Nga Muhamedin Kullashi
Në këtë vështrim do të marrin në shqyrtim tri nga gjashtë dramat e Naser Shatrollit nga libri “Qiell” (2020).
Në dramën « Frigoriferi » dy personazhet, Liria dhe Atdheu, të mbyllur në një hapësirë të ngushtë e të ftohtë të cilën e quajnë « frigorifer » dëgjojnë ulërimat e ujqërve që vijnë nga jashtë. Kjo skenë e bën të mundur hyrjen në dialog të dy të mbijetuarve të masakrave që filluan me nismën e bombardimeve të NATO-s mbi trupat serbe me 24 mars1999. Liria dhe Atdheu kanë mbijetuar por mbajnë thellë në veten e tyre vragët e dhunës, të skalitura sa mbi trupin aq edhe mbi ndërgjegjen e tyre.
Frigoriferi është një pjesë ne dendur, e përmbledhur në një akt. Kemi të bëjmë me zhvillimin e retrospeksionit të dy personazheve, që shpalosin rikujtimet e tyre dhe formulojnë vrojtime ironike e sarkastike për episode të shkëputura të përjetimit të tyre tragjik. Brenda një atmosfere të një « tensioni dhe pasigurie » që « përshkojnë ambientin » shkëmbehen fjalët e para midis tyre, përplot ndrojtje e hezitime. Kjo ndrojtje sikur mëton të kapërcehet me propozimin që Liria ia bën Atdheut për ta zhvilluar një lojë, e cila megjithatë duhet të jetë « shumë serioze ».
Në atë lojë Liria dëshiron të luajë rolin e avokatit në një gjykatë ndërkombëtare për krime lufte, kurse Atdheut ia dedikon rolin e viktimës. Improvizimi i kësaj gjykatore ka për qëllim të krijojë një situatë ku personazhet do të mund t’i mësonin « të njohurat dhe të panjohurat e njëri-tjetrit ». Këtu Shatrolli synon të ngre një teatër mbi një teatër, procedim ky i pranishëm sa në teatrin klasik (te Shakespeare-i dhe Molièr-i) aq edhe në atë bashkëkohor (te Pirandello, fjala vjen). Gjykatorja ka për qëllimtë krijoj mundësinë që nëpërmjet dialogut të dy personazheve të rikonstruktohen disa ngjarje nga e kaluara e tyre. Së pari Liria merr rolin e avokates së Atdheut, si viktimë lufte. Ndërkaq, në pjesën e dytë të dramës, është Atdheu është ai që do ta marr rolin e avokatit që duhet ta mbrojë Lirien si viktimë e luftës. Kësisoj rrëfimet e tyre do të kryqëzohen gjatë shpalosjes së tyre.
Të dy personazhet janë dëshmitarë të disa ngjarjeve e njëherit edhe rrëfimtarë të atyre ngjarjeve. Brishtësia e rrëfimit të tyre lidhet me karakterin tragjik të ngjarjeve dhe vështirësinë që kanë për t’i shprehur përjetimet e tyre. Ata e ndërpresin shpesh njeri-tjetrin gjatë rrëfimit të tyre, meqë janë të ndikuar nga përfytyrimet dhe përvojat traumatike.
Rrëfimet e të dy personazheve riprodhojnë përjetimet e shkuara që shoqërohen me një refleksion mbi tonalitetin dhe ngjyrën e asaj që u ka ndodhur. Mirëpo, meqë në këtë pjesë janë vetëm dy personazh, në skenën e procesit gjyqësore, ata do të luajnë edhe rolin e prokurorit, gjykatësit dhe dëshmitarit.
Nga frika se mund të vdesin të konservuar në frigorifer ata stimulojnë dhe imagjinojnë përgatitjen e një darke, ku pjesë të teshave , që kanë gjetur aty, duhet të marrin rolin e gjërave të ndryshme ushqimore. Liria, për t’ia larguar dyshimin Atdheut se në mos është çmendur thekson se kësisoj ajo dëshiron « ta krijoj ambientin e shtëpisë », ta shuaj pak mallin për të.
