Në fillim të viteve 70, kur u vendosën kontaktet e para me Kosovën, erdhi në Tiranë një grup poetësh e studiuesish nga Prishtina. Një ditë, duke shëtitur me disa prej tyre, u ndalëm në kafe “Tirana”. Sapo hymë, vura re në një cep të lokalit Lasgushin dhe ua tregova miqve. Ata shtangën menjëherë dhe pastaj më pyetën nëse kish mundësi ta takonin. Pa e zgjatur, iu afrova Lasgushit dhe ia thashë dëshirën e poetëve kosovarë. Ai reagoi me mënyrën e tij, lëvizi buzët pa thënë asnjë fjalë, por sytë ndërkaq i shkëlqyen dhe ktheu kokën nga ata. Ata, pa pritur përgjigje, qenë afruar dhe i kishin zgjatur dorën. Ishin të emocionuar dhe pak të hutuar. Si zunë vend, u bë një pauzë deri sa e mori fjalën Lasgushi. Domethënë qenkëshit poetë!? Të gjithë, ë? Dhe nga Kosova? Nga Shqipëria e jashtme, ë? Se e brendshmja është kjo që gjendemi ne, kurse e jashtmja është ajo që e lanë jashtë kufijve të 13-s… Sytë plot dritë të Lasgushit lëviznin sa te njëri te tjetri. Ishte vërtetë i gëzuar, por brenda natyrës së tij të përmbajtur. Sepse, ta dini ju, – vazhdoi poeti duke e ngritur zërin, – një kritik më kritikoi njëherë, se kritikët këtë punë kanë. Tha se unë nuk e njohkam gjeografinë e Shqipërisë. Bobo, ç’më dëgjuan veshët! Sepse ne vjersha “Poradeci” kam shkruar vargjet: “Duke nisur udhëtimin mespërmes nër Shqipëri, Drini plak e i përrallshëm po mburon prej Shendaumi…” More, i paditur, t’i thuash, Lasgushi e di gjeografinë, ti nuk e di. Ti nuk e di se gjysma e Shqipërisë është përtej dhe Drini është kufiri i përrallshëm i dy pjesëve të trojeve tona stërgjyshore. Apo s’është kështu? Të gjithë e miratuan me gaz, ndërsa poeti mbante kokën lart. Si u bë një heshtje, Lasgushi, që në kësi rastesh fliste pak, i prekur nga takimi jo i zakontë, mori të fliste prapë i gjallëruar e i gëzuar: Domethënë, – pyeti rishtazi Lasgushi me një ton që s’merrej vesh mirë, qenkëshit të gjithë poetë? Shumë poet paska Kosova! Ah, Kosovë, Kosovë, ti që ke nxjerrë njëherë trima, tashti nxjerr poetë! Dhe me kokën ngritur lart zuri përsëri t’i vështrojë të ardhurit një nga një, me dashamirësi dhe kureshtje si prej fëmije. Askush nuk fliste. Vetëm dëgjonin. Në një çast poeti iu drejtua njërit prej tyre: -Po mirë, ti që je poet, ke tentuar ndonjëherë të vrasësh veten? Plasi gazi, ndërsa Lasgushi u bë serioz dhe nuk i hiqte sytë nga poeti Latif Berisha, që papritur u ndje ngushtë. Askush nuk dinte t’i përgjigjej kësaj pyetjeje. – Epo, – vazhdoi thuajse qortueshëm Lasgushi, po nuk provuar këtë, ta dish se nuk je poet! U krijua një situatë e çuditshme, sa serioze aq dhe komike. Qeshnim, shikonim njëri-tjetrin me sy, po s’dinim ç’të thoshim. – Lasgushi, – mori fjalën prapë ai, po kësaj here me një seriozitet sugjestionues, – e ka provuar. Ka zbritur me revolver në bodrum, është ulur atje në cep, ka rënë në mendime, siç bie poeti, ka vënë plumbin në gojën e revoles dhe e ka drejtuar nga koka me gishtin në këmbëz. Është çasti kur Lasgushi dhe vdekja qëndrojnë ballë për ballë. Shihen sy në sy. Poeti i thotë vdekjes: “Ja ku jam. Nuk ta kam frikën”. Të gjitha këto, kur i bën Lasgushi, i bën me të vërtetë. E mbulojnë djersët, zemra i rreh me vërtik dhe, vetëm si kalon këtë kalvar, ngjitet lart. Ngjitet i sigurt, me kokë përpjetë. Domethënë, është poet. Prandaj ju pyeta, a jeni poetë? Pyetja mbeti pa përgjigje. Asnjë nuk foli, vetëm buzëqeshën. Buzëqeshi edhe Lasgushi, gjithë triumf e me kokën lart. – Jo, jo, – ndërroi bisedën Lasgushi, – më vjen mirë që Kosova ka sot poetë. Një herë e një kohë kish vetëm trima, që mbushnin me zulmë jo vetëm Kosovën, por gjithë Shqipërinë. Hajde, hajde, gjeneral Isa Boletini, trimi me fletë Idriz Seferi… Kur suleshin ata mbi armiqtë, ndizej qielli dhe toka. Po Azem Galica? Nuk gjej fjalë ta tregoj. Ai binte si rrufe atje ku serbit s’ia priste mendja. S’ia priste mendja, sepse Azemi jo vetëm që ishte i mençur sa s’ka, po luftonte dhe në tokë të tij e për tokë të tij, luftonte tok me kaçakët dhe s’i linte naçallnikët e Beogradit t’i merrnin “Arbaninë e vogël”. Hajde, hajde, Azem Galica, kur ia donte puna, një tren të tërë ndalonte. E kam parë vetë me sytë e mi. Ka qenë behari i 1921-shit, kur shkoja për të parën herë në Rumani. Vajta me kalë deri në Ohër dhe pastajzaj me tren mespërmes Kosovës. Atij trenit kokën ia shihja, po bishtin jo, aq i gjatë ishte. Me të udhëtonte Lasgushi, kur papritur ai, fap, ndaloi dhe u dëgjuan të shtëna. Sapo dolëm në penxhere, kur ç’të shihje, nga të dy krahët plisbardhët mizëri, me pushkë në krah. Ishin trimat e Azemit. Erdhën dhe në vagonin tonë. Ca burra si të përrallave, të gjatë e të pashëm, gjallë Gjergj Elez Alia. Isha gati t’u hidhesha në qafë. Kur më pyetën se ç’je e u thashë gjithë mburrje se jam shqiptar, u ndritën sytë e mustaqet. E gjitha kjo zgjati sa një ëndërr. Erdhën e ikën si era. Kapet era? Po për Lasgushin kjo erë mbeti një ëndërr skënderbejane. Këta trima s’donin t’ia dinin se ç’kish vendosur Evropa, donin Kosovën e lirë dhe s’e kishin për gjë vdekjen. Lasgushi shkonte në bankat e Universitetit, me një mësim të madh që ia jepte Azem Galica me kaçakët e tij. Kështu jeni ju, kosovarët, trima përmi trima… Tani shoh që jeni dhe poetë e profesorë, po Azema, jeni ndopak? Miqtë sa u ngazëlluan nga këto fjalë, aq dhe u vunë në pozitë të vështirë. Nuk shikonin njëri-tjetrin në sy. Poeti thoshte me zë të lartë gjëra që ata i kishin për zemër, por për kushtet në të cilat gjendeshin s’i shprehnin dot qoftë dhe në një bisedë. Poeti u ngrit në këmbë pa marrë përgjigje dhe u zgjati dorën me një përzemërsi që s’ishte e zakontë për të. Asnjëherë s’e kisha parë të bisedonte aq gjatë me njerëz të porsanjohur. Por në këtë rast ishte në mes Kosova. Dhe Kosova, vite më vonë, i dha gëzime e ndere, që në Shqipëri ia jepnin me kursim dhe me një protokoll zyrtar. Atje iu botuan për herë të parë veprat e plota, u bënë studime të zgjeruara, vlerësime nga më të lartat, tepër entuziaste. Bile dhe e ftuan. Ai e priti gjithë qejf, bleu dhe një kapele të re republikë dhe ishte gati të nisej, por demonstratat e 81-shit bënë që vizita të anulohej. Megjithatë, Kosova e bëri poetin të përjetonte në pleqëri të thellë lavdinë e klasikut të gjallë përpara se kjo të ndodhte në Shqipëri.
(Pjesë nga libri “Koha e kujtimeve” e autorit Nasho Jorgaqi. OMBRA GVG, Tiranë, 2011.) Zgjodhi për botim, profesori Agim Vinca. / KultPlus.com
(Botohet me rastin e ndarjes nga jeta të autorit, Profesor Nasho Jorgaqit (1931-2022)
Agim Vinca
Një vepër që i ka munguar kulturës shqiptare, e shkruar me dashuri e përkushtim; që hedh dritë të plotë mbi jetën dhe veprën e njërit nga personalitetet më të mëdha të kulturës dhe të historisë shqiptare, Fan S. Nolit (1882-1965) – kështu do të mund të cilësohej vepra më e re e profesor Nasho Jorgaqit (1931), “Jeta e Fan S. Nolit” (botues OMBRA GVG, Tiranë 2005). Në dy vëllime dhe në mbi një mijë faqe, ky shkrimtar dhe studiues i njohur, njohës i thellë i jetës dhe veprës së Nolit, i ofron lexuesit jetëshkrimin e plotë – nga lindja deri në vdekje – të shkrimtarit, intelektualit, klerikut, politikanit, shkencëtarit e diplomatit të madh, Fan S. Nolit, por edhe kënaqësinë e leximit të një vepre, e cila, ndonëse tejet e vëllimshme, falë paraqitjes sugjestive të lëndës, gjuhës së rrjedhshme dhe stilit të kultivuar, lexohet me ëndje. Njëzet e pesë vjet autori ka jetuar shpirtërisht e mendërisht me këtë vepër, e cila i takon llojit të letërsisë dokumentare. I sprovuar edhe më parë në këtë lloj letrar, autori i kësaj vepre, Nasho Jorgaqi, thekson se ekzistojnë dy modele kryesore biografish: biografitë e tipit shkencor kritik a la Andre Morua e Emil Ludvig dhe biografitë e mirëfillta letrare të tipit të Stefan Cvajgut. Të parët i japin përparësi faktografisë shkencore, kurse të dytët, edhe pse mbështeten mbi fakte, i japin përparësi fantazisë. I ndodhur përpara kësaj dileme që në fillim të punës së tij, Nasho Jorgaqi ka zgjedhur një rrugë të ndërmjetme: vepra e tij e gjerë jetëshkrimore mbështetet mbi fakte burimore të jetës së Nolit, të cilën e ndjek në mënyrë kronologjike, por trajtohet në formë të lirë e inventive, ashtu siç i ka hije një shkrimtari e jo historiani. Rindërtimi i jetës së Nolit, duke u mbështetur te faktet dhe dokumentet, por duke qëmtuar edhe hollësi nga përditshmëria jetësore dhe tipare nga karakteri i tij, duket të ketë qenë parim bazë i punës së autorit. “T’i jepja jetë jetës së Nolit”, si thotë vetë autori, ky ka qenë synim i studiuesit Nasho Jorgaqi. Mund të konstatojmë me kënaqësi se këtij synimi ky studiues i rryer i ka dalë në krye me sukses. Vepra “Jeta e Fan S. Nolit” e Nasho Jorgaqit, siç mund të shihet nga vetë titulli, i takon llojit të literaturës dokumentare. Ajo është biografia më e plotë e shkruar deri më sot për Nolin dhe jo vetëm për Nolin, por edhe për cilindo krijues tjetër të letërsisë dhe të kulturës shqiptare. Duke qenë një vepër me karakter gjithëpërfshirës, vepra në fjalë sjell fakte e të dhëna të shumta, herë-herë edhe të panjohura më parë për Nolin, por edhe interpretime të reja e origjinale, që figurës së Nolit ia japin përmasat e saj të vërteta, me vlerat e mëdha e të paçmuara, që realisht ajo i ka, por edhe me mistifikimet eventuale që e kanë përcjellë në rrjedhë të viteve këtë kolos të letërsisë dhe kulturës shqiptare. Falë punës së tij të madhe hulumtuese e krijuese dhe qasjes objektive temës së zgjedhur për trajtim, autori i kësaj vepre ka arritur të ndriçojë shumë rrethana nga jeta e gjatë e Nolit dhe shumë aspekte të veprimtarisë së tij të gjerë e komplekse politike, shoqërore, letrare, artistike, diplomatike, shkencore, kulturore, kishtare etj., të cilat, deri tani, në literaturën noliane, letrare dhe shkencore, janë trajtuar në mënyrë jo të plotë e të njëanshme, qoftë për shkak të të dhënave jo të plota e të
paverifikuara, qoftë si pasojë e pasioneve a paragjykimeve politike, ideologjike, fetare, krahinore e të tjera. Nasho Jorgaqi ka pasur në dispozicion shumë materiale (letra, dokumente, dëshmi, kujtime etj.); ka bërë shumë vizita e udhëtime (nga Ibrik-Tepeja, Greqia, Egjypti, Vjena, Gjeneva, Berlini, Nju-Jorku, Uashingtoni e deri në Boston e tutje), duke ndjekur hap pas hapi itinerarin jetësor të Nolit; ka kontaktuar me shumë njerëz, që nga të afërmit e familjarët e gjer te miqtë e bashkëpunëtorët e tij të ngushtë; ka konsultuar pothuajse tërë literaturën për Nolin, në gjuhën shqipe dhe në gjuhë të tjera; është zotuar të ngrihet mbi simpatinë e dashurinë e tij për të dhe mbi bindjet e preferencat e vetjake politike e ideologjike, pra të jetë objektiv; ka punuar një kohë të gjatë me përkushtim të veçantë mbi këtë vepër, prandaj ka arritur ta japë në mënyrë të plotë jetën e Nolit dhe t’u përgjigjet në mënyrë të saktë shumë çështjeve që kanë të bëjnë me veprën dhe figurën e tij, duke e shikuar atë gjithmonë në kontektin shoqëror, politik, kulturor dhe shpirtëror të kohës dhe “duke u mbajtur fort pas sensit të historisë dhe të dialektikës njerëzore”. Në monografinë e N. Jorgaqit ndriçohen për herë të parë në mënyrë të plotë e të gjithanshme marrëdhëniet e Nolit me Tiranën zyrtare; pozita e tij mes dy zjarreve – mes emigracionit antikomunist shqiptar dhe diplomacisë intolerante të Shqipërisë, por edhe ruajtja e “ekuilibrit të admirueshëm” nga ana e tij, duke qëndruar gjithmonë në pozita atdhetare e demokrate. Dashuria për atdheun e të parëve dhe mbështetja e të gjitha përparimeve të bëra në Shqipëri, në cilindo sektor të jetës, por edhe respektimi i ligjeve të atdheut të tij të dytë, SHBA- ve dhe rregullave të jetës amerikane, si edhe respekti e dashuria për mërgatën shqiptare të Amerikës dhe organizatën e saj emblematike, “Vatrën”, pa harruar të mirat që ata kishin bërë për të, do ta stolisin personalitetin e Nolit deri në vdekje. Në këtë vepër gjen përgjigje edhe një pyetje, që i ka intriguar në vazhdimësi lexuesit e veprës së Nolit dhe adhuruesit e figurës së tij, shqiptarët në përgjithësi, kudo që janë: përse Noli nuk e vizitoi asnjëherë Shqipërinë në të gjallë të tij, edhe pse jetoi, siç dihet, deri në vitin 1965? Nga vepra e Nasho Jorgaqit, e cila mbështetet mbi dokumente e dëshmi autentike, del se Noli iu shmang ofertave të lidershipit të Shqipërisë për ta vizituar atë në vitet ’40-’50 për të mos rënë në sy të keq te autoritetet amerikane, sidomos në kohën e makartizmit, por edhe më herët e më vonë, aq më shumë që ai akuzohej vazhdimisht nga kundërshtarët e tij të shumtë si “i kuq” e “bolshevik”, kurse në në vitin 1962, me rastin e 50-vjetorit të shpalljes së Pavarësisë, kur qenë krijuar kushtet për këtë vizitë, kur Noli, sado në moshë, ishte i gatshëm të merrte rrugën për në mëmëdhe dhe kur me këtë udhëtim kishin rënë dakord edhe autoritetet amerikane, qeveria shqiptare refuzoi t’i ofronte atij mikpritje, me pretekstin se nuk ishte distancuar nga qarqet ekstreme (antikomuniste) të mërgatës shqiptare të Amerikës, që mbanin qëndrim të hapur kritik ndaj regjimit të Tiranës. N. Jorgaqi citon telegramin e Ministrisë së Jashtme të Shqipërisë të dt. 28 korrik 1962 drejtuar Misionit Shqiptar në Nju-Jork (OKB), në të cilin thuhet tekstualisht: “Mos tregoni asnjë interesim për ardhjen e Fan Nolit dhe mos e inkurajoni atë”. Pra porosia nga Tirana ishte e qartë. Nolit i refuzohej mikpritja! Ky ishte shansi i fundit që Marathonomaku i madh, njeriu që kishte bërë aq shumë për këtë vend; që e kishte shpëtuar atë dy herë nga copëtimi (herën e parë, pas Luftës së Parë Botërore, më 1918, kurse herën e dytë gjatë dhe pas
