Poezi nga Ndre Mjeda
Nëpër fusha e nëpër male
Fryn murlani me stuhi
O murlan, njat frymën ndale
Ndal ti, o akull, mos më ngri.
Mos ma ngrini këtë pikë gjak!
-Struku, struku, i shkreti plak.
Po del dimni me kosë në dorë,
Gjeth e bar i ka kositë;
Qet ballkoni pjalm e borë,
E plak-shkreta, tue mërdhitë,
I thotë vedit me za pak:
-Struku, struku, i shkreti plak. / KultPlus.com
Poezi nga Ndre Mjedja
Mos thuej rrena kurr, o f´mi,
por gjithmonë t’i keshë mëni.
Nji ndeshkim asht fort ma mirë,
Se rrencak ndokush me t´thirrë.
Mos t´shkojë mendja se me rrena
Fajin tand e msheh përmbrenda;
S´vonon dita, gja s´e ndal,
E´ në fushë rrena ka me dalë.
Por veç marrja ka me t´mbetë
E kund besë nuk ke për t´gjetë.
Edhe t´drejtën n´kjoftë se e thue,
Për rrencak kanë me t´kujtue. /KultPlus.com
Nga Tadeusz Czekalski* – Vitin e kaluar u botua në shqip libri me autor historianin polak, teologun dhe filozofin, profesorin e Akademisë Ignatianum të Krakovit, Stanislsaw Cieslak SJ (Stanisllav Çieshlak) me titull “Ndre Mjeda dhe jezuitët e tjerë të Provincës së Venecies në Krakov”.
Historiani i njohur polak Tadeusz Czekalski (Tadeush Çekalski), autor i shumë librave për Historinë e Shqipërisë, profesor në Universitetin e Krakovit, ka shkruar Recenzën e mëposhtme për këtë libër, botuar në fund të vitit 2018 në BALCANICA POSNANIENSA, nr. XXV, botim i Akteve Shkencore të Universitetit “Adam Mickeviç” të Poznanit.
RECENSË e librit me autor Stanissaw Cieslak me titull: “Ndre Mjeda dhe jezuitët e tjerë të Provicës së Vencies në Krakov”, përkthyer në shqip nga Leonard Zissi, botuar në Tiranë në vitin 2018 (për arsye teknike, referencat e artikullit u hoqën nga redaksia).
Kohët e fundit, në sajë të një pune intensive të bashkëpunimit kulturor polako-shqiptar, në raftet e librarive shqiptare kanë dalë shumë publikime që u krijuan me iniciativën e mjedisit të shqiptarëve që në të kaluarën kanë qenë absolventë të Universiteteve polake, të cilët vazhdojnë të jenë plotësisht të angazhuar në promovimin e gjuhës dhe literaturës polake në Atdheun e tyre. Shumica e këtyre publikimeve janë iniciativa personale të përkthyesve shqiptarë, të cilat rrallë janë publikime të reja që do të ishin rrjedhojë e një bashkëpunimi të autorëve bashkëkohorë polakë dhe atyre shqiptarë. Një shembull i veçantë i një sipërmarrje të tillë të suksesshme polako-shqiptare është publikimi i ri i priftit jezuit Stanisaw Cieslak, historian, teolog dhe filozof, profesor i Akademisë Ignatianum të Krakovit, veprimtaria shkencore e të cilit përmbledh një sërë publikimesh kushtuar historisë së jezuitëve, me theks kryesor veprimtarinë fetare të tyre lidhur me mjedisin e Krakovit.