Të përkujtojmë këtu se retrospeksioni imponohet si njëri nga operacionet fundamentale të procesit të kompozimit dramatik në dramat bashkëkohore. Ai është njëri nga çelësat e procesit sa të çdramatizimit aq edhe të ridramatizimit të ngjarjeve. Liria dhe Atdheu reflektojnë dhe këmbejnë pikëshikimet e tyre për gjithë atë që u ka ndodhur. Ky këmbim cilësohet me mospajtime e përçarje lidhur me ngjarjet tragjike nëpër të cikat ka kaluar vendi dhe njerëzit që i njohin ata. Ata këmbejnë përshtypjet e tyre, orvaten t’i thellojnë ato edhe në saje të vrojtimit reciprok të bashkëbiseduesit, i cili e ka përjetuar të njëjtin fat. Në një moment, duke rikujtuar ngjarjet që i çuan edhe deri te situata ku i « gjuajtën si cofëtinat në një hendek », ku u gjenden të humbur aq sa edhe po t’i ketë « kërkuar e gjithë bota » zor se do t’i gjenin. Atdheu është pak më optimist dhe shpreson se në saje të satelitëve të sofistikuar mund t’i gjejnë megjithatë. Kësisoj, karakteri dramatik nuk shterret në të kaluarën meqë mbeten pyetjet se çka do të ndodhë me ta, a mund të dalin nga situata e përcaktuar me frigorifer. Në përfytyrimet e tyre shfaqet pasiguria karshi asaj që vjen, asaj që mund të ndodhë. Por shqiten edhe dromca të shpresave dhe dëshirave për të ardhmen e afërt. Çështja kryesore lidhet me mundësinë e daljes nga frigoriferi, nga rreziku që të mbesin « konservë për ujqit ».
Liria ndërkaq e shpreh në mënyrë më të theksuar, brenda kësaj situate, mallin për një shtëpi me mysafirë e me gazmend, mallin për një atmosferë miqësore e njerëzore. Dhuna e egër e pushtueseve synonte zhveshjen e viktimave pikërisht nga tiparet dhe rrethanat që i bëjnë të ndjehen si njerëz. Atdheu thekson se « sjelljet e kriminelëve ndaj nesh ishin brutale, më brutale se ndaj kafshëve. »
Në procesin gjyqësor, në vazhdim, shpalosen elemente nga e kaluara e të dy personazheve. Në atë masë sa personazhet orvaten përmes dialogut të tyre dhe procedurës gjyqësore t’i rikonstruktojn ngjarjet tragjike që kishin përjetuar dhe të ndriçojnë anë të ndryshme të përvojave të tyre ekzistenciale, për Lirien kjo lojë « e ka një kuptim të thellë ». Ky rekonstruktim përmes kryqëzimit të mbresave dhe refleksioneve mbi atë që u kishte ndodhur shquhet edhe me synimin e një katarze të vuajtjeve, frikës dhe ankthit të përjetuar, me transformimin e atyre përvojave të hidhura. Ndonëse procesi gjyqësor është i orientuar në zbardhjen e fakteve, me pretendimin që të mënjanojë « analizat, pikëpamjet, idetë, dëshirat ». Liria megjithatë mendon se brenda kësaj procedure gjyqësore, « nëse i themi me saktësi hollësitë e jetës, ka mundësi që ta gjejmë çelësin e derës », një « dere për mbijetesë ».
Në një çast, në rrëfimin e Liries shpërthen kujtimi nga e kaluara e një vizite që i kishte bërë bibliotekës në të cilin kishte punuar Atdheu : « Derisa po i vështroja librat nëpër rafte, më ra në sy një pëllumb që e kishte ndërtuar strofullin mbi dritare të bibliotekës. Në fakt, strofulli më bëri kureshtar në lidhje me ty dhe me karakterin tënd ».