Luftës së Dytë Botërore) dhe që ia kishte ngritur namin lart e më lart, të vizitonte atdheun, të cilin nuk e kishte parë plot 38 vjet, nga dhjetori i vitit 1924, kur kishte qenë i detyruar ta braktiste atë. Tre vjet më vonë, më 13 mars 1965, ai do të mbyllte sytë përgjithmonë me këtë peng, pra pa e parë edhe një herë Shqipërinë të cilën e deshi aq shumë dhe për të cilën punoi pa u lodhur gjatë tërë jetës. Harku kohor i jetës së Nolit është tejet i gjatë dhe i gjerë, si në kohë, ashtu edhe në hapësirë. Noli jetoi, siç dihet, 83 vjet, prej të cilave 18 vjet i kaloi në Trakë, kryesisht në vendlindjen e tij, Ibrik-Tepe ose Qytezë; 6 në Greqi dhe Egjypt, 2-3 nëpër Evropë, 50 në SHBA dhe vetëm 4-5 në Shqipëri. Gjatë jetës së tij ai pati të bënte me shumë njerëz, politikanë, diplomatë, shkrimtarë, intelektualë, klerikë, njerëz të thjeshtë, shqiptarë e të huaj. Për jetën dhe veprën e tij kanë shkruar shumë pena të njohura të shkencës, letërsisë dhe historiografisë shqiptare. Pati korrespondencë me shumë personalitete të shquara të kohës së tij. Njohu e takoi në jetë shumë njerëz, në mesin e të cilëve edhe burrështetas e intelektualë nga më të mëdhenjtë. Vetë u mor me shumë personalitete e krijues të mëdhenj si Krishti, Muhameti, Skënderbeu, Napoleoni, Shekspiri, Servantesi, Khajami, Poja, Ibseni, Tolstoji, Stendali, Bethoveni etj. Përktheu vepra të tyre ose shkroi artikuj, introdukta e monografi mbi ta. Për të gjitha këto flitet gjerë e gjatë dhe me shumë kompetencë në librin “Jeta e Fan S. Nolit”. Ajo që i mungon këtij libri është një tregues emrash të vendeve e personave të shumtë që përmenden në të, i cili do t’i ndihmonte lexuesit që të orientohej më mirë në materialin e gjerë të veprës dhe në morinë e fakteve që sjell ajo, si edhe një bibliografi e plotë e shkrimeve për Nolin, një bibliografi e shteruese e jo selektive, siç është dhënë në këtë rast. Mendimi ynë është se treguesi i emrave dhe bibliografia e shkrimeve në një libër siç është ky kanë qenë më të nevojshme se albumi i fotografive, me të cilat është i pajisur libri (të dy vëllimet), të cilat, sado me interes që janë, tashmë janë publikuar nga autori në një libër të veçantë (në librin “Fan S. Noli: antologji fotografike”, Tiranë 2002). Duke u nisur nga përvoja e Nolit si biograf i Skënderbeut dhe Bethovenit, Jorgaqi ka bërë përpjekje të çlirohet nga mitizimi, që i kanoset çdo biografi, veçanërisht kur shkruan për njerëz që i do dhe i çmon shumë, çfarë është për të dhe për të gjithë ne Noli i madh dhe ka bërë përpjekje që ta paraqesë figurën e Nolit me dritat dhe hijet e saj, aq më shumë që disa nga miqtë dhe bashkëpunëtorët e tij të ngushtë, që e kanë njohur atë për së afërmi, pohojnë se si individ Noli “nuk ishte imun ndaj dobësive njerëzore” (Qerim Panariti) dhe se shpesh ai ishte “një kombinim paradoksesh” (At Artur Liolini). Çlirimi nga “kuçedra me shtatë krerë”, si i quante Noli mitet, është sfidë e çdo biografi, që nga Plutarku e këndej. Falë përvojës së tij të gjatë si krijues dhe në mënyrë të veçantë si hartues biografish, Nasho Jorgaqi ka arritur t’i shmanget me sukses kësaj sfide dhe ta japë figurën e Nolit në mënyrë të plotë e objektive, gjithnjë në kontekst të kohës dhe rrethanave historike. Noli ynë, ky demiurg i fjalës shqipe, kampion i lirisë e pavarësisë kombëtare dhe pionier i qytetërimit dhe demokracisë së vërtetë, në penën e biografit të tij të pasionuar, Nasho Jorgaqit, është njeri i gjallë e jo figurë skematike. / KultPlus.com
Shkrimtarit Nasho Jorgaqi i është dhënë sot lamtumira e fundit me homazhet e kryera në Akademinë e Shkencave.
Në këtë ceremoni në nderim të përkthyesi, skenaristi, hulumtuesi dhe studiuesi shqiptar që u nda nga jeta një ditë më parë në moshën 91-vjeçare, mori pjesë ministrja e Arsimit dhe Sportit, Evis Kushi, përfaqësues të Akademisë së Shkencave, miq dhe familjarë.
Kushi theksoi se akademiku Jorgaqi ka dhënë një kontribut të vyer në fushën e arsimit, shkencës dhe kulturës në Shqipëri.
Ministrja theksoi se “ai do të mbahet mend, jo vetëm nga studentët dhe bashkëpunëtorët, por edhe nga lexuesit e tij për veprat e mirënjohura, si “Portrete dhe gjurmime”, “Antologji e mendimit estetik shqiptar”, “Udhëtim me Fan Nolin”, “Estetika e fjalës shqipe”, etj.
Gjithashtu, shtoi Kushi, ai do të mbesë në kujtesën tonë si skenaristi i filmave të dashur për të gjithë shqiptarët “Tomka dhe Shokët e tij” dhe “Mimoza Llastica”.
Mjeshtri i Madh la pas një krijimtari të pasur e të vyer në letërsi, kinematorgrafi si dhe një sërë botimesh shkencore. / atsh / KultPlus.com
Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë, përmes një ekspozite homazh për shkrimtarin, studiuesin dhe përkthyesin Nasho Jorgaqi (1931–2022), i cili vdiq një ditë më parë, sjell në vëmendje të publikut kontributin e tij në fushën e letrave dhe studimeve letrare.
Disa nga veprat e tij kryesore janë: “Dashuria e Mimozës” (1960); “Ëndrra dhe plagë” (1963); “Qemal Stafa” (1970); “Silueta letrare” (1976); “Larg dhe afër” (1978); “Antologjia e mendimit estetik shqiptar 1504–1944” (1979); “Atentatori i perandorit” (1980); “Poetika e dokumentit” (1987); “Udhëtim me Fan Nolin” (1995); “Manastiri i dashurisë” (1995); “Mimoza llastica” (1996); “Estetika e fjalës shqipe” (1996); “Antologji e fjalës së mençur” (1997); “Tridhjetë e gjashtë çelësat : tregim për ditën e abetares” (1998); “Fanoliana” (2000); “Shpirti i magjepsur” (2000); “Portrete dhe gjurmime : artikuj dhe studime letrare” (2002); “Jeta e Fan S. Nolit” (2005); “Nën hiret e bukurisë” (2005); “Profile dhe probleme letrare” (2008); “Zemër” (2016); “Zgjime shpirtërore” (2018); “Një histori dashurie” (2019) etj.
Nasho Jorgaqi ka kontribuar edhe si përkthyes, duke sjellë në gjuhën shqipe autorë si: Anton Cehov, John Galsworthy, Michel Zevaco, Mikhail Prishvin, Vasilij Abramov, Vasilij Jan, Samuil Marshak, Visarion Bjelinski etj. / KultPlus.com
Ka vdekur dje në moshën 90-vjeçare shkrimtari dhe skenaristi i njohur Nasho Jorgaqi, shkruan KultPlus.
Ikja e shkrimtarit, skenaristit, hulumtuesit dhe studiuesit shqiptar, nga më të njohurit, doktorit të shkencave, “Mjeshtërit të Madh të Punës”, ka mërzitur të gjithë ata që e njohën e ja deshën krijimtarinë.
Por fjalët e nipit të tij ishin përtej kësaj. Përmes një statusi në rrjetet sociale, nipi i tij ka shprehur dhimbjen e madhe për largimin e gjyshit dhe lidhjen e fortë që kishte me të.
Ky është shkrimi i plotë i nipit për shkrimtarin Nasho Jorgaqi:
“Lidhja jone me ty Gjysh kapercen kufinjte e te zakonshmes.. ishte sureale… Dashuria, qe ti me ke falur ne keto 34 vite te jetes time, eshte dhurata me e bukur qe une kam marr ndonjehere ne jete. Lidhja jone shpirtrore, emocionale nuk mund te pershkruhet dot me fjale, por vetem une dhe ti e dime.. ti ke qene prezent gjate gjithe jetes time.. gjate gjithe fazave me diell e me stuhi, ne vere e ne dimer… ti kurre nuk me braktisur.. perkundrazi me ke qendruar me afer se kurre… Me ke mesuar te jem i ndershem, me ke mesuar ti dua njerezit, me ke mesuar te jem i dashur, me ke mesuar ti fal njerezit kur ata gabojne, me ke mesuar te ringrihem edhe kur nuk ka me asnje shprese, me ke mesuar ta dua veten, me ke mesuar te jem mirenjohes… e shume e shume mesime te tjera jete.. Ti per mua je pika e referimit… modeli perfekt e shembulli konkret sesi duhet te jem une ne jete! Faleminderit per gjithcka me ke mesuar! Por mbi te gjitha FALEMINDERIT per DASHURINE qe me ke falur dhe per KUJDESIN prinderor ndaj meje!
Te dua pa kufinj….
Do mundohem mos te qaj e mos te merzitem, pasi ti po shkon ne nje bote me te mire, aty ne PARAJSE… Ma puth e ma perqafo babin… Tani e tutje do kem dy Engjej mbrojtes…qe do te me shohin nga lart…
Mirupafshim i shtrenjti im Gjyshi Nasho…
P.S po e mbyll me nje Hajku tenden:
“Bukur do të ishte Të jetoje njeri në tokë Dhe të vdisje zog në qiell” N.Jorgaqi 2013.”
Kujtojmë që sot, në nder të Jorgaqit do të mbahen homazhe nga ora 12:00 deri në 14:00, në Akademinë e Shkencave (Shëtitorja Murat Toptani, 1000) Tiranë.
Ndërsa varrimi do të bëhet në Varrezat e Sharrës, ora 14:00.
Kush ishte Nasho Jorgaqi
Nasho Jorgaqi lindi në vitin 1931 në Fier. Ai ishte shkrimtar, skenarist, hulumtues dhe studiues shqiptar, doktor i shkencave dhe titullar, është i njohur me titullin “Mjeshtër i Madh i Punës”. Jorgaqi numëronte një sërë botimesh letrare, skenarësh filmash, përkthimesh dhe botimesh shkencore.
Nga krijimtaria e tij e gjerë përmendim veprat: “Dashuria e Mimozës”,” Ëndrra dhe plagë”, “Tomka”, “Antologji e mendimit estetik shqiptar”, “Larg dhe afër”, “Mërgata e qyqeve”, “Estetika e fjalës shqipe”, “Portrete dhe gjurmime” etj. Ai është shterues i gjthë veprimtarisë letrare te Nolit me veprën madhore, shumëvëllimshe, “Udhëtim me Fan Nolin”.
Akademik Prof. Dr. Nasho Jorgaqi është dhe do të mbetet ndër njerëzit e mëdhenjë, të ditur, erudit, prodhimtarë cilësor të kulturës, të artit, të historisë dhe të letërsisë shqipe, një vlerë që nuk mund të zëvendësohet për një kohë të gjatë. / KultPlus.com
Është ndarë nga jeta sot pasdite në Tiranë, shkrimtari Nasho Jorgaqi.
Jorgaqi lindi në vitin 1931 në Fier. Ai ishte shkrimtar, skenarist, hulumtues dhe studiues shqiptar nga më të njohurit, doktor i shkencave, “Mjeshtër i Madh i Punës”.
La pas një sërë botimesh letrare, skenarësh filmash, përkthimesh dhe botimesh shkencore.
Nga krijimtaria e tij e gjerë përmendim veprat: Dashuria e Mimozës, Ëndrra dhe plagë, Tomka, Antologji e mendimit estetik shqiptar, Udhëtim me Fan Nolin, Larg dhe afër, Mërgata e qyqeve, Estetika e fjalës shqipe, Portrete dhe gjurmime.
Po ashtu mësohet se ditën e nesërme, në nder të Jorgaqit do të mbahen homazhe nga ora 12:00 deri në 14:00, në Akademinë e Shkencave. / KultPlus.com
Në afreskun e gjerë e të larmishëm të poezisë arbëreshe, imazhi i Shqipërisë ka zënë gjithmonë një vend qendror. Ky është vizioni i atdheut, të cilin arbëreshët e ikur e morën me vete në dhe të huaj dhe e ruajtën, jo vetëm në kujtesën historike, po e pasqyruan dhe në letërsinë e tyre. Nga kjo pikëpamje, folklori u bë shprehja më autentike e prejardhjes së bashkësisë arbëreshe.
