Kryetari i Akademisë së Shkencave, Skënder Gjinushi i akordoi Dhimitër Paskos “Nderi i Akademisë”.
Diplomën ia dorëzoi së bijës Atalanta Paskos në konferencën shkencore “Mitrush Kuteli, shkrimtari, studiuesi, përkthyesi” që u mbajt sot më 8 korrik 2022.
Në vlerësim të kontributit të madh të Mitrush Kutelit në fushën e letrave, juria e posaçme, e përbërë nga Kryesia e Akademisë së Shkencave dhe kryetarët e komisioneve të përhershme, bazuar në propozimin e njëzëshëm të Seksionit të Shkencave Shoqërore dhe Albanologjike, vendosi t’i akordojë Dhimitër Paskos mirënjohjen publike më të lartë që jepet nga ky institucion, “Nderi i Akademisë”, me motivacionin: Shkrimtar me veprimtari krijuese origjinale në prozë dhe poezi; një ndër themeluesit kryesorë të prozës moderne shqiptare; mjeshtër i ligjërimit e rrëfimit, fantazisë dhe së magjishmes; krijues e rikrijues virtuoz mbi bazën e motiveve tradicionale të botës shqiptare; shqipërues i kryeveprave botërore dhe pasurues i gjuhës shqipe; publicist e mendimtar kritik; studiues me vepra të suksesshme në disa fusha të dijes; veprimtar gjurmëlënës në rrugën e përparimit shoqëror e qytetar të vendit.
“Nuk kanë të numëruar e të përshkruar veprat që Mitrush Kuteli i la trashëgim qytetërimit shqiptar, madje, disa prej tyre nuk njihen ende as nga vetë studiuesit. Kjo jo vetëm për shkak të karakterit shumë-përmasor të krijimtarisë së tij, por edhe për shkak të një të vërtete tjetër: sepse shoqëria shqiptare, institucionet e saj, midis tyre edhe Akademia jonë e Shkencave, Kutelit e krijimtarisë së tij i janë kushtuar pak, shumë herë më pak se e meritonte, për të ndriçuar si figurë e si vepër, duke i mbetur ende borxhlinj”, deklaroi Gjinushi.
Vajza e Dhimitër Paskos, Atalanta Pasko, falënderoi Kryetarin e Akademisë së Shkencave. Gjinushin dhe tha se ky është një vlerësim i merituar dhe që ka qenë i munguar, sepse Akademia e Shkencave ka një dimension tjetër, ky është dimensioni i mendjes.
Gjithashtu, Akademia e Shkencave i dhuroi familjes së Mitrush Kutelit dorëshkrimin “Diario di Banca Nazionale Albanese” (Ditari i Bankës Kombëtare Shqiptare).
Ditarin ia dorëzoi Pandeli Paskos, të birit të Dhimitër Paskos, akademiku Anastas Angjeli në konferencën shkencore “Mitrush Kuteli, shkrimtari, studiuesi, përkthyesi” që u mbajt në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë.
Ditari hedh dritë në profilin e Dhimitër Paskos si bankier me kontribut të lartë në një periudhë shumë të vështirë, kur sapo kishte kapitulluar Italia fashiste, forcat naziste nuk kishin akoma nën kontroll territorin dhe forcat nacionaliste përpiqeshin të kishin kontroll mbi territore të caktuara.
Angjeli që mbajti kumtesën “Kuteli jo vetëm shkrimtar, por edhe ekonomist-bankier të dhëna të reja nga Diario di Banca Nazionale” tha se Ditari i Bankës Kombëtare Shqiptare, shtator 1943-tetor 1944, është një vepër shumë pak e njohur për opinionin publik dhe shkencor ekonomik.
Përveç arritjeve dhe vlerave të shkëlqyera në fushën e letërsisë dhe kritikës letrare; Kuteli ka shkëlqyer edhe në një fushë tjetër të paeksploruar shumë, si bankier-ekonomist.
Dhimitër Pasko (Mitrush Kuteli) u diplomua më 1931 dhe në shkurt 1934 mori doktoratën në shkencat bankare dhe monetare, me vlerësimin më të lartë “Diplomam Magnam cum Laudæ”.
Angjeli tha se ditari i Direzione Centrale, në mënyrë skrupuloze sjell shënime dokumentative të periudhës, sjell opinione të drejtuesve të saj mbi situatat monetare, sjell qëndrimet e qeverisë së Rexhep Mitrovicës në lidhje me bankën dhe situatat monetare të kohës.
“Roli dhe kontributi i dr. Dhimitër Paskos, është i qartë dhe i admirueshëm në lidhje me politikat monetare që duhet të ndiqen, duke iu rezistuar presioneve të shumta që vinin nga gjithë aktorët ushtarakë, politikë, diplomatikë. Ruajtja e pavarësisë së Bankës Nacionale, nga këto ndikime shpesh dukej një mision i pamundur, duke vënë në provë edhe qëndrimin apo jo në detyre të drejtuesve të saj për të mos marrë vendime në dëm të interesave të Bankës dhe të Shtetit të brishtë Shqiptar. Në një kohë kur ishte në tavolinë dhe shtetëzimi i Bankës Kombëtare dhe kalimi në duart e shtetit shqiptar, është pothuajse gjenial kujdesi që ka Dhimitër Pasko për të ruajtur ekuilibrat financiarë, jo të një periudhe të shkurtër, por në një plan afatgjatë, duke dëshmuar dhe njëherë njohuritë e tij të thelluara, koherencën, largpamësinë”, tha ai.
Ndërsa portreti i Mitrush Kutelit (Dhimitër Paskos), i punuar nga piktorja e njohur Meri File iu dhurua Akademisë së Shkencave nga Ilir Xhakolli, Kryetar i Bashkisë së Pogradecit .
Dorëshkrimi i veprës së Mitrush Kutelit “E madhe është gjëma e mëkatit” iu dhurua nga familja, Akademisë së Shkencave të Shqipërisë./ KultPlus.com
“Të vërtetën e së vërtetës, as unë s’di t’ju them sa breza kanë shkuar që kur u prish e u shkretua Katjeli i Mokrës.
Mbaj mënt vetëm se kam dëgjuar nga pleqtë e lashtë, e këta nga pleqtë e tyre, se ky Katjeli i Mokrës paska patur qënë dikur – ndofta pesë-a-gjashtë breza përpara nesh – një fshat i math e i begaçmë fort. Vëndësit e tija paskëshin qënë trima të ndjerë e paskëshin lëftuar me të vërtet si burra në ballën e burrave për të mbruar vendin e nderë nga turku.
Nga ky shkak turqit kur e muarr e paskan shkretuar që nga themeli.
Sot, në gjithë grykën ku pat qënë njëherë katundi janë përhapur pyje gështenjash, driza e dëllinja. Viset sheshe të pllajavet janë bërë luadhe e ara ku thekri na rritet dy bojë njeriu. Në vise-vise duken edhe sot, afron një me dhenë, themelet e murevet të vjetër, si krëhërë të dalë nga lëndina. Në vjeshtë a në prenverë kur damalugu hap brazdat e dheut që dërmohet si bukëvale, andej-këndej dalin copa plloça të gëdhendura me dorë e tulla të kuqe mun si flaka e zjarrit. Në dimbër zbresin gjer këtu poshtë bishat e malit.
Vetëm kjo kodra e Shën e Djelës ku pat qënë dikur kisha e fshatit, ka mbetur edhe sot e pacënosur prej dorës së njeriut. Vendi i saj as lërohet, as mbillet, as korret. Këtu njihen edhe sot murishtat e vjetra të kishës e rrasat e rënda të themelit të pa blojtura prej kohës. Rreth-e-rrotull, nëpër plisa e fjer, duken gurë varresh me çipe të mbuluar me myshk. Në mes të Kishës së Shën e Djelës që i përngjan njëj anije së fundosur nër ujra, dheu është pak si i batisur dhe çapet e njeriut godasin më bosh.
Një pëlhurë fshehtësije, që të bën të bjesh në mendime, mbulon të gjitha këto vise e gërmadhat e lashta. Fshatarët që ngjiten të korrin thekrat a të mbledhin gështenjat edhe barinjtë e bagëtive rrëfejnë se shumë herë, e më fort në netët me hënë, dalin e shëtisën nëpër murishta e lëndina njerës të mbëdhenj të veshur me mëngore e fustane të bardha, edhe treten pastaj, rishtas, më të thyerët të natës.
Vraga që nis nga an’ e djathtë e Shën e Djelës zbret në fshat buzë-liqerit, kur se ajo që nis nga an’ e mëngjër, ndrethon nëpër pyllin e dendur të gështenjave duke ngjitur e dyke zbritur kurrizet e çukave, e del mi Gurin e Kol Branës, një rrasë e lartër dy-tre hostene që qëndron vëngër mi greminat e bregut.
Rrëfejnë gojë-pas-goje pleqët e lashtë se këtu pat qënë në kohërat e vjetra, një qytezë e vogël, qyteza e Zotit Kol Branë Katjelit.
Edhe thonë se këtij Kolë Branës i paskan humbur në luftërat e përgjakëshme të asaj kohe, kur hyri turku në Shqipëri, të pesë djemtë e gjithë nipërija. Edhe si u sosnë këta të gjithë edhe turqit iu afruan Katjelit, Kol Brana ngjiti shkallët e gurta të qytezës, mbylli dyerët edhe priti të afrohet rrebeshi. E atëhere kur ardhi armiku as dora as këmba nuk iu droth nga pleqërija. Shumë kohë gryka buçiti si buçet kur lëftojnë trimat e ballit. Lëftonte Zoti Kol Brana vetë…
Më von, kur kështjella ra, nuk u gjend brenda përveç se një plak i thinjur me gjoksin e mbushur plot plagë. Zoti Kol Brana i Katjelit të Mokrës nuk ishte mê në jetë.
Që asaj kohe muret e kështjellës u gremisnë e mbretërija e dëllinjave i mori vëndin. Vetëm guri i Kol Branës, si i thonë edhe sot, ka mbetur i patundur prej valëvet të kohës e prej valëvet të turkut.
II
Vëndin ku pat qënë dikur Katjeli i Mokrës edhe kisha e Shën e Djelës e kam shkelur dendur vetë me këmbët e mija.
Në vogëli ne djemuria e fshatit ngjiteshim gjer atje për të mbledhur, si pas zakonit të vjetër, poleska e manushaqe për llazoret e vashave. Kjo ngjante në Mars a në Prill kur gjelbëronin pllajat e korijevet e kur të velte era e luleve. Vinim pastaj më von për të marrë shëndet, kur lulëzonin gështenjat dyke u ngarkuar me xhigerë të bardhë e të verdhë. Kur sbriste tatëpjetë era e malit, sillte gjer brenda në fshat fije nga lulet e tyre.
Shëmbitrit e Listopathit, gjer sa afroheshe dëbora, ngjiteshim dendur për të mbledhur ndonjë gështenjë nga drutë e Gjergollinjve.
Po e vërteta është se në atë kohë vinja në Katjel ditën e këthehesha më të ngrysur. Rasti për të ndenjur një natë të tërë m’utfaq më von, sot e disa vjet.
E ja se qysh:
Atij moti kisha ardhur së largu, nga vënd’ i huaj, për të shkuar pushimet e verës. Kisha dëgjuar se dy miq të mirë të derës s’onë, e mbase far’ e fis, mirreshin me kërkimin e haznave nëpër male. E prandaj, sa mbante vera e gjer afrohej Shëmbitri, shëtisnin viset e Mokrës mal-më-mal e breg-më-breg të tërhequr prej ndriçimit magjistar të florinjve që i thërrisnin ndënëdhe.
E drejta është se bota e fshatit qeshnin me ‘ta po kjo nuku i ndalonte asfare të shëkojnë punën si u thesh shpirti.
Një natë njërit prej tyre iu paskej fanitur në ëndër një vashë e re, e veshur në të bardha, si vishen grarija e Mokrës, edhe i paskej thënë:
-Jam ne Shën e Djela e Katjelit, njëzet e pesë pash nga kisha, andej nga e djathta, as eja e më nxir.
Kjo i paskej ngjarë më dy javë të Gushtit, më të gëdhirë të Shëmërisë. Edhe ky si paskej pritur disa ditë gjer të përtëritet hëna, e pastaj në një ndajnatë, me shoknë tjatër e me mua bashkë, ngjiti grykën e Katjelit.
Ishim në Shën e Djelë kur hënëza e re filloj të ngrihet që përtej Malit të Thatë. E kuqe si prushi në fillim, kjo hën’ e Gushtit na u bë më von si e larë me ergjënd. E gjithë malet e gjithë brigjet edhe gjith liqeri u mbuluan me një linjë të bardhë…
Miqtë e mij që s’kishin kohë të vështrojnë as hënë e as çudit e kësaj nate Gushti, nxuar nga torba një litar e disa kazma, shënuan vëndin njëzet e pesë pashe nga an’ e djathtë e mezit të kishës edhe nisnë të rëmojnë. Në fillim rëmuan që të dy e më pastaj, kur gropa u fellua, radhë pas radhe njëri punonte kazmën dhe tjetri lopatën. Toka ish e ngjeshur fort dhe pa e lidhur me fije rënje gështenje.