Kur Atdheu e merr rolin e avokatit, ai e pyet Lirien për rrethanat në të cilat ajo ishte dhunuar nga ushtarakë e policë të veshur me uniforma të zeza. Atdheu thekson se interesi i « kësaj seance dhe i këtij paneli, edhe atyre lart në qiell që janë duke e ndjekur me vëmendje seancën, është që ta nxjerrin në foltore, sa më shpejt dhe sa më qartë, të vërtetën. » Liria rrëfen se ishte dëshmitare e dhunimit të një plake në një podrum nga 10 persona. Në fakt Liria, në rrëfimin e saj në fillim e zhvendosë dhunimin që e kishte pësuar vet te një plakë. Mirëpo Atheu ia kujton se aktet e dhunimit nuk mund të paraqiten si trill e lojë. Liria e pranon këtë vërejtje por njëherazi thekson se ata nuk do t’ia lehtësojnë vetes vuajtjet nëse fshehin edhe faktin e rëndë se që të dytë kishin qenë « të dhunuar e poshtëruar në sy të njeri tjetrit ». Zaten, pak më parë Atdheu kishte nënvizuar se « faktet nuk mund të mbesin të ngrira në frigoriferë përgjithmonë ». Sepse, « sapo të shkrihen ato, era e keqe e tyre ka për të depërtuar larg ». Ai kishte cekur njëherazi se të dhunuarit vështirë se « do të gjejnë qetësi në jetën e tyre edhe nëse ndahet drejtësi për secilin prej tyre. » Liria, shton se « kurrë nuk do t’i hiqet epiteti i gruas së dhunuar, ndonëse miqtë do të përpiqen ta shërojnë me fjalë të mira, mirëpo ato fjalë kanë për ta ngulfatur gradualisht. » Një pasojë e veçantë, e aktit të dhunimit të Liries, ndryshe nga ai i Atdheut, ka të bëjë me një zë fëmije : « Por nuk e di, pyet ajo, nëse unë jam ai fëmijë, apo është një fëmijë tjetër në barkun tim. »
Atdheu shpërthen duke i kërkuar ta ndërpresë rrëfimin e vet : « Ti shpike gjykatore për ta nxjerr dhembjen e madhe që je duke e bartur brenda në barkun tënd !? » Tani Atdheun e kaplon depresioni i thellë, ndonëse më parë ai shpresonte ta thyej derën e frigoriferit dhe të dalin jashtë në një botë tjetër, të bëjnë një « festë me miqtë nga e gjithë bota ». Ndërkaq është Liria ajo që shprehë në ato çaste dëshirën për të dalë nga gjendja e « një konserve të qelbur » në atë frigorifer, për ta filluar një jetë tjetër, nga e para. Madje jo vetëm ajo : « Njerëzit sapo ta kuptojnë që janë çliruar, e që janë të gjallë » do të kenë dëshira e nevoja që ta harrojnë luftën. Ata që të dytë në fund shfaqin dëshirën për ta rizbuluar jetën dhe raportet e dëlira për t’u çliruar nga lëndimet e thella që shfytyrojnë jetën.
Shatrolli, me talentin e vet dramaturgjik, na ballafaqon në këtë dramë me një situate skajshmërisht dehumanizuese, brenda « frigoriferit », situatë kjo e privuar nga mundësitë elementare të manifestimit të formave të jetesës me të cilat realizohet njeriu. E megjithatë aty lindin përsiatje e reagime që kërkojnë një hapësirë dhe një atmosferë tjetër të të jetuarit, atmosferë të formësimit të raporteve të mirëfillta njerëzore. Skajshmëria e ndrydhjes së jetës kësodore bën të lindin nevoja të tjera.
Kërkimi i shtegdaljes
Në dramën « SHKUMËSI » autori në didsakalinë hyrëse për skenografinë thekson se në skenë shifen dy ura të ndara kurse mesin e urave e ndan një litar i trashë, që vjen nga lartë. Ai saktëson se dy gurë të lidhur simbolizojnë aty « gurë mezhde, frëngjitë e kullës, burgun, dy përmendore kur janë në këmbë » e këto « me urën e ndarë të qytetit të Mitrovicës ».
Sikurse edhe në disa drama tjera të Shatrollit edhe këtu i kemi dy personazhe: Alberti dhe Betimi. Përmes dialogëve të tyre, shpesh të tendosur, shpalohet drama. Alberti jeton i vetmuar dhe rëndom i mbyllur në dhomë. Ai nuk e di se kush janë prindërit e tij dhe hamendëson se babai i tij kishte qenë një kriminel kurse nëna e dhunuar nga serbët, në luftën e vitit 1999.
Ndryshe nga Alberti, Betimi është i matur dhe përsundon situata të ndryshme. Duket se këto tipare e kanë bërë të përshtatshëm për profilin e një bashkëpunëtori të hetuesisë ndërkombëtare.
Alberti në rrëfimin e vet i tregon Betimit se ëndërron të bëhet trim, së paku një herë në jetën e tij. Ky synim shpjegohet me përvojën e hidhur që ka nga rrahjet e pamëshirshme që ia bën dikush që « e skalitë me thikë dorën e tij në derën e shtëpisë së tij ». Por ai e skalitë dorën e vet edhe në Gjykatën supreme, në çerdhet e fëmijëve, në semaforët e qytetit si dhe në urën e qytetit. Qëllimin e skalitjes së dorës së tij nga i panjohuri, Alberti e interpreton si dëshirë për ta treguar forcën e vet dhe praninë e tij kërcënuese.
Alberti i rrëfehet Betimit se depresioni po e shkatërron dhe se ka çrregullime jo vetëm në mendje por edhe në trup. Betimi ndërkaq prezantohet si dikush që ka ardhur nga veriu i qytetit, në shfaqjen e Albertit, në shtëpinë tij që i duket si një « shpikje skenike ».