Punimi i tij për pelegrinët jezuitë të Provincës së Venecies në Krakov, në periudhën 1881-1894, i cili për herë të parë u botua në gjuhën shqipe nga Shtëpia Botuese FLESH, është njëherësh edhe një shembull tjetër i bashkëpunimit të jezuitëve të Krakovit me përkthyesin Leonard Zissi. Në sajë të përpjekjeve të tij, tematika polake prej shumë vitesh është e pranishme vazhdimisht në shtypin dhe në raftet e librarive të Tiranës. Bashkëpunimi i jezuitëve të Krakovit me përkthyesin shqiptar e ka fillesën nga viti 2014, vit në të cilin u bë e mundur që lexuesi shqiptar të njihej me punimet e misionarit katolik polak Marcin Czermisski (Marçin Çerminjski), që pak njihej jashtë Polonisë, i cili në vitin 1893 botoi një nga publikimet e tij të para kushtuar Shqipërisë.
Ky libër, ashtu si edhe botime të tjera të këtij autori që ishin relacione të tij nga udhëtimet në Dalmaci, Mal të Zi dhe Bosnjë Hercegovinë, në përkthimin e Leonard Zissit, u bënë bestsellerë të tregut shqiptar të botimeve, duke konfirmuar njëkohësisht edhe origjinalitetin dhe vlerat e shoqërisë shqiptare që la pas vetes jezuiti i Krakovit 1).
Padyshim, inspirimi për botimin e këtij libri për të cilin po bëjmë këtë recenzë, është publikimi në shtypin shqiptar nga L.Zissi i dokumenteve të Arkivit të Kolegjit Jezuit të Krakovit kushtuar Ndre Mjedës (1866-1937)2). Ky klerik, politikan dhe poet ishte një nga figurat më të spikatura të skenës politike shqiptare të viteve 20 të shekullit XX. Edukimin e tij e filloi në një familje shkodrane, për t’i vazhduar ato në shkollat dhe kolegjet jezuite në Valencë, Romë dhe Chieri në rrethinat e Torinos. Në vitin 1891, pas katër viteve të studimeve në Kremona, Ndre Mjeda erdhi në Krakov për të vazhduar në Kolegjin Jezuit të atyshëm dy vite studimesh për teologji. Pas largimit nga Krakovi, u emërua profesor në Kolegjin Jezuit të Kraljevicës të Kroacisë. Në vitin 1898, u largua nga Urdhri Jezuit dhe si klerik laik u përqendrua në shkallën më të lartë në veprimtarinë politike dhe pedagogjike3).
Mjeda i përkiste grupit themeltar (bashkë me vëllain e tij, Llazarin) të Shoqatës “Agimi” që patrononte botimin e dispencave dhe teksteve letrare në gjuhën shqipe. Gjatë punimeve të Kongresit të Manastirit në vitin 1908, Mjeda bënte pjesë në grupin prej 11 vetëve të Komisionit të Gjuhës Shqipe që përgatiti projektin e njësimit të alfabetit të gjuhës shqipe4). Në vitet 1921-1925 Mjeda ishte deputet në Parlamentin Shqiptar, ku u angazhua në përgatitjen e akteve të reja juridike, përfshirë edhe Rregulloren e Punimeve të Parlamentit. Nga viti 1923, në sfondin e rritjes të krizës politike, u bë një nga figurat udhëheqëse të opozitës demokratike, të përqendruar rreth Fan Nolit. Në dhjetor të vitit 1924, pas rëzimit të qeverisë së Fan Nolit, Ndre Mjeda u tërhoq nga veprimtaria politike, duke iu përkushtuar veprimtarisë letrare fetare. Nga fundi i jetës dha leksione për seminaristët në Kolegjin Papnor në Shkodër. Në vlerësimin e prodhimshmërisë së tij jetësore, një vend të rëndësishëm zë plotësimi i boshllëkut letrar, veçanërisht vëllimthi i tij i parë poetik me titull “Juvenilia” që i referohet stilit të poezisë italiane të shekullit XIX. Më pas, në vitet 20 të shekullit XX, botoi vëllimthet me tituj emrat e qyteteve të lashtë të Shqipërisë (Lissus, Scodra, Dyrrachium, Apollonia)5).