Puna mbajti afron dy orë, gjer sa hëna u ngjit gjer në mezin e kubes së qellit.
E në qetësinë e fellë të kësaj nate vere goditjet e kazmës sikur ishin rënkime të mbytura që dilnin nga bota tjatër.
Nga do-një shpes pa fole dilte dendur prej pylli e si hithte hijen e vet mi murishtat e Shën e Djelës, humbiste rishtas në pyll.
E kazma rëmonte-rëmonte e rënkimet e botës tjatër madhoheshin-madhoheshin…
Tanithi në gropë na u shfaq një lloj shtrati i hirtë porsi gur shurishte dhe midis tij disa drudheza të bardha që ngjanin me disa iskra eshtrash.
Kazma pushoj.
-Këtu paska qënë një varr, pëshpëriti njëri nga miqtë që ish brenda në gropë.
Tjatri u unj, mori pak dhe në dorë e thërmoj midis gishtërinjvet pa foli pakëz më von:
-Varr paska qënë, vërtet…
Dhe shtoj:
-Jemi në varret e Katjelit të moçmë.
U unja edhe unë pranë gropës së hapur dyke gjunjëzuar në tokën e nxjerë jashtë. Atëhere një dorë u sgjat së brëndëshmi, dora e mikut pa fjalë, e më la në pëllëmbë një aspër të bardhë, – një lloj kostandinari me shkronja të blojtura. Pas pak dora dolli së rish me një kryqëz të artë e me një send të çudiçmë që i përngjante njëj vëthi. Të paktën kësilloj gjykuam e vendosmë ne të tre. Dhe me qënë se vendosmë kësilloj, shokët vëzhguan me vërrejtje të himët të gjejnë edhe tjatrin. Po vëzhgimi na dolli i kotë se vëthi tjatër duket se u pat përzjerë me tokën në rëmitje e sipër dhe në vënd të vëthit gjetmë një lloj rënje që mbante erë temjani.
Ky pat qënë thesari që nxuarmë në Shën e Djelë në atë mesnate Gushti me hënën pesëmbëdhjetë mi krye.
Shokët e mij nuk ishin as fort të gëzuar as fort të dëshpëruar. Si pas gjuhës së tyre në këtë gjah të thesarëve nuk lispet të dëshpërohesh lehtë se vjen nata e lumtur kur njëherë e njëherë… E më fort se këtë radhë kishin gjyrmën e thesarit i cili mundet të gjindej ose pesë pash më lart ose pesë pash më poshtë.
Mua kjo ngjarje më vuri në mendime. E kur miqtë e mij hithnin prapë gropë në dherin e nxjerë që të mos lenë as një gjyrmë, unë rashë të çlodhem nër barishta. Që brenda nga gjiri i pyllit ndjenja tani shkoqitur rëgëtimet e mburimeve. Përtej midis malesh dukej një çip i liqerit i iskrosur prej do-një ere që sbriste nga gryka.
-Vallë ç’mall e ç’dëshirë e pat shtyrë vashën e varrit t’i shtihet në ëndër njëj gjahtori thesarësh? Mos e shrëngonte, vallë, fort ky zëndani i varrit a mos dëshëronte të vështrojë hënën e plotë e të ndjejë erën e lulevet dhe të barit që sbriste nga malet? A mos e kish marrë malli për tingëllimin e zilevet e për rëgëtimën e krojt?
E sikur më vinte keq se nuk u paskesha lindur në një kohë tjatër disa breza përpara.
E kur mendohesha kësilloj gropa u pat mbuluar e sheshuar e mi ‘të ish ndezur tani një zjarr me shkorreta për të humbur gjyrmën e kërkimevet. E mua ky zjarri më dukej sikur ish nuri që digjej mi varrin e një vashe që pat vdekur e re.
Me qënë se kjo natë ish e bukur po si një natë pralle si s’rrëfehet dot me gojë, gjumin e parë vendosmë t’a bëjmë në një padinë të vogël me bar të njomë, përmi krua.
-Nuk është mirë të flemë pranë krojt, foli njëri nga shokët, se natën vozitën hije.
-Ky vënd është i shkelur nga të bardhat, vazhdoi gjith ay me një lloj dridhje të fshehtë në zemër.
Po sepse ne s’i vumë veshin, fjalët e tij i mori era edhe ay ra pas vragës s’onë.
Shtruam disa shtrate fjer në padinë edhe ramë të flemë. Mbulesë kishim qellin e sbardhëllyer prej pahut të hënës. Fjeri e gjethet na mbytnin me erën e tyre. E sa të nëmërosh gjer më pesë, miqtë e mij i zuri gjumi.
Vetëm mua harroj të më zerë. Rinja në shtratin e njomë me duart nënë krye: vështronja qellin e dëgjonja rëgëtimet e krojt dhe rënkimet e mbytura të pyllit. Që të largoj mendimet e pyetjet e vetë-vetes fillova të nëmëroj yjet. E ndava kuben që sipër meje në tri pjesë me vija preçarthe edhe nisa që nga pjesa që mi Rrëzhan. Vura më nj’anë tridhjet e tre yj më të ndriçmë, dyzet e pesë më të shuar dhe nuk di sa yjeze të tretura. Këto të fudnit lëvrinin pa pushuar e dukeshin e çdukeshin rishtas sa që syt e mij nuk kishin se qysh t’u dalin zot. Pastaj, s’di se qysh, vijat e mija u fshinë dhe yjtë u ngatëruan po si mendimi im.
M’u kujtua befas pralla e Bir’ të Mbret, dhe e vashës së kopshtarit që i ngjante nga bukurija së Bukurës së Dheut:
-Vashë, o moj vashë, sa yjez ka qelli?
-O i Bir’ i Mbret, o i Bir’ i Mbret, sa lule ka fusha?
Pa dalngadal-e-dalngadal pyetjet e përgjigjiet ç’u bënë ujem me yjt e Rrëzhanit e me rëgëtimet e mburimit. E m’u duk befas sikur nga hija e gështenjave dolli një linj e bardhë e shkiti si një erë gjer ne padina jonë e nga mezi i saj ç’u fanit një vashë.
– Flenë që të tre? – pyeti një zë i njomë.
– Flenë, iu përgjigj një tjatër. Edhe ndjeva pastaj sikur një dorë e bryllët, pa fjalë dora e vashës linjë-madhe, m’i preku e m’i magjepsi qëpallat…
Atëhere fjeta me të vërtet.
III
…Dalngadal-e-dalngadal sikur prej qënies të sotme filloj të ngrihet një lloj mbulese e himët e hendur prej valëvet të kohës. Kjo na i ngjante një pëlhure të ngjyrë hiri që u hepua, u tret e firos në mugëtirë. Atëhere palët e dheut e të lëndinavet, të derdhura mi mure e gurë, se ç’u tërhoqnë më nj’anë si pas një urdhërate, edhe, sa të mbyllësh e të hapësh sytë, të gjitha ndërtesat e moçme u rritnë sikush në vendin e parë. Tani Katjeli i Mokrës, ky fshat i bukur i Zotit Nikoll Branës, m’u faneps ashtu sikundër se pat qënë katër-a-pesë breza njeriu më parë.
Në fillim thashë se jam në ëndër a më pat magjepsur dora e bryllët e vashës që dolli nga fletët e gështenjavet e prandaj rraha të gjej fillin e vërtetë të qënies së vërtetë. Sepse unë ndjenja në shpirt njëlloj përzjerje midis dy shekuj të ndryshmë. Katjeli ish, pa fjalë, Katjel, me kopshte e shtëpi të gurta sindozot që pat qënë qëmoti, po mëndja ime kish mbetur në një mot tjatër më të ri. Ndjenja sikur gjendesha midis dy botë të ngatëruara njëra me tjatrën: bota sotme dhe bota e perënduar. Disa grima m’u duk edhe sikur gjendesha në dy vise të ndryshme: në gërmadhat afron pa gjyrmë të Katjelit dhe në Katjelin e moçmë të pa cënosur prej tallazevet të kohës.
Po, për fatin t’im, kjo gjendje nuk u sgjat fort sepse mëndja m’u kthjelltësua shpejt e shpejt edhe ja se ç’u gjenda krejt, me trup e shpirt, në Katjelin e Mokrës në kohën e Zotit të Shqipërisë Gjergj Kastrioti.
Shtëpitë e fshatit ishin të gurta e të mbuluara me plloça të gëdhëndura mir e bukur dhe rruga e shtruar me gurë shpinte ne kisha e Zonjës Shën e Djelë.
E ç’u pikasa se unë qënkësha Rodovani, Rodovani i Vllastar Katjelit, djalë i ri i veshur me mëngore liri, me kallca e me fustane kinda-kinda. Pa m’u kujtua se atëhere, në vitin e Tënëzot një mijë e katër qint e gjashtëdhjet e tre, mbretëronte në zemrën t’ime Engjëllina, Engjëllina e motra e Kostandinit. Kjo Engjëllina na ish nga bukurija mi gjithë shoqet e fshatit e ky Kostandini na ish trimthi më i ndjerë e vëllajthi im m’i dhemshur. Edhe sepse më kish marrë malli fort për këtë të fejuarën e spirtit t’im pata sbritur asaj dite ne Kroj ku vinin për ujë vashat e Katjelit. Po se atë ditë ne Kroj nuk u patnë ndodhur përveç se dy vasha të tjera. E njëra prej tyre, që m’a dinte brengën e tetëmbëdhjetë vjeteve, më pat folur kësilloj:
-Rodovan, o Rodovan, Engjëllina vasha jote së bashku me Kostandinin po të pret ne Zonja Shën e Djelë ku do fillojë vallja e Ristozit Tënëzot.
Atëhere m’u kujtua se, me të vërtet, ish dit e tretë e Pashkës së Madhe kur vashat e fshatit heqin vallen e Ristozit ne Sheshi i Shën e Djelës.
Atje ç’e pashë, me të vërtet, Engjëllinën t’ime të bukur si ftoj i bardhë, të bryllët si er’ e malit.
Disa nga vashat e fshatit t’ënë këndonin këngën e Ristozit me një zë që të lavoste shpirtin dhe të tjerat hiqnin vallen dyke dredhur e përdredhur bel e hollë si mënjolla. Engjëllina ime se ç’më ish në kryen e valles dhe gjithë syt e botës se ç’i ndiqnin me çudi mjeshtërinë plot magji të valles. Pa se kur m’a hasi vështrimin fytyra se ç’iu ndes si prushi edhe unji kryet tatëpjetë. Atëhere, që t’iu them të drejtën e Zotit, nga malli e gazi shpirti m’u pat dredhur sindozot se dridhet flet e plepit kur fryn era e ndajnatës.
Po se asohere një grimë vetëm, një grimë të errët, kur i pashë kryqëthin e gushës edhe vëthëzat e veshit m’u pat kujtuar kjo jet’ e sotme, ëndra e mikut t’im me vashën q’e pat thirrur në Shën e Djelë, gropa e hapur në një natë me hënë pikërisht në vëndin ku më buzëqeshte aqe ëmbël Engjëllina ime, dhe jeta e bot’ e tërë m’u patnë dukur të murrme e pa shije si uji pas një lëngate.
Pikërisht atëças ndjeva mi sup dorën e Kostandinit edhe fytyra e tij që më nxirte mallin e Engjëllinës s’ime më solli rishtas në ujrat e para të lume.
-Rodovan, vëllajthi im, përse të shoh të errësuar?
E atëhere pushoj vallja e vashave e Engjëllina na ardhi pranë. E kur më ardhi Engjëllina pranë m’u sikur një djellë m’u pat lindur në shpirt…
U gjenda pastaj në një tjatër shesh, ne sheshi i burravet, ku trimat e fshatit me Kostandinë në krye, tregonin mjeshtërinë e shigjetës e të shpatës. E ish asaj dite në Katjelin e Mokrës një brithmë e një gas si nuk pat qënë asnjëherë.
…Pastaj, s’di se qysh, filli i jetës së parë sikur u këput pre dore njeriu.
Unë Rodovani i Vllastarit sikur isha gjith në Katjelin e Mokrës po se tanithi ky fshati ynë sikur paskëshe humbur brithmën e gazin e parë. Një ushtëtar kaluar paskej sjellë brenda në fshat lajmin e zi se qeni turk po vintej në viset t’ona dyke vrarë e prerë ç’do gjë të gjallë.
Ndjeva asohere se që nga kodra e Shën e Djelës sbriste tatëpjetë tingëllimi i dredhur i kambanës që hepohej e tretej në grykën e lumit sindëkur sbriste në një tjatër botë. Djemt e fshatit me shtijza në dorë e shpata për brezi ngjiteshin në nxitim e sipër në kodrën e kishës ku do mblidhej pleqërija. Pa m’u duk sikur burrat e fshatit t’ënë paskëshin shkuar në luftë e dhogat e zeza që mbyllnin dritaret tregonin se shumë nga shtëpitë e Katjelit kishin mbetur të shkreta e pa zot.