Alberti, në vazhdim të bisedës, e njofton se ka frikë se tipi që po e kërcënon do ta vrasë. Ky kërcënim i zgjon asociacionet me dhunën brutale që burrat ushtrojnë mbi gratë e tyre, ashti siç njofton televizioni. Atmosfera brenda së cilës jeton Alberti, cilësohet me krime të rënda, me kërcënime e vrasje. Ajo atmosferë duket të jetë e sajuar sa nga ngjarje të dhunshme nga e kaluara e afërt aq edhe nga ajo e përditshmërisë së tashme.
Betimi i sugjeron Alberti mundësinë që ai të jetë djalë i një « terroristi » ; e kjo i pëlqen Albertit. Në dialogun e mëtejmë, Betimi orvatet të gjejë shtysë që do të ndikonin te Alberti për të dalë jasht mbylljes brenda një « ferri, si ai i Dantes ». E sidomos ta shtyjë bashkëbiseduesin e vet që të bëj diçka, të veproj, në vend se të jetë i tetanizuar nga frika.328
Duke shikuar përmes frëngjisë së rekuizitës së urës, Alberti tregon se kishte përjetuar një çast gëzimi të premten e fundit kur i pa disa njerëz që dilinin « të gëzuar nga xhamia e qytetit, si « thithnin duhan, setrat i mbanin krahëve, plisat e bardhë në kokë, flisnin me qejf secili temën e vet. »328Në fytyrat e atyre njerëzve të moshuar ai kishte hetuar një shtendosje, ndryshe nga anksiozitetei që e gryente atë. Me këtë përgjigje, ai sikur i bën me dije Betimit se ikjen nga frika e ankthi e kërkon kah një atmosferë e prehjes.
Në një çast të këtij dialogu Alberti ndien nevojë t’i tregoj bashkëbiseduesit se megjithatë nuk është krejt i mbyllur dhe i vetmuar, se ka një të dashurë që quhet Shpresë. E madje edhe një projekt për « gjëra të bukura, gjëra unike…që të bëjnë ndopak optimist. » Edhe projektimin e urës me pjesë të ndryshme simbolike dhe litarët që bien pingul nga lartë midis dy urave e ka bërë « për t’i balancuar palët në konflikt » në qytetin e ndarë. 329
Alberti në vijim thekson se parapëlqen këngët rep, « shprehjet brutale të reperëve, ngase ato e pasqyrojnë realitetin brenda të cilit jetojnë. E ky realitet përputhet me atë ku dëgjon shpesh vetëm të shara. Ai evokon aty sjelljet e fqiut i tij, i cili të premteve në mbrëmje dehet « bëhet qyski, kthehet në shtëpi duke e kënduar shumë keq këngën e « Hajredin pashës », si « sorrat mbi kafshët e ngordhura », duke ia prishur gjumin gjithë lagjes. Gruaja e tij nuk ia hap derën e shtëpisë, e lë në shi e ai e shan dhe e fyen me fyerjet më të rënda.330.
Në këtë dialog, Betimi është i prirur që të mos e shoh gjendjen e përgjithshme në qytet me tone e ngjyra krejt të errëta, duke shfaqur rezerva për vlerësimet dhe përshkrimet tejet të rënda të Albertit të situatës në shoqërinë brenda së cilës jeton.331
Betimi, i preokupuar me temën e veprimit, kërkon ta dij se cili është protagonisti kryesor i kërcënimeve dhe formave të ndryshme të dhunës në lagje dhe në qytet. Alberti i përgjigjet se atë e quajnë « Ligj » . Betimit i duket e çuditshme që personin i cili shquhet me veprime arbitrare e të dhunshme ta quajnë « Ligj ». Alberti ia shpjegon se ai vet ia ka dhënë vetes këtë epitet në kohën e luftës. Se ndonëse asgjë nuk bën, i « ka hipnotizuar të gjithë. » Ai shton se Ligji e ka shfrytëzuar situatën prej ditës së parë kur kanë hyrë forcat ndërkombëtare në qytet. Ai kësisoj sugjeron se nocioni i ligjit për personazhin e quajtur « Ligj » është i kundërt me nocioni që shprehë ajo fjalë në fushën e drejtësisë.
Alberti pastaj e plotëson rrëfimin e vet duke cekur se djali i Ligjit, që mban emrin « Shkumës », ka prirjen e theksuar që të « vizatoj vija kufitare aty ku ia merr mendja, e njëherit e rrahë dhe e përbuzë atë. »Motivin e kësaj dhune Alberti e shpjegon deridikund edhe nga një ndjenjë e mungesës së respektit dhe mirënjohjes nga të tjerët ndaj babait të tij që ka luftuar.
