Kishim mundur me i dhuru çizmet e gomës të birit tonë për Muzeun e Fëmijërisë së Luftës, Ekspozita udhëton në galeritë kombëtare të kombeve pa shtet, të kombeve pa marifet Libri i përshtypjeve te dera, tu dal. S’kam përshtypje, kam vetëm lot. Çizmet nuk i kemi më, ndoshta ia kemi fal ndonjë fëmisë që të ik, nga kufiri në kufiri, ndoshta i ka fshehur nana thellë në podrum, se tash jetojmë në paqë. Çizmet nuk i kemi më, nana nuk është më. Pushon në paqë, pushoi së mbathuri çizmet nipit, në kohërat pa kohë. / KultPlus.com
Kur nata binte mbi Luginë, nana merrte birin tonë, katër vjet ende s’i kishte, “Eja, në darsëm po shkojmë”, darsëm të heshtun, pa daulle e pa valle, në bodrumin e kushërinjve, zhurmë bënin vetëm bombardimet mbi Kosovë. Lufta te dera e shpisë kishte mbërri, ne, ata, të gjithë, kishim ikur nga kufiri në kufi. Sot, nana nuk rron më, Bindi u rrit, u bë burrë, në Paris u feju. Një djalë i vogël fshihet sonte diku, në një bodrum të Kievit toka dridhet, edhe ai dridhet, në prehrin e gjyshës. Fotot e agjencive, të njëjtat sikur para njëzet e tri vjet, Refugjatë, kolona, zjarr e gjak në kryeqytet. Darsmat plot trishtim nuk ndalen, luftat nuk ndalen, se të çmendurit nuk ndalen. / KultPlus.com
Nuk pat borë, as mysafirë nuk patem, pak zbukurime, shumë pak, gati hiç, gjithçka ishte ndryshe këtë 31 dhjetor. Nuk përgatita pulë, edhe pse i kemi pre në fundvere, ato ditë kur na le. As valle, as përqafime. Vetëm gishti që rrëshqiste në ekranin e telefonit, tu i kërku fotografitë e festave bashkë, shkëmbimin e dhuratave. Djali më tha se patëm momente të bukura vitin që lamë pas. Ah? T’i rilexoj poezitë e mia. Dhe kur qielli në katund u ndriçua me qindra fishekzjarre, desha të ta uroj vitin e ri, lypa nje yll lart, më të ndriçueshmin, i lëviza buzët, urime, nanë. Filloi të fryej a ishe ti? U ktheva brenda, tu ofshamë, shyqyr shkoi ky vit. Ardhtë më i mirë. E qetësia ra. / KultPlus.com
Vështirë të mësohesh të jetosh me e vështirë të mësohesh të jetosh pa, të jetosh me dhimbjen, që të gërryen deri në palcë, e që është si asnjë tjetër, që rri aty, e strukur, deri sa të shfaqet, në rrugë, në kafe , në klasë , e padurueshme, të vë në siklet se të dalin lot, e të vjen me bërtit, e të shikojnë , e s’të kuptojnë. Të jetosh çdo ditë, çdo orë, çdo minutë, me nevojën që ta hedhësh një shishe në det, në këtë qytet pa det, SOS ndihmë. Të jetosh pa përqafimin që të mbron nga bota, e të bën fëmijë përgjithmonë, edhe kur i ke pesëdhjetë vjet. Të mos e sillesh më numrin e dashur: nana? “last seen a long time ago”, e të mos frikësohesh se zëri i saj po humbet në hapësirë , pffff Të biesh në gjumë me endrrën që ta shohësh në ëndërr, bie me flejt me një zbraztësi të madhe që të përpien, nga ku nuk mund të ikesh, fundosesh, hynë në një tunel, pa dritë e pa fund. Zgjohesh me një qind daullë në kokë , daullë të shiut e të murmurimësë . Të jetosh me friken se po të dalin mendtë, e ata nuk po e dinë. Asgjë nuk është më e njejtë. Po kujt t’ia thuash? / KultPlus.com
Pas fillimit të bombardimeve të NATO-s me 24 Mars 1999, qindra mijëra shqiptarë të Kosovës u dëbuan nga shtëpitë e tyre nga forcat serbe, ose zgjodhën të shpërngulen jashtë vendit. Në Maqedoni, kushtet e jetesës në kampin e Bllacës ishin të tmerrshme.