Përshkrimi i periudhës të qëndrimit të Ndre Mjedës në Krakov në librin e Prof. S. Cie?lak , përbën një nga pjesët e biografisë së tij më të panjohur deri tani6). Pika hyrëse për botimin e këtij libri për Mjedën dhe jezuitët e tjerë të Provincës së Venecies, u bë historia e disa dhjetra klerikëve të cilët, në fund të shekullit XIX, nga Provinca e Venecies u arsimuan në Kolegjin Jezuit të Krakovit, ku mbi njëzet prej tyre u shuguruan si priftërinj nga kardinali Albin Dunajewski. Në bazë të dokumenteve dhe dorëshkrimeve të grumbulluara në Arkivin e Shoqatës Jezuite të Polonisë Juglindore në Krakov, mund të studiohet pjesëmarrja e secilit student në leksionet dhe debatet teologjike, si dhe formave të tjera të veprimtarisë të tyre si brenda mureve të Kolegjit, ashtu edhe në jetën publike.
Libri përbëhet nga Hyrja, shkruar nga përkthyesi, si edhe prej tri pjesëve të veçanta7). Pjesa e parë i kushtohet historisë të prezencës së jezuitëve në Krakov nga fundi i shekullit XIX, si dhe përmban informacione kushtuar qytetit dhe shoqërisë së tij. Pjesa e dytë paraqet historinë e kontakteve të jezuitëve të Krakovit me ata të Provincës së Venecies, përfshirë këtu edhe ato të dyzet jezuitëve nga kjo Provincë të cilët studiuan në Krakov8). Pjesa e tretë që është edhe pjesa më e madhe e librit, përqendrohet në situatën dhe zhvillimin e studimeve teologjike të Ndre Mjedës në Krakov.
Kësaj i shërben paraqitja e programit të studimeve, ajo e siluetës së profesorëve të Kolegjit në formën e një fjalori biografik, si edhe veprimtaria e heroit të librit si pjesëmarrës në debatet teologjike. Në plotësim të panoramës të studimeve në Krakov, autori përshkruan gjithashtu programin e ekskursioneve për njohjen e rrethinave të Krakovit, që organizoheshin për klerikët gjatë kohës së lirë. Në libër nuk gjejnë konfirmim tezat e studimit të literaturës shqiptare të Robert Elsie-së se në Krakov Mjeda u njoh për herë të parë me veprat e filologëve dhe albanologëve Gustav Meyer-it dhe Holger Pedersen-it, të cilët patën një ndikim të theksuar në veprimtarinë e tij poetike dhe letrare9).
Një recenzë dinjitoze duhet të marrë parasysh edhe disa mangësi të një libri të botuar. Konceptin e këtij libri e përcakton masa e burimeve të të dhënave të grumbulluara, duke bërë prej tyre një fjalor biografik, shoqëruar këto me fotografitë e periudhës së shkollimit jezuit të Ndre Mjedës në Krakov. Një mungesë fotografish mund të jetë margjinalizimi i një pjese deklamative që do të kishte një ndikim të rëndësishëm në rritjen e vlerave njohëse të këtij libri. Zgjedhja e gjuhës bazë të këtij libri të krijon bindjen se konsumatorët kryesorë do të jenë lexuesit shqiptarë. Duke marrë parasysh mungesën në tregun shqiptar të librave të historisë së Polonisë, publikimi i këtij libri për studimet e Ndre Mjedës në Krakov, krijon një situatë të favorshme që, nëpërmjet figurës së studentit shqiptar t’u afrosh në një masë të madhe bashkëkombasve të tij konteksin shkencor polak të pelegrinëve, si dhe paraqitjen e shoqërisë polake në mbarim të shekullit XIX.