Betimi megjithatë i bën vërejtje rrëfimi të tij për emrat e çuditshëm të personazheve për të cilët flet dhe shfaq dyshimin dyshon se është fjala për personazhe fiktive. dhe Ai pokështu cekë se në maketën e qytetit dhe urrës që ka bërë nuk gjen një shtegdalje. Është fjala për botën mentale e emotive brenda të cilit jeton Alberti ; kjo del e ngarkuar me mbylltësi, e cila reflektohet edhe në maketën e tij ku nuk ka asnjë « shtegdalje ».
Alberti i përgjigjet se Ligji nuk është pjelle e imagjinatës së tij, se ai ekziston dhe vepron realisht në qytetin e tij. Ai e vë në pah dyanëshmërinë e veprimeve të Ligjit : « ditën merret me patriotizëm, flet për integrime evropiane nëpër media e debate televizive…ndërsa natën është vetvetja » duke u marr me hajni. Lavdërimi i tij mbi veprën e tij çlirimtare si shfaqet si mjet për të nxjerre një dëmshpërblim e tij, për t’i justifikuar përfitimet e tij … »Ai e uzurpoi çdo cep të qyteteit; e mori edhe pensionin e invalidit, madje « Shkumësit ia ka ble me para pensionin e invalidit, ende pa lindur ».
Betimi i sugjeron se duhet ta gjejë shtegdaljen dhe ia ofron ndihmën e tij, duke i kërkuar që të dalë nga amullia e depresioni, të gjejë mundësinë që të veprojë, të bëjë diçka me « çka mund krenohet më vonë ».
Mirëpo, Betimi njëherazi vë në pah një aspekt tjetër të Ligjit, të cilin Alberti sikur e injoron : « ai ka dalë në mal në kohën e okupimit të vendit. Nuk mund t’ia mohojmë malin, borën, të ftohtin, qëllimin. Ai s’i ka pritur në shtëpi kriminelët me duart lart, i dorëzuar, tamam siç thua ti, si gjynah ».
Në vazhdim të bisedës, Betimi e kthen vëmendjen te veprimet e Ligjit në të sotmen. Kërkon nga Alberti që ta informojë se çka bën konkretisht Ligji tani bashkë me të birin Shkumësin. Ai e paraqet qëndrimin e vet si përpjekje që ta nxjerr Albertin nga bota e tij fiktive, nga prirja e tij që ta transformojë realitetin në trille, e të cilat madje ndikojnë edhe te vet Betimi që vetja t’i duket si personazh fiktiv i Albertit. « Por unë nuk jam fiktiv, shton ai. Jam personazh i gjallë, dhe erdha enkas të flas me ty. Më thuaj: çfarë pune bëjnë ata, Ligji dhe Shkumësi? » Për të dëshmuar se nuk është plotësisht i kredhur në botën e fiksioneve, Alberti e bën një përshkrim të veprimeve të ligjit kësisoj : « Të thashë, natën bashkëpunon me ata matanë urës, si një sahat xhepi. Në mëngjes i shanë në emër të kauzës. Vetë këta e destabilizojnë qytetin kur ndërmjetësuesit e huaj duan ta hapin urën për këmbësorët, këta ia fusin rafalëve me revole, e vrasin ndonjë civil që shet perime pranë urës, ose ndonjë librashitës, ose ndonjë peshkatar. Ia vendosin një njollë, pastaj krijohet situatë pasigurie. » Ky përshkrim mëton të vejë në pah aftësitë komplekse të Ligjit që të merr pamje të ndryshme herë për ata matanë urës herë për të tjerët këtej urës, për mediat apo ndërkombëtarët, duke bërë veprime të kundërthënshme për figurën e ligjit si « baba i drejtësisë ». Këtë vrojtim Alberti e shtrinë pastaj edhe mbi disa luftëtare të tjerë që « janë bërë milionerë në kurriz të popullit ». Por, kritika e tij synon të shkoj më larg me pohimin se ata « i kanë kontaminuar ndjenjat qytetare në frigorifer. E kanë ngrirë secilin mendim. Askush s’mund të dalë nga frigoriferi i tyre. I kanë bërë pula të gjithë dhe i hanë sa herë iu teket. » Ndaj këtij përshkrimi të Albertit Betimi reagon në mënyrë të dyfishtë: në njërën anë i bën vërejtje se ai e ka humbur lidhjen me realitetin edhe duke e shpikur « një qytet imagjinar në shtëpinë e vet » si dhe një « peshore të drejtësisë ».Në anën tjetër ai e përsërit përpjekjen e vet që ta nxisë Albertin të dalë nga bota e tij ku është ngujuar, ta sajoj një përgjigje ndaj asaj që e pengon të realizohet. Motivi i Betimit për këtë nxitje në veprim të bashkëbiseduesit të vet shpërfaqet në rrëfimin për vëllan e tij , « që është kthyer nga Amerika për t’i çliruar rrugët e lagjes » së tyre. Mirëpo, disa luftëtarëve të tjerë ky angazhim i vëllait të tij sikur nuk u ka pëlqyer : « I kanë thënë: bir i komunistit, ke ardhur nga Amerika t’i marrësh meritat tona.