Në poezinë popullore arbëreshe, atdheu stërgjyshor njihet me emrin Arbëri, ashtu siç thirrej në kohën kur arbëreshët morën rrugët e mërgimit. Arbëria mbeti për ta ngaherë vendi tek lind dielli, trojet e përjetshme të të parëve, atdheu i Skënderbeut, më i bukur vis i dheut. Ky vizion poetik i Arbërisë, duke qëndruar në kufijtë e historisë e të legjendës, do të shtegtojë nëpër kohë. Atë do të përcjellin nga një brez në tjetrin këngët e baladat, ritet dhe zakonet. Kështu, folklori ndihmoi drejtpërdrejt në qëndresën arbëreshe.
Mbi traditën e lashtë popullore, që kish në themel imazhin e atdheut të të parëve, u ngrit letërsia e kultivuar arbëreshe. Në spektrin e këtij imazhi të fuqishëm hodhi shtat pastaj poezia madhore e Rilindjes, e cila brendinë e saj e lidhi me historinë dhe kujtimet e lashta të Arbërisë. Në Arbëri poetët kërkonin ngjarjet dhe konfliktet, nxorën heronjtë e tyre. Por vizioni i saj, i krijuar nga De Rada, Santori e Serembe ishte kryesisht fryt i imagjinatës dhe intuitës artistike. Asnjëri prej tyre nuk mundi ta shohë nga afër atdheun e origjinës. Prandaj, ata dhanë një Arbëri të imagjinuar, duke ecur në vazhdën e traditës popullore. Dhanë Arbërinë e Motit të Madh, figurën zotëruese të Skënderbeut, atmosferën e shoqërisë feudale të kohës. Dhe të gjitha këto, nëpërmjet një vizioni të përgjithshëm, me ngjyrime idilike e idealizuese, me tipare konvencionale. Këtë koncept pasqyrimi e përcaktonte dhe vetë metoda e romantizmit, me të cilën krijuan poetët arbëreshë të Rilindjes. Kështu Arbëria u ngushtua e u identifikua kryesisht me epokën e Motit të Madh.
Mirëpo, me kohë, u ndie nevoja e kapërcimit të këtyre kufijve të ngushtë, në mënyrë që letërsia ta jepte në mënyrë më reale imazhin e atdheut. Afrimi në kohë ishte dhe afrim në hapësirë. Jehona e luftës çlirimtare në Shqipëri shtronte para poetëve arbëreshë që, pa harruar historinë, ta drejtonin vëmendjen nga aktualiteti bashkëkohor.
Zef Serembe është i pari që e bëri këtë. E la Arbrinë e Motit të Madh dhe iu kthye Shqipërisë së moteve të reja. Konceptimi romantik ia la vendin një përfytyrimi poetik më afër së vërtetës. Megjithëse mungon imazhi real dhe njohja e drejtpërdrejt e atdheut, prapë ndihet koha, shqetësimet e ditës. Poeti e afron Shqipërinë sa asnjëherë, e sjell prapa detit, për t’u rikujtuar bashkatdhetarëve të tij se ajo, jo vetëm nuk është zhdukur, por qëndron e lufton si ngaherë.
Në këtë rrugë të re u përpoq të ecë më pas poezia e fundit e shekullit dhe ajo në mes dy luftërave. Kryengritjet e fuqishme në Shqipëri, shpallja e Pavarësisë, rreziqet e vazhdueshme që i kanoseshin vendit e bënë më konkret e më të afërt për arbëreshët atdheun e origjinës. Kjo ndikoi dhe u pasqyrua dhe në poezinë e tyre, si te A.Ribeko, K.Serembe, F.Krispi, Gllaviano, T.Guidera, S.Braile, Kadikamo, O.Kapareli etj, e veçanërisht në krijimtarinë e Zef Skiroit. Në disa vepra gjejnë jehonë ngjarje e figura të ditës, u ndie tërthorazi gjendja e Shqipërisë. Por s’mund të themi se u arrit të jepet fizionomia dhe relievi i atdheut stërgjyshor.
Rrethanat e vështira të kohës, jo vetëm i mbajtën larg arbëreshët nga Shqipëria, por krijuan dhe situata të ndërlikuara. Politika antishqiptare e disa rretheve të borgjezisë italiane, demagogjia dhe manovrat djallëzore të fashizmit përftuan një klimë të ftohtë, për të mos thënë mbytëse dhe për letërsinë arbëreshe. Për dekada të tjera ajo do të bjerë në fashë dhe sado që bashkësia arbëreshe do të shqetësohej për fatin e Shqipërisë, zëri i poetëve do t’i humbiste tonet madhore. Por kjo ishte çështje kohe, sepse burimet e letërsisë arbëreshe nuk do të shteren e, për më tepër, imazhi i atdheut nuk do të humbasë asnjëherë.
E munduar dhe e ligur, letërsia arbëreshe do t’i afrohet gjysmës së dytë të shekullit të njëzetë me forca krijuese të pakta dhe pa ndonjë lëvizje të vërtetë letrare. Vendin e saj do ta zinte rishtazi folklori, si ngaherë do të vazhdonin të këndonin bardët e katundeve. Muza e poetëve, e goditur rëndë nga fashizmi dhe lufta imperialiste, nuk do të ndihej për vite me radhë. Bashkësisë arbëreshe i duhej të përballonte, veç të tjerash probleme jetike në viset e prapambetura të Italisë së Jugut e të Siçilisë.
Objektivisht kish nisur një periudhë e re në rrethanat e pasluftës. Por letërsisë arbëreshe iu deshën afro tri dekada që të mblidhte forcat, të dilte në jetën shoqërore dhe të luante rolin që i takonte. Shprehja e saj kryesore do të ishte përsëri poezia, një poezi me identitet të qartë e të përcaktuar, bazë e së cilës do të mbetej imazhi i Shqipërisë, atdheu i lashtë, kjo duket që në përmbledhjen e parë poetike të letërsisë arbëreshe të pasluftës, në “Burbuqet e egra” (1946) të Dushko Vetmosa. Ajo hapej me vjershën “Atdheu”, ku përmes një apostrofi të fuqishëm, drejtuar Shqipërisë dhe me tone solemne shpërtheu idea se nga ekzistenca e saj merr kuptim jeta dhe lind qëllimi i madh për çdo arbëresh.
Fjalët e poetit tingëllojnë si një betim kur thotë:
“Për ty na, o mëmë, jetën po dhurojmë,
Për ty te lufta nder, lule, madhëri,
kërkojmë, o mëmë e dashur Shqipëri,
E prapë për ty çdo ditë na rrojmë.”
Evokimi i atdheut të lashtë kthehet në një kredo, jo vetëm për krijimtarinë e poetit, por për mbarë poezinë arbëreshe që nis rishtaz jetën e saj në rrethana të reja historike e shoqërore. Këtë vazhdë do të ndjekë krijimtaria më e mirë e poetëve arbëreshë që vijnë më pas. Imazhi i Shqipërisë do të mbetet gjithnjë i pranishëm.
Te poetët e brezit të parë të pasluftës, si Dushko Vetmo, Lluka Perone etj, ky imazh do të përtërihet me frymën dhe traditën e poezisë së Rilindjes, po njëkohësisht, do të gjallërohet, kthjellohet nga këndvështrime të reja. Përsëri është ndjenja e fuqishme e atdhedashurisë, që përfton vizionin Shqipërisë, është malli i fortë dhe dëshira e zjarrtë për të kërkuar rrënjët, krenaria e prejardhjes dhe emocionet e gjuhës amtare, të cilat do të bëjnë të ndihet në poezinë arbëreshe figura atdheut të lashtë. Një figurë kjo kryesisht simbolike, ku mungon përvijimi konkret dhe vendin e tij e zënë dhe të sotme. Tipike për këtë është poezia e Lluka Perones. Ai përfaqëson ata poetë arbëreshë që shkruan për Shqipërinë pa e njohur atë drejtpërdrejt. Përfytyrimin e saj, ata e nxorrën nga kujtesa legjendare e popullit, nga vizionet tradicionale arbëreshe. Ajo përfytyrohet si një mëmë e lashtë, që s’i ka harruar asnjëherë bijtë e mërguar dhe, këtë të fundit, megjithëse nuk e kanë parë, ndjejnë thellë dhe e mbajnë përherë në zemër. Këto gjendje shpirtërore rreh të na japë në poezinë e tij Perone. Arbëria në përfytyrimin e frymëzuar të poetit merr variacione nga më të bukurat; herë paraqitet si një dru i lashtë që kurrë s’u tha e mbetet përherë i blertë, herë si një vend me diell, me vasha e trima, me lule e zogj, si toka ku rri i gjallë kujtimi i pamort i Skënderbeut. Malli i poetit është aq i fortë sa, kur i mbërthen sytë nga deti, i krijohen mirazhe poetike;
“një burbuqe e kaltër u çel
në horizontin ka Arbëria”
(“Moj mëma Arbëri”)
Megjithëse, në përgjithësi, te Perone atdheu i të parëve vijon të jepet në një tis idilik, me nota malli e me thekse trishtimi, gjithnjë në largësi, prapë, në vjershat më të mira, ndihet se Shqipëria e sotme ndryshon nga ajo e djeshmja dhe hedh dritë e optimizëm në poezinë e tij.
Imazhi i Shqipërisë në poezitë arbëreshe do të vijë duke evoluar e ndryshuar. Në qoftë se atdheu stërgjyshor, për breza të tërë poetësh mbeti një dëshirë e paplotësuar dhe u pasqyrua në krijimtarinë e tyre me forcën e imagjinatës e të fantazisë, në këto dy dekadat e fundit gjendja ndryshoi. Takimet e poetëve arbëreshë me Shqipërinë realizuan njohjen konkrete, njohjen racionale dhe emocionale, dhe përftuan raporte të reja krijuese. Shqipëria u kthye nga një ëndërr në një të vërtetë të gjallë, nga një dëshirë në një mundësi të pakufishme përjetimi e frymëzimi, nga një përfytyrim i përgjithshëm në një realitet social-historik. Të gjitha këto s’kish si të mos sillnin nga disa pikëpamje një situatë të re në poezinë arbëreshe. Duke zgjuar frymëzimin disa prej poetëve të saj më të talentuar, duke u vënë emocionalisht përballë tokës së të parëve dhe realitetit shqiptar, krijuan një varg veprash poetike kushtuar Shqipërisë. U shkruan vjersha e këngë, cikle poetike deri dhe vëllime të posaçme me këtë temë. Le të përmendim Vorea Ujkon me librat “Këngë arbëreshe” e “Burimi” etj, Xhuzepe Skiro di Maxhion me “Përtej maleve, prapa kodrës”, Xhuzepe del Gaudion me “Zemër arbëreshe”, Xhuzepe di Modikën me “Segmenti” dhe “Përshtypje”, Karmen Kandrevën me “Shpirti i arbërit rron”, Paskal Renden me “Shtegu” apo krijime të veçanta të poetëve si F.Altimari, A.Xhordano, K.Cukara, A.Belush, V.Belmonto, M.Ferraro etj. Tërë kjo krijimtari e pasur, do të thoshim se përbën një udhëtim kolektiv të poezisë arbëreshe në atdheun e origjinës. Me këtë ngjarje merr fund një nga dilemat e kësaj letërsie shekullore, që ishte në kërkim të rrënjëve të veta. Sepse, siç thotë poeti Mario Beliçi:
“Rrënjët e jetës
në mos i gjej
si do të bëj
që unë rroj?
Si mund të rroj pa rrënjë?”
(“Kristla”)
Poetët arbëreshë që shkelën në Shqipëri vijnë nga vatra të ndryshme të diasporës së tyre, kanë formim e nivele të ndryshme, siç e kanë të ndryshme shkallën e njohjes e të përvojës, por kanë një emërues të përbashkët ideoemocional; dashurinë e sinqertë për Shqipërinë, etjen e pashuar për ta njohur e gëzuar nga afër, dëshirën e zjarrtë për t’u çmallur, kërkesën e brendshme për t’i kërkuar e për të hyrë në dialog me të. Takimi i drejtpërdrejtë me Shqipërinë, bën që imazhi i saj të mos jetë më çështje përfytyrimi, qasje ndenjësore, apostrofim i përgjithshëm, po kontakt ballor e njohje e gjithanshme me vendin dhe njerëzit. Kjo ka sjellë që atdheu të rroket në dimensione reale e të jepet portreti i tij i gjallë. Në konceptin dhe imazhin e poetëve të sotëm arbëreshë, Shqipëria përbën një realitet konkret, të shkrirë në hapësirë e në kohë. Ajo është tokë e rrënjëve të lashta dhe trualli i një historie të lavdishme, vatër por dhe si vend i lirë e i pavarur, simbol qëndrese. Për poetin arbëresh një atdhe i tillë s’është vetëm burim emocionesh e krenarie, po dhe kusht i domosdoshëm për ekzistencën burrërore të bashkësisë së tij etnike në dhe të huaj. Me këtë platformë patriotike, poezia arbëreshe nga një anë e ka konkretizuar e zgjeruar vizionin e saj mbi Shqipërinë, duke vendosur koordinata të reja në mes vetes dhe realitetit të atdheut e, nga ana tjetër, ka pasuruar tematikën dhe gamën e mendimeve të veta, ka sjellë emocione të fuqishme dhe këndvështrime të reja. Kjo ka bërë që ajo t’i shmanget shablloneve dhe skematizimit, retorikës poetike dhe himnizimeve të përgjithshme të jetës në tërësinë e vet një këngë origjinale, e sinqertë dhe e freskët. Poezia e sotme arbëreshe me temën e Shqipërisë është ngritur përgjithësisht mbi bazën e përshtypjeve, të emocioneve, të përjetimeve dhe situatave psikologjike. Në vështrim të parë, ajo është poezi e befasive të fuqishme, e ndjenjave të papërmbajtur, e gjendjeve shpirtërore tronditëse, e hutimeve të këndshme. Duke parë më thellë, kjo poezi varion në një kuadër më të gjerë, kur përfshin pjesë nga realiteti shqiptar, kur përvijon me ngjyra të gëzuara copëza jete dhe profile njerëzish. Ajo ngrihet dhe mbi ngjarje të kohës, pa harruar asnjëherë historinë e, në radhë të parë, Motin e Madh të Skënderbeut. Është në natyrën e kësaj poezie që, duke i kënduar Shqipërisë, ajo sjell përherë mesazhin e dashurisë e të mallit arbëresh për vëllezërit e një gjaku.
Poeti që kthehet në atdhe është intelektuali i kohës së vet, po edhe fshatari arbëresh me rrënjë shekullore, të cilat shkrihen në një kur është fjala për të kënduar e për të rrëfyer për Shqipërinë. Nga këto pozita, ai e trajton atdheun e të parëve dhe hyn në dialog me të, dialog ky sa i dhimbshëm aq dhe i gëzuar, që rrok një histori 500-vjeçare.
Poezia për Shqipërinë ka në thelb motivin e katundit, si një atdhe në miniaturë, shtrirë në kufijtë e gjuhës e të jetës zakonore, por që, duke iu drejtuar tani atdheut, rritet në përmasa të mëdha, fiton brendi të thellë e mundësi përgjithësimesh historike e shoqërore. Prej këtej kanë lindur dhe një varg motivesh, me të cilat poezia e sotme arbëreshe krijon dhe përcjell tek lexuesi imazhin e Shqipërisë.