Nga Nerimane Kamberi
Photo : Hazir Reka
Fund i ditës, dal nga kampi për t’u kthyer në shtëpinë ku banojmë në lartësitë e Shkupit, në Pod Kale, poshtë Kalasë. Ne jemi nga ata me fat, nëse mund të flasim për fat në këto rrethana … Po, mund të flasim për fat. Ne u larguam nga Kosova, Prishtina, lagjja jonë, Dardania, në kohën e duhur. Ne ikëm nga lufta në ditën e katërt të bombardimeve. Para eksodit masiv të fillim prillit 1999. Me veturë, sigurisht jo me tonën, e cila nuk donte të nisej, por megjithatë me veturë e jo të shtyrë drejt trenave nga forcat serbe. I dhamë 500 marka paramilitarëve të maskuar për të kaluar. Dhe e kaluam kufirin e Maqedonisë me pasaporta. Si qytetarë “normalë”. Por ne nuk ishim qytetarë normalë, dhe nuk ishte një mars normal, ishte luftë dhe ne ishim refugjatë. Në hotelin ku miqtë tanë na vendosën përkohësisht, filluam të qajmë.
Vinin me tren, me veturë. Nga dhjetëra, nga qindra dhe u shtyshin në kampin e Bllacës në kufirin me Maqedoninë. Kampi i turpit. Kujtesa ime i ka errësuar këto imazhe, vetëm fotot më kujtojnë “skena të cilat nuk do të donim t’i shihnim nga frika se mos do të mund t’ia largonim kurrë kujtimin e dhimbshëm”, siç shkruante në atë kohë një gazetar nga e përditshmja zvicerane Le Temps. Njerëz të ndershëm, njerëz të thjeshtë, familje dikur të lumtura, nëpunës civilë në kryeqytet, gra nga fshatra, fëmijë të kequshqyer që veç kishin qenë të zhvendosur në Kosovë me muaj, fqinjë, fqinjët e mi. Sot ata zgjasin duart, duan bukë.
Lloji njerëzor ? Një polic me dorëza të zeza të lëkurës shënon një numër regjistrimi në dorën e një refugjati. Policë me maska para gojës ruajnë kampin, athua mbrohen nga era e padurueshme, nga sëmundjet? Kampi i Bllacës ishte ferr në ditët e para të eksodit. Dinjiteti njerëzor shkelej, poshtërohej, nëpërkëmbej, cenohej. Një kameraman që punoi për UNHCR në prill 1999 më kujtoi kohët e fundit se si kampi i Bllacës ishte shndërruar shpejt në një vend “të durueshme « me ndihmën e OJQ-ve dhe ushtrisë. Kampi u zbraz më vonë brenda një nate, kur autoritetet maqedonase vendosën, pa i pyetur refugjatët, që t’i dërgojnë këta të padëshirueshmit, këta të paprekshmit, në katër anët e botës me konvojë “humanitarë”.
Ne jemi me fat, jetojmë në një shtëpi, edhe pse na u desh ta lëmë tonën, dhe ta merrnim këtë me qira në lartësitë e Shkupit. Ne punojmë në kampe, por në mbrëmje kthehemi në shtëpi, e cila nuk është e jona, ne jemi refugjatë.