Nxitova çapet që të arrij shokët. U gjendmë befas ne Sheshi i Shën e Djelës ku ish mbledhur gjithë fshati për kuvend e bisedim. Tingëlli i kambanës ish shojtur dhe një pushim i rëndë kish rënë mi gjithë botën.
Që brenda, nga Kisha e Zonjës Shën e Djelë vinin pëshpëritje të mbytura.
Pleqtë e të parët, të gjithë veshur me floke të bardha, nxuar kësulat e hynë dyke u krusur në derën e unjtër të faltores.
Sbrita edhe unë shkallët e gurta edhe u gjenda në Shën e Djelë.
Erë temjani e qirinjsh.
Flagë të arta kandilesh.
Zëri i ngadalshmë i uratës.
-T’i lutemi Tënëzotit…
Pleqtë qëndronin kryeunjur e dëgjonin me bindje të kënduarat e lutjet që vinin nga alltari. Plakat e gratë u luteshin koravet.
-Ynëzot! Ynëzot!… na mbaj në hijen T’ënde!
-Ynëzot! Ynëzot!… na mbruaj nga armiku!
-Ynëzot! Ynëzot!… na mbruaj foshnjat e të miturit!
-Ynëzot! Ynëzot! Ynëzot!…
Ç’u gjenda pastaj sërish në Shesh.
Pleqtë kishin ndenjur në lëndinë, pranë varrevet, e bisedonin.
Ne të rinjtë qëndronim më këmbë, pakëz më tej.
Burrat midis moshës s’onë e midis pleqvet ishin të paktë. Këta kishin zënë grykat e viset ku do shkonte qeni turk.
Qetësi e rëndë si plumbi.
Pleqtë e ndjerë mbaruan kuvendin edhe u ngritnë në këmbë. Ne të rinjtë, që ishim si do-nja një qint veta, u afruam. Disa gra të thyera nga mosha e nga brengat bënë dy-tre çape.
Pa midis pleqvet se ç’dolli një plak bujar i lashtë e shpatull-gjërë, si ishin burrat e asaj kohe, e na vështroj me një vështrim shqiponje.
Ky qënke vetë Zoti Nikoll Brana i Katjelit.
Dikush më pëshpëriti:
-Ligjëron ynë-Zot Nikoll Brana.
E me të vërtet pas dy-tri grimave dëgjova kuvëndin e Zotit Nikoll Branë Katjelit.
Na foli mi të këqijat që punonte turku që linte kudo shkelte hi e varre, mi luftat e pareshtura të arbërvet e mi trimëritë e tyre.
Pastaj, e këtu ç’iu paskej errur balli si nata, kuvëndoj mi një armik nga gjaku arbër me emrin Ballaban që vinte në ballën e turkut për të prishur vëllezërit e vendin e tij.
-Mallkuar qoftë për jetën e jetës, foli urata i Shën e Djelës.
-Mallkuar qoftë bres-pas-bresi! Mallkuar qoftë! – folë pleqërija.
-Prej shpate arbëri iu derthtë gjaku, mbylli Zoti Nikoll Brana.
E pastaj ç’u bë disa grime qetësije që të përmbushet mallkimi. Tingëllimi i kambanës, i dalë vet-vetiu, e shpuri përtej, mbase vetë ne Zot i math e i vërtetë.
Ky Zoti Kol Brana ç’na u drejtua pastaj neve të rinjve e na ligjëroj kuvendin që kish dërguar Gjergj Kastrioti, Prengu i Krujës e Kryezoti i arbërit: t’i bjemë befas turkut nga malet e t’i japëm gjëmën e zezë.
Djemtë ngritnë lart shpatat dyke u lidhur për besën e arbërit e për Tënëzotin.
Urata na bekoj, mëmat na pushtuan me lotë nër sy.
Mua më rrihte zemra si zogu në leqe se ndjehesha si i ndarë midis dy botë të ndryshme…
Befas m’u pat fanitur përpara Gjoni i Prendit i veshur me fustane kinda-kinda, me helme në krye, me pafta ergjëndi në gjoks e me shtijëzë në dorë. Ish nga trupi i kalorisë.
-Eja, Rodovan, për Tënëzotin…
Atëhere u ndjeva rishtas i gjith asaj bote dhe hyra midis shokëvet. Zoti Nikoll Brana që ish në kryet t’ënë, nipër e stërnipër, i ngjante njëj Shëndëlliu-plak me shpatë në dorë…
Hodha vështrimin përtej e m’u duk sikur një vashë, që i përngjante kësaj Engjëllinës s’ime, më vështronte me mall e brengë e ndofta dyke lotuar.
Këtu filli i ëndrës së katjelit m’u këput befas.
U zgjova i lodhur.
Era shushëlliste midis fletëvet të gështenjavet. Hije të rënda lëngonin mi murishtat e Katjelit.
Hëna po zhdukej përtej Rrëzhanit të Mokrës edhe liqeri hynte në t’errët”. /KultPlus.com
Kryetari i Akademisë së Shkencave, akad. Skënder Gjinushi i akordoi Dhimitër Paskos “Nderi i Akademisë”. Diplomën ia dorëzoi së bijës Atalanta Paskos në konferencën shkencore “Mitrush Kuteli, shkrimtari, studiuesi, përkthyesi” që u mbajt sot më 8 korrik 2022.
Në vlerësim të kontributit të madh të Mitrush Kutelit në fushën e letrave, juria e posaçme, e përbërë nga Kryesia e Akademisë së Shkencave dhe kryetarët e komisioneve të përhershme, me vendimin nr. 40, datë 7.07.2022, bazuar në propozimin e njëzëshëm të Seksionit të Shkencave Shoqërore dhe Albanologjike, vendosi t’i akordojë Dhimitër Paskos mirënjohjen publike më të lartë që jepet nga ky institucion, “Nderi i Akademisë”, me motivacionin:
Shkrimtar me veprimtari krijuese origjinale në prozë dhe poezi; një ndër themeluesit kryesorë të prozës moderne shqiptare; mjeshtër i ligjërimit e rrëfimit, fantazisë dhe së magjishmes; krijues e rikrijues virtuoz mbi bazën e motiveve tradicionale të botës shqiptare; shqipërues i kryeveprave botërore dhe pasurues i gjuhës shqipe; publicist e mendimtar kritik; studiues me vepra të suksesshme në disa fusha të dijes; veprimtar gjurmëlënës në rrugën e përparimit shoqëror e qytetar të vendit.
Ndërsa familja i dhuroi Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dorëshkrimin e veprës së Mitrush Kutelit “E madhe është gjëma e mëkatit”./atsh/ KultPlus.com
… Pra, bir, mos qaj: ky është ligji e qënies Të vijë rrotull dhe të kthehet rishtaz Përbrenda gjirit t’amës s’amëshuar Të mosqënies.
Ku janë ata që patën qënë? Shkuan Atje ku qenë – lanë prapa tyre Një tingull n’erë, shuar dalngadalë, Si çdo qënie.
Nga shtati i tyre ngjizet rishmë jeta Që duhet rrojtur: mbajtur, vojtur, falur Kur çasti i madh troket në derën tone Urdhëronjës.
Koprace është jeta në të mira Dhe dorëhapur gjëmash dhe mënxyrash – Të gjitha duhen hequr dhe duruar Zemërkthjellët.
Un’ rrethin tim e mbylla keq a mirë, Si vdekëtar i thjeshtë – hallkë e lidhur Dhe shkoj i velur hojesh dhe sherbelesh Pa keqardhje.
Do rroj, shpresoj, ca kohë, brenda teje Se kjo ka qënë ëndra ime: shpirtin Tim trashëgim të ta le pas vdekjes Siç e mora.
Vazhdo dhe ti të jetës shteg, të shkruar: Të larta mos lakmo – se shtypës bëhesh As poshtë shumë mos rrëshqit, se shtypesh, Qofsh i lumtur!. /KultPlus.com
Dhimitër Pasko, i njohur ndryshe me psudonimin Mitrush Kuteli, ka qenë një shkrimtar, përkthyer dhe ekonomist shqiptar nga Shqipëria, shkruan KultPlus.
Ai ka lënë pas vetës verpa të shumta, përfshirë këtu edhe thënie të ndryshme.
Njëra prej më të njohurave është ajo mbi artin, të cilin Kuteli e vlerëson shumë.
“Arti është prodhimi më fisnik i shpirtit të njeriut”./KultPlus.com
Dhimitër P. Pasko, i njohur ndryshe me pseudonimin e tij letrar si “Mitrush Kuteli” është padyshim një nga shkrimtarët, intelektualët, mendimtarët më të ndritur të Shqipërisë. Kuteli vdiq më 4 maj 1967, duke lënë pas admirimin dhe mirënjohjen për fuqinë e penës dhe forcën e shembullit përmes së cilave i fali letërsisë shqipe të shek. XX një grumbull xhevahiresh të mrekullueshme.
Ekonomist e specialist i sistemit bankar dhe i prirur për studimin e këtyre disiplinave, ai gjeti tek letërsia një dashuri hyjnore, të cilës i fali pa kursim vlerat e shpirtit të tij.
Autor që dha kontribut në çdo lëmi letrare, ai ka lënë mbi të gjitha një “ligjërim mbi etikën” e mendimtarit aty ku Descartes e la një të tillë për metodën. Cilësia dhe serioziteti i kritikes letrare të Dhimitrit arriti në atë pikë katarsisi sa iu përvesh vetë krijimtarisë së Mitrushit, si në rastin e përshtatjes në shqip të veprës së Emineskut.
Në përmbledhjen pak të njohur “Shënime letrare”, kritika e tij ngriti një problemi të madh shqiptar.
“Është fort e rëndë të thuash se në këtë kuadër shqiptar kaq të vrazhdët, qoftë edhe në botën e shkrimtarëve (dhe veçanërisht në këtë bote!) ku autori vë dorën në kobure ose të ndjek “administrativisht”, ose, të paktën, të rri me kokë me nj’anë, sepse nuk e lavdërove sa desh ay vetë. Në këtë kuadër të vrazhdët, them, ku je i detyruar të pranosh – duke heshtur! – që një thes me kashte të quhet poet klasik ose filozof e një bostan-tavasi, poet, sociolog a s’di ç’tjetër batërdi”.
Në kujtim të poetit, sot po e sjellim poezinë “Elegji”
Po të vdes në dhé të huaj, – Shortë mërgimtari – Të m’ a bëni varrin t’ im Ku do bjé së pari.
Pa një grusht nga toka jonë, – Balt nga balt’ e vetë – Të m’ a sillni e t’ a vini Drejt ne zembr’ e shkretë.
Se kjo balt’ e Vendit t’ onë Mallet do m’ i shuaj, S’ do më duket fort i rêndë Moj, ky dheu i huaj.
E të vini të m’ i thoni Asaj Nënës s’ ime: Zi mos qajë, zi mos mbajë Po asnjë thërrime.
Se m’ i lumtur jam i fjetur Se sa i mërguar, Mot pas moti aratije, – Zembër copëtuar . . .
Pa fytyr’ e saj e tretur – Që e kam ikonë, – Lart mbi varr do më qëndrojë Sot e gjithmonë. / KultPlus.com
Ministrja e Kulturës në Shqipëri, Elva Margariti, ka kujtuar njërin prej shkrimtarëve më të njohur të gjuhës shqipe, Mitrush Kuteli, përcjell KultPlus.
Përmes një postimi në “Facebook”, Margariti ka ndarë edhe një thënie të poetit, i cili njihet si shkrimtarë, përkthyes, kritikë e lëvërues i pashoq i gjuhës shqipe.
“Thjeshtësia dhe natyrshmëria janë shumë herë veshja e vetme e një mendimi të thellë që mbetet brez pas brezi”, thënie nga Mitrush Kuteli.
22 Prilli shënon Ditën Botërore të Librit, andaj Ministrja ka kujtuar shumë shkrimtarë të njohur në këtë muaj. /KultPlus.com
Dhimitër Pasko, i njohur ndryshe me psudonimin Mitrush Kuteli, ka qenë një shkrimtar, përkthyer dhe ekonomist shqiptar nga Shqipëria, shkruan KultPlus.
Ai ka lënë pas vetës verpa të shumta, përfshirë këtu edhe thënie të ndryshme.
Njëra prej më të njohurave është ajo mbi artin, të cilin Kuteli e vlerëson shumë.