Motivi më i përhapur është ai i emocioneve dhe mbresave të papërsëritshme që lë kontakti i parë me Shqipërinë. Dheu i Arbërit, nga një përfytyrim abstrakt, kthehet në një realitet konkret. Ndihet menjëherë kontrasti në mes dheut tonë e dheut të huaj. Kufiri bëhet real dhe përftohet qartë imazhi i Shqipërisë. Para kësaj situate, arbëreshi i tronditur ndihet fëmijë, një fëmijë që vjen te nëna pas qindra vjetësh largimi dhe s’di si t’i gëzohet këtij çasti sublim. “Biri lashtë kthehet te nëna gjithnjë e re,-thotë Di Maxhio,-ulet në prehrin e saj, lëkundet në djepin e shekujve, për këngët e kujtimeve dhe i sjell nënës karafilin e zemrës”. Për V.Ujkon ardhja në Shqipëri është kthimi i të birit shkapërdarë te vatra e vjetër. Ai ka ecur 500 vjet dhe më në fund e ka gjetur burimin, “dheun e lisave e të erërave”, ku ndihet “vëlla i fshatarëve e punëtorëve”, “Tashti,-thotë poeti,-kaloi ajo kohë, koha e pulëbardhave në det”. Në vend të pulëbardhave vijnë vet arbëreshët. Del Gaudios “tek shkel në tokën amtare, ndien se mallin e vjetër sot e ka plotësuar”, se “zemra i dridhet nga gazi” dhe “frymë merr lirisht”. Ai vjen si “lajmëtar i dashurisë”, i atyre që janë shpërndarë nëpër botë. Për Kandrevën, arbëreshi sapo zbret në Shqipëri, “merr një grusht dhe nga dheu i stërgjyshërve tanë, mbushur me gjak, me djersë, me lotë”. Kurse Di Modika, i tjetërsuar nga emocionet e forta thërret: “një mijë këngë të pakënduara…më kanë plasur në kraharor për ty, tokë e dashur”.
Poetët i drejtohen Shqipërisë me gjithë ç’kanë të shtrenjtë, e quajnë zakonisht mëmë, po dhe diell e vatër, truall i papërsëritshëm e i patjetërsueshëm, tokë e shenjtë, burim tek zë fill jeta dhe historia e tyre. Motivi i takimit të parë paraqitet me një gamë ndjenjash dhe variacionesh psikologjike, me vargje të çiltra e plot spontanitet. Gëzimi i takimit është i ndërsjelltë, i djalit për nënën dhe i nënës për të birin. Veçanërisht nënvizohet përtëritja shpirtërore që sjell kthimi në atdheun e lashtë. Vlerat e poezisë arbëreshe rriten po të kemi parasysh se ajo nuk ka mbetur në kufijtë e emocioneve dhe mbresave të para. Poetët e saj më të mirë janë përpjekur të depërtojnë më thellë, të rrokin Shqipërinë në tërësi, të japin vizionin e saj. Në këtë vështrim, ky vizion i ngjan një mozaiku pamjesh, portretesh, vizatimesh, pikëzimesh poetike e kontrastesh. Shqipëria shfaqet para poetit arbëresh si një binom i pandarë i së shkuarës e së tashmes, vazhdim logjik i njëra-tjetrës. Kështu “e shkuara, e sotmja, e ardhmja, -thotë Ujko,-bashkohen me emrin e lavdisë”. (“ Çerdhja”) ose:
“Koloviten ullinjtë
Mbi heronjt’ e varrosur
E unë dëgjoj fanfarat e Shqipërisë së re”
(“Era e historisë”)
“nga toka tërë e lashtë
dolli vrulli tërë i ri”
(“Butrinti”)
Di Maxhio arrin të përtërijë në vargjet e veta një çast epik nga koha e Skënderbeut. Sheh zjarre të ndezura në kështjellat e luftës së heroit, në Krujë e në Lezhë, në Berat e në Petrelë, shkëlqejnë malet e Shqipërisë nga zjarret për të dhënë sihariqin se arbëreshi mbërriti në atdhe: “Mirë se ju gjeta! Ai që nuk u nda kurrë, u kthye!”-pohon poeti (“Udhëtimi i parë”). Tek përjeton Shqipërinë e sotme, Del Gaudios i vjen vetvetiu të evokojë të kaluarën dhe këto të dyja i bashkon në një kur thërret:
“O Shqipëri, se njëherë ti qe
Mbrojtëse e Evropës dhe lavdia,
kështu të shohë dhe sot”
(“O Shqipëri”)
Njohja nga afër me Shqipërinë, kontaktet me njerëzit, përjetimi i atmosferës së atdheut kanë zgjuar frymëzimin e poetëve arbëreshë dhe kanë krijuar poezi të ndjera. Këto janë copëza nga jeta shqiptare, profile të tokës së përtërirë, akuarele me ngjyrat e natyrës arbërore. Një vizion plot dritë, me tone të gëzuara i atdheut të rigjetur, është vendi ku, sipas V.Ujkos, “Nata iku nga krismat, nga cilindrat e furrnaltave…nga varvashkat e ndezura prej njerëzve të lirisë…(“Nata iku”) Motivi i dritës përshkon poezinë dhe vetë shpirtin e poetëve kur është fjala për Shqipërinë. Tabloja e saj bëhet më e qartë dhe i afrohet më shumë syve të malluar të arbëreshëve sa herë vizatohen njerëzit e punës. Di Maxhio ndihet aq i lidhur me ta, sa e sheh veten në sytë e punëtorëve dhe të fshatarëve. Tek puna ndërtimtare poeti sheh “festën e Shqipërisë” dhe dëshirën të jetë punëtor në mes të punëtorëve të saj. I ngarkuar plot e përplot me emocione nga të gjithë sa përjeton në atdhe, ai thërret:
“shpatën e etërve më jep
që dhe unë
me të dy duar të të mbrojë,
sepse unë arbëresh
të dua të begatshme,
të lumtur të dua
midis kombeve krenare
e ne krenarë për ty,
mëmëdheu i lashtë”.
(“Udhëtimi i parë”)
Poeti arbëresh shëtit lirisht kodrave dhe fushave, afër detit e sipër maleve dhe mahnitet nga bukuritë shqiptare. Ai kupton se, “në këtë vend, bukuria më e madhe është populli, që di të luftojë, të punojë, të dashurojë si askush në botë” (Del Gaudio “E bukur je, Shqipëri”). Kurse K. Kandreva e vështron Shqipërinë si një vend “ku mbijnë lule lirie” dhe si kantier pune dhe ndihet krenar që është bir i saj:
“njerëz në lëvizje
plot përmendore lirie në lëvizje”
Poezia e sotme arbëreshe ngërthen çaste interesante meditimi, situata psikologjike domethënëse, gjendje shpirtërore që kanë zgjuar te poetët qëndrimi në Shqipëri. Mund të jenë këto gëzime e mallëngjime të përditshme, po dhe momente solemmne të papërsëritshme, përgjërime të thella, premtime e betime drejtuar atdheut të rigjetur. Tonet e kësaj poezie lëviznin në varësi nga rrethanat dhe impulset krijuese, gjithnjë me prirje për të afirmuar jetën dhe historinë shqiptare.
Kështu, Shqipëria i zgjon aq dashuri poetit sa ai ndihet i pafuqishëm ta marrë të gjithën me vete. Atij i dyfishohen shqisat kur mëmëdheu e mbështjell me frymën e tij dhe ai është i gëzuar që gjendet brenda tij. Herë të tjera, është aq i lumtur në mes shqiptarëve sa i vjen të ulërijë, por hesht: “Oh, sa ulërinte ajo heshtje plot mirazhe dashurie.” (Di Maxhio)
Poeti gdhend fytyrat e vëllezërve e i merr me vete dhe zemrën e lënduar e le në Shqipëri. (Di Modika)
Mjaft nga vjershat e Del Gaudios me këtë motiv tingëllojnë si rrëfime të çiltra, plot shpërthime ndjenjash e mendimesh. Ai nuk di të fshehë asgjë, e hap zemrën kat e kat dhe nuk druhet të pohojë se jetën ia ka kushtuar atdheut të lashtë. Si një lajtmotiv përsëritet nga një poezi në tjetrën mendimi: “Arbëri më e fortë më e zjarrta e më e forta dashuri!” Poetin e karakterizon vazhdimisht një ndjeshmëri e lartë.
S’është për t’u çuditur që te disa poetë arbëreshë kontaktet e gjalla me Shqipërinë krijojnë në raste të caktuara gjendje shpirtërore madhore. Kuptimplotë është betimi i tyre se janë gati të bëjnë dhe sakrificën më sublime për atdheun: “Për ty, Shqipëri, jap dhe jetën” (V.Ujko)” Dhe unë, biri yt për ty dua të vdes” (Del Gaudio), “Tani mund të vdisja që e pashë Arbërinë” (E.Matrangolo) etj.
Lidhjet e poetit me Shqipërinë e sotme nuk janë të karakterit romantik e aq më tepër ekzotike. Duke e njohur atdheun e rilindur nga afër, duke e përjetuar këtë realitet, ai e sheh me sy realist, entuziazmohet dhe krenohet me dinjitetin e Shqipërisë. Kjo është arsyeja që poeti i jep asaj fjalën se do t’i qëndrojë besnik, se do ta ruajë besën për ty, Shqipëri. (V.Ujko). Bile aq shumë ndihet i lidhur me atdheun e lashtë, sa e tundon dëshira që të mbetet këtu:
“që të rrënohen të gjitha urat
që të mos kish mundësi të kthehesh prapa
dhe që asnjë engjull
të mos më merrte mbi krah
e trenat, anijet, aeroplanët:
koha të kish vite vonesë”.
(V.Ujko “Këtu me ju”)
Ndërsa Di Maxhio ka për nder të bëhet punëtor për ndërtimin e Shqipërisë, Di Modika i premton atdheut se “Në mbrojtje arbëreshët i ke ushtarë”.
Te poetët e sotëm arbëreshë Shqipëria, disa herë, arrin të jepet përmes konceptesh politike të përparuara bashkëkohore. Kjo do të thotë që poezia e tyre frymëzohet jo vetëm nga motive patriotike, po dhe nga ideale të larta humane. Për ta, ky vend është sa atdheu i prejardhjes, aq edhe vendi i punës . (Di Modika, Di Maxhio, Rende, Kandreva, Matrangolo etj).
Është një fenomen i ri në poezinë arbëreshe të viteve ’70-’80 fakti që po trajtohen motive nga vetë jeta shqiptare, që janë tipike nga disa pikëpamje, ose të përafërta me ato të poezisë të sotme shqiptare.Nga kjo pikëpamje, motive më i përparuar është ai i dëshmorëve të Luftës Nacionalçlirimtare, por nuk mungojnë, nga ana tjetër, dhe vjersha për heroizmin partizan, për punën ndërtimtare, për figura e ngjarje historike, parë nga koha e sotme etj. Kontributi i poetëve arbëreshë, në këtë rast, është trajtimi origjinal i këtyre motive, këndvështrimi vetiak, fryma e thellë lirike.
Imazhi i Shqipërisë në poezinë arbëreshe nuk do të dilte aq i qartë dhe komunikues, në qoftë se nuk do të jepej në gjuhën letrare bashkëkohore. Përpjekjet e poetëve më të talentuar në këtë drejtim janë plot fryte. Gjuha letrare i ka zgjeruar mundësitë shprehëse të poezisë, i ka rritur vlerat e saj stilistike dhe ka ndihmuar për një integrim të saj në rrjedhat e poezisë shqipe. Trajtimi i gjerë i temës shqiptare, e në radhë të parë, i imazhit të Shqipërisë, nuk e ka penguar zhvillimin e lirshëm të individualiteteve artistike në poezinë e sotme arbëreshe. Përkundrazi, një praktikë e tillë ka çelur horizonte të reja krijuese dhe hapësira tematike, ka sensibilizuar poezinë dhe ka sjellë freski mendimi dhe shprehjeje. Bilanci në këtë drejtim është mjaft domethënës. Në qoftë se poezia e V.Ujkos, në përgjithësi, karakterizohet nga nota dramatike për vetë pozitën dhe problemet shqetësuese të bashkësisë arbëreshe, poezitë për Shqipërinë janë të mbushura plot me optimizëm, ndihet risia shpirtërore që ka pësuar autori dhe qartësia e mendimit. Talenti i Di Maxhios, që, në tërësinë e vet, nuk mund të kuptohet pa ironinë dhe frymën sarkastike, në trajtimin e temës së Shqipërisë ka fituar cilësi të reja. Aty ai është bërë më lirik, më human e më i vetvetishëm. Në vend të tonit polemik e ironik kemi hove ndjenjash e mbresa të holla, qëndrime poetike afirmative. Shpirti i tij prej artisti sikur gjen një shtrat të ri krijues në të cilin ai mbetet si gjithnjë poeti i sintezës dhe ideve të guximshme.
Del Gaudio, duke e bërë Shqipërinë temë qendrore në poezinë e tij të viteve të fundit, e ka rritur më tej frymën e mendimit shoqëror e patriotik dhe i është shmangur notave të trishtimit dhe mbylljes në vetvete. Tradita e rapsodive arbëreshe, që ndihet aq shumë në poezinë e K. Kandrevës, me trajtimin e temës së Shqipërisë merr thekse të një poezie qytetare dhe shquhet për thjeshtësi e sinqeritet. Te Di Modika, poezia për atdheun e të parëve ka bërë të mundur gërshetimin e motiveve patriotike me ato shoqërore-politike dhe kjo ka lejuar të përcjellë mendime të avancuara të kohës.
Poezia arbëreshe me imazhin e Shqipërisë paraqitet kryesisht si poezi lirike dhe zakonisht në kuadrin e një lirike të shkurtër. Ndihen në to dhe nota e thekse epike, si jehonë e historisë dhe jetës së sotme shqiptare. Por, në përgjithësi, ajo është poezi e mbresave të forta, e shpërthimeve shpirtërore, e mendimeve të menjëhershme. Megjithëse na prezantohet në lloje të ndryshme, si lirikë patriotike-politike, meditative, tregimtare apo peizazhi, në tërësi, kjo poezi i ngjan një monologu lirik, ku poeti dhe heroi plotësojnë e përfaqësojnë njëri-tjetrin. Një rol të veçantë në këtë mes luan detaji, që zakonisht është i gjetur e i natyrshëm, i larmishëm e mbi të gjitha me ngarkesë të fortë ideoemocionale. Lirika arbëreshe me temën e atdheut karakterizohet nga një vështrim i detajuar dhe metaforik i realitetit shqiptar dhe kjo ka sjellë jo vetëm informacion të gjallë jetësor, po dhe perceptime të goditura figurative. Nga ana tjetër, lënda poetike është derdhur në trajta të hijshme e të freskëta. Për këtë kanë shërbyer vargu i lirë, sistemi i gjallë metrik, gërshetimi i traditës poetike me poezinë moderne, tonalitete origjinale, laryshia e ritmeve e shprehja konçize.