Ndihma humanitare organizohet. Unë punoj për Mjekët e Botës (Médecins du Monde), më konkretisht jam përgjegjëse për “të drejtat e njeriut”. Detyra ime është të mbledh dëshmi nga njerëzit që vijnë nga Kosova dhe nga ata që jetojnë në çadra në kampin e Stankovecit, të bëj raporte. Unë përkthej, ndihmoj mjekët, gjej bukë, (një ditë, në Bllacë, shoh një nënë që mban në dorë vajzën e saj tre vjeçare, të cilës i rriidhte gjak nga hunda. Çka ka? Unë ia mshova. Pse? Po lyp bukë. A kishte harruar ajo që nuk ishte më tu u fsheh në mal, se nuk ishte më rrugëve të ikjes?). Shkoj e kthehem nga Bllaca deri në kufi, ku kam të drejtë të hyj në no man’s land, për t’i ndihmuar refugjatët më të dobët, të plagosurit. Kurrë nuk do ta harroj pamjen e një plaku në kolicë të bahçës, me këmbë të thyer, as autobusin i cili shkarkoi 36 robët e luftës të parë, kryet e rruar, trupin të mavijosur nga rrahjet dhe torturat, që nuk dinin asjë për familjet e tyre dhe për të cilët familjet e tyre nuk dinin asgjë. Mjeku ynë i kontrollon, bën pyetje, unë bëj raporte.
Në Stankovec, në fillim, nuk kishte telefon. Gjatë punës sime në kamp, shkruaj numra, pastaj nga baza thëras një djalë, një kushëri, një baba në Danimarkë, në Irlandë, në Shtetet e Bashkuara, për t’ia dhënë lajmin e mirë,se nëna e tyre, vajza e tyre, kushëriri i tyre është gjallë. Të qara, klithma, falënderime në telefon, shpërthime emocionesh, të padurueshme aq janë të forta. (Bijtë e një plakës e kishin gjetur nënën e tyre përmes një fotografie të Hazir Rekës në një të përditshme daneze, e kërkuam të nesërmen në të gjithë kampin, ishte dërguar në Turqi).
Të gjitha mediat botërore janë në Shkup, kolegë e tyre në Kukës, Shqipëri. Ata tregojnë për tragjedinë e kosovarëve, krizën e refugjatëve, duke ia lënë çështjet ushtarake, vendimet politike kryeqyteteve evropiane dhe NATO-s. Personalitete nga bota e show-bizit, nga bota e sporteve, Klintoni, të gjithë janë aty ku ku askush nuk dëshiron të jetë.
Ndalgadalë, jeta filloi të organizohej në Stankovec si dhe në Cegran. Telefonat satelitorë lidhin refugjatët me familjet e tyre, spitali gjerman ofron kujdes të mirë (një grua shtatzënë në kampin e Bllacë do të lind fëmijën e saj në xhipin e Mjekëve të Botës, mjekja maqedone nuk e lejoi të largohet nga kampi pa e marr një polic të armatosur me vete ). OJQ-të bëjnë më të mirën, humanitarët shkojnë nëpër çadra, duke ofruar kujdes, ndihmë, etj.
Shefat tanë na kanë kërkuar të veshim tesha të thjesjta, për t’i respektuar refugjatët. A më duhej kjo këshillë, duke qenë vetë refugjat dhe duke pasur para meje njerëzit e mi? Jelekët tanë humanitarë na djersitën, ishte shumë nxehtë në ato muaj të pranverës 1999 në Shkup, pluhuri na mbërthente në lëkurë, por ne i vishnim për t’u treguar refugjatëve se ishim atje për t’i dhënë ndihmë, për të dëgjuar historitë e tyre, për të dokumentuar dëshmitë e tyre. Si ajo e asaj vajzës së re nga Drenica e cila i tregoi një avokatit nga Federata Ndërkombëtare për të Drejtat e Njeriut (FIDH) se si serbët e kishin dhunuar atë. Babai i saj ishtei fshehur lart. I kishte dëgjuar të gjitha. Më vinte për të vjellur. Nuk doja me qajt, kjo më vinte automatikisht.
Kampet janë të mbipopulluar, qoftë ai i Stankovecit apo ai i Brezdës, në prill, por edhe në fund të majit. Refugjatët rreshtohen me shishet e tyre të plastikes për të mbushur ujë, ata rreshtohen për të shkuar në banjot e paktë, për të përdorur telefonët satelitorë. Në tendat është nxehtë, shumë nxehtë, disa refugjatë janë shtrirë në dyshekë të improvizuar, të tjerë bëjnë muhabet “te pragu i derës”, ata e kalojnë kohën, e cila nuk kalon, e cila nuk mbaron kurrë. Shumë nga këta refugjatë presin t’I dëgjojnë emrat e tyre, dhe ata të vendeve të gatshëm për t’i mirëpritur ata. Të tjerët presin lajme nga anëtarët e familjeve të tyre. A kanë shkuar në Shqipëri, a kanë mbetur në Kosovë, a janë gjallë apo të vdekur?