“Arti është prodhimi më fisnik i shpirtit të njeriut”./KultPlus.com
Letër e Lasgush Poradecit për Dhimitër Paskon – Mitrush Kutelin (Graz, 22 shkurt 1930)
“Sot më zotëron shpirtin letra jote e dytë. Në atë letër ti më lajmëron, i dashur Dhimitraq, se ke në mënt të vish kësaj vere në Poradec: Pra zemra ime u shërua. Pas dhjetë vjetësh humbje, do kem gazin e bukur të të shoh prapë, të shihemi prapë…
I shtrentë Dhimitraq, mirë, shumë mirë do bësh, do këputnja një copë qiell, do sbrisnja disa yj të ndritur e të lehtë mi baltën që na rëndon kaq brutalërisht në shpirt, sikur ta vinje në vepërim atë mëndje, atë qëllim aq të shenjtëruar…
Eja, pra, dhe mos u vono aspak! Llazari të pret me krahët hapur. Kur të piqemi, kur të të puth në ballë, jo vetëm njerëzia do çuditen, jo vetëm gurët do dridhen, po dhe Zoti vetë më të madh të Tija, do t’a bëjë buzën në gas… Do t’a bëjë buzën në gas, sepse me pjekjen t’onë do ndjejë dhe Ay, një Tepër-Lumtëri, me gjith që vetëm për një moment, se Drita që Ay pati ndezur për ndritjen, shpëtimin, lumtërimin e së KEQES njerëzí nuk e ka shterur mburimin fare…
Eja pra i dhemshur shok sa më shpejt Atje ku e ka urdhëruar Zoti që të piqemi bashkë. Eja t’a vrasim DJALLIN e Shqipërisë, e shqipëtarëve. Do më gjesh atje, që në ditën e parë, buzë liqerit t’onë të adhuruar. Do më gjesh, ashtu siç e di, ashtu sikundër të isha vetja jote vetë: shpirt i vetëm i etuar për Dritë dhe përparim, dyke patur rreth e përqark skëterrën, prapanikërinë, trurin e çuknavitur të një vëndi, të një populli të mjerë po të dashur, i cili po bën MËKATËN, sepse NUK DI Ç’BËN… Eja t’i themi atë që kemi për t’i thënë…”
(Lasgush Poradeci, Vepra IV. Korrespondencë Lasgush Poradeci – Mitrush Kuteli. Përgatitur për shtyp nga vajzat e Poetit, Kostandina Gusho dhe Maria Gusho. Shtëpia Botuese albPAPER, Tiranë, 2010, f. 27-28/ Letër e përzgjedhur nga Prof. K. Jorgo)/ KultPlus.com
105 vjetori i Lindjes së shkrimtarit Petro Marko pati bërë bashkë në një foto fëmijët e shkrimtarëve të njohur shqiptarë.
Një foto ku shfaqet edhe poeti Xhevahir Spahiu, bashkë me të birin, tregon dhe mirënjohjen e brezave ndaj njëri-tjetrit.
Nga e djathta në të majtë janë: Xhevair Spahiu, Arianita Petro Marko, Orges Xhevair Spahiu, Marie Lasgush Poradeci, Mirvjen Vedat Kokona, Atalanta Dhimiter Pasko (Mitrush Kuteli) dhe Petro Skender Luarasi./ KultPlus.com
Secila formë e shkrimit ngërthen në vetvete një projektim emocional të veçantë, i cili reflektohet në tërsinë tekstuale të saj. Duke pasur parasysh krijimtarinë e pafund publicistike të shkrimit në kulturën shqiptare të korpusit të madh të veprave, ne do ndalemi te forma e shkrimit publicistik siç është testamenti, për ta parë mënyrën e realizimit dhe modifikimit në saje të tri modaliteteve të ndryshme të individualiteteve të rëndësishme të kulturës shqiptare, si: Faik Konica, Mitrush Kuteli dhe Mid’hat Frashëri.
Testamenti konsiderohet një vepër e rëndësishme, e shkruar nga një veprimtar shoqëror, nga një shkrimtar, një shkencëtar, individ me status të caktuar shoqëror. Kjo formë shkrimi zakonisht shkruhet gjatë viteve të fundit të jetës, në të cilën pasqyrohen pikëpamjet kryesore të autorit të tekstit për fushën e tij përkatëse ose për të paraqitur dëshirat, kërkesat, gjë që me vullnetin e tij i lë pasurinë a sendet vetjake dikuj tjetër me fjalët e fundit para vdekjes.
Në objektin tonë të analizës dhe diskutimit do evidentojmë karakteristikat e mënyrës së shkrimit të tri personaliteteve të ndryshme; të shohim përafritë dhe dallimet për fjalët e fundit të tyre, dëshirat e kërkesat që i paraqesin dhe si rezultat i kësaj ne problemin do e shtrijmë në tri teza:
1. Kuteli mes brengës dhe mallit.
2. Instituti Albanologjik si trashëgimia më e qenësishme e Frashërit.
3. Konica mes mërgimit dhe atdheut.
Tezat, substancialisht, janë rezultat i ideve fundamentale dhe intencave autoriale, të cilët në testamentet e tyre ku më pak e ku më shumë kanë realizuar një dimension specifik të ndieshmërisë së tyre, duke u gjendur mes fundit të jetës dhe vdekjes, e cila rezulton të jetë një gjendje mjaft e sikletshme dhe e ankthshme si mënyrë e përjetimit për natyrën njerëzore. Këtu kemi përjetimin dhe perceptimin e kësaj gjendjeje nga pozita e intelektualit.
1. Kuteli mes brengës dhe mallit
Parashtrimi i çështjes së testamentit të Kutelit te teza është rezultat i atij emocioni, që ai e reflekton ndër të tjera në shkrimin e tij. Brenga, e cila është rezultat i mendimit dhe kuptimit për mosprezencën së tij pranë familjes dhe pasardhësve të tij pas vdekjes dhe për faktin se kush do kujdesej për ta; si do ia dilnin, sa do të ishte e vështirë jeta për ta dhe malli vjen si rezultat i kujtimit të jetës së kaluar, i veprimtarisë jetësore, sidomos pikante është ndieshmëria e dhembjes drejtuar gruas së tij si personi më i afêrt dhe më i kuptueshëm i gjendjes së tij gjatë proceseve jetësore tejet të vështira që nga fillimi deri në fund.
Kutelin ne e kemi njohur si krijues, kritik, estet, veprimtar kulturor në shumë procese, të cilat kanë pasur ndikim të madh në etablimin dhe konsolidimin e identitetit kulturor shqiptar dhe njëherish figurë e betonuar në historinë e letërsisë shqipe.
Kushtet shëndetësore në të cilat e shkruan testamentin Kuteli kanë një rëndësi në determinimin e gjendjes emocionale dhe atmosferës së shkrimit dhe reagimit, të cilat i evidenton vet ai, si: pleqëria e skajshme, rëndesat dhe sëmundja active, të cilat e kanë lodhur dhe herë pas here si pasojë e tyre nuk arrin ta ruajë qetësinë në shkrim, me ç`rast theksohen sitauta meemocione me karakter shpërthyes e revoltues në vazhdimësi. Ai pohon në mënyrë të vazhdueshme se mezi arrin të shkruajë fjalët e fundit në testament, që, faktikisht, alarmon një vdekje të afërt për veten.
Në tërësinë e realizimit tekstual testamenti rezulton të jetë tejet intim e personal për nuancat e referencat e problemeve dhe së kaluarës së tij brenda dhe jashtë familjes, të cilat do i merrte me vete në varr, andaj në një pjesë të informacioneve dhe përjetimeve del të jetë i rezervuar në disa aspekte, kur i thotë gruas së tij se “ti i di mirë…”, në vazhdim e sipër me theks të veçantë, ai shpalos momente dhe situata nga puna e tij si drejtor banke dhe evidenton gjëra, të cilat pasqyrojnë dhe provojnë fisnikërinë e tij jetësore dhe burrërore si njeri i pakompromis me të keqen dhe stoik në parimet e tij profesionale e etike, saqë qe në gjendje t’i paguajë edhe me jetë po qe nevoja.
Të gjitha këto na japin një Kutel tjetër nga ai që jemi mësuar për ta parë. Ai evidenton këto merita të tij, në mënyrë që t`i shpërblehet ky mund familjes së tij, jo atij se tashmë ky nuk kishte nevoja vetiake. Preokupimi i vazhdueshëm i tij është fati dhe mënyra se si do mbijetojnë familjarët pas vdekjes dhe shuarjes së tij dhe herë pas here një shpresë e mban kur pohon se do gjendet ndokush që do ta vlerësojë atë që ka bërë në dobi të shoqërisë dhe vendit të tij.
Kuteli ndër të tjera zhvillon një relacion filozofik mes jetës dhe vdekjës si dy komponentë fundamentalë jetësorë, kur flet për jetën është tejet racional; një njeri i ngritur që ka kaluar një jetë me përplot halle, probleme, vështirësi dhe këtë ai e përkufizon si cikël jetësor të përmbyllur të pranueshëmmirë apo keq, tani e konsideron normale vdekjen në fund madje për ta parë edhe si shpëtim, kur jeta shndërrohet e bëhet e vështirë kur thekson gjendjen e rëndë shëndetësore dhe jetën parazite që për të ishin të papranueshme dhe do i jepte në këmbim me vdekjen. Vdekja si proces i natyrshëm fundamental njerëzor për Kutelin gjen mirëkuptimin e formës së kryer tek ai, andaj si vazhdimësi e saj edhe porosia e organizimit të funeralit është e çuditshme kur pohon se:
“Kur të vdes mos bëni lajmërime nga ato që ngjiten nëpër muret. Vdekja është një ngjarje që i takon atij që vdes dhe shtëpisë së tij. Pse ta dijë bota? S’dua!”
Ky është fragmenti, i cili përmbledh në mënyrë koncize dhe konceptuale pikëpamjet e tij mbi vdekjen dhe kalueshmërinë e tij si vazhdimësi të kësaj ideje na ofrohet edhe te pjesa e njerëzëve, të cilët do të duhej të informoheshin për vdekjen e tij. Kjo sjell mënyrën e gjykimit dhe lidhjes së Kutelit me qenien individuale njerzore si vlerë unike e manifestuar tek ai, kur edhe i numëron gruas se kë ta thërrisnin kë jo, pjesë në të cilën na shpalosen marrëdhëniet e tij me shoqërinë dhe familjen e ngushtë. Kjo bën të njohim një pjesë të botës së tij internale tjetër në këtë relacion kur pohon se:
“Të kam thënë gjithnjë: gjaku ujë s’bëhet… po bëhet qelb.
Për këtë shkak nuk dua që ime motër Lirie të më qajë e të bëjë gurgulet e saja. Sot më vret me sjelljet e saj të fëlliqura, nesër më qan, si në komedi. Jashtë!”
Kutelin ne kemi arritur ta shohim në testament të paraqitur në tri pamje; në pamjen e parë jepet gjykimi i veprimeve të tij dhe kuptimi i perceptimit të jetës që ka të bëjë me individualen dhe veprimtarinë e përgjithshme personale. Pamja e dytë paraqet Kutelin në relacion me gruan dhe jetën bashkëshortore dhe pamja e tretë Kuteli në relacion me fëmijët e tij. Nga dy pamjet e para, ne evidentuam dhe portretuam ato karakteristika të karakterit dhe personalitetit të tij fisnik e të matur dhe njeri me horizonte të hapura të të menduarit.
Kuteli në relacion me fëmijët ruan marrëdhënien prind-fëmijë; është i dashur i afërt dhe mësues i jetësor i tyre në kuptimin e përgjithshëm në proceset që ata i presin dhe ky për t`u bërë udhërrëfyes i tyre nga pozita e një njeriu që ka përvojë dhe një siguri në ato që thotë. Ne do thonim që pjesa më me interes dhe më e fuqishme artistikisht dhe pjesa më e mirëmenduar janë fjalët drejtuar fëmijëve, ku ndër të tjera i bën thirrje të jenë të dashur për njëri-tjetrin; të jenë të urtë, ta duan gjuhën vendin dhe të anojnë gjithmonë nga e mira, mos të kultivojnë të keqen në shpirt dhe te tjetri. Mësimet për jetën ai i transmeton te ta me një sinqeritet dhe qartësi të natyrshme kur thotë se:
“Hapni sytë për çdo hap që bëni në jetë. Jeta mund të prishet nga një hap i gabuar, vetëm nga një hap. Pastaj, vinë greminat. Kur t’ju vijë koha, martohuni! Të dëgjoni zërin e zemrës, po edhe të arsyes. Shpesh zemra të shpie në udhë të gabuara, në qoftë se nuk e drejton arsyeja. Mos i kërkoni shumë jetës, sepse jeta është koprace në mirësi. Mos ëndërroni ato që nuk realizohen dot. Mos u matni me hijen e mëngjesit me menjemadhësinë. Do t’i kërkoni jetës aq sa mund t’ju japë.”