S’ka dyshim se me trajtimin e temës shqiptare, cilësive të njohura të poezisë arbëreshe i janë shtuar cilësi të reja ideo-artistike. Në radhë të parë, ato duhen vështruar në brendinë e saj. Nga kjo pikëpamje, mund të themi se imazhi i Shqipërisë ka përforcuar identitetin e poezisë arbëreshe, si shprehje e thelbit të bashkësisë etnike e njëkohësisht ka krijuar mundësi të reja për të përcjellë në atdhe mesazhin e dashurisë, të besimit e të mallit të bijve të mërguar për tokën e të parëve. / KultPlus.com
Për shqiptarin më të veçantë në historinë tonë, edhe vdekja ashtu duhej të ishte. Nuk e prishi rregullin Faik Konica në momentet e fundit të jetës së vetë.
Është e shkruar nga studiuesi i njohur i tij, Nasho Jorgaqi, që një ditë më parë se t’i ndahej shpirti nga trupi, Konicës iu dogj kafeja në dhomën e tij. Dhoma iu mbush me tym dhe u deshën ca minuta të mira të vendosej normaliteti.
“Nuk më duket shenjë e mirë kjo”, mësohet t’i ketë thënë Nolit. Por, çudia nuk mbaroi këtu. Hëngri drekë të rëndë, një bërxollë shumë të madhe dhe kur mbaroi tha: “Nuk do ha mish për tri ditë”. Por, në mbrëmje ai vdiq nga një atak në zemër.
Megjithatë, historia e fjalëve të fundit apo testamentit që ka lënë Konica nuk mbaron këtu.
Deri më sot ekzistojnë dokumente dhe dëshmi që Konica të ketë lënë një testament, sipas të cilit nuk do ta treste dheu nëse nuk do ta varrosnin në atdhe. Këtë e ka përforcuar Fan Noli, i cili në disa letra dërguar Enver Hoxhës i ankohej se Faikun e kishte në “dollap”, domethënë në morg, dhe shteti shqiptar duhet të financonte varrimin në atdhe. Por, Enveri e kishte shpallur armik me kohë Konicën dhe nuk e bëri këtë.
Mbështetur në këtë dëshmi, në vitin 1995, eshtrat e Konicës rivarrosen në Shqipëri në kodrat e Liqenit Artificial të Tiranës. Mendohet se testamenti i është lënë Sejfulla Malëshovës dhe kjo është përmendur, por për hir të vërtetës, testamenti origjinal i tij nuk është botuar asnjëherë. / KultPlus.com
Fan Noli, duke i shpëtuar ras tësisht pusisë që i kish ngri tur afër Shijakut Osman Bali, ngarkuar nga vetë Zogu, për ta kapur të gjallë kryeministrin, kish arritur në Durrës. Skish marrë asgjë me vete, siç shkruan më vonë, “veç një valiçe të vetëm… nga të 9 a 10 valiçet e baulet e mia” që nuk dihet se ku kishin përfunduar Në Durrës kryeministri do të vendoset nxitimthi në hotel “Adriatiku”, ku qenë mbledhur gjithë funksionarët e ikur, me në krye regjentin Sotir Peci. “Burra shteti, oficerë, nëpunës të lartë e popull admironjës, kujton A. Frashëri, ishin radhitur rreth tryezave, disa bisedonin, të tjerë pyesnin për fatin e njërit apo të tjetrit, shumica dëgjonin në heshtje e me pikëllim nër buzët”. Ai tregon dhe për një episod që u ndodhi atë ditë, kur arriti Ministri i Luftës, i krekosur, me nofullat shtrënguar dhe thirri: “Mos u dëshpëroni, burra. Lufta nuk është humbur. Ushtria kombëtare është intakte!1) Do të vazhdojmë luftën në anën tjetër të Shkumbinit”. “Që të gjithë hapën sytë. Noli nënqeshi, kujton sekretari i tij. E pa Ministrin e tij të Luftës dhe pa të keq e me buzën në gaz, i thotë: Kasem bej, Kasem bej! Më dukesh si Luigji XVI para se ti presin kokën. Gjindja ia dha gazit në mes atij vrerit”. Noli, ndonëse i tronditur për situatën e rëndë, tregohej gjakftohtë dhe mendonte si të dilej nga kjo gjendje. Tani që rrethi i rrezikut po ngushtohej dhe armiku mund të vinte nga ora në orë, rruga e vetme ishte largimi sa më parë. Kryeministri dha urdhër që njerëzit të tërhiqeshin për në jug. Ai vetë, me disa nga misat e kabinetit, u nisën për në Vlorë aty nga mbrëmja me një benzinat nëpër një det të trazuar. Po kthehej atje, nga ku 6 muaj më parë kish nisur lufta kundër Zogut dhe bejlerëve, një luftë me aq shumë shpresa dhe iluzione. Arritën afër mëngjesit. Qyteti i flamurit ziente. Aty ishte grumbulluar gjithë klasa politike, regjenti, kabineti, komandantët e ushtrisë, të cilët prisnin fjalën e tij. Një anije nga Shëngjini solli L. Gurakuqin. Pyetja e ditës ishte se çdo të bëhej? Sipas korrespondentit italian të gazetës “Giornale dItalia”, ato ditë qarkullonin lajme nga më të ndryshmet. Thuhej se Noli paskësh propozuar që të krijohej një qeveri e kryesuar prej tij për jugun e Shqipërisë, ndërkaq kish urdhëruar K. Qafëzezin të merrte masa për qëndresë në Shkumbin dhe në grykat e Vjosës. Por shpejt u mor vesh se në situatën e krijuar, Noli kish kuptuar se çdo rezistencë ishte shumë e vështirë, për të mos thënë e kotë. Në këto çaste, Noli do tu këshillonte pasuesve të tij gjakftohtësi dhe shmangie të çdo lloj alarmi. Në mbledhjen e jashtëzakonshme të kabinetit, ai raportoi për gjendjen dhe rreziqet reale dhe u vendos njëzëri që, në vend të bëhej rezistencë, të organizohej largimi i njerëzve për në Itali, në mënyrë të rregullt dhe pa panik. Gjëja e parë që bëri kryeministri, urdhëroi që emigrantët e ardhshëm të pajiseshin me pasaporta dhe që ti paguheshin rrogat e prapambetura “të gjithë atyre që do të emigronin” nga fondet e ngelura të shtetit. Këtë detyrë të vështirë ai ia ngarkoi S. Vinjaut, i cili, sipas Nolit, në situatën shumë të tendosur e të kërcënuar nga anarkia, “e mbaroi me një trimëri të pashembullt”, duke i ndarë drejtësisht dhe pa ndonjë incident.1) Mbeteshin disa detyra organizative, me të cilat Noli do të merrej seriozisht. Duhet të siguroheshin mjetet e transportit, siç lipsej të caktoheshin dhe njerëzit që do të emigronin. Ai porositi të bëhej një përzgjedhje e të mos largoheshin të gjithë. Bile, u detyrua të shkojë e ti takojë vetë disa prej tyre që tu mbushte mendjen të qëndronin. Kështu, takoi vullnetarët e Korçës. Në mes tyre ishte banda “Vatra”. Takimi me miqtë e vjetër në ato çaste e preku thellë. Ai i këshilloi të rrinin në Shqipëri. “Populli shqiptar, u tha, ka nevojë për kulturë, për art, për muzikë. Këtë duhet dhe mund tia jepni ju këtij populli. Prandaj qëndroni në atdhe dhe punoni për këtë qëllim”. Ishte një koincidencë e trishtuar kjo që po ndodhte: disa vjet më parë Noli i kish përcjellë shokët e Bandës nga Bostoni për në Shqipëri, kurse tani po e përcillnin ata Nolin nga Shqipëria për në mërgim. Në këtë çast dramatik po ndahej nga atdheu me muzikë. Edhe kësaj here, jeta e tij smund të kuptohej pa artin. Njerëzit e Vatrës po i gjendeshin si gjithnjë pranë.
Konica i idhët Ndërkaq, Vatra dhe F. Konica nga përtej Atlantikut ndiqnin të shqetësuar situatën në Shqipëri dhe e përjetonin në mënyrën e tyre disfatën e Nolit. Kryetari i saj i dërgonte më 26 dhjetor nga Bostoni kryeministrit të rrëzuar në Vlorë një telegram. Telegrami, i cili për fat të mirë nuk i ra kurrë në dorë Nolit, ishte një goditje e rëndë, nga miku i tij në kulmin e disfatës. Konica, me fjalët që i shkruante, orvatet të hedhë hapin e parë të distancimit nga Noli i mundur. Në vend që ta ngushëllojë e ta lehtësojë, përkundrazi se ka për gjë ta kritikojë rëndë dhe ta akuzojë se “qeveria juaj ka refuzuar këshillat e saj [Vatrës N.J.] dhe ka kundërshtuar programin e saj direkt ose indirekt”. Ai i kujton pa takt se “ju mungon një bazë legale, përderisa ju nuk bëtë zgjedhjet në qershor”, prandaj, propozon “një kompromis me bashibozukët, me qëllim që të shpëtojmë vendin nga një luftë civile”. Në gjykimet e Konicës kishte padyshim diçka racionale, të vërtetë, por ai nuk kishte gjetur momentin e duhur për ta thënë këtë. Po nga ana tjetër, Konica, për të qetësuar vatranët, deklaronte “Gjeneralisimi i forcave të përparimit, i lodhur nga lufta e gjatë dhe heroike, gatitet të vinjë në Amerikë.” Kurse Noli përgjigjet: “Smund kurrë të heq dorë nga idealet kombëtare dhe shokët që luftojnë për këto, do të kenë gjithnjë simpatinë dhe përkrahjen time morale.” Në të njëjtën kohë, të njëjtin propozim për pajtim, Konica, që kish marrë tani rolin e arbitrit, ia kish bërë me anë të një telegrami dhe Zogut. Po, ndërsa nga Noli nuk merr përgjigje, Zogu nga Tirana, pasi e falënderon për këshillat, i shkruan se “çdo gjë do ta bëjë vetë kur të vijë koha”. Ky do të ishte vetëm sinjali i parë i krizës që po niste në marrëdhëniet mes Nolit dhe Konicës, që nuk kishin të bënin aq me miqësinë e tyre, sesa me pozitën klasore, konceptet e ndryshme politike, karakterin e secilit. Këto orë të rënda ishin orët e provës së besnikërisë dhe besimit, e njohjes së karakterit e njerëzve. Do të nisnin kësisoj zhgënjimet e para. Nga gjithë kabineti, më afër do ti qëndronin L. Gurakuqi dhe S. Vinjau, por më besnikët do të ishin djemtë e Bashkimit, të cilët dhe në këtë çast mbaheshin pas idealeve të revolucionit të tij. Nolin do ta prekte gjesti i tyre, kur shkuan te varri i A. Rustemit, u përfalën dhe u betuan. Me vete ata do të merrnin për në mërgim dhe zemrën e balsamosur të udhëheqësit. Erdhi më në fund ora për tu larguar. Turma të tëra njerëzish kishin mbushur portin e Vlorës. Ishte në mes tyre gjithë opozita antizogiste, funksionarë e ushtarakë, intelektualë, ushtarë e fshatarë, një masë laragane e heterogjene nga krahina të ndryshme të vendit. Pjesa më e madhe hipën në vaporin italian Malfeta, të tjerë u bartën nëpër varka dhe benzinata. Ishte një pasdreke e vrerët, me det të shqetësuar dhe horizont të mbyllur në të katër anët. Kryeministri do të arrinte nga të fundit, duke kaluar mes gjindjes, që e vështronte e hutuar dhe me keqardhje. “Njerëzit që ndodheshin në skelë, kujton një nga shoqëruesit e Nolit, na sallutonin, siç sallutojnë të vdekurit. Nuk ishim të vdekur. Më keq. Imzoti nuk guxonte të ngrinte sytë përpjetë. U përgjigjesh sallutimeve duke ngritur dorën mbi kokën e unjur. Kur hymë në varkë e pashë se i kishte sytë e lagur. Kishte qarë. E mblodhi veten shpejt. Mori kurajë dhe nisi të fjalosë vetëm për të fjalosur, gjersa hymë në vapor”. Ndoshta këto emocione të forta Nolit ia kishte dhënë deri atëherë vetëm Shekspiri, po jo jeta. U desh disfata e rëndë, që ti përjetonte me dramaticitet kaq të thellë. Mjaft të mendonte se dhjetë vjet më parë ai kish hyrë në atdhe për të parën herë nga ky port dhe po nga ky port po dilte në mënyrë të pamerituar. Nga sheshi i anijes mërgimtari i përhershëm hodhi sytë prapa për të fundit herë. Dalëngadalë po mjegulloheshin brigjet e Vlorës, kodrat, malet përtej, derisa humbën përgjithnjë. Këtë tokë të shenjtë, që ish gjithë kuptimi i jetës së tij, ai nuk do ta shihte më kurrë. “Trishtimi im më i madh, do të pohojë Noli më vonë, është largimi nga Shqipëria më 1924, sepse kjo i dha fund punës sime në atdhe”. Malfeta çante nëpër atë natë dhjetori kanalin e tërbuar të Otrantos. Noli, i mbyllur në kabinën e tij, krejt i vetëm, më shumë se dallgët e detit ndjente dallgët e shpirtit të trazuar sa kurrë ndonjëherë. E kishin kapluar keqas mendimet. Pas afro 200 ditë qeverisjeje, që i kujtonin ditët e qeverisjes së fundit të Napoleonit, e kishin detyruar të linte Shqipërinë. Po largohej i mundur, pas aq përpjekjesh për ti dhënë popullit shqiptar lirinë dhe drejtësinë shoqërore. Për të mbjellë farën e demokracisë e të mendimit të lirë, farën e reformave e, në radhë të parë, reforma për fshatarësinë aq të varfër e të shtypur. Mendonte jo aq për qëllimet e mira, për disa nga arritjet, sesa për gabimet, të metat, fajet, përgjegjësitë. Asnjëherë skish qenë më shumë kritik se këtë herë që kish humbur betejën vendimtare të jetës. Para tij ngriheshin sa e sa pyetje të vështira e të rënda. A thua se nuk kish qenë i përgatitur dhe i denjë për këtë ndërmarrje historike? Se nuk e kish njohur siç duhej popullin dhe vendin e tij? Se librat, kultura e gjerë, dhuntitë intelektuale nuk e kishin ndihmuar apo penguar në kushtet e Shqipërisë në luftën politike që kish ndërmarrë? A mos vallë kishte qenë i parakohshëm me idetë liberale dhe veprimet radikale në një vend të prapambetur e një popull të paditur e të shtypur? A thua se shoqëria shqiptare nuk kish qenë terreni i përshtatshëm, që ai të luftonte e të shpresonte për të zbatuar idetë e ndritura që sillte nga Amerika, për një shtet demokratik dhe një shoqëri pluraliste? Se ai skish marrë parasysh sa duhet që Shqipëria sish as Amerikë e as Francë, po një vend ballkanik, që deri para pak vitesh kish qenë provincë turke? A thua se si kish vlerësuar dhe njohur bejlerët shqiptarë, këtë klasë mercenare dhe xhahile, që si shushunjat i pinte gjakun popullit? Ka të ngjarë që në këto çaste reflektimi dhe meditimi të thellë, Nolit ta ketë kuptuar më qartë se asnjëherë gabimin strategjik