Kur largohemi nga kampi në mbrëmje, kur mbyllet dera pas nesh, kthehemi në shtëpinë ku vjehrri im po na pret për t’i treguar atij për dramën, kaosin, tragjedinë, lojërat e fëmijëve në një terren futbolli të improvizuar, për gratë me shami në kokë, burrat e moshuar me plis. Vjehrri e di që herë do kur do do t’i tregojmë për anëtarët e familjes sonë, edhe ata do të kenë mbërrirë me një mijë vështirësi në kufi, pasi të jenë larguar nga Ferizaji dhe fshatrat e tij. Të nesërmen ai do t’u sjellë çaj dhe gjygyma, trenerka, një brisk rroje, sapun. Por vetëm deri te telat. Hyrja e ndaluar. Dhe dalja e ndaluar, për refugjatët.
Burrin tim Hazirin e nxë gjumi në karrige, me këpucët e terrenit në këmbë, i stërlodhur fizikisht, i stërlodhur emocionalisht. Unë kujdesem për Bindin katër vjeçar, i cili ka filluar të flasë me theksin e Kaçanikut, theksin e shokut të tij të mëhallës, edhe ai refugjat. Ne jemi një familje e lumtur refugjatësh, të lumtur që nuk jemi pas telave të kampit. Të lumtur sidomos që jemi gjallë./ KultPlus.com
Berberi i shashtrisur shikon bulldozerin që i afrohet dyqanit të tij si një dinozaur, nuk mund të bëjë asgjë, veç t’i mbyll sytë. Atëhere i kujtohen ato ditë kur tërë mahalla, tërë qyteti u patën mbyllë, madje krejt dynjaja. Kishte sulmuar një virus. Atëhere e mbylli dyqanin se myshterija nuk i vinin më, madje as myshterija e tij më i rregullt, kryetari i komunës që kishte dalur një ditë nëpër rrugë, si i marrë, dhe bërtiste “Ç’ju duhet të shkoni te berberi, ku dreqin jeni tu shku, kthehuni në shpi. Po ku dreqin doni të shkoni më atë frizurë, me atë fytyrë të rruar në milimetër me briskun e porositur në Stamboll, me flokët e prera në 2 !!!?? Baret, restaurantet, shkollat janë të mbyllur. Nuk do të ketë as ditëlindje, as dasma, as varrime.”
Berberi mbante sytë të mbyllur fort edhe veshët tani i kishte mbyllur, me duar, nuk donte të dëgjonte zhurmën e bulldozerit, rënkallën e dyqanit i cili qëndronte i vetëm midis ndërtimeve të larta, jo larg një harkut të triumfit kiç, ca statuja mbi kalë, dhe dy-tre muze të stilit neo-klasik, të shëmtuar, që as një dekor filmi nuk do të ja kishte zili. Nga dyqani mund ta shihte edhe anijen mbi lumë, e nuk dinte të thoshte, nuk kishte shumë shkollë, por myshterinjtë i kishte profesorë, arkitektë, historianë, të vendit dhe të huaj, por nuk dinte të thoshte se a ishte anije të kohës greko-romake, apo të vikingjeve, ndoshta ishte ndonjë model imitim të atyre të Kristofor Kolombus, Santa Maria? Santa Barbara? dreqi e marrtë, Santa diçka, e punë e madhe emri, ajo ia kishte fshehur pamjen, se nga dyqani më nuk mund të shihte pjesën e bukur të qytetit, të cilës i përkiste edhe ai para dhjetë viteve para se të bëheshin ndryshimet e qytetit, një ëndërr megalomane e ca krerëve të shtetit. Memzi e shihte kalanë.