Mbi bazë të këtyre këshillave pikante, Kuteli do të lë në trashëgimi të shoqërisë individë produktivë dhe të dobishëm, të cilët do kontribuojnë në të mirë të shoqërisë dhe proceseve të saj. Interesante janë edhe thirrjet që bën se si duhet projektuar dhe perceptuar jetën, në mënyrë që gjërat të funksionojnë në rrafshin pragmatik, të mos rrëmbehemi nga fantazi koti, por të qëndrojmë më afër të mundshmes dhe tokësores gjithmonë, duke bërë përpjekje të jemi të mirë me vetveten dhe me tjetrin. Ai ndan me ne edhe përvoja profesionale e letrare, kur flet për profesionizmin dhe manifestimin e zhvillimit të letërsisë në vendin tonë, duke e përkufizuar si profesion sfidues dhe një terren tejet labil për kushtet ekzistuese dhe mënyrën e funksionimit që nuk ofron një akomoditet në zhvillimin profesional e jetësor. E gjitha kjo ngelet përfundimisht pikante dhe qenësore që janë mësime në sensin universal dhe të aplikueshme për krijimin e një tradite dobiprurëse dhe funksionale në jetë.
Dimensioni atdhetar si fat i predestinuar t`i përcjellë elitën kulturore në vazhdimsi si shqetësim dhe pasiguri e ekzistencës nacionale nuk e çliron as edhe Kutelin, as edhe në fjalët e fundit, por kësaj here të dhëna reduksionalisht dhe racionalisht si pjesë të pandashme e amanetit që duhet transmetuar te fëmijët për të qenë gjithmonë të gatshëm përkrah ruajtjes e kultivimit të gjuhës e kombit:
“Atdheu është atdhe bile edhe atëherë kur të vret”.
Mënyra e shkrimit të testamentit te Kuteli në planin narrativ dhe të stilit i përafrohet prozës së mirëfilltë artistike, sidomos te pjesët e para të rrëfimit të ëndrrës dhe sekuencave të tjera jetësore, të cilat kanë një rend logjik dhe linear të realizimit të momenteve kyçe në jetën e autorit si interferime të vazhdueshme për lidhjen e së tashmes me të ardhmen dhe me të kaluarën. Stili dhe gjuha janë vazhdimësi e shkrimit të tij letrar, me ç`rast me një natyralitet dhe gjuhë të rrjedhshme dhe nocione specifike arrihet një shkëlqim i tekstit me idenë dhe intencën e autorit.
Si përfundim i asaj që e përkufizon më së miri jetën dramatike dhe testamentin e Kutelit janë fjalët e vetëshkruara të tij, kur thotë se kam:
“Kam punuar shumë, kam dashur shumë, kam gabuar shumë”.
2. Instituti Albanologjik si trashëgimia më e qenësishme e Frashërit
Mid’hat Frashëri intelektual, krijues e publicist, veprimtar politik një jetë kushtuar letrave dhe atdheut, vazhdues i traditës së madhe familjare të Frashêrve të mëdhenj, pa dyshim që këtë traditë do të donte ta linte edhe si trashëgimi vazhdimësinë e punës dhe krijimit të zhvillimit kulturor letrar te brezat pasues.
Frashëri testamentin e tij e shkruan me një gjendje të mirë shëndetësore e emocionale, përkundër Kutelit dhe kjo pa dyshim që vlen të theksohet dhe evidentohet, ngase del të jetë më i rezervuar në saje të preokupimeve të tij shëndetësore e jetësore dhe nuk lejon t’i përvidhen në tekst gjendje të caktuara emocionale si pasojë e realitetit të tij vetjak, por ka një koncept të qartë të kërkesës së tij; shkrimit dhe realizimit nëpërmjet testamentit drejtuar bashkëkohasëve, bashkëpunëtorëve të tij dhe brezave pasues. Në relacion me Kutelin që zgjerohet në diskutimet e tij me një shkrim më sensibilizues, Frashëri nëpërmjet tesktit të tij dyfaqesh në mënyrë precize e koncize me një qëllim të vetëm krijimin e Institutit Albanologjik shtron kërkesën në mënyrë graduale të shkallëzuar, duke paraqitur atë se çka don, si duhet të bëhet, me çka duhet të bëhet, si duhet të funksionojë dhe qëllimi kryesor i saj.
Duke shkruar testamentin e tij Frashëri i qëndron besnik natyrës dhe prestigjit të tij intelektual, i cili bëri gjithçka dhe gjithmonë në të mirë të shoqërisë; një altruis, vizionar, filantrop dhe logjik në saje të asaj se çka kërkon, duke arsyetur në vazhdimësi përpjekjen e tij për krijimin e një baze të shëndoshë kulturore. Në pika të veçanta janë të dhëna kërkesat specifike për bible,otekën e tij në të cilën flet për materiale të rëndësishme të trashëguara nga babai dhe nga ungjit e tij që të mos ndahen, por të shiten ashtu bashkë me gjithë krijimtarinë e tij. Gatishmëria dhe përpjekja e Frashërit për ta bërë realitet kërkesën e tij hetohet nga këmbëngulja dhe bërja e hapave të parë të gurthemelit në të gjallë të tij që në këmbim të krijimit të Institutit të jap çdo qindarkë dhe çdo gjë nga pasuria e tij materiale, letrare dhe çdo mjet tjetër poesedues i tij të ngelet në shërbim të krijimit të Institutit Albanologjik.
Dëshira dhe përpjekja e Frashërit është një ideal i lartë kulturor, ngase duke krijuar një Institut funksional do të bëhej një punë e madhe me vlerë ku nëpërmjet saj do të bëhej botimi dhe shpërndarja e pa fund e titujve dhe librave të natyrave të ndryshme kulturore e studimore.
Projektimi i Institutit do të duhej të bëhej në proporcion me rregullat dhe parashikimet e Frashërit, në mënyrë që ky i fundit e kishte paraparë të ishte sa më funksionale për efektivitetin e punës; të ishte larg çdo objekti ose godine tjetër, në mënyrë që të evitohej rreziku nga zjarri, objekti duhej të posedonte një konglomerat dhe korpus të madh veprash, zyra të punës, oda për qëndrimin e studiuesve dhe eksploruesëve të huaj, të cilët kanë interesim për njohje dhe studim të kulturës sonë, të kishte një udhëheqje Institutiti që përbëhej nga një hierarki profesionistësh, me ç`rast secili do të kishte kompetenca të caktuara dhe do të ekzekutonte detyrën e tij.
Frashëri e çmonte dhe kishte në konsideratë bibliotekën e tij, andaj bënte thirrje të vazhdueshme që ajo shitej tok dhe të mbante emrin, të cilin i kishte dhënë vetë ai.
Si shenjë mirënjohjeje për të Frashëri kërkon që të gjitha librat që dalin nga Instituti të mbajnë vulën e emrit të tij krijues “Bibloteka Lumo Skendo 1897” dhe pjesa të thuhet më e ndieshme e tekstit është kërkesa e tij për indentifikimin me Institutin dhe prehjen shpirtërore, të cilën do ta arrinte vetëm atëherë kur trupi i tij do të varrosej në një cep të oborrit, ku do të ngrihej katedra.
Porosia e madhe e tij për gjithë brezat pasues përpos Institutit Albanologjik është:
“…të kenë gjithë shqiptarët idealin e përparimit dhe të naltësimit të Kombit, që shqiptarizma të bëhet një dëshirë dhe një konviktim i thellë dhe që çdokush të kuptojë se e mira e Kombit është e mira e jonë private se nderi dhe lavdi i shqiptarëvet të gjithë, është edhe nderi dhe lavdi ynë personal.”
Jeta dhe vepra e Frashërit është ideal indentiatar, nacional e kulturor i lartë dhe kjo sipas parimeve të tij arrihet vetëm nëpërmjet arsimimit dhe kulturës, andaj pas vdekjes rëndësia është të vazhdohet kjo traditë e punës me format më të larta akademike të organizimit.
Teksti në tërsinë e tij ka një gjuhë të pastër shkencore në artikulimin e shprehjeve, faktografisë, logjikës së renditjes së kërkesave bazike, e redukton maksimalisht dimensionin letrar artistik të reagimit të tij karshi kërkesave, ngase ideja e asaj që thuhet është të precizohen dhe qartësohen në mënyrë bindëse dhe të hapur. Zhvillimi dhe realizimi i idesë kryesore të tij, e cila në esencë e ka të pashmangshëm funksionimin pa një qasje të tillë të shkrimit, që anon dhe modifikohet nga konvencat bazike të natyrës publicistike.
3. Konica mes mërgimit dhe atdheut
Kur flasim për modernitetin, Faik Konica është njëri nga emrat kryesor bashkë me shumë të tjerë, të cilët e instalojnë një mendësi të re të gjykimit, vlerësimit, krijimit, poetika të reja të shkrimit, qasje të reja studimore një njeri metonimi i neokulturës shqiptare në shumë fusha; letërsi, publicistikë, histori, politikë dhe një mori kontributesh tjera të pashmangshme deri sot.
Siç jemi mësuar në krijimtarinë e tij të shkruar shkurt të lënë ndonjëherë gjysmë më shumë premtues se sa realizues, të tillë do ta gjejmë edhe te testamenti i tij, i cili kap vetëm një preokupim momental të Konicës; atë të ceremonisë së varrimit, ngase siç shihet pjesët dhe porositë tjera Konica do të duhej t’i ketë lënë në krijimtarinë e tij të përgjithshme letrare e publicistike. Testamentin e tij Konica ia drejton Nolit dhe Lame Kodrës, të cilëve ua lë porosinë e kthimit të trupit të pajetë në Shqipëri dhe kryerjen e gjitha procedurave të funeralit, të cilat do të kujdeset ai vetë që t`i mbulojë nga shpenzimet e veta të përgatitura paraprakisht, fakt që e shquan personalitetin e Konicës që të merret çdoherë përgjegjësia mbi vete për atë që të takon.
Ky testament më shumë lë të nënkuptojë, sesa që jep material të gatshëm shkrimi. Përcaktimi i tezës, Konica mes mërgimit dhe atdheut, motivohet ndieshëm nga biografia e autorit, që një jetë të tërë rritet dhe jeton në mes të këtyre dy poleve, aq sa edhe fundi e gjen në megrim. Tani këtu përfundon gjithçka dhe halli tij i vetëm nuk është gjë tjetër, përpos që trupi i tij të prehet i qetë në atdhe dhe ky fakt është substancial për testamentin e tij.
Një tjetër çështje me rëndësi në këtë pikë është edhe specifikimi i raporteve të Konicës me Nolin; dy polemizuesit më të mëdhenj të kohës, rivalë politikë e kulturorë për kohë të gjatë dhe përfundimisht miq më besnikë dhe më të mirë me njëri-tjetrin. Këtë fakt e forcon edhe pohimi nëpërmjet testamentit, duke kategorizuar Nolin si njeriun më besnik në çeshtjet e tij më të ndieshme, si dhe Lame Kodrën, të cilit në tekst i drejtohet me një emër përkëdhelës, të cilëve u ngelet përgjegjsia morale e kthimit të kufomës në atdhe.
Lidhja e fortë për atdheun na del edhe tek testamenti i tretë i një intelektuali që shëtiti dhe pa botën; u pasurua me kultura, gjuhë, tradita, qytetëerimet e gjithë qyteteve të oksidentit dhe përfundimisht kërkesë e fundme e tij mbeti të tretet në tokën mëmë siç e quan ai vetë.
Teksti i testamentit të Konicës nuk shquhet për ndonjë vlerë stilistike apo gjuhësore, është tekst konciz i shkurtër, i qartë thotë me pak fjalë dëshirën e fundit të tijën pa ndonjë specifikim të ndonjë dimensioni të integruar e projektuar në tekst.
4. Testamentet në relacion me njëra-tjetrën
Krejt në fund ne mund të flasim veç e veç për secilin nga testamentet e lartcekura, me ç`rast pa dyshim secilin prej tyre e bren diçka e veçantë dhe nuk mund të jenë të ngjashme fjalët e fundit të tyre.
Kuteli del të jetë më i realizuar tekstualisht, emocionalisht, artistikisht në paraqitjen e pikëpamjeve dhe fjalëve të fundit në tërësi qoftë si mjeshtri, qoftë si njohje jep një rezultat më konstatues dhe si perceptim, ngase me të vërtetë janë fjalë, të cilat prekin përputhen me gjendjen e moshës, pavarësisht sa autori pretendon ta racionalizojë dhembjen, natyraliteti dhe sinqeriteti i rrëfimit janë bazike dhe identitare për ato që vlen të theksohen si tipare të testamentit të parë në relacion me Frashërin.
Frashëri, i cili e ruan një formë të reagimit dhe botëkuptimit të tij, ka një objektivë të qartë dhe parametrat e tij të rrëfimit dhe deklarimit të kërkesave specifike me një gjuhë precize; redukton maksimalisht sentimentin për shkak të natyrës së shkrimit të testamentit lë pjesë për të dëshiruar si shpërfaqje të tij të brenshme, por gjithçka rrjedh në suaza të normales dhe maturisë në të shprehur, nuk rrëmbehet as edhe kur diskutimi kalon kah vdekja dhe përjetimi i saj- tipi i intelektualit tipik racional.
Konica siç theksuam edhe më lart jep shkurt qartë tablon e rrëfimit dhe deklarimit të porosisë në testamentin e tij, ka adresën se kujt i referohet në pak fjalë të dhëna me koncizitet dhe natyralitet shfaq preokupimin e tij dhe me një nderim e mirësjellje kryen fjalët në drejtim të atij që i bëhet thirrja.