të luftës së tij. Vërtet, ai kish ardhur në fuqi përmes një revolucioni të kadifenjtë, të butë, po a mund ta mbante pushtetin pa dhunë, kur armiqtë do të përdornin dhunën? A mund të përdorte dhunën ai që predikonte ungjillin, që mbante jakën e bardhë të priftit, që kokën e kish të mbushur me vargje të Shekspirit dhe Khajamit? Këtë ai ndoshta nuk do ta kuptonte as në këto çaste. Këtë e kish treguar dhe me një gjest, kur, si kish hipur në anije dhe një emigrant e kish parë të paarmatosur, i kish zgjatur një revolver. Ai kish buzëqeshur hidhur dhe ia kish refuzuar. Vite më vonë, duke i gjykuar këto ngjarje që po linte pas, Noli në “Vetë Kritikën”, që do të bënte me shkrim, do të rendiste disa nga shkaqet e disfatës, të cilat i quan “mëkate mortale” që nuk mund të lahen as në Ferr e as në Purgator. Në radhë të parë, ia vë fajin vetes, karakterit të tij të vështirë për të punuar me të tjerë, pra, në mënyrë kolegjiale. Kjo solli që ai të mos arrinte të krijojë një “shtab tim qentral” dhe “shtabe lokale”. Në mungesë të shtabit, mbetej të lidhej me grupin politik të Klikës, drejtuar nga S. Peci, por e kuptoi se mes tyre sdo të kish asnjë influencë e do të mbetej jesir (rob). Kështu që, nuk doli dot nga izolimi e as u largua dot nga politika. Veç këtyre rrethanave politike, ndikuan “të metat e virtuteve të mia”, mes të cilave radhiti: pazotësinë për intriga, luajalitetin absurd me njerëz të pabesë, të korruptuar, parazitë, pa përjashtuar natyrën e tij që ishte “tepër mistike në një vend pa fe, tepër letrar në një vend që skëndon, tepër i ndikuar nga vegjëlia korçare” dhe, së fundi, me gjithë vërejtjet shoqërore nga shokët, nuk i merrte parasysh, “bërja pas kokës, pa pyetur shokët”. Në të njëjtën linjë arsyetimi janë dhe mendimet që i kish shprehur një herë Eqrem bej Vlorës: “Ky vend i çuditshëm nuk ka shok në botë. Këtu shpesh beu mund të jetë një fshatar, fshatari një patric, të gjithëve nën ato gunat e lypësit iu duket vetja kalorës i barabartë dhe madhështor sa tjetri. Këtu ndryshimi midis të pasurit dhe të varfrit, midis të fortit dhe të dobëtit fshihet nga ndjesia e dinjitetit të barabartë apo të përshtatjes. Këtu është sinori midis mënyrës europiane dhe asaj aziatike të jetës, midis koncepteve sociale gjermanike dhe latine, midis etikës së krishterë dhe asaj myslimane, këtu është paleta ku ngërthehen të gjitha ngjyrat dhe dritëhijet, të gjitha refleksionet e së kaluarës dhe të tashmes.” Duke gdhirë dita e 27 dhjetorit, pas nëntë orë udhëtimi, Malfeta me afro 400 emigrantë shqiptarë, hyri në portin e Brindisit. Sapo u ankorua, ia mbërritën agjentët e policisë, karabinierët dhe doganierët. Atyre u tërhoqi vërejtjen menjëherë fakti se shumë nga të ardhurit ishin të armatosur dhe disa prej tyre mbanin në thilen e xhaketës germën B. Ata do të ngatërronin distinktivin e djemve të Bashkimit me inicialen e emrit bolshevik. U deshën pastaj disa orë pritjeje, shpjegimesh dhe kontrollesh deri sa arritën autoritetet e vendit, me të cilët Noli zhvilloi bisedime zyrtare. Edhe pse ardhja e kësaj anije me emigrantë nuk ish e papritur, zyrtarët italianë nxorën pengesa. Nuk ishte fjala për krerët, por për masën e emigrantëve, të cilëve Noli u doli në mbrojtje, duke ua bërë të qartë vendosmërisht autoriteteve se ata ishin njerëz që kishin luftuar për lirinë e popullit kundër intervencionistëve të huaj dhe se ishte e drejta e tyre të kërkonin strehim politik. Duan të thonë se, kur autoritetet italiane po hezitonin, Noli u kish deklaruar në mënyrë ultimative se, në qoftë se masës së pasuesve të tij nuk do tu jepej strehim politik, ai do ti çonte ata në Odesë! Pengesat që dolën në portin e Brindisit sigurisht që nuk ishin rastësore. Me këtë Roma jepte që në fillim sinjale jodashamirëse.
Fundi i emigrantëve shqiptarë Më në fund, emigrantët shqiptarë u lejuan të zbrisnin në tokën italiane. I pari zbriti Noli me Gurakuqin e pas tyre krerët e tjerë dhe vargu i gjatë i të arratisurve. Por, ndërsa këta të fundit autoritetet i shpërndanë si mundën në Brindisi dhe në Bari, Noli me shokët e tij u vendosën në hotel Roma. Nga letra e 3 janarit 1925, që L. Gurakuqi i dërgon Sekretarit të Përgjithshëm të M.P. Jashtme të Italisë, Senatorit Konterini i kërkon interesimin e autoriteteve italiane për sistemimin e emigrantëve shqiptarë prej afro 399 vetash, mes të cilëve gjendet regjenti S. Peci, 8 anëtarë kabineti, 70 oficerë, funksionarë të lartë, militantë etj. E njofton për pengesat dhe masat shtrënguese të autoriteteve të Brindisit, lyp korrektësi ndaj ligjeve dhe pret se çdo të bëhet me sistemimin e tyre. Ata i quan refugjatë politikë që janë fajtorë vetëm se kanë dashur tepër vendin e vetë. Prandaj qeveria italiane nuk duhet tu mohojë mikpritjen. U deshën disa ditë që ajo masë njerëzish të sistemohet, por atmosfera në mjediset e tyre ishte e shqetësuar e nervoze. Filluan debatet, pakënaqësitë, zënkat. Të mundurit tani kërkonin shkaqet dhe përgjegjësitë e disfatës. Kafenetë e Brindisit e të Barit, e sidomos kafe Stoppani, lokali më i frekuentuar ziente nga diskutimet e zjarrta dhe akuzat që ata i lëshonin njëri-tjetrit. Për të gjitha këto Noli do të informohej dhe do të përpiqej në rrugë të ndryshme ti sqaronte e ti qetësonte. Ai, madje, zhvilloi një mbledhje të gjerë me të gjithë emigrantët, ku u ballafaqua me situatën e acaruar, me fytyrat e mërzitura dhe me nervozizmin e njerëzve të tij. Para tyre ai do të ruante gjakftohtësinë dhe do të tregohej i hapur. Kjo u duk sidomos kur pas një heshtjeje që u krijua, Noli tha fjalët tanimë të njohura: “Gurakuq, kemi bërë shumë gabime …”. Ishte kjo një farë autokritike që bënte qysh në kontaktin e parë me partizanët e tij. Atë ditë Noli u paraqit çuditërisht pa mustaqe dhe pa mjekrën madhështore, aq sa shtypi vendas e komentoi (“Si e bëtë këtë, duke qenë prift ortodoks?”, e pyetën gazetarët, ndërsa, ai iu përgjigj: “Thjesht për arsye higjenike!”) Duan të thonë se ato ditë, do të qarkullonin si anekdotë fjalët që Noli paskësh thënë për këtë gjest: “Ua lava shqiptarëve dhe borxhin e fundit që u kisha!”. Është fakt se qysh prej kësaj kohe deri në fund të jetës, Noli nuk do të mbante më as mjekër, as mustaqe, sado që në kokë kish mitrën e kryepeshkopit. Në këtë mbledhje Noli do të fliste gjatë e gjerë për situatën politike, për shkaqet e disfatës, si dhe do të bënte thirrje për qëndresë dhe besim. Do tu përgjigjej pyetjeve të shumta, gjithnjë me tone realiste, por dhe qetësuese. Ato ditë udhëheqësi i mërgatës antizogiste do ti bënte dhe deklaratën e parë zyrtare shtypit. “Lëvizja nuk ishte një luftë civile, por një atentat i jugosllavëve kundër indipendencës së Shqipërisë”. Me këtë rast, ai nuk do ti kursente kritikat edhe ndaj Italisë, e cila, në vend që të qëndronte e paanshme, duhet të kish ndërhyrë për të ndaluar invazionin e përgatitur nga Beogradi. Pa humbur kohë, Noli së bashku me Gurakuqin u nisën për në Romë, për bisedime zyrtare me autoritetet e larta qeveritare. Ndodhi ashtu siç pritej: qëndrimi i tyre ishte i ftohtë, shpërfillës, në nivele të ulëta. Kishte shumë arsye që e shkaktonin këtë sjellje, për të cilat Noli do të ishte i ndërgjegjshëm. Në vend ti merrte ndihmat nga qeveria fashiste, ato i siguroi nga Kryqi i Kuq dhe nga shoqatat bamirëse. Dyert zyrtare do ti gjente të mbyllura. “Vatra” e ngacmon Në këtë hall e gjeti më 30 dhjetor, tek qëndronte në Romë në hotel Windsor kabllogrami i dytë që i dërgonte Vatra. Kësaj here, në mënyrë më të zbutur Konica i shkruante ndërmjet të tjerash: “Luftuat një betejë fisnike për përparimin, qytetërimin e indipendencën e Shqipërisë. Me kohë dhe me largim, populli shqiptar ka për ta çmuar më mirë çkini bërë për të… Që u mundët është faji i bashkëpunëtorëve tuaj, të cilët duken aq qesharakë, sa dukeni i madh”. Përsëri shquheshin qartë mendimet dhe stili i kryetarit. Noli në përgjigjen e tij nuk reagon fare për sa i shkruan Vatra, vetëm i tregon se ku ndodhet aktualisht. Duket sheshit se ai nuk është dakord me gjykimet e saj. Sikur të mos mjaftonte kabllogrami, po atë ditë nga faqet e “Diellit” F. Konica nxitonte të nxirrte publikisht konkluzionet e ngjarjeve që kishin ndodhur në Shqipëri, duke pasur në qendër Nolin. Ai i cilëson ngjarjet si luftë në mes jeniçerëve dhe bashibozukëve, të fituar përkohësisht nga këta të fundit. Përsëri shqetësimi i tij është frika se mos ajo kthehet në luftë civile. “Jeniçerët, shkruan, me në krye Nolin tonë të pafajshëm për sy e faqe (!) … gjatë kohës që ishin në fuqi, e lanë shtetin në atë gjendje që e kishin gjetur”. Vërtet, “në krye zhvilluan një veprim për tu lavdëruar … po pak nga pak natyra e tyre e ligë dhe stërvitja e tyre xhonturke dhe levantine, ia zaptojë qëllimet e mira”. Kritikon rreptë faktin se këta qeverisën pa parlament dhe se të dy palët (në vend të emrit të Nolit, përmend L. Gurakuqin dhe K. Qafëzezin) “nuk kishin ideal”. Ideali i tyre ishte “të ruajnë pozitat e tyre dhe të marrin pjesë në plaçkë”. Bile, ata se kanë kuptimin e luftës civile që bëhet për një princip, siç qe lufta civile në Amerikë. Këshilla e Konicës mbetet: të pushojnë luftën e të arrijnë një marrëveshje “si vëllezër që janë për të mos u derdhur gjaku kot”. Në kryeartikullin e 2 janarit, “Dielli” do ta merrte Nolin në mbrojtje. “Fan Noli nuk ishte vetëm një politikan, sepse, të jesh politikan, është gjë shumë e lehtë … mjafton ti vesh sipas qefit popullit … të mos u trazosh zakonet … të mbash terezinë e politikës”. Por Noli nuk është i tillë, mbasi ai, duke iu referuar gazetarit të dëgjuar amerikan C. Prince “u përpoq ti hedhë çapat e përparimit shumë shpejt …” dhe, sipas një gazetari italian nga Brindisi “Qëllimi i tij që të vinte indipendencën e Shqipërisë në themele të shëndosha u përmbys; pa dyshim se populli shqiptar është armik i rreptë … i çdo gjëje të re dhe preferon të mbetet besnik në zakonet e tij të vjetra dhe në mënyrën e rrojtjes së tij tradicionale”. Prandaj, sipas “Diellit”, “E vërteta është kjo: populli shqiptar është të paktën 700 vjet pas popujve të Europës: në ca pikëpamje ai rron edhe në kohën e Homerit. Që ti kapërcejë gjithë këta shekuj me një të hedhur është gjë që sbëhet. Përparimi ka për të ardhur dalëngadalë. Pra, faji sështë i tij, sesa “i pazotësisë së popullit për të nxënë idera të ra dhe i ndryshimit të madh në mes dy mentaliteteve”. Mbrojtja e “Diellit” do të vazhdonte dhe në numrin tjetër, kur gazeta do të shkruante se “Rrëximi i qeverisë së Nolit në Shqipëri është një humbje jo për neve vetëm, por dhe për elementin liberal në Ballkan”. Goditja që ajo mori nga reaksioni ballkanik, u mbështet në radhë të parë nga Anglia konservatore. Pa kaluar as dy javë nga disfata, Konica prapë u kthehet qortimeve dhe këshillave. Nga “Dielli” përpiqet të ngushëllojë mikun e vjetër, se nuk është fajtori kryesor. Fajin e ka populli shqiptar, i cili është “një popull thellësisht konservator”. Dhe këtë vullnet të tij nuk e përfaqëson Noli, por Zogu: “Zogu duket sheshit më tepër pas zemrës së popullit sesa Noli”. Të tjerat “janë fjalë të kota”. Tek e fundit, duhet pranuar që “Populli shqiptar sdo reforma dhe reformatorë, sdo gjëra të ra, as njerëz që munt të kllasin gjëra të ra”. Prandaj kërkon prerazi “ose të heshtim ose të përkrahim fuqin e re”. Noli nuk i përgjigjet kryetarit të Vatrës. Por, ndërkaq, as i dëgjon këshillat e tij. As e përgënjeshtron lajmin që përhap “Dielli” se “Peshkopi i lodhur nga lufta e gjatë, por fisnike … do kthehet së shpejti nga Italia në SHBA … në mes shokëve dhe bashkëluftëtarëve të tij të vjetër”. Por lideri i demokracisë shqiptare nuk ka ndërmend ta braktisë luftën që ka nisur. Përkundrazi, ai mendon dhe punon pa humbur kohë si ta organizojë atë në kushtet e reja, pas disfatës që ka pësuar. Vendi i tij është në Europë, sa më afër Shqipërisë. Nga ana tjetër, Zogu është i shqetësuar se çpozicion do të mbante qeveria e SHBA ndaj qeverisë së re, dhe për këtë porosit konsullin shqiptar K. Tashko që të interesohet pranë Departamentit të Shtetit. Ai shkoi dhe, sipas Ilir Ikonomit, u tha zyrtarëve amerikanë në shpjegimet e tij se “shqiptarët parapëlqyen njeriun e malit (Zogun), në vend të njeriut të Harvardit (Nolit).” Ishte akoma shpejt për qëndrime zyrtare të diplomacisë për çka ndodhte në Shqipëri në janar të vitit 1925. Po miku i Nolit guxoi ti thotë këto fjalë që shprehnin të vërtetën.