Por asnjëhere nuk e linte pa e kaluar rrugën e gurtë, të dal në anën tjetër, ta shikoj dyqanin, nga ura, çatinë nga andej, dhe të ulej të pi një kafe në Hanin e vjetër, ku oborri ishte parajsa vetë, dimër verë.
Edhe babai i tij e kishte mbyllur dyqanin gati 50 vjet para tij. Kishte shkruar mbi një karton: “Nuk punon berberi- Lija”. I kishte treguar, kur ishte rritur, se shkonte në shtëpi të atyre që e thërrisnin, për të prerë flokë, të ndreq mjekrën, dhe të bëj syneti. Por pranonte të shkoj vetëm te ata që i njihte personalisht, nga më herët, edhe të cilët kishin bërë be që nuk ishte të sëmurë në familjen e tyre, dhe atëhere kur bëjshe be, fjala jote nuk lëvizte më. Ishin familje zengine dhe e paguanin mirë, por ai shkonte edhe te fukaratë e aty nuk pranonte asnjë pare, madje as kafe me pi nuk donte, madje ndonjëhere i linte dy tri monedha, fëmijve, se fukaraja është shumë më krenar se zengini, zaten ajo është krejt pasuria e tij.
Pas tre, apo katër muaj, nuk i kujtohej mirë, kishte pritur myshterinjtë e parë, ata më besnikët, më pedantët. Ata te të cilët kishte shkuar, gjatë mbylljes në shpi, në çdo kohë, se në mesin e tyre kishte asi të dashuruar në vete që para se të bien në gjumë e shikojnë vetën edhe njëhere në pasqyre e tmerrohen nga pamja, e shpejt e thërasin berberin “do të paguaj me napoleona!!!”, kishte edhe baba që kishin frikë se djali i tyre nuk ishte burrë, se e kishin parë duke luajtur me kukulla me kusherirën, e atëhere e thërrisinin para se të shkonte hoxha në xhami për faljen e sabahit, e duhej nxjerr fëmijën nga krevati, t’i uleshin pizhamat teposhtë, e ai gjysëm i fjetur nuk shihte se çka po ndodh me të, vetëm dhimbja e fortë e kthjellte dhe ai bërtiste e i mshonte grushta berberit. Hahaha i kujtohej kur e kishte prerë, me qëllim, një maskara, edepsëz, dinsëz, që e kishte përzënë nga shpija pa e paguar por nuk kishte guxuar t’i jepte një shkelm edhe pse sa mundte thoshte “oh kam me ta dhënë një që nuk ke me mujt me u ul dhjetë ditë” por vërtetë kur e kishte parë vetën me atë mjekër, e që i përgjante një rilindasit, ishte zbutur pak, se dora në zemër, nuk e dinte, nuk mundte të thotë se nuk i kishte rrëshqitur dora, këto janë gabime që ndodhin, dhe babai, berberi, ia dinte punët e pista dhe i kishte myshterinjë prej kryetarit të komunës deri te kryeshefin e xhendarmërisë, hajt se kalon, e lyej plagën me një melhem.
Bulldozeri afrohej, momenti i rrëzimit të dyqanit afrohej. Bulldozeri u ndal, berberi pa dyqanin e tij për tokë, si një kafshë, më saktësisht si një kau. U shtang. Mbeti pa frymë. I fërkonte duart duke kukatur, bënte ca hapa te para, e kthehej te vendi. E përnjëhere filloj të ecte rrugëve si i marrë duke bërtitur: “Po ku do të shkoni te berberi? Po pse të shkoni te berberi? Do të mbyllen më së pari dyqanet e berberave dhe parukeritë. Po pse të ndreqeni, pse t’i preni flokët, pse ta ndreqni mjekrrën, pse të bëni frizura, do të mbyllen baret, kafet, restaurantet. Do të mbyllen shkollat.
Nuk do të ketë ditëlindje, as dasma as varrime. Dy javë, … ka thënë Luli, Luli i vocërr, Luli i madh, dy javë,… Hahhahhahha, hahahhaha” / KultPlus.com