[…] Askush s’e di nga ka ardhur plumbi. Ende e ka të hapur varrin. Kurrë s’kam për ta mbyllur derisa t’i gjej eshtrat e tij. » Motivin e Betimit që t’u hakmirret atyre që ia kanë vrarë vëllanë Alberti e anticipon me këto fjalë : « Kush je ti? Vjen dhe më shtyn drejt terrorizmit. Dëshiron t’ua marrësh meritat atyre nëpërmes meje. » Alberti kësisoj nuk dëshiron të bëhet mjet në qërimin e hesapeve midis fraksioneve të ndryshme të luftëtarëve. Betimi e cilëson këtë qëndrim të tij si një përgjigje shterpe ndaj problemeve me të cilat ballafaqohet, qofshin fiktive apo reale : « A mund të ma thuash vetëm një dëshirë tënden tash. Lëviz vetëm një hap para. Çfarë ke për t’i thënë sot dikujt për vete, nëse të pyet dikush për diçka, e që të arsyeton ty nesër ky hap? » Betimi mëton ta paraqesë ekzistencën e Albertit para syve të tij si krejt të pakuptueshme. Ndaj këtij vlerësimi Alberti i përgjigjet se ai e ka një pikëmbështetje të fortë në ekzistencën e tij, Shpresën dhe dashurinë ndaj saj, si « e vetmja gjë që më shtyn të besoj në jetë ». Mirëpo Betimi me insistim ia paraqet këtë dashuri si një ëndërr shterpe, pa asnjë vlerë. Kjo është ëndërr. Ëndërr është. Ëndërr e realitetit tënd të mbyllur që s’e ka asnjë cent vlerë sot. »
Betimi përqendrohet te vërejtja se në vend që të mbyllet në përfytyrimin e vetes si viktimë do të duhej ta gjejë mundësinë për të bërë një veprim, me të cilin do të mund të krenohet para tjerëve. Mbasi që këtë viktimizim të Albertit e shpjegon edhe me rrethanat e jetës së tij familjare, Betimi ia kujton se edhe vet ka përjetime të trishtueshme dhe se është rritur në dhunë dhe piskamë se nuk e mban në mend « asnjë çast të mirë » nga jeta e tij me prindërit. Mirëpo, ai dëshiron ta theksoj dallimin midis tyre me qëndrimin aktiv që mban ndaj situatave të vështira nga e kaluara apo e tashmja.
Alberti ia rrëfen Betimit ëndrrën që e ka parë një natë më parë, ëndërr kjo mbi vdekjen e tij në dasmën të cilën e kishte organizuar vet Ligji. Për ta ilustruar vallen e vdekjes së Albertit, e organizuar nga Ligji, Betimi e transponon këtë ngjarje te ceremonia e varrimit të tij mbi rekuizitën e urës, duke e shtrirë Albertin aty si të vdekur. Betimi i shprehë ngushëllime Albertit edhe me fjalët « e shkruar paska qenë ». Duke dashur kësisoj ta interpretojë ëndrrën e Albertit si konfirmim të vlerësimit të tij mbi qëndrimet që ka përballë situatave të rënda e sfiduese, ai rithekson se në vend se të reagoj e të bëj diçka ndaj tyre, ai me fatalizmin e formulës « e shkruar paska qenë » dorëzohet pasiv karshi atyre sfidave që i bën jeta. Për ta nxitur Albertin te një akt terrorist, i cili do t’i konvenonte planit të tij hakmarrës, ai e inkurajon që të dalë nga gjendja e vdekshmërisë, të dalë në qytet duke e marr Shpresën për dore, që ta shofin njerëzit, ta puthë atë para syve tët ë tjerëve, ta bëj kësisoj dashurinë e tyre të dukshme për të tjerët dhe me këtë veprim ta shndërrojë ëndrrën e dashurisë në një realitet, duke e mënjanuar frikën. Betimi e inkurajon pokështu që ta merr fatin e vet në duart e tij, duke ia bërë « me shkumësin e tij vijat për-rreth qytetit tij, duke u bërë shkumës i të drejtës së vet. »Ta kapërcejë hijen e frikës me guximin e veprimit. Në fakt ai e nxitë Albertin të bëhet kamikaz, për ta realizuar të drejtën e vet.
