gjetur mjaft mbetje zgjyre, të lidhura me shkrirjen dhe punimin e hekurit gjatë periudhës mesjetare. Sipas gojëdhënës qyteti braktiset pas vdekjes së Skënderbeut dhe banorët emigrojnë në Kalabri. Veç saj banorët e zonës kanë trashëguar edhe një gojëdhënë që Skënderbeu vendosi në zonën e Lurës farkëtarët që përgatisnin armët për luftëtarët, pajisjet e kuajve dhe veglat për bujqësinë. Për të dalë në pah e vërteta historike, kërkohen investime, kërkime arkeologjike për të nxjerrë në dritë këtë trashëgimi të pasur arkeologjike dhe historike të krahinës së Çidhnës (Shqiptarja). /KultPlus.com