E përafërta e përmbajtjeve dhe qëndrimeve të këtyre testamenteve është lidhja e të tre protagonistëve me vendin e tyre Shqipërinë; shpirti i tyre do të prehet vetëm brenda saj dhe do thoja shpresa se këto kërkesa të dhëna në formë testamenti nuk do bien në vesh të shurdhër, ngaqë subjekti që i referohen për ta është i mirënjohur dhe përbën një ndjenjë të madhe të besimit. Stilistikisht, janë të realizuara në forma të ndryshme; Kuteli ka afinitete krijuese që hetohen si në rrëfim si në realizimin gjuhësor e stilistik në konstatimet e tij dhe reflektimet emocionale, Frashëri përmbledh fakticitetin, shtrirjen e materialit në mënyrë sa më bindëse që anon dendur kah publicistika si natyrë shkrimi, ndërsa Konica ka shkurtësinë dhe qartësinë si dy komponentë, gjuha është e zgjedhur për t’iu përgjigjur formës së kërkesës së tij në thelb që realizohet si lutje.
Për të tri testamentet vdekja është proces fundamental njerëzor, andaj nuk përbën çudi dhe përjetim specifik të ndonjë natyre emocionale të veçantë.
Shënim: Punimi është paraqitur në lëndën “Publicistikë letrare”, tek Prof. Dr. Sali Bashota, në studimet e nivelit master, dega e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë.
Poema kosovare – kënga e parë e shkruar nga Mitrush Kuteli.
Jam shqiptar e kosovar: Zot e krenar, -Zot e bujar- mbi këtë Dhe, që e kam fe e përmbi fe: e kam Vatan! E kam Atdhe! Që gjysh stërgjysh, që brez pas brez, që gjithëmonë! Ti shkja thërret ti shkja bërtet, deri lart në retë: se jam barbar. Jo, s’jam! si bërtet ti, si buçet ti, ti, Mal i Zi.
Po Vendin tim e dua, lirinë e dua,- e s’dua zot mbi mua. Se jam këtu kur s’kish njeri, kur s’kish kufi as fqinjëri, as shkja të zi. Se jam këtu kur Mal i Zi ish Iliri: kur nga një det në tjatrin det isha zot vetë! Unë jam këtu nga moti kur vetë Zoti e bëri fushën fushë e malin mal. Unë jam këtu e do të jem -dem baba dem- sa mali të bëhet hi e hiri mal përsëri./KultPlus.com
… Pra, bir, mos qaj: ky është ligji e qënies Të vijë rrotull dhe të kthehet rishtaz Përbrenda gjirit t’amës s’amëshuar Të mosqënies.
Ku janë ata që patën qënë? Shkuan Atje ku qenë – lanë prapa tyre Një tingull n’erë, shuar dalngadalë, Si çdo qënie.
Nga shtati i tyre ngjizet rishmë jeta Që duhet rrojtur: mbajtur, vojtur, falur Kur çasti i madh troket në derën tone Urdhëronjës.
Koprace është jeta në të mira Dhe dorëhapur gjëmash dhe mënxyrash – Të gjitha duhen hequr dhe duruar Zemërkthjellët.
Un’ rrethin tim e mbylla keq a mirë, Si vdekëtar i thjeshtë – hallkë e lidhur Dhe shkoj i velur hojesh dhe sherbelesh Pa keqardhje.
Do rroj, shpresoj, ca kohë, brenda teje Se kjo ka qënë ëndra ime: shpirtin Tim trashëgim të ta le pas vdekjes Siç e mora.
Vazhdo dhe ti të jetës shteg, të shkruar: Të larta mos lakmo – se shtypës bëhesh As poshtë shumë mos rrëshqit, se shtypesh, Qofsh i lumtur!./KultPlus.com
Dhimitër Pasko ka lindur më 13 shtator të vitit 1907, ka qenë shkrimtar, përkthyes dhe ekonomist shqiptar, i njohur ndryshe me emrin e penës Mitrush Kuteli. Pseudonime të tjera që përdori për të shkruar qenë edhe Janus, Izedin Jashar Kutrulia me Dr. Pas.
Kjo është Letra-Testament, që shkrimtari Mitrush Kuteli, u drejtoi gruas dhe fëmijëve të tij, para se të ndahej nga jeta, në kushtet e njohura kur nuk i lejohej dalja në dritë, botimi i veprave të tij, dhe, sigurisht, për pasojë, edhe të vuajtjeve të thella shpirtërore.
Një nga themeluesit e prozës moderne shqiptare, autor i dhjetëra novelave, (apo rrëfenjave, siç i quante), romaneve, poeti, studiuesi, përkthyesi i shkëlqyer, ekonomisti i talentuar dhe atdhetari i madh, u dënua me burg pas një gjyqi farsë, duke u akuzuar, madje, edhe si propagandist i Luftës së Tretë Botërore (!)…
Gjimnazistet e Shkollës së Gjuhëve të Huaja, Fiona Kopali dhe Klaudia Hasanllari, ia kërkuan Letrën-Testament familjes së shkrimtarit.
Po e botojmë këtë Letër–Testament, me disa pak shkurtime të pjesëve thjesht familjare.
E dashur Efterpi,
Këtë letër, që është ndoshta e fundit, desha të ta shkruaj me dorë, po nuk mund. Sot nuk e kam dorën të sigurt, më dridhet. Ti s’je këtu. Ke shkuar me Pandin në Rrushkull për të parë Poliksenin dhe Atalantën. Të nxita më shumë unë. Nga brenga, nga malli. Jam vetëm në shtëpi. Doruntina ka shkuar të lozë me vajzat e Bajramit.
Mendjen e kam të turbullt nga pagjumësia, nga ëndrrat e këqija. Sikur më ndiqnin gjermanët, që të më varnin. Iknja me vrap, hynja në gropa e puse, dilnja prapë. Ata më ndiqnin. Ment më kapnin. Iknja përsëri. Në një çast u gjende edhe ti pranë meje. Dhe iknim. Pastaj u ndamë. Fundja u gjenda i ndjekur nga njerëzit tanë. Prapë gropa, puse, gremina. Sikur isha në Berat, nën Kala. Në një sterrë të Kalasë, pranë Kishës. Më tej në Fier. Kisha shpëtuar nga ndjekjet dhe kërkonja ndonjë shtëpi për t’u fshehur. Isha i zbathur, i zhveshur. Dikush më thirri: “Qëndro, Dhimitri! Të zumë”. Më rrethuan, më zunë dhe po më shpinin të më vrisnin. Unë qeshnja. Kisha qejf të më vrisnin… Dhe ja, u gjenda në burg. Shumë njerëz. Midis tyre Sofo Çomorra, që ka vdekur. Më shikonte me dhembje. “Si u bë kështu, o Pasko? Ç’ke bërë?” –“S’di”. –“Shiko këtu”. Dhe më dha ca shkresa të shkruara bukur: një akt akuzë dhe ca lidhje të tjera. Më quanin bejtexhi. Më thoshin se kisha bërë një vjershë për glyrën me rima italiane. Pashë Andrean. I ardhi keq. U vendos të më vrasin. Prapë u gëzova. –“Fundja, do vdes, thashë. Do të shpëtoj. Do çlodhem. Jeta ime ka qenë shumë e turbullt, e ngatërruar, e mirë dhe e keqe. Sa mirë që mbaroi”. Kur u ngrita, ti po bëheshe gati për në Rrushkull. Kokën e kisha dhe e kam të rëndë. Ti shkove më 7 e gjysmë. Pas 5 minutash ardhi Ilua i Sterjos e më solli lajmin: vdiq Thanas Cikuli… Sipas mendjes sime, shpëtoi. E kam zili. Vdekja është prehje e madhe, shkëputje nga dhembjet. Vërtet, edhe nga gazet, por në një kohë, kur njeriu është shumë i sëmurë, i mërzitur, vdekja është shpëtim: nga dhembjet fizike e shpirtërore. Që të dyja janë të rënda. Ti e di sa dhembje të tilla kam pasur kohët e fundit. Njëra, që ti ma di, është se si pasojë e tyre nuk jam i zoti të punoj, të krijoj, të paguaj bukën që më jep shteti për vete e për fëmijët. Unë s’kam qenë e s’dua të jem kurrë parazit. Po ç‘të bëj, grua? S’mund. Kokën e kam të turbullt…..
Letrën ta nisa për tjetër gjë: të të përsëris porositë e mija të fundit. Më fal se të mërzit. Unë t’i kam thënë kaq herë. Të kam helmuar jetën, sepse edhe mua ma kanë helmuar të tjerët. Dhe s’kam qenë i zoti ta mbaj helmin për vete, siç më takon. Ky qoftë i fundit që po të sjell.
Ne u bashkuam, rrojtmë e bëmë fëmijë në vjete stuhie: burg, urbanizëm, hotel. Po atëherë kisha shëndet dhe i kapërceva të gjitha. Tani, ti e di… I di ditët e netët ë mija. Sëmundjet dhe brengat më brehnë, më hëngrën. Unë e shoh tani vdekjen si një lirim nga dhembjet. Nuk e dua,po nuk e largoj dot. E shoh se afrohet, më çik. Më vjen keq se do t’i lë fëmijët të vegjël, pa krah, mbase në vobektësi të madhe, në pamundësi për t’ua arritur synimeve. Pensioni im nuk do të mjaftojë. S’kam “vjete shërbimi”. Domosdo, 22 vjet jashtë. Edhe atje kam punuar sa jam shuar,po këta vjetë pune nuk peshojnë për efekt pensioni. Fati im i keq, fati i tyre i keq. Ndofta,pas vdekjes, kur të pushojnë pasionet dhe urrejtjet, shteti ynë mund t’ju ndihmojë për hir të punës sime të kaluar; në gazetari dhe letërsi, që në moshë të njomë, dhe sidomos në fushën ekonomike. Një pjesë e shkrimeve të mija-shqip dhe rumanisht- janë aty, në Bibliotekën Kombëtare. Disa njerëz i dinë përpjekjet e mija kundër kapitalit italian, kundër grabitjeve gjermane. Kam punuar pa interes vetiak. Nuk kam ndjekur kurrë pasurimin tim, sepse ky pasurim mund të bëhej vetëm me dy mjete: me vjedhje (ka njëmijë e një mënyra vjedhjeje dhe unë s’kam përdorur asnjërën) dhe me tradhëti, duke u shërbyer të huajve për të grabitur vendin dhe duke marrë për këtë shërbim. Zgjodha rrugën e kundërt: luftën kundër atyre që donin të grabisnin, atyre që grabisnin. Nuk i ndala dot të tëra, jo se s’desha, jo se kisha interes,po se s’munda. Kaq munda,kaq bëra. Kundër grabitjeve italiane, kundër grabitjeve gjermane, kundër grabitjeve jugosllave. Nuk zgjodha kurrë udhën e rehatit vetjak, udhën e “urtë e butë e lugën plot”. Kam punuar shumë, kam dashur shumë, kam gabuar shumë. Tani jeta shkoi e nuk kthehet dot,nuk ndreqet dot. Të kam treguar se gjermanët do të më varnin përpara bashkisë,kur muarën vesh se kisha sabotuar nxjerrjen e monedhës së re që donin të bënin. Më shpëtoi fati. Nuk do të skuqem kurrë nga turpi as me veprimin tim në ditët e para të çlirimit. Punova si i marrë. Luftova kundër grabitjeve jugosllave. Aq më fort nuk mund të skuqem nga turpi as me veprimtarinë time praktike-në fushën ekonomike-në Rumani. Edhe atje kundër gjermanëve. Unë kam pasur gjithnjë, si bir i një populli të vogël, një urrejtje të madhe kundër idesë së zezë “popuj mbi popuj” ose “të mëdhenj mbi të vegjël”, por “popuj përkrah popujsh”. Ky parim ka ushqyer në mënyrë të vetëdijshme dhe të pavetëdijshme, automatikisht,veprimtarinë time. Kam qenë kundër rusëve, sepse ata mbajnë nënvete dhe shkombëtarizojnë popuj të tjerë, kundër gjermanëve sepse kanë shfrytëzuar dhe zhdukur popuj të tjerë, kundër anglezëve për të njëjtën arsye. Biri i një populli të vogël nuk mund të bënte ndryshe. Në Rumani kam luftuar,aq sa mund të luftojë një njeri i vogël, kundër shfrytëzimit të kapitalit vendas dhe të huaj. Këtë qëndrim kam pasur edhe kur isha drejtor banke. Një nga pasojat e para ka qenë një “skedë e zezë” në aparatin gjerman të Vjenës, më 1940-41. Për këtë “skedë të zezë” ardhi e më foli dikush në bankë: “Ç’po bën kështu? Nuk e di ç‘të pret? Pse kundërshton që vendin e kapitalit çifut ta zerë kapitali mik gjerman?” Unë di një gjë: kapitali s’mund të jetë kurrë mik, po vetëm kapital. Ay ushqehet me fitime, mbahet me fitime, rron për fitime. Dhe fitimet s’kanë kurrë të mbaruar. Njëja kërkon të bëhet dy, dyja katër, katra tetë, mija dhjetë mijë, milioni qindmilion e kështu me radhë. Në dëm të njerëzve, të popujve. Si ish drejtor tri bankash (gjithnjë i varfër) di se fitimi i vjetër nuk ngopet me fitim të ri, siç nuk ngopet deti me ujë.