*Marrë nga V.2 i veprës së pasuruar “Jeta e Fan S. Nolit” Shënime 2) Është e paprekur, e padëmtuar 2) Sipas dokumentit zyrtar të lëshuar nga zyra e shtypit ato ditë dhjetori të vitit 1924 rezulton të jenë shpërndarë me vendim qeverie 140.370,20 fr. Ar 52 personave, nga kryeministri deri te disa nëpunës të rangut qendror dhe lokal. *Ishin këto rroga të prapambetura ose ndihma modeste për shpenzime, që shoqëroheshin me emër e mbiemër si dhe funksionin që mbanin. Shumat qenë modeste. Fan Noli mori vlerën 300 fr. Ar, kryesisht për shpenzime të automobilit. /KultPlus.com
Pjesëmarrja aktive e diasporës shqiptare dhe kontributi i saj në lëvizjet nacionale, që u zhvilluan në Europë në shekullin e XIX, përbën një fenomen historik me rendësi të veçantë, që e bën popullin shqiptar të krenohet. Kjo u demonstrua, së pari, në Revolucionin grek të vitit 1821 e më pas në luftën për pavarësinë e Rumanisë, por akoma më fuqishëm në epopenë për çlirimin dhe bashkimin e Italisë. Arbëreshët shkruan me gjak një nga kapitujt më të rëndësishëm të historisë së lavdishme të Risorxhimentos italiane. Të mërguar nga Shqipëria, pas epopesë skënderbejane të shek. XV, ata gjetën strehë në Italinë mike, duke u shpërndarë në vijë të drejtë prej 1000 km nga Abrucio në Sicili. Atdheu i Dantes dhe i Galileut, i Mikelanxhelos dhe i Garibaldit, u bë atdheu i tyre i dytë.
Prania e veprimtaria e arbëreshëve në jetën dhe historinë e Italisë mesjetare janë të njohura, veçanërisht në Republikën e Venedikut dhe Mbretërinë e bashkuar të Napolit. Por roli i tyre në hapësirat italike mori përmasa kombëtare dhe hyri me nder në historinë moderne me ngjarjet madhore të shek. XIX. Do të ishin idetë e shenjta të lirisë, të Çlirimit nga robëria dhe tirania, ato që zgjuan ndërgjegjen qytetare arbëreshe dhe i bënë të ngrihen në këmbë e të hidhen në luftë krah vëllezërve italianë, duke manifestuar virtytet e tyre të njohura, shpirtin liridashës, trimërinë dhe krenarinë, besnikërinë dhe dinjitetin njerëzor.
Aktivizimi i arbëreshëve në Risorxhimenton italiane, nis nga fillimet e saj, në fundin e shek. XVIII, zhvillohet me lëvizjen karbunare, merr zjarr me idetë republikane të Maxinit, shpërthen me kryengritjet e viteve 1844-1848, për t’u kurorëzuar në luftën çlirimtare Garibaldine të vitit 1860, që çoi në pavarësinë dhe bashkimin e Italisë. Ata u bënë pjesë e ngjarjeve të rëndësishme politike dhe qëndruan në radhët e para të betejave të përgjakshme, hynë nëpër komitetet e fshehta dhe mbushën radhët e çetave, u burgosën e u persekutuan, u pushkatuan dhe u varën me thirrjen “Rroftë liria, rroftë Italia”.
Le të kujtojmë se, qysh në prag të Rigorxhimentos, ata u përfshinë në luftën kundër tiranisë Burbone, duke kontribuar në shpalljen e Republikës së Napolit në vitin 1799. Në qeverinë e saj, jo rastësisht do të zgjidheshin dhe arbëreshët Paskuale Bafa dhe Xhuzepe Albanezi. Kjo ngjarje, siç pohojnë historianët, hodhi farën e luftës për bashkimin e Italisë dhe, pavarësisht se dështoi, ngjalli shpresën për një atdhe të lirë nga robëria e tirania. Në këtë betejë të parë derdhi gjakun e dha jetën edhe eruditi dhe intelektuali i shquar arbëresh Paskuale Bafa.
Duhet të presim vitet 40 të shekullit XIX që lëvizja e Rigorxhimentos të kalojë nga aksionet politike në aksionet luftarake. Në 1844 ndodhi zbarkimi heroik i vëllezërve Bindiera në brigjet e Kalabrisë, ku do të përfshiheshin dhe 18 luftëtarë arbëreshë. Ishte ky një akt frymëzues, që pati jehonë në mbarë Italinë dhe përgatiti popullin për betejat e reja që e prisnin.
Dhe këto beteja erdhën me revolucionin e vitit 1848, kur Napoli, Palermoja dhe Kozenca u kthyen në sheshe lufte kundër tiranisë Burbone dhe tronditën Italinë e copëzuar. Revolucioni do të zhvillohej në Sicili dhe Kalabri, treva këto ku gjendeshin ngulimet arbëreshe. Ai do të niste në Sicili, ku arbëreshët, siç dëshmojnë dokumentet, do të ishin nga të parët që mbështetën dhe luftuan në radhët e tij. Të gjithë katundet arbëreshe u hodhën në kryengritje, duke filluar nga intelektualët e tyre, si filologu DH.Kamarda e poeti G.Dara (I riu) e deri te fshatarët e thjeshtë të Pianës, Palac Adrianos, Mexojuzës etj. Por vendin e nderit do ta zinte Piana degli Albanese, një ngulim arbëresh, afër Palermos, me tradita patriotike dhe kulturore. Aty do të ngrihej menjëherë një komitet revolucionar dhe do të dilnin rreth 600 vullnetarë, të cilët shkuan në Palermo dhe u bashkuan me kryengritësit në luftë kundër tiranisë monarkiste. Figura arbëreshe në këto ngjarje do të bëhej revolucionari i vjetër arbëresh i lëvizjes karbunare dhe pasues i devotshëm i Maxinit, Xhorxhio Piadeskalci, kapiten i Gardës kombëtare. Por një rol të rëndësishëm do të luante dhe arbëreshi tjetër Francesko Krispi, që më vonë u bë figurë protagoniste në lëvizjen garibaldine. Një vatër e nxehtë e revolucionit të vitit 1848 do të bëhej diaspora arbëreshe e Kalabrisë, e cila u rendit në radhët e para të luftës kundër latifondistëve dhe për shpalljen e Republikës. U formua në Kozencë Komiteti i shpëtimit publik në përbërje të të cilit ishte dhe filozofi dhe poeti arbëresh Domeniko Mauro. Ndërkaq, u organizua një repart arbëresh prej 500 vullnetarësh nën komandën e Xhovani Paçes, për të vijuar me kontingjente të tjera luftëtarësh nga katundet arbëreshe të komanduara nga Domeniko Damisi. Kështu, nën udhëheqjen e Mauros, Poçes dhe Damasit, arbëreshët morën pjesë në beteja deri në shpalljen e Kushtetutës. Më në fund, pas shumë luftimesh e sakrificash, u krijua Parlamenti i mbretërisë Kushtetuese të Napolit, ku u zgjodhën deputetë dhe arbëreshët Guljelmo Toçi, Domeniko Mauro, Domeniko Damisi, Muço Paço etj. Por kjo pranverë ëndrrash dhe shpresash liridashëse qe e shkurtër. Ajo nuk vonoi dhe u shtyp mizorisht me gjak. Reaksioni Burbon dhe feudal u hakmorën egërsisht ndaj kryengritësve me ekzekutime, gjyqe, persekutime, ku padyshim e pësuan dhe luftëtarët arbëreshë. Poeti arbëresh Vincenco Stratiko do t’i ngrinte një himn heroizmit të bashkatdhetarëve të tij në odën epike “shqiptare”.
Megjithëse triumfuan reaksioni dhe revanshizmi, lufta për kauzën e lirisë nuk u shua. Ajo do të vazhdonte në akte të tjera revolucionare përmes komiteteve të fshehta, përbetimeve, çetave nëpër male, aksioneve luftarake, ku do të bënin pjesë dhe arbëreshët. Në analet e kësaj rezistence, mbeti i paharruar atentati i të riut arbëresh Axhisilao Milano, i cili, në dhjetor të vitit 1856, gjatë kalimit në revistë të rojës së nderit të mbretit Ferdinand II në Kampo di Marte, do të godiste me bajonetë mbi të. Por, megjithëse nuk ia arriti qëllimit, pasi mbreti mbrohej nga një parzmore, akti i Milanos bëri jehonë të madhe dhe hyri në histori. Këtë gjest të guximshëm ai e pagoi me jetë, sepse pas shumë torturash, kur e çuan para trekëmbëshit, atentatori trim do të thërriste “Rroftë liria e popujve! Rroftë Italia!”
Në vitin 1859 nisi lufta e dytë për çlirimin dhe bashkimin e Italisë. Kësaj here doli në skenën e historisë Xhuzepe Garibaldi, udhëheqësi legjendar i luftërave për liri të popujve të robëruar. Ai erdhi në Itali pas një përvoje të pasur luftarake dhe u vu në shërbim të shtetit të Piemontit për të përgatitur fushatën kundër pushtuesve austriakë. Garibaldi, i kthyer tanimë në një figurë simbol, do të ngjallte shpresat e italianëve për çlirim e bashkim dhe qindra patriotë do të viheshin nën urdhrat e tij. Kështu heroi legjendë përgatitej për luftën e madhe që e priste. Sipas strategjisë së tij, kjo do të ishte një luftë globale, që do të përfshinte gjithë Italinë e copëzuar. Për këtë, ai filloi të përgatitet duke ideuar një fushatë ushtarake, që do të niste me zbarkimin e një ekspedite në brigjet e Sicilisë. Në projektimin dhe realizimin e kësaj ndërmarrjeje të madhe historike do të luanin një rol të rëndësishëm revolucionari italian Roselino Pilo dhe ai arbëresh Françesko Krispi. Bile do të qenë këta, që do t’i propozonin udhëheqësit zbarkimin në Sicili, duke punuar për përgatitjen e terrenit të luftës së ardhshme. Kësisoj, pas përgatitjeve të fshehta e të menduara mirë, më 4 prill 1860 shpërtheu në Palermo kryengritja mbarë popullore e organizuar dhe udhëhequr nga Rozelino Pilo dhe Françesko Krispi. Edhe kësaj here Piana arbëreshe, u bë një nga bazat e kryengritjes, duke çuar në vijën e parë të luftës 400 burra. Në Piana bile do të vinte vetë Rozelino Pilo, i shoqëruar nga arbëreshi Antonio Guxeta dhe do t’u njoftonte pianezëve besnikë se së shpejti do të zbarkonte në brigjet e Sicilisë ekspedita e Garibaldit. Në këto kushte, pa humbur kohë, u krijua Komiteti i fshehtë i Pianës me në krye Françesko Petën dhe një repart luftëtarësh në komandën e Pietro Piedelskalci u nis drejt Palermos dhe u bë pjesë e kryengritjes. Ata luftuan në betejën e Monrealit, ku ranë heroikisht krah njëri-tjetrit duke thirrur “Rroftë Italia” italiani Rozelino Pilo dhe arbëreshi Pietro Piedeskalci. Në kronikën e kohës është regjistruar dhe një fakt tjetër kuptimplotë: vajza arbëreshe nga Piana, Xhovana Peta, do të shkonte në Palermo me flamurin italian fshehur në gji dhe do ta pas fitores së kryengritjes në qiellin e lirë të kryeqendrës së Siçilisë.
Por, ndërsa lufta vazhdonte, ekspedita nën drejtimin e Garibaldit, e përbërë prej 1000 vullnetarësh, që hyri në histori me togfjalëshin “Të njëmijtët”, u nis nga Xhenova, me dy anije në drejtim të Sicilisë. Në të bënin pjesë dhe 10 arbëreshë, ku dallohen emrat e Françesko Krispit me të shoqen, Domeniko Mauro e Domeniko Damisi. Mbas disa ditësh udhëtimi, ekspedita zbarkoi në Marsala dhe nisi rrugën luftarake për çlirimin e Sicilisë, duke kaluar nga një betejë e përgjakshme në tjetrën e duke i shtuar radhët e saj me vullnetarë që vraponin nga të gjitha anët. Brenda një kohe të shkurtër ata arritën në 4000 vetë.
Piana arbëreshe, e ngritur në këmbë, do të priste krahëhapur më 24 maj vetë Xhuzepe Garibaldi, që arriti me luftëtarët e tij, me udhërrëfyesin arbëresh Nino Petën. Këtu ai bujti në shtëpinë arbëreshe dhe përgatiti planin për çlirimin përfundimtar të Palermos. Kjo do të ishte beteja më e madhe e Garibaldit, që vazhdoi tri ditë dhe që Frederik Engelsi do ta përshëndeste e do ta cilësonte “ndërmarrjen më të mahnitshme të shekullit tonë.”
Fitorja historike e kryengritjes së Palermos do të kurorëzohej me formimin e qeverisë revolucionare të Sicilisë nga Garibaldi, ku u përfshi si ministër i brendshëm dhe Françesko Krispi. Më vonë, në kujtimet e tij, Garibaldi do të shkruante: “E vlerësova Krispin si sicilian të ndershëm dhe me aftësi të mëdha, i cili më ndihmoi jashtë mase…”
Pas çlirimit të Sicilisë, Garibaldi i udhëhoqi luftëtarët e tij drejt kontinentit Apenin përkundër pengesave të principatave italiane dhe Europës konservatore dhe armiqësisë të pushtuesve austriakë. Ai ishte i vendosur dhe i vetëdijshëm se detyrën historike që kish marrë përsipër do ta quante të kryer vetëm pasi të çlironte dhe bashkonte gjithë Italinë. Kështu, do të vazhdonte rrugën e luftës, nga një betejë në tjetrën, duke u hedhur nga Mesina në Vila San Xhovani drejt Kalabrisë. “Bashkimi i Italisë,-do të shkruante ato ditë Françesko Krispi,- është aspirata hyjnore e 26 milionë italianëve.”
Në Kalabri, Garibaldi dhe trimat e tij u pritën me hare dhe shpresa të mëdha nga populli i shtypur dhe i nëpërkëmbur nga robëria dhe tirania shekullore. Katundet arbëreshe do të ishin të parat që do të rendin t’i vinin në ndihmë forcave çlirimtare “Të njëmijtëve”. Ato ngritën menjëherë regjimentin e tyre nën komandën e udhëheqësit të sprovuar Xhuzepe Paçe. Entuziazmi i arbëreshëve ishte i jashtëzakonshëm: kish ardhur shpëtimtari i tyre, Skënderbeu i ri; me këtë emër do ta pagëzonin Xhuzepe Garibaldin, siç do ta quanin dhe Ante dhe Patriark i lirisë. Poeti Luixhi Skutari do t’i këndonte Garibaldit me vargjet: “Të duam më shumë se sytë/ Do të vijmë me ty edhe në ferr të luftojmë, qoftë dhe me djallin.” Ka mbetur e regjistruar në analet e asaj kohe pritja madhështore që i bënë gratë arbëreshe të katundit Spixana Albanese, duke kënduar këngë për heroin në gjuhën shqipe. Por akoma më i rëndësishëm është fakti i pjesëmarrjes vullnetare të arbëreshëve në radhët e ushtrisë së Garibaldit. Vetëm në tre ditë u bashkuan me të 1300 luftëtarë. Në kujtimet e tij Garibaldi shënon se në luftën për çlirimin e Napolit morën pjesë dhe gra arbëreshe, nga të cilat do të dallonte vajza 18-vjeçare Paskualina Toskareli, i ati i së cilës kish rënë dëshmor në revolucionin e vitit 1848.