Forma përmbledhëse që autori ka trajtuar konteksin e studimeve të Mjedës, mund të përbëjë një problem të qenësishëm për lexuesit që e njohin pak historinë e Polonisë. Specifika e Krakovit si një qendër intelektuale, veçanërisht e rëndësishme gjatë periudhës së autonomisë që gëzonte në kuadër të Galicisë, të mundëson të gjykosh se studentët jezuitë, përveç debateve teologjike që bëheshin në një mjedis të mbyllur, u poqën njëkohësisht edhe në atmosferën specifike të “Atenasve polakë”. Libri i priftit profesor Stanis?aw Cie?lak, ashtu si edhe përkthimi i veprave të Marcin Czermi?ski-t në gjuhën shqipe, hap perspektiva të reja kërkimore për të dy popujt tanë, të cilët ndonëse larg gjeografikisht nga njeri tjetri, nuk i ndërprenë kontaktet midis tyre, rrënjët e të cilave i kanë që nga shekulli XIV dhe luftës së përbashkët kundër Turqisë Osmane/Gazeta Shqiptare. / KultPlus.com
Një fshat diku ndërmjet Shkodres e Lezhës, mbështetur në njërën faqe të malit të butë të Kakarriqit, ku zë fill fusha e begatë e Zadrimës… Shumëkujt nuk i thotë asgjë emri i këtij fshati vocrrak, por jo gjithkujt, kështu. Edhe atij që nuk i ka rënë rasti të kalojë andej pari, Kukli i krijon menjëherë bashkëshoqërimin me emrin e Mjedës.
Ndre Mjeda, poeti, albanologu, gjuhëtari, politikani (ishte deputet i Shkodrës në të parin parlament shqiptar në vitin 1923, bashkë me Fishtën, Gurakuqin e të tjerë) kaloi aty dhe katund m’katund nëpër Zadrimë, rreth tri dekada të jetës së vet, në fillim shekullin e njëzetë. Ishte famullitar i Kuklit; aty u mësoi besimtarëve të tij, bashkë me ritin e lutjeve, edhe ritin e nxënjes. Ata përftuan prej tij plot dije të tjera për botën e vogël rreth tyre dhe për atë botën e largme atje tej, por mësoi me to edhe vlagën e tokës e buisjen e sythit. Ai u solli atyre të parat makina bujqësore të cilat, aso kohe, me zor i kapërdinte edhe ëndërra e tyre më e bukur. Aty shkroi “Andrra e jetës”; aty shkroi disa prej tingëllimave të tij të mrekullueshme të “Juveniljes”, gjithashtu. Aty… derisa u nis për në rrugën e amshimit, në vitin e largët 1937… Studiuesi pasionant Mentor Quku, një pjesë të madhe të lëndës së tij dhjetë vëllimëshe jetëshkrimore për poetin e ndritur, ia ka kushtuar Kuklit.
Gjërat e Mjedës, që akoma jetojnë në Kukël, janë kisha e vogël dhe qela, të dyja të skicuara dhe ndërtuara prej tij. Qela, një ngrehinë e stilit neoklasik, ka përfunduar në vitin 1906. Kisha e rikontruktuar, duke respektuar me përpikmëri elementet arkitekturorë të objektit, të kohës kur qe ndërtuar, ngjan me cilëndo simotër të një fshati të Spanjës, Italisë a të Polonisë, ku poeti pat studiuar, po edhe të Austrisë, Kroacisë a Sllovenisë. Në patalogun përpara saj është vendosur shtatorja e poetit dhe të trija së bashku tani kanë krijuar një unit arkitekturor mjaft estetik. Shtatorja, një krijesë artistike shumë e realizuar, e lakmuar edhe për një shesh të Shkodrës a Tiranës, është vepër e mjeshtrit Sadik Spahija… Zef Balaj, një emigrant i diasporës në Nju Jork, ka qenë donatori i saj, porse shenja të tilla bamirësie, që mbajnë emrat e familjes Ukgjini dhe biznesmenit dhe intelektualit të njohur shkodran, Gjergj Leqejza, gjen në vitrazhet e kishës e në “ingredientë” të tjerë të objektit muzeal.