Mirëpo Alberti vijëzon një synim tjetër të të ardhmes së tij, duke theksuar se nuk dëshiron kurr më të merret me ata që kanë ushtruar dhunë mbi të, që ia kanë shkelur të drejtat dhe që e kanë bërë të jetojë nën frikë:
«Jo, s’dua të merrem me ta kurrë më. Dua ta vazhdoj jetën me Shpresën. Do ta ndërtoj një kasollë të vogël në majë të kodrës. E paramendoj qytetin nga larg se si duket nga maja e kodrës: i vogël, më i vogël se ne, shumë i vogël. Ura pothuajse nuk duket fare. Nga atje nuk dallohen të mëdhenjtë nga të vegjlit. E paramen-doj Ligjin si mizë e bythës së kalit në grumbullin e njerëzve të rëndomtë duke u munduar të nxjerrin zë. »Kësodore, Alberti ia bën të qartë se nuk dëshiron që të instrumentalizohet nga ndjenja e hakmarrjes së Betimit, që t’i shpërbej ati. Ai e afirmon vullnetin për të dalur nga amullia e vetmia me një shtegdalje tjetër, me realizimin e një ëndrre për një jete të lumtur me Shpresën, duke i injoruar autoritetet e vendit.
Pamundësia e komunikimit
Në dramën « Karamel », dialogu midis Maksit dhe bijës së tij Melit, ndriçon gradualisht relacionet e tyre të ndërlikuara, shpesh të tendosura, të ngarkuara me zymti, mosbesim reciprok e shpërthime të mllefit. Kur kthehet në banesë Maksi e gjen bijën e tij të ulur në shilarës ; i bën vërejtjeje se ajo tanimë është e rritur dhe se nuk i shkon shilarësi. Ajo megjithatë vazhdon të luaj lojën fëmijërore « shkollas », duke improvizuar me disa kuti. Mirëpo, Meli ia bën me dije babait se në fakt ajo nuk e ndien veten të rritur.
Kur hyn në tualet, Maksi i gjen gypat e kanalizimit të bllokuar. Meli ia shpjegon se kjo ka ndodhur pasiqë radioja e tyre e vetme, e vjetër, kishte rën aty. Maksi i jap këshilla « pedagogjike » se tani njerëzit arrijnë të bëjnë para me shitjen e sendeve të vjetra . Disa fitojnë para madje edhe nga shitja e një fotografie të Enver Hoxhës, ndonëse ai « ua kishte pirë shqiptarëve gjakun dikur. »
Meli i ankohet se tërë ditën nuk kishte dalur nga banesa, kishte kërkuar duke pirë të relaksohet, meqë « nuk gjen kënaqësi në asgjë ». Maksi ndërkaq tregon se duke kaluar pranë stacionit të trenave në Fushë-Kosovë, iu kishin kujtuar udhëtimet që kishte bërë dikur prej aty për në Beograd, Zagreb, Sarajevë e Lubjanë. E tani ato trene rinin të ndryshkura, ndonëse Maksi pranon se ndryshku ia kishte kapluar edhe kujtesën.
Në vijim, dialogu i tyre bëhet më i ngarkuar me mosdurim e me sharje. Maksi shpreh dëshpërimin për mungesën e mirësjelljes dhe ndjeshmërisë në raportet sa midis të rinjve, moshatarëve të Melit, po aq edhe të mocanikëve të vet. I duket se Meli është bërë ashtu si është tani, pasi « i kishte dhënë shumë liri ». Këtë konstatim ai e lidhë me një tjetër për shoqërinë ku jeton. Duke qenë shumë larg Evropës, shton ai, « nuk mund të ketë emancipim të shëndetshëm në një vend të sapodalë nga lufta ». Maksi ankohet më tutje se mungesa e « kodeve të mirësjelljes » tek të rinjë në veçanti i shkakton trishtim të theksuar. Kurse rrugëtimin e Melit e vlerëson me një formulë popullore : « sa më shumë që po ritesh aq më shumë po çoroditesh. »Ai nuk është i sigurt nëse ajo ka rritur të zhvilloi një aftësi për të menduar mirë për veten e vet. Meli, sikur e humb kontrollin mbi veten, e sulmon babain, e shtrëngon në fyt, bën sikur orvatet ta ngulfas. Biseda më tutje vazhdon të rëndohet me qortime dhe fyerje të ndërsjella.