Do të më njohë dhe do të më kuptojë dikush, të paktën pas vdekjes? Nuk e di. Desha të më kuptonte dhe njihte jo për nder e lavdi, po që fëmijët e mij-të cilëve u lë trashëgim punën dhe ëndrrat e mija- të mos vuajnë për bukë sa janë të vegjël, të ndjekin studimet dhe të gjejnë udhën e tyre në jetë.
Jam i sigurt se po të vlerësohej në këtë drejtim puna dhe përpjekjet e mija në të kaluarën, fëmijët nuk do të vuanin.
Nisa të shkruaj një letër të shkurtër lamtumire, dhe u nxeva-ndonëse më buçasin veshët e më dhemb koka prapa- dhe shiko se ku arrita.
Dëgjo!
Shenjat nuk i kam të mira. Tensioni ngrihet e ulet, zemra ngec. Nisem për në zyrë a për shëtitje dhe më priten këmbët, më mbahet fryma. Ndalem e helmohem me ilaçe. Netët i kam skëterrë, siç e di vetë. Këto të gjitha thonë se nuk e kam të gjatë. Pra, mos u hidhëro se po të porosit edhe një herë.
1.Kur të vdes mos bëni lajmërime nga ato që ngjiten nëpër muret.
Vdekja është një ngjarje që i takon atij që vdes dhe shtëpisë së tij. Pse ta dijë bota? S’dua!
Nuk do të lajmëroni para varrimit, asnjeri, me përjashtim të pesë a gjashtë njerëzve më të afërm për të bërë formalitetet e varrimit dhe varrimin. Kaq.
S’kam qejf të mërzit njeri. Sikush ka hallet e veta.
2. Dikur kisha dashur të varrosesha në Pogradec, pranë babajt e nënës ose lart në gështenjat, në Shën e Djelë. Tani e kam ndryshuar mendjen. Varrimi është një ngatërresë. Varrosmëni këtu, në Tiranë. Gjith Shqipëri është! Nuk dua asnjë shkrim mbi varr. Vetëm një kryq, si babaj, gjyshi, stërgjyshi.
3……………………..
4. Fëmijët i porosit ta duan vendin dhe gjuhën tonë gjer në vuajtje.
Të mos u shqasë zemra kundër Shqipërisë as kur do të vuajnë pa faj. Atdheu është atdhe, bile edhe atëherë kur të vret. Këtu kanë lindur, këtu të rrojnë me mish e shpirt, qoftë edhe me dhembje. Atalanta dhe Pandeliu kanë prirje për letërsi. Le të mbarojnë studimet në ndonjë degë praktike-ajo fizikë, ay mjekësi ose ndonjë fakultet tjetër, fjala vjen, për arësimtar, dhe le të merren edhe me letërsi. Por jo si profesion kryesor. Profesionizmi në letërsi, në vendin tonë, është, hë për hë, një rrugë vuajtjesh, buka e tij është e hidhur. E hidhur, them, për atë që s’di marifete dhe hipokrizira. Terreni i letërsisë është një tokë tek gëlojnë gjarpërinjtë. Të vrasin shokët, se u bën hije. Dhe kur nuk u bën hije do të thotë se nuk je i zoti për letërsi. Dorëshkrimet ua lë atyre të dyve, sidomos Pandeliut. Të mos i prekë askush! Ay do të rritet,do të lexojë shënimet e parealizuara, do t’i përpunojë. Për këtë duhet të grumbullojë më parë shumë kulturë. Talenti, prirja nuk vlejnë asgjë pa punë, pa kulturë.
Askush të mos i prekë dorëshkrimet para se të më rritet djali! I vini në arkë, i mbyllni!
Polikseni dhe Atalantë! Pandeli dhe Doruntinë! Të doni njeri-tjetrin, të ndihmoni njeri-tjetrin, të duroni njeri-tjetrin! Mos i vini re vogëlsirat, mos u grindni për vogëlsira, për asgjë. Hidhni tutje inatin, se ay është burim i shumë të këqijave. Përpiqi të mos ju rritet mendja. Inati dhe mendjemadhësia na kanë bërë dëme të mëdha. Na prishnë. Zemra juaj të mos njohë urrejtjen, grindjen, mërinë. Urtësi,butësi, zemërgjerësi! Hapni sytë për çdo hap që bëni në jetë. Jeta mund të prishet nga një hap i gabuar, vetëm nga një hap. Pastaj vinë greminat. Kur t’ju vijë koha, martohuni. Të dëgjoni zërin e zemrës, po edhe të arsyes. Shpesh, zemra të shpie në udhë të gabuar, në qoftë se nuk e drejton arsyeja. Mos i kërkoni shumë jetës, sepse jeta është koprace në mirësi. Mos ëndërroni ato që nuk realizohen dot. Mos u matni me hijen e mëngjesit, me mendjemadhësinë. Do t’i kërkoni jetës aq sa mund t’ju japë.
Ta doni dhe ta nderoni mamanë, se ka qenë trime në jetë, ka vojtur shumë. Të dy kemi vojtur. Embëlsojani pak pleqërinë pas kaq tufanesh. Ajo ka grumbulluar shumë përvojë nga jeta e hidhur dhe kjo përvojë mund të jetë e dobishme për ju, që të mos vuani.
Doruntina është më e vogla. Ajo ka nevojë për mjaft vjet ndihme dhe drejtimi. Mos i kurseni ndihmën tuaj, që të mund të prehem i qetë në dhe.
Mos më qani! Mbahuni! Unë e rrojta jetën, mbarova qerthullin tim. Nuk dua t’ju shohin të tjerët kur qani. Më dëgjoni? Lotët janë të kotë. Kush vdes nuk ngjallet. Unë as që dua të ngjallem, as që dua ta filloj jetën përsëri. Mjaft! Këtë porosi mos e shkelni.
Efterpi, më fal për këtë mërzitje të fundit! Mbahu dhe jepu zemër fëmijëve. Bëj siç të porosita. Mos ndrysho asgjë. Nuk dua njerëz në varrimin tim. Më të shumtit vinë për sehir, për formë. Unë i kam urryer ngahera varrimet e bujshme, me kallaballëk. Edhe disa fjalë: kuptohet se nuk do të lajmërosh as njerëzit e tu, këtu ose në Korçë, me përjashtim të Foqit dhe Nestit.
Poetë, prozatorë, dramaturgë, eseistë e të tjerë, krijojnë në mbarë hapësirën shqiptare dhe kanë botuar vepra që vlen të lexohen e rilexohen.
Më poshtë gjeni dhjetë libra shqiptarë që duhen lexuar:
Vargjet e lira, Migjeni
Vepra më avangarde e poezisë shqipe deri në atë kohë, e re në çdo pikëpamje: ideore, tematike, ritmike, figurative. Një vepër që e çliroi poezinë shqipe nga manierat klasiciste, kurse vargun shqip nga tirania e rimës dhe e metrikës. Poezi e dhembjes, e vuajtjes, e mjerimit, e ankthit, e shpresës.
Ylli i zemrës, Lasgush Poradeci
Libri ndoshta më komplet i poezisë shqipe, i ndërtuar sipas një koncepti që e hasim te poetë si Petrarka, Gileni, Bodleri etj. Libër himn i bukurisë, i dashurisë, i përjetësisë, festë e fjalës së kulluar shqipe.
Lahuta e Malcisë, Gjergj Fishta
Enciklopedi e jetës shqiptare, glorifikon luftën për liri kombëtare dhe virtytet tradicionale. Si fenomen letrar e vonuar e anakronike, por me ndikim të madh në jetën shpirtërore dhe në ndërgjegjen kombëtare të shqiptarëve, veçanërisht jashtë kufijve të Shqipërisë shtetërore.
Psallme Murgu, Asdreni
Vepër që e zgjeron regjistrin tematik e stilistik të poezisë shqipe, të mbështetur kryesisht në modelet e poezisë popullore. Sjell përvojën e poezisë moderne evropiane. Për herë të parë në letërsinë shqipe trajtohet gjerësisht bota shpirtërore e njeriut të gjendur në vorbullën e paradokseve. Një kohë të gjatë e lënë në harresë nga kritika e ideologjizuar. Net shqiptare, Mitrush Kuteli
Ndër veprat e para të prozës moderne shqipe. Shfrytëzon në mënyrë kreative përrallën popullore shqiptare, duke i rivitalizuar strukturat e saj narrative. Vizaton figura e karaktere të gjalla njerëzish, sidomos fshatarësh. Shquhet për bukurinë e rrëfimit, të gjuhës dhe të stilit. Mostër për shumë prozatorë të mëvonshëm.
Lumi i vdekur, Jakov Xoxa
Tablo e gjerë e jetës shqiptare. Vepër e shkruar nga një njohës i rrallë i jetës, por edhe i mjeshtërisë krijuese.
Roman që krijon disa nga personazhet më të spikatura të letërsisë shqipe, siç janë Vita dhe Adili, që duken si të shkëputur nga realiteti i gjallë jetësor e jo të krijuar në letër. Vepër që sjell në prozën shqipe përvojën e romanit ciklik tradicional me gjuhë jashtëzakonisht të pasur. Autori i tij është stilist i përkryer.
Kronikë në gur, Ismail Kadare
Vepra mbase më e mirë e Kadaresë dhe një nga romanet më të mira të letërsisë shqipe. Një sintezë sui generis e poezisë, fiksionit dhe mitologjisë. Vepër me strukturë komplekse narrative, atipike si prosede. Një trajtim shumë origjinal i luftës dhe i psikozës kolektive në situata të skajshme ekzistenciale. Perceptimi i botës nga perspektiva e fëmijës zhduk kufijtë mes ëndrrës e realitetit. Roman që sjell një frymë të re në prozën shqipe dhe mjete e teknika të reja shprehëse.
Vdekja më vjen prej syve të tillë, Rexhep Qosja
Ndonëse autori i kësaj vepre është në radhë të parë historian i letërsisë, fushë në të cilën ka botuar një varg veprash të rëndësishme, megjithatë kjo mbetet vepra e tij me receptim më të gjerë, që i ka kaluar kufijtë gjuhësorë të shqipes. Prozë e tipit kritik, intelektual, pak e kultivuar në letërsinë shqipe, që trajton temën e dhunës së pushtetit mbi individin dhe popullin të cilit i takon ai. Duke vënë në epiqendër një personazh krijues, siç është Xhezairi i Gjikës, autori funksionalizon gjuhën kritike, erudicionin intelektual, parabolat historike etj.
Nga Bibla e heshtjes, Azem Shkreli
Poezi me një sistem të veçantë mjetesh shprehëse dhe me një filozofi të veçantë krijuese e jetësore. Libër i meditimit poetik mbi raportin e njeriut me historinë, por edhe me veten dhe fjalën e tij. Psalm mbi fatin e fjalëve. Bashkë me Din Mehmetin, Rrahman Dedajn, Ali Podrimjen e të tjerë, autori i kësaj vepre, Azem Shkreli, krijon modernitetin e poezisë shqipe në Kosovë dhe më gjerë.
Pelegrini i vonuar, Dritëro Agolli
Libri i parë post-socialisto-realist i poetit Dritëro Agolli dhe njëri nga librat më të mirë të tij e të poezisë shqipe në përgjithësi. Libër mbi thyerjet shpirtërore të një brezi, i cili besoi në një utopi dhe pas përmbysjes e ndien veten si pelegrin i humbur në shkretëtirën e iluzioneve të veta. Dhembja dhe trishtimi e ngjyrosin emocionalisht vargun e poetit. Ky libër e rikonfirmon faktin se autori i tij është mjeshtër i rimës dhe aliteracionit, krijues që e zotëron artin e vështirë të të bërit vargje të lehta. / cbc.al / KultPlus.com
Shenjat nuk i kam të mira. Tensioni ngrihet e ulet, zemra ngec. Nisem për në zyrë a për shëtitje dhe më priten këmbët, më mbahet fryma. Ndalem e helmohem me ilaçe. Netet i kam skëterrë, siç e di vetë. Këto të gjitha thonë se nuk e kam të gjatë. Pra mos u hidhëro se po të porosit edhe një herë.
1.Kur të vdes mos bëni lajmërime nga ato që ngjiten nëpër muret. Vdekja është një ngjarje që i takon atij që vdes dhe shtëpisë së tij. Pse ta dijë bota? S’dua!