Qela, shtëpia e famullitarit, ka filluar të mbledhë reliket e poetit, ato pak të mbetura, që akoma gjënden. E fundmja ndër to, që ka mbërrijtur është edhe tryeza-skrivani 100 vjeçare e poetit. Ndjesia dashamirëse, e fshehur me finesë, por edhe me rrisk të madh, ka mundur ta shpëtojë objektin e vlertë prej betejave ateiste të zhbërjes e të zhbirjes së gjithçkâje të lidhur me fenë e me besimin dhe me bartësit e tij, të nisura në vitin 1966 (si për ironi të fatit qe 100 vjetori i lindjes së poetit). Në vitet e fillimit të atij rrëmeti të madh ideologjik, tryeza është përcjellë nga Kukli në një kënd të pluhurosur të muzeut të Shkodrës. Ka qenë si duket e njëjta qasje me sjelljen e qëndrimin ndaj vetë poetit, emri i të cilit, përgjatë gjysmëshekullit të rregjimit të shkuar jetoi në terr-dritën, që i ofroi rregjimi. Diktatori e kish emërtuar “klerik popullor”, për ta veçuar kështu prej zulmës që kish ndërmarrë e do të ndërmerrte ndaj bashkëvëllezërve të tij, sigurisht vetëm si arsye propagandistike për paranojën e vet.
Që tryeza të arrijë në Kukël, aty ku qe vendosur në krye të herës me orenditë e tjera të qelës, një shekull më parë, është dashur një proces i gjatë këmbëngulje e ballafaqje, ecejake nga Muzeu i Shkodres tek Ministria e Kulturës e Tiranës dhe nga kjo e fundit përsëri tek i pari, në itinerarin e një karshilleku të ndërsjelltë absurd… Falë afeksionit dhe mirësisë së poetit të mirënjohur Visar Zhiti, ish-ministrit afatshkurtër të Kulturës, tani ajo është aty.
Ky është motivi i fillesës së një peligrinazhi të përvitshëm në Kukël, që zë fill më 2011. Nismëtar është Dom Nikë Ukgjini, famullitari i atyshëm sot… Misionar edhe ai, pasionant i punëve të historisë dhe kulturës kombëtare, ashtu si pararendësi i tij gati një shekull më parë.
Dom Nikë Ukgjini prift nga Kosova, i doktoruar për histori në Kroaci, për rreth njëzet vite ka hulumtuar vlera historike e kulturore nëpër rrethinat shqiptare të Malit të Zi. Më pas në Malësinë e Madhe, në Hot, në Shkoder e këndej pari, të njëjtën gjë bën. Ka botuar monografi historike, është producent, por edhe konsulent shkencor i shtatë a tetë filmave dokumentarë, në të cilët evokohen figurat e spikatura të kulturës dhe historisë sonë kombëtare. Buzuku, Bardhi, Budi, Bogdani, Jezuitët, ndër to dhe Mjeda si dhe mendimtarët e patriotët e shquar që dolën nga ai urdhër. Projekte të mrekullueshme, realizuar si atribute vetëm të një njeriu dhe me vullnesën e tij të mirë, ato do të ishin të lakmueshme për cilindo institucion serioz.
Po cilin institucion…?
Fishta, një tjetër shkëmb dijeje e kulture i këtij kombi, në çastet e agonisë së fundit kur po kapte pragun e jetës tjetër të amshuar i thotë një bashkëvëllaut të vet françeskan: ”Po des… ju tash keni me mendue për salikim, por edhé Kombi ka [të drejta]… për rreth meje”. Ata ishin të vetëdijshëm për gjithçka bënë e dhanë nga vehtja për kombin…
Kombi shqiptar sot ka dy shtete, ka dy ministri të Kulturës. Dy institucione që e kanë për detyrë parësore të mbështesin e të realizojnë projekte, që ridimensionojnë vlerat më të çmuara të historisë së kombit. Do t’i bënin kështu nder vehtes, kryesuesit e tyre. Që s’po duan t’ia bëjnë!