Gjatë hyrjes triumfale të Garibaldit në Napoli, ai do të kishte në krah dhe komandantët trima arbëreshë Xhovani Paçen, Vinçenco Stratigoi e të tjerë, ku u prit me brohoritje dhe marshe revolucionare nga populli. Festonte Napoli, po festonin dhe arbëreshët duke kënduar e thirrur: “Rroftë Garibaldi. Rroftë Italia e lirë.” Në atë ditë historike Garibaldi do të formonte qeverinë revolucionare, ku, si gjithmonë, do të përfshinte dhe arbëreshët Françesko Krispi, Paskuale Skura dhe Luixhi Gura, për meritat e në kauzën e madhe të lirisë së Italisë.
Pas çlirimit të Napolit, Garibaldi, në krye të luftëtarëve të tij, vijon marshimin mbi Romë duke sfiduar hapur pengesat dhe kundërshtimet e forcave konservatore e separatiste. Në betejën e madhe të Volturnos, ku qenë të pranishëm, në pozicione kundërshtare si Garibaldi dhe mbreti Françesko i Napolit, do të luftonin në radhët e para edhe arbëreshët nën komandën e Xhovani Paçes. Pas betejës, siç del nga kujtimet e tij, Garibaldi do t’i thoshte Paçes: “Këta arbëreshët e tu janë luanë.” E jo vetëm kaq, por në këto ditë të zjarrta, i prekur thellë nga ç’po ndodhte me trimat e tij, do të bënte deklaratën e famshme: “Arbëreshët janë heronj. Ata janë dalluar në të gjitha betejat kundër tiranisë.” Një vlerësim të lartë do të bënte dhe për Kolegjin arbëresh të Shën Adrianit, që nxori nga gjiri i tij disa nga figurat e dalluara të revolucionit italian, duke dhënë 12.000 dukate për zgjerimin dhe meremetimin e kolegjit si shpërblim “për shërbimet e shquara që arbëreshët trima e zemërmëdhenj i kanë dhënë çështjes sonë kombëtare.” Po kaq kuptimplotë ishte dhe pensioni që i lidhi familjes së Axhesilao Milanos për aktin e tij heroik.
Siç dihet, me betejën e Kasertos më 2 tetor 1860 mori fund fushata e lavdishme e Garibaldit, që hodhi themelet e pavarësisë dhe bashkimit të Italisë. S’ka dyshim se bilanci i kontributit arbëresh në këtë ngjarje të madhe historike për fatin e Italisë është i padiskutueshëm dhe i admirueshëm. Këta pasardhës të Skënderbeut jo vetëm nderuan emrin e tij dhe të atdheut të origjinës, por treguan me prova dashurinë dhe besnikërinë e tyre proverbiale ndaj popullit dhe tokës mikpritëse. “Gjatë Risorgimentos,-shkruan historian Cezaro Lambrozo,-arbëreshët e Italisë dhanë luftëtarë trima, derdhën gjak, bënë sakrifica të panumërta, manifestuan virtyte të larta, u treguan qytetarë të denjë të atdheut të tyre të dytë.”
Disa vjet më vonë, më 1866, Garibaldi do të shprehte mirënjohjen e admirimin e tij të thellë ndaj gjithë asaj çka bënë arbëreshët për kauzën e Italisë së lirë e të bashkuar në një letër drejtuar Dora d’Istrias: “Çështja e shqiptarëve është çështja ime. Sigurisht që unë do të isha i lumtur që të përdorja gjithçka që më mbetet nga jeta ime në favor të këtij populli trim.”
Rilindja shqiptare do të shihte te Rigorxhimentoja italiane një shembull frymëzues për çlirim kombëtar të Shqipërisë së robëruar. Liderët e saj do të shpreheshin me fjalët më të mira për epopenë garibaldine. Poetët do të thurnin vargje entuziaste, siç do t’i përcillte dhe pasqyronte me entuziazëm ngjarjet dhe në faqet e tij. Falë kontributit arbëresh gjatë Rigorxhimentos miqësia shqiptare-italiane do të vlerësoheshin dhe faqe të reja mirëkuptimi dhe vëllazërimi. Në shtetin e ri italian, ku arbëreshët do të nderoheshin duke u zgjedhur deputetë dhe në poste të larta, deri edhe kryeministër, siç qe rasti i Françesko Krispit, lëvizja jonë kombëtare do të gjente mbështetje në luftën e saj për çlirim, që u kurorëzua me shpalljen e Pavarësisë në 1912./ KultPlus.com
Shkrimtari dhe studiuesi shqiptar, Nasho Jorgaqi në një intervistë për emisionin “Debati në Channel One” të gazetarit Roland Qafoku solli detaje nga jeta e fshehtë e Fan Nolit. Ai tregoi se Noli vdiq beqar por që dashuroi 7 gra.
Profesor jeni 87 vjeç dhe shumicën e jetës suaj ia keni kushtuar figurës së Fan Nolit. E keni nisur studimin e veprës dhe jetës së tij që kur Noli ishte gjallë por nuk patët mundësi për ta takuar ndonjëherë atë. Nëse do ta takonit Nolin çfarë do ti thoshit?
Gjëja e parë që do bëja do ti puthja dorën.
Ky është një rit fetar por ju jeni ateist. Si ka mundësi?
Unë do t’ia puthja dorën në shenjë respekti.
Por çfarë besimtari ishte Noli?
Ka një histori me Nolin. E ëma e Artur Liolin, një grua që kishte mbaruar konservatorin e Bostonit ishte edhe një grua që drejtonte shoqatën e grave shqiptare në New York. Përpara se të organizonte një grup grash për një meshë të drejtuar nga Noli, i bëri tre pyetje. E para nëse gratë duhet të mbanin në kokë kapele. Noli iu përgjigj: Nuk ka rëndësi se çfarë ke mbi kokë, por çfarë ke brenda saj. E dyta e pyeti si duhet të visheshin. Noli iu përgjigj se nuk kishte një këshillë për veshjen dhe e treta nëse ai besonte realisht në Zot. Noli iu përgjigj: Zonjë, a mund të harxhosh një jetë për një kauzë që nuk e beson? Pra Noli ishte besimtar i madh.
Po si ka mundësi, ju biografi i tij dhe një njeri që unë them se i keni marrë disa vese Nolit, nuk besoni në Zot?
Po edhe vetë Noli thoshte se deri aty ku unë kuptoj është shkenca dhe deri ku unë nuk kuptoj është Zoti. Ai thoshte se feja ka nevojë për shkencën dhe shkenca ka nevojë për fenë. Është gati një përcaktim që ka bërë shkencëtari Albert Einstein.
A ishte Noli një produkt shqiptar sepse ai nga 86 vjet jetë, vetëm 5 i jetoi në Shqipëri. Lindi në Ibrik Tepe të Turqisë, u shkollua në Greqi, më pas në SHBA dhe një pjesë të jetës në Evropë dhe përsëri në SHBA?
Noli ishte një produkt 100 për qind shqiptar. Familja nga vinte dhe jeta që bëri ishin shqiptare. Ai ishte produkt i kësaj jete. Në moshën 7-vjeçare Noli nuk donte të shkonte në shkollë sepse shkollën nuk e kishte qejf. Edhe për faktin se mësuesi i rrihte nxënësit. Një ditë e ëma e futi në thes dhe e çoi në shkollë. Mësuesi e pyeti se çfarë kishte në thes. Ajo e hapi dhe nxori prej andej Theofanin e vogël. Mësuesi u habit por që nga ai moment Noli nuk e la më shkollën. Në moshën 84-vjeçare, pra dy vjet përpara se të vdiste vijonte shkollën në një kurs në Harvard për mësimin e hebraishtes së vjetër. Kur e pyeti dikush se çfarë i duhet hebraishtja tashmë që ishte shumë plak, Noli iu përgjigj: Më duhet që kur të bisedoj me Zotin në botën tjetër.
Profesor nuk keni lënë gjë pa u marrë me jetën dhe veprën e Nolit. Madje udhëtimi juaj në të gjitha vendet që Noli kishte shkelur. A ka sekrete të pa zbuluara për Nolin?
Po edhe ka.
Po unë këmbëngul që një figurë e tillë kaq dimensionale që vdiq beqar, edhe pse ishte prift nuk besohet se nuk kishte parë femër me sy?
Unë po tregoj për herë të parë disa sekrete që unë i kam zbuluar nga jeta e Nolit dhe që nuk njihen. Një nga njerëzit që Nolin e ka njohur më mirë dhe më afër ka qenë At Artur Liolin. Në një nga udhëtimet e mia në Boston i pezmatuar më thotë se po ia merrnim Nolit të gjitha arkivin e tij, studimet dhe gjithçka dhe në SHBA nuk mbetej gjë. Më pas vijoi se si kishte ndër mend të bënte diçka që nuk e dinte kush. Më tha se do bënte një studim për gratë në jetën e Fan Nolit. Sipas Liolin Fan Noli kishte patur histori dashurie dhe flirte me 7 gra në të gjithë jetën e tij. E para ishte një vajzë në fshatin e lindjes në Ibrik Tepe. Një ishte një greke kur ai u shkollua në Greqi. Madje i kërkoi të vëllait të martohej me të por kur i tha më tej se do shkonte në SHBA i vëllai e mori për aventurier dhe e kundërshtoi martesën. Një grua tjetër ishte sekretarja e tij Mary Jons. Një grua që bënte gjithçka për Nolin që nga punët e shtypshkrimeve e deri te kujdesja për shëndetin. Por sipas të dhënave ishte edhe e dashura e tij.
Paska qenë all inclusive?
Kështu janë të dhënat.
Profesor unë kam një letër që ai kërkonte nuse shoqërisë Bashkimi në Bukuresht. Si ka mundësi që prifti kërkonte nuse?
Jo. Në atë moment nuk ishte prift. Sipas rregullit të kishës nëse në momentin që një person dorëzohej prift ishte i martuar ai nuk e prishte kurorën dhe mund të vazhdonte të ishte i martuar duke qenë prift. Por nëse dorëzohej prift beqar, ai nuk kishte më të drejtë të martohej. Kështu që përpara se të dorëzohej prift ai nisi të kërkojë nuse. U shkroi disa letra miqve, shokëve dhe shoqërive dhe një prej tyre është kjo letër që thoni ju.
Por si ka mundësi që nuk i gjetën nuse, e kujt pale, Fan Nolit?
Nuk munden. Duket se kërkesat e Nolit dhe ajo që ai përfaqësonte ishin të larta. Ai shkruante se “i thoni nuses se Zoti nuk më bëri të bukur si Adami por jam i aftë të mbaj një grua. Por dhe letrat e tij ishin romantike.
Profesor, keni shkruar disa romane dhe studime dhe keni bërë edhe 4 skenarë filmash si “Duel I heshtur”, “Tomka dhe shokët e tij” madhe edhe filmin e parë shqiptar “Tana” nëse pranohet se është ai. Por duket se kryevepra juaj mbetet romani “Mërgata e qyqeve”. A jeni penduar dhe mund ti ndryshoni diçka kësaj vepre?
Penduar? Jo Përse të jem i penduar. Kur u botuan për herë të parë u shitën 100 mijë kopje. Pas vitit 1990 mendova se me rrëzimin e komunizmit kishte një lloj droje për veprën por reagimi ka qenë befasues. Kanë qenë 40 shtëpi botuese që më kërkuan ribotimin. Mërgata e qyqeve u ribotua dhe vepra vazhdon të ketë sukses. Po ju jap një lajm. Në vitin 2018 “Mërgata e qyqeve” do botohet në SHBA në gjuhën angleze. Përkthyes do të jetë sekretari i një senatori amerikan i cili prej kohësh më kërkoi përkthimin e veprës. Ai jeton në Washington dhe më kërkoi të drejtën e botimit në gjuhën angleze. Për mua ishte një lajm shumë i bukur dhe jam i nderuar për këtë kërkesë dhe botim. Përkthyesi më ka thënë fjalë të jashtëzakonshëm për librin dhe fakti që “Mërgata e qyqeve” do të botohet edhe në anglisht ka një vlerë të madh.
Profesor, ka shumë reagime dhe kundërshti që personazhi Isuf Mullaj historinë e të cilit keni në vepër jo vetëm që nuk ka bërë atë që ju shkruani por ka trillime skandaloze?
I kam dëgjuar dhe i dëgjoj këto, Por për mua nuk ka rëndësi. Në fillim të viteve 90-të isha në një lokal dhe më erdhi nga tavolina tjetër Guri Durollari, kryetari i Partisë Lëvizja e Legalitetit në atë kohë. Mu prezantua dhe më tha se bravo për veprën. Natyrisht që më shprehu kundërshti për pikëpamjet politike por sipas tij, fabula dhe situata e mërgatës shqiptare në Evropë në atë kohë ishte fiks siç i kisha përshkruar unë. Për mua kjo ka vlerë. Herë pas here kam marrë kërcënime. Në 1997 më merrnin në telefon dhe më thoshin se do jepja llogari. Madje dikush më pyeti se si kishte mundësi të isha kaq antimonarkist kur babi im kishte qenë gjykatës në kohën e Zogut. Por këto nuk kanë fare rëndësi.
Profesor çfarë përfaqëson dhe përse keni marrë si zog qyqen. Për ata që nuk e njohin çfarë është qyqja?
Një zog që lajmëron të keqen. Kjo është arsyeja.
Po për Faik Konicën. Ju keni bërë një falje të madhe për testamentin e tij që në fakt nuk ka ekzistuar. Sipas saj Konica ka shkruar se nuk do tretej trupi nëse nuk do ta varrosnin në Shqipëri?
Po ka qenë një gënjeshtër e madhe. U mendua se testamenti ekzistonte, por në fakt nuk ishte e tillë. Noli ka shkruar disa letra Enver Hoxhës për ta lejuar ta varrosnin në Shqipëri. Noli tregonte se trupin e Konicës e kishin në dollap, pra në ambiente frigoriferike në varrezat e Bostonit. Habia është se Enver Hoxha nuk iu përgjigj asnjë letre të Nolit. Pas disa vitesh përgjigjen ia dha Hysni Kapo i pari personalitet i komunizmit që shkoi në OKB. Kapo tha se nuk mund të lejonin që të bej ta varrosnin në Shqipëri. Kështu Konicën e varrosën në Boston. Por në ceremoninë e varrimit u tha se ishte e përkohshme dhe se një ditë do ta varrosnin në Shqipëri. Kjo u bë e mundur në vitin 1995 dhe varri i tij ndodhet në Tiranë. Por në fakt nuk ka një testament të shkruar prej tij./KultPlus.com