Dikur kisha dashur të varrosesha në Pogradec, pranë babajt e nënës ose lart në gështenjat, në Shën e Djelë. Tani e kam ndryshuar mendjen. Varrimi është një ngatërresë. Varrosmëni këtu, në Tiranë. Gjith Shqipëri është! Nuk dua asnjë shkrim mbi varr. Vetëm një kryq, si babaj, gjyshi, stërgjyshi.
3 (…)
Fëmijët i porosit ta duan vendin dhe gjuhën tonë gjer në vuajtje.
Të mos u shqasë zemra kundër Shqipërisë as kur do të vuajnë pa faj. Atdheu është atdhe, bile atëherë kur të vret. Këtu kanë lindur, këtu të rrojnë me mish e shpirt, qoftë edhe me dhembje. Atalanta dhe Pandeli kanë prirje për letërsi. Le të mbarojnë studimet në ndonjë degë praktike – ajo, fizikë; ay, mjekësi ose ndonjë fakultet tjetër, fjala vjen, për arësimtar – dhe le të merren edhe me letërsi. Por jo si profesjon kryesor.
Profesionismi në letërsi, në vëndin tonë, është, hë për hë, një rrugë vuajtjesh, buka e tij është e hidhur.
E hidhur, them, për atë që s’di marifete dhe hipokrizira. Tereni i letërsisë është një tokë tek gëlojnë gjarprinjtë. Të vrasin shokët, se iu bën hije. Dhe kur nuk u bën hije do të thotë se nuk je i zoti për letërsi. Dorëshkrimet ja u le atyre të dyve, sidomos Pandeliut. Të mos i prekë askush! Ay do të rritet, do lexojë shënimet e parealizuara, do t’i përpunojë. Për këtë duhet të grumbullojë më parë shumë kulturë. Talenti, prirja nuk vlejnë asgjë pa punë, pa kulturë.
Askush të mos më prekë dorëshkrimet para se të më rritet djali! I vini në arkë, i mbyllni!“
(Pjesez, marre nga “Testamenti i Mitrush Kutelit“)/ KultPlus.com
Shenjat nuk i kam të mira. Tensioni ngrihet e ulet, zemra ngec. Nisem për në zyrë a për shëtitje dhe më priten këmbët, më mbahet fryma. Ndalem e helmohem me ilaçe. Netet i kam skëterrë, siç e di vetë. Këto të gjitha thonë se nuk e kam të gjatë. Pra mos u hidhëro se po të porosit edhe një herë.
1.Kur të vdes mos bëni lajmërime nga ato që ngjiten nëpër muret. Vdekja është një ngjarje që i takon atij që vdes dhe shtëpisë së tij. Pse ta dijë bota? S’dua!
Dikur kisha dashur të varrosesha në Pogradec, pranë babajt e nënës ose lart në gështenjat, në Shën e Djelë. Tani e kam ndryshuar mendjen. Varrimi është një ngatërresë. Varrosmëni këtu, në Tiranë. Gjith Shqipëri është! Nuk dua asnjë shkrim mbi varr. Vetëm një kryq, si babaj, gjyshi, stërgjyshi.
3 (…)
Fëmijët i porosit ta duan vendin dhe gjuhën tonë gjer në vuajtje.
Të mos u shqasë zemra kundër Shqipërisë as kur do të vuajnë pa faj. Atdheu është atdhe, bile atëherë kur të vret. Këtu kanë lindur, këtu të rrojnë me mish e shpirt, qoftë edhe me dhembje. Atalanta dhe Pandeli kanë prirje për letërsi. Le të mbarojnë studimet në ndonjë degë praktike – ajo, fizikë; ay, mjekësi ose ndonjë fakultet tjetër, fjala vjen, për arësimtar – dhe le të merren edhe me letërsi. Por jo si profesjon kryesor. Profesionismi në letërsi, në vëndin tonë, është, hë për hë, një rrugë vuajtjesh, buka e tij është e hidhur. E hidhur, them, për atë që s’di marifete dhe hipokrizira. Tereni i letërsisë është një tokë tek gëlojnë gjarprinjtë. Të vrasin shokët, se iu bën hije. Dhe kur nuk u bën hije do të thotë se nuk je i zoti për letërsi. Dorëshkrimet ja u le atyre të dyve, sidomos Pandeliut. Të mos i prekë askush! Ay do të rritet, do lexojë shënimet e parealizuara, do t’i përpunojë. Për këtë duhet të grumbullojë më parë shumë kulturë. Talenti, prirja nuk vlejnë asgjë pa punë, pa kulturë.
Askush të mos më prekë dorëshkrimet para se të më rritet djali! I vini në arkë, i mbyllni!
Polikseni dhe Atalantë! Pandeli dhe Doruntinë! Të doni njëri tjetrin, të ndihmoni njëri tjetrin, të duroni njëri tjetrin! Mos vini re vogëlsirat, mos u grindni për vogëlsira, për asgjë. Hithni tutje inatin, se ay është burim i shumë të këqijave. Përpiqi të mos ju rritet mëndja. Inati dhe mendjemadhësia na kanë bërë dëme të mëdha. Na prishnë. Zemra juaj të mos njohë urrejtjen, grindjen, mërinë. Urtësi,butësi, zemërgjërësi! Hapni sytë për çdo hap që bëni në jetë. Jeta mund të prishet nga një hap i gabuar, vetëm nga një hap. Pastaj vinë greminat. Kur t’ju vijë koha, martohuni. Të dëgjoni zërin e zemrës, po edhe të arësyes. Shpesh zemra të shpje në udhë të gabuar, në qoftë se nuk e drejton arësyeja. Mos i kërkoni shumë jetës, sepse jeta është koprace në mirësi. Mos ëndëroni ato që nuk realizohen dot. Mos u matni me hijen e mëngjezit, që sjell mëndjemadhësinë. Do t’i kërkoni jetës aq sa mund t’ju japë. Mos më qani! Mbahuni! Unë e rrojta jetën, mbarova qerthullin tim. Nuk dua t’ju shohin të tjerët kur qani. Më dëgjoni? Lotët janë të kotë. Kush vdes nuk ngjallet. Unë asqë dua të ngjallem, asqë dua ta filloj jetën përsëri. Mjaft! Këtë porosi mos e shkelni. Efterpi, më fal për këtë mërzitje të fundit! Mbahu dhe jepu zemër fëmijëve. Bëj siç të porosita. Mos ndrysho asgjë. Nuk dua njerëz në varrimin tim. Më të shumtit vinë për sehir, për formë. Unë i kam urryer ngahera varrimet e bujëshme, me kallaballëk. Edhe disa fjalë: kuptohet se nuk do të lajmërosh as njerëzit e tu, këtu ose në Korçë, me përjashtim të Foqit dhe Nestit. (…)
Shenjat nuk i kam të mira. Tensioni ngrihet e ulet, zemra ngec. Nisem për në zyrë a për shëtitje dhe më priten këmbët, më mbahet fryma. Ndalem e helmohem me ilaçe. Netet i kam skëterrë, siç e di vetë. Këto të gjitha thonë se nuk e kam të gjatë. Pra mos u hidhëro se po të porosit edhe një herë.
1.Kur të vdes mos bëni lajmërime nga ato që ngjiten nëpër muret. Vdekja është një ngjarje që i takon atij që vdes dhe shtëpisë së tij. Pse ta dijë bota? S’dua!
Dikur kisha dashur të varrosesha në Pogradec, pranë babajt e nënës ose lart në gështenjat, në Shën e Djelë. Tani e kam ndryshuar mendjen. Varrimi është një ngatërresë. Varrosmëni këtu, në Tiranë. Gjith Shqipëri është! Nuk dua asnjë shkrim mbi varr. Vetëm një kryq, si babaj, gjyshi, stërgjyshi.
3 (…)
Fëmijët i porosit ta duan vendin dhe gjuhën tonë gjer në vuajtje.
Të mos u shqasë zemra kundër Shqipërisë as kur do të vuajnë pa faj. Atdheu është atdhe, bile atëherë kur të vret. Këtu kanë lindur, këtu të rrojnë me mish e shpirt, qoftë edhe me dhembje. Atalanta dhe Pandeli kanë prirje për letërsi. Le të mbarojnë studimet në ndonjë degë praktike – ajo, fizikë; ay, mjekësi ose ndonjë fakultet tjetër, fjala vjen, për arësimtar – dhe le të merren edhe me letërsi. Por jo si profesjon kryesor. Profesionismi në letërsi, në vëndin tonë, është, hë për hë, një rrugë vuajtjesh, buka e tij është e hidhur. E hidhur, them, për atë që s’di marifete dhe hipokrizira. Tereni i letërsisë është një tokë tek gëlojnë gjarprinjtë. Të vrasin shokët, se iu bën hije. Dhe kur nuk u bën hije do të thotë se nuk je i zoti për letërsi. Dorëshkrimet ja u le atyre të dyve, sidomos Pandeliut. Të mos i prekë askush! Ay do të rritet, do lexojë shënimet e parealizuara, do t’i përpunojë. Për këtë duhet të grumbullojë më parë shumë kulturë. Talenti, prirja nuk vlejnë asgjë pa punë, pa kulturë.
Askush të mos më prekë dorëshkrimet para se të më rritet djali! I vini në arkë, i mbyllni!
Polikseni dhe Atalantë! Pandeli dhe Doruntinë! Të doni njëri tjetrin, të ndihmoni njëri tjetrin, të duroni njëri tjetrin! Mos vini re vogëlsirat, mos u grindni për vogëlsira, për asgjë. Hithni tutje inatin, se ay është burim i shumë të këqijave. Përpiqi të mos ju rritet mëndja. Inati dhe mendjemadhësia na kanë bërë dëme të mëdha. Na prishnë. Zemra juaj të mos njohë urrejtjen, grindjen, mërinë. Urtësi,butësi, zemërgjërësi! Hapni sytë për çdo hap që bëni në jetë. Jeta mund të prishet nga një hap i gabuar, vetëm nga një hap. Pastaj vinë greminat. Kur t’ju vijë koha, martohuni. Të dëgjoni zërin e zemrës, po edhe të arësyes. Shpesh zemra të shpje në udhë të gabuar, në qoftë se nuk e drejton arësyeja. Mos i kërkoni shumë jetës, sepse jeta është koprace në mirësi. Mos ëndëroni ato që nuk realizohen dot. Mos u matni me hijen e mëngjezit, që sjell mëndjemadhësinë. Do t’i kërkoni jetës aq sa mund t’ju japë. Mos më qani! Mbahuni! Unë e rrojta jetën, mbarova qerthullin tim. Nuk dua t’ju shohin të tjerët kur qani. Më dëgjoni? Lotët janë të kotë. Kush vdes nuk ngjallet. Unë asqë dua të ngjallem, asqë dua ta filloj jetën përsëri. Mjaft! Këtë porosi mos e shkelni. Efterpi, më fal për këtë mërzitje të fundit! Mbahu dhe jepu zemër fëmijëve. Bëj siç të porosita. Mos ndrysho asgjë. Nuk dua njerëz në varrimin tim. Më të shumtit vinë për sehir, për formë. Unë i kam urryer ngahera varrimet e bujëshme, me kallaballëk. Edhe disa fjalë: kuptohet se nuk do të lajmërosh as njerëzit e tu, këtu ose në Korçë, me përjashtim të Foqit dhe Nestit. (…)
Mitrush Kuteli është padyshim një nga shkrimtarët, intelektualët, mendimtarët dhe shpërblestarët më të ndritur të nënës Shqipëri. Kuteli ndërroi jetë më 4 maj 1967, duke lënë pas admirimin dhe mirënjohjen për fuqinë e penës dhe forcën e shembullit përmes së cilave i fali letërsisë shqipe të shek. XX një grumbull xhevahiresh të mrekullueshme.
Ekonomist e specialist i sistemit bankar dhe i prirur për studimin e këtyre disiplinave, ai gjeti tek letërsia një dashuri hyjnore, të cilës i fali pa kursim vlerat e shpirtit të tij.
Autor që dha kontribut në çdo lëmë letrare, ai ka lënë mbi të gjitha një “ligjërim mbi etikën” e mendimtarit aty ku Descartes e la një të tillë për metodën. Cilësia dhe serioziteti i kritikes letrare të Dhimitrit arriti në atë pikë katarsisi sa iu përvesh vetë krijimtarisë së Mitrushit, si në rastin e përshtatjes në shqip të veprës së Emineskut.
Në përmbledhjen pak të njohur “Shënime letrare”, kritika e tij ngriti një problemi të madh shqiptar.
“Është fort e rëndë të thuash se në këtë kuadër shqiptar kaq të vrazhdët, qoftë edhe në botën e shkrimtarëve (dhe veçanërisht në këtë bote!) ku autori vë dorën në kobure ose të ndjek “administrativisht”, ose, të paktën, të rri me kokë me nj’anë, sepse nuk e lavdërove sa desh ay vetë. Në këtë kuadër të vrazhdët, them, ku je i detyruar të pranosh – duke heshtur! – që një thes me kashte të quhet poet klasik ose filozof e një bostan-tavasi, poet, sociolog a s’di ç’tjetër batërdi”./ KultPlus.com