Pas qortimeve që i bën babai, Meli merr një pozë sikur i rrëfehet priftit : ajo cekë se pas gjithë vërejtjeve që i i kishte bërë Maksi, ka filluar ta ndiej veten të huaj në shtëpinë e babait të saj. Meli rrëfen se atë ditë kishte parë fotografinë e një fëmije afrikan « i uritur, asht e lëkurë », ndërsa « një korb i zi …e priste çastin që t’ia fuste thonjtë në trup. »Ajo përshkruan tronditjen e saj përball rrezikut që i kanosej atij fëmiu. « Gjithë ditën më fanitej korbi duke ia hëngër sytë… » fëmiut. Atë e kaplon dyshimi se është bërë e tepërt për babain e saj dhe me vrull ia bën babait një varg pyetjesh lidhur me këtë. Këtu Meli improvizon një skenë në skenë, duke u orvatur t’i rikonstruktoj disa aspekte të raporteve të tyre. Fundja, që të dytë konstatojnë se ndiejnë mungesë respekti nga tjetri, respekt ky që do të duhej të shfaqej së paku me gjestin e përshëndetjes (mirëdita, mirëmbrëma), si hyrje në një raport që implikon pranimin e tjetrit. Kjo del aq më e nevojshme për dy persona me lidhje të ngushtë si babai dhe e bija. Meli i tregon e një ditë e kishte dëgjuar Maksin të thotë, duke folur me veten, se Meli « nuk meriton t’i thuash as mirëmbrëma ». Në këtë situatë zhduket mundësia e horizontit të relacionit ku ata do ta shihnin njeri-tjetrin si të afërm, sidomos për formësimin dhe zhvillimin e saj psiko-social. Meqë nuk merr ndonjë përgjigje nga Maksi, përgjigje e cila do t’ia kishte ndezur një fije shprese se babai e do, ajo e provokon me një rrëfim të shpifur se gjoja ka fjetur me policin e lagjes në banesën e tyre. Kjo e bën Maksin të tronditet aq shumë sa ai i kërkon me ashpërsi Melit të largohet nga banesa duke ia përkujtuar se moshatarët e saj studiojnë me zell ose punojnë ndërsa Meli bredhë ende rrugëve. Fjalët më të rënda sikur duan ta vulosin ndarjen e tyre të plotë :« Dil jashtë dhe mos u kthe kurrë më …Kurvë ». Meli e ndjen veten tê lënduar thellësisht, por pas pak e merr veten dhe i bën me dije babait se ajo e ka hisen e vet në atë banesë siç e kishte njoftuar një avokat. Zhvillohet aty një si luftë për rekuizitën e kutisë e cila është metaforë e shtëpisë. Maksit, për një moment, i kujtohen disa momente të lumtura nga fëmijëria e hershme e Melit. Kjo i propozon që të dytë të luajnë lojën e kthimit në fëmijëri, ngase ndoshta vetëm atje do të gjenin çaste gëzimi. Në skenën e fundit « fillon konflikti mes tyre me të njëjtat fjalë që përsëriten derisa fiken dritat ». Kësodore, asnjë shteg nuk shqitet brenda kësaj situate e atmosfere. Meli, zaten, përshkruan raportin e vet me babain si raport i fëmiut afrikan përballë korbit që priste çastin për t’ia ngrënë sytë.
Të përkujtojmë këtu se Strindbergu në disa drama të veta përshkruan me terma të « vrasjes psikike » raportet e të afërmve brenda një familje (burrit me gruan apo prindërve me fëmijët e tyre). Në këto drama dialogu merr formën e një dyluftimi të pamëshirshëm. Kërkohen fjalët që mund të shkaktojnë lëndime gjithnjë e më të rënda te tjetri. Vorbulla e këtyre fjalëve, edhe në dramën « Karamel » sajon spirale të dialogëve të tendosur e të ngarkuar me fyerje e përbuzje. E kjo shpie te skajshmëria ku shfaqet fundi i dialogut dhe mbyllja e horizontit të komunikimit midis tyre, pas flakjes dhe ndrydhjes së afektivitetit të ndërsjellë. Edhe fëmijëria edhe pjekuria e Maksit dhe Melit dalin të parealizuara dhe deridikund shpjegojnë dështimin në krijimin e një lidhje midis tyre cila do të lente vend për komunikim e afektivitet. Në këtë dramë Shatrolli ndriçon me mjeshtri raporte të tendosura që ndonjëherë orvaten të sajojnë diçka e megjithatë ndeshen me pakuptimësinë dhe shterrjen e vetes. Personazhet « janë të lodhur e të zbrazur » pas përpjekjeve për gjetur një hapësirë të përbashkët të komunikimit. / KultPlus